GRADITELJSTVO U PREHISTORIJI

Prapočetke čovjekovog građenja vežemo za njegove prve izgrađene (vještačke) zaklone. Njegovo građenje ima za cilj da zadovolji čovjekove primitivne potrebe a njegov osjećaj i potreba za lijepim izdigli su primitivno graditeljstvo do nivoa umjetnosti. Primitivnom čovjeku priroda je dala raznovrsne materijale za stvaranje graditeljskih djela, ali mu nije dala gotova sredstva za obrađivanje tih materijala. Dugo vremena je kamen bio jedini alat kojim se jedva i drvo moglo obrađivati. Vladanje velikim gromadama kamena izvađenim iz utrobe zemlje bio je gigantski pothvat.

Nakon ledenog doba, nastupaju epohe prahistorijskog i historijskog perioda koje se u raznim krajevima i kod raznih naroda ili kultura često hronološki ne slažu. Navešćemo jednu od prihvaćenih podjela:

Staro kameno doba (paleolit) traje do 10.000 g.p.n.e Srednje kameno doba (mezolit) od 10.000 – 6.000 g.p.n.e Mlađe kameno doba (neolit) oko 5.000-2.000. p.n.e Bakarno i bronzano doba oko 2.000-800. p.n.e Željezno doba oko 800.- 400.g. nove ere

U paleolitskom dobu čovjek je živio nomadskim životom, te kao lovac divljači nije gradio nastambe. Obzirom da se često selio boravio je u prirodnim skloništima, uglavnom pećinama. U mlađem kamenom dobu - neolitu, čovjek pripitomljava životinje, bavi se stočarstvom i zemljoradnjom, i počinje stalno nastanjivanje u pojednim krajevima. Najznačajniji ostaci građenja tokom neolitske epohe su prve izgrađene nastambe i megalitski spomenici.

Zemlja i drvo bili su prvi materijali koje je čovjek koristio za gradnju svojih prvih nastambi. Pored toga korištene su i veće kosti životinja, slama, a kasnije i kamen i glina. Alat je u neolitskoj epohi od kremena. Ovo je razlog što su sve kamene konstrukcije bile od grubih neotesanih kamenih blokova gdje se jedva naslućuje oblik. Isto je razlog što su i gotovo svi arhitektonski spomenici prehistorije građeni od velikih kamenih gromada, često ogromnih dimenzija.

Prva vještačka skloništa sjedilačkih naroda bile su zemunice i kolibe. Kolibe su često bile djelimično ukopane u zemlju, a njen oblik je okrugao ili ovalan a rjeđe četvrtast. Nadzemni dio je građen od pobodenog kolja i granja a preko toga je lijepljeno blato ili suha trava. Ostaci takvih nastambi nalaze se u ponajviše u zapadnoj Evropi, Portugaliji, Španiji, Francuskoj, Engleskoj i Njemačkoj. Kod nas se ostaci zemunica nalaze u Butmiru kod Sarajeva.

Druga vrsta stanova su drvene kolibe uzdignute na koljima. One su otkrivene sredinom 19.st. u švajcarskim jezerima. Ovako su čitave naseobine podignute iznad površine vode i tako obezbijeđene od napada ljudi i životinja. Ovakva naselja pronađena su još i u jezerima jugoistočne Francuske, sjeverne Italije, južne Njemačke i Austrije.

Pored nastambi, prehistorijski čovjek je ostavio tragove svog postojanja u vidu velikih, prirodno oblikovanih kamenih gromada. Ovakvi spomenici nazivaju se jedinstvenim nazivom megalitski spomenici. Prve grobnice bile su pravokutne ili kvadratne a ponekad okrugle ili poligonalne. Građene su od velikih blokova grubog, neotesanog kamena. Male grobnice sandučastog oblika zovu se ‘ciste’ a ako su građene u oblike veće odaje zovu se ‘dolmeni’. Dolmeni se nalaze u širokom pojasu Evrope, Azije i Afrike.

Pored dolmena, među prehistorijskim spomenicima rasprostranjeni su i ‘menhiri’ i ‘kromlesi’. Menhiri su uzdignuti kameni blokovi u vidu grubih izolovanih stubaca. Ovakvi se kameni stubci mogu se naći poredani na odstojanjima te se kao takvi nazivaju 'nizovi'. Blokovi poredani u jedan ili više koncentričnih krugova nazivaju se 'kromlesi’. Ponekad su pojedini stupci kromeleha ili čitav njihov krug premošteni horizontalnim kamenim pločama i tada čitava građevina pruža izgled kružne kolonade. Menihra nalazimo najviše u Francuskoj. Kromlesi postoje u Engleskoj, Francuskoj, Danskoj i Švedskoj. U Engleskoj je najpoznatiji kromleh Stonehenge (stounhendž) blizu Salsberija sa prečnikom od 30m. Najpoznatiji nizovi nalaze se u Francuskoj, gdje postoje tri niza u ukupnoj dužini od 3 km.

UVOD U ARHITEKTURU STAROG VIJEKA

Stari vijek se računa od 4.000. g.p.n.e. pa sve do pada rimskog carstva 476. godine. Dijeli se u dva dijela i to u prvom dijelu spadaju epohe starog Egipta, Mezopotamije, Perzije i drugih azijskih civilizacija, dok drugi dio obuhvata Prehelensku i Helensku epohu. Prehelenska epoha obuhvata Krit, Mikenu, Malu Aziju dok Helenska epoha obuhvata Grčku, Etruriju i Rim.

U graditeljstvu starog vijeka različite vrste zgrada sastoje se uglavnom iz tri osnovna dijela: osnovu na kojoj objekat počiva (postolje ili temelj), zatim glavni dio objekta koji se uzdiže iznad osnove i na kraju završetak objekta, (tavanica i krov). Vertikalni dio građevine iznad temelja pojavljuje se u dva oblika: sa zidovima koji nose tavanicu, ili sa slobodnim podupiračima, stupcima ili stubovima. Najčešće se susreću građevine u kombinaciji zidova i stubova. Tavanice zgrada građene su na dva načina i to od drvenih vodoravno poredanih greda dok se kod značajnijih građevina sastoji od masivnih kamenih ploča. Krovovi su građeni kao kosi i ravni. Kosi su najčešće drveni pokriveni glinenim ili kamenim pločama dok su ravni kamene ili drvene tavanice sa ili bez glinenog naboja.

Kada se vještina obrađivanja kamena usavršila počeli su se upotrebljavati manji komadi kamena. Tako su se počeli primjenjivati lukovi, svodovi i kupole, kao oblici premoštavanja prostora. Prema primjeni ravnih greda i lukova razlikujemo dva sistema građenja, pravolinijski i lučni. Pravolinijski sadrži stubove i ravne grede dok se lučni sastoji iz stubova koji su povezani lukovima.

Stub je okrugli podupirač građen od drveta, kamena ili opeke. U Starom vijeku visina stuba se kreće između 4 i 13 prečnika. Stub je u većini slučajeva sastavljen iz tri dijela: stope ili baze, stabla ili tijela i na kraju kapita. Stubac ima četvrtastu ili poligonalnu osnovu i manje je zastupljen u Starom vijeku od stuba. Stubac također može imati stopu i kapitel. Pilaster je dio stupca koji nije slobodan nego se javlja kao istureni dio zida. I pilaster može biti obrađen kao i stubac.

U pravolinijskom sistemu u krovnom završetku građevine nalazi se greda koja premoštava stubove ili zidove i ona se naziva arhitrav. Ona ima ulogu da primi teret od tavanice i da ga prenese na stubove ili zidove.

U lučnom sistemu umjesto arhitrava javljaju se luci izvedeni od kamena ili opeke. Lukovi su najčešće polukružni sa zrakastim spojnicma.

Ukoliko je glavni dio građevine sa zidovima premoštavanje može biti sa ravnim drvenim ili kamenim tavanicama ili sa svodovima ili kupolama. Svodovi su građeni kao poluobličasti i krstasti. Svodovi i kupole građene su od opeke ili kamena.

U Starom vijeku građene su razne grobnice, hramovi, palate, utvrde, mostovi, ceste i druge vrste građevina. Nekoliko građevina bilo je posebno zapamćeno i zabilježeno te su se ubrajale u sedam svjetskih čuda starog vijeka. Pored Keopsove piramide koja je jedina sačuvana, ubrajaju se još i viseći vrtovi u Babilonu, Artemidin hram u Efesu, Zeusova statua u Olimpiji, mauzolej u Halikarnasu, Kolos na otoku Rodosu i svjetionik u Aleksandriji.

MESOPOTAMIJA

Pojava prvih pisama obilježava nastanak najstarijih civilizacija starog vijeka. One se javljaju u plodnim dolinama velikih rijeka. Prostranu ravnicu uz rijeke Eufrat i Tigris nazivamo Mesopotamija (na grčkom: između dvije rijeke), a države koje nastaju na tim prostorima tokom starog vijeka su Sumer, Akad, Asirija, Babilon i Haldeja. Sumerska država nastaje oko 3500.gpne. Mesopotamsko graditeljstvo bilo je pod uticajem plavnih ravnica, neznatnih padavina i obilja zemlje za izradu zemljanih blokova. Plavne ravnice iziskivale su gradnju na uzdignutim vještačkim terasama, a neznatne kiše dopuštale su ravne krovove građevina. Najznačajnija odlika mesopotamskog načina građenja je primjena debelih zidova od zemljanih blokova te nastanak i razvitak pokrivanja prostora svodovima i kupolama.

Zemljani blokovi, ćerpič, često je ugrađivan vlažan a nekad je sušen na suncu. Ćerpič je bio pločastog oblika, dimenzija 30 do 40 cm a debljine 6 do 11 cm. Kod zidanja zemljanim blokovima kao spojno sredstvo korišteno je žitko blato. Kasnije su Haldejci razvili i vještinu pečenja opeke. Za zidanje opekom korišteni su prirodni bitumen a zatim i malter od kreča sa pijeskom ili pepelom. Gips je kao vezivno sredstvo korišten znatno kasnije, u Novom babilonskom carstvu. Od vlažnih zemljanih blokova građene su vještačke terase a njene kosine oblagane su opekom. Zidovi u Mesopotamiji su oblijepljeni malterom od gline i kreča, ili gline i gipsa. Debljine zidova iznosile su po nekoliko metara, kao na Sargonovoj palati gdje su debeli 4 do 8 m. Stubovi su u Mesopotamiji rijetki. Ponekad su građeni od opeke i bili su veoma debeli.

Kvalitetniji kamen je upotrebljavan veoma štedljivo i to za stepeništa, dovratnike, za okvire glavnih ulaza, za podnožja unutarnjih zidova važnih dvorana, a kamenom su popločavane i značajnije ulice. Kamen je uglavnom bio uvožen iz drugih zemalja.

U Mesopotamiji su građevine pokrivane na dva načina, i to: ravnim tavanicama a zatim svodovima i kupolama. Ravne tavanice su građene od drvenih greda oslonjenih na zidove. Preko greda nanosio se deblji sloj vlažne i nabijene gline pomiješane sa sjeckanom slamom. U Mesopotamiji nije bilo dovoljno drveta za građenje. Bolje vrste drveta kao što je poznata cedrovina dobavljane su iz Libana. Skupocjeno drvo je korišteno za tavanice palata a kod gradnje manjih kuća, koristilo se jeftino palmovo deblo. Oskudica kamena i kvalitetnog drveta dovela je do razvoja gradnje svodova i kupola. Svod je najčešće poluobličastog oblika od ćerpiča a kasnije i opeke.

Karakteristične mesopotamske građevine bile su hramovi, stepenasta svetilišta ili hramovi poznati kao zigurati, palate kraljeva, grobnice i tvrđave. Mesopotamske palate sadrže brojne prostorije grupisane oko unutarnjih dvorišta. Zidovi su im jako debeli a prostorije prilično uske.

Najveće prostorije široke su između 7 i 10 metara. Najznačajnije palate su Sargonova palata u Korzabadu te palate u Nimrodu i Kujundžiku. Hramovi su kao i druge građevine u Mesopotamiji orijentisane prema glavnim stranama svijeta. Poznat je Bijeli hram u Uruku. Stepenasta svetilišta - zigurati imaju oblik stepenastih piramida sa rampom kojom se uspinje na vrh. Osnovica zigurata u početku je bila pravokutana a kasnije kvadratna. Kvadratnu osnovicu imale su: zigurat u Uru, kula u Korzabadu, te čuvena Babilonska kula.

Među svim narodima starog vijeka, Sumeranima pripada zasluga pojave grada kao planirane urbane sredine. Njihov grad Uruk spomenut je u Epu o Gilgamešu, a sadržavao je zidine, hramove, ulice, pijace, kanalizaciju i vrtove.

E G I P A T

Prostor na kome se razvila egipatska civilizacija nalazi se u gornjem i donjem toku rijeke Nil. Politička historija Egipta počinje sa kraljem Menesom, koji je ujedinio Gornji i Donji Egipat. To se dogodilo oko 3000. gpne. Egipatska arhitektura se dijeli u četiri glavna razdoblja a to su: Staro, Srednje, Novo i Pozno kraljevstvo. Plavna dolina Nila obilovala je zemljom od koje su pravljeni blokovi a zatim sušeni na suncu nekoliko sati. Osim ćerpiča, za zidanje su korišteni kameni blokovi od krečnjaka, pješćara i granita.

Stambene kuće građene su od ćerpiča. Ravni krovovi su građeni od palminog drveta i grana. Preko grana stavljan je debeo sloj vlažne zemlje. Većina zemljanih kuća odavno je nestala obzirom da su građene u plavnim područjima uz rijeku Nil.

Tipične egipatske konstrukcije nalazimo kod hramova. One se sastoje iz kamenih zidova, stubova, greda i ploča. Zidovi su masivni sa nagnutim površinama tako da se sužavaju prema vrhu. Građeni su na dva načina. Ako su relativno male visine onda su izgrađeni od dva prislonjena sloja od kamenih blokova. Kod viših i debljih zidova građeni su sa dva razmaknuta sloja kamenih blokova dok je između njih nasut sitni kamen. Blokovi kamena tesani su u pravilne oblike a prosječne dimenzije iznose 1,5 do 2,5 m dužine, 0,8 m visine i oko 1 m širine. Nalijegali su jedan na drugi bez veziva a čvrstoća zidova proizilazila je iz masivnosti i ogromne težine blokova.

Stubac i stub, kao slobodni podupirači javljaju se kod najstarijih građevina. U počecima su stupci bez stope i kapitela, kvadratnog i osmerokutnog presjeka. Kasnije se uglavnom grade okrugli stubovi a počinje se primjenjivati i stopa za prenošenje tereta na tlo i kapitel koji kruniše stablo stuba. Posebna odlika egipatskih stubova je kamena kocka ili abakus. Ona se nalazi između kapitela i grede koja naliježe na stub. Stablo stuba blago se sužava prema vrhu. Proporcije egipatskog stuba kreću se od 1:7 do 1:3. Stubovi su bili omalterisani i ukrašeni reljefima i bojenim gravurama. Kapitel je oblikovan prema egipatskoj flori te može biti u obliku lotosa, papirusa, palme ili kombinovani.

Stubovi egipatskih hramova nalaze se na malim razmacima a na njih se oslanjaju masivne kamene pravokutne grede. Preko greda i zidova naslanjaju se kamene ploče koje služe kao ravan krov. Obzirom rijetke kiše, kamene ploče su bile sasvim dovoljna zaštita.

Egipćani su poznavali i izradu svodova ali su ih rijetko gradili. Primitivni svodovi mogu se vidjeti iznad uskih hodnika unutar piramida. Formirani su ispuštanjem blokova sa obje strane zida.

Glavni spomenici u egipatskom graditeljstvu su hramovi i grobnice a javljaju se u više varijacija i oblika. Egipatski hram sadrži četiri dijela: dvorište, svečane prostorije, stan božanstva i sporedne prostorije. Najznačajniji hramovi nalaze se u Karnaku (1600. gpne) i Luxoru (1500. gpne.). Pored nadzemnih hramova izgrađen je i veliki broj hramova u stijenama koji imaju sličan raspored prostora kao i nadzemni hramovi. Među najznačajnije spadaju hramovi u Deir el-Bahari, od kojih je hram Ramzesa II u Abu Simbelu (1300. gpne).

Najstarije grobnice su mastabe. Građene su od ćerpiča u obliku trapezoida sa ravnom gornjom stranom. Stranice su im orijentisane prema četiri strane svijeta a dužina je četiri puta veća od širine. Ispod nivoa zemlje nalazi se grobnica (serdab) dok se u nivou zemlje nalazi manja odaja za sveštenike.

Sve do vremena faraona Đosera, faraoni su sahranjivani u mastabama. Njegov graditelj Imhotep (prvi graditelj čije je ime ostalo zabilježeno), izgradio veliku mastabu od kamena i to kvadratnog tlocrta ali umjesto ravne gornje površine nastavio je zidati te je tako nastala stepenasta građevina koja je danas poznata kao Đoserova stepenasta piramida u Dashuru. Njena osnovica je pravokutnik kao i kod mastabe. Ova piramida predstavlja preteču pravih piramida.

Prave piramide imaju osnovicu u obliku pravilnog kvadrata. U svome unutarnjem rasporedu piramida podrazumijeva hodnike ili čitavu mrežu hodnika i podzemnu odaju za sarkofag. U većini slučajeva jezgro je od lomljenog kamena dok je obloga od pažljivo odabranog kamena pravilnih blokova. Ulaz se obično nalazi na sjeveru, uzdignut desetak i više metara iznad zemlje. On je prvobitno bio zazidan i tako sakriven. Najpoznatije piramide potiču iz IV dinastije a to su Keopsova, Kefrenova i Mikerinosova. Dovršene su tokom 26. stoljeća p.n.e. Među njima je najveća Keopsova. Njena osnovica je kvadrat stranice 233 m, dok je visina 146 metara.

PERZIJA

Stara perzijska civilizacija nastala je na prostoru današnjeg Irana a najznačajne razdoblje pripada dinastijama Ahemenida i Sasanida. Kao i u Mesopotamiji, u Persiji je bilo obilje kvalitetne zemlje od koje se spravljao ćerpič i opeka. Od gline su građene sve stambene zgrade, tvrđave, svetilišta a također i puni zidovi palata koji su spolja oblagani mramorom. Za razliku od graditelja Mesopotamije, Perzijanci su glinene blokove sušili u potpunosti. Kao spojno sredstvo upotrebljavano je žitko blato ili krečni malter. Ploče od gline bile su kvadratnog oblika stranice oko 35 cm. Pored ćerpiča korištena je opeka. Njen kvalitet je bio odličan a najčešće se upotrebljavala za izradu svodova i za oblaganje zidova od ćerpiča. Spojno sredstvo za zidove od opeke uvijek je bio krečni malter. Pečena opeka postaje glavni materijal za gradnju tek u poznoj epohi za vrijeme Sasanida.

Kamen je ponajviše upotrebljavan u pločama za oblaganje zidova i za izradu stubova. Ponegdje je korišten i za zidove kao što je potporni zid u Pasargadu, izrađen od kamenih tesanika bez maltera ali sa željeznim sponama. Perzijski stubovi su najčešće izrađeni od mermera, iz više dijelova a dostižu visinu i do 20 metara. Perzijski stub sadrži stopu, vitko stablo i kapitel. Stablo stuba po cijeloj svojoj visini sadrži brazde ili kanelure a njegova vitkost iznosi 1:10 do 1:13, i sužava se prema gore. Kapitel može biti u obliku glava dva bika ili jednoroga a između dvaju glava nalijegale su glavne drvene grede.

Perzija također nije imala kvalitetnog drveta za gradnju tavanica. Cedar i kiparis, dobavljani su iz Libana koji je bio riznica drveta za sve stare civilizacije. Od cedrovine su izrađivane masivne grede za izradu ravnih krovova kraljevskih palata. Ravni krovovi su izrađivani od niza drvenih greda koje su nalijegale na kamene stubove. Grede su redane u oba pravca a preko njih se postavljao pod od daske a zatim debeo sloj gline pomješan sa isjeckanom slamom. Zemljani sloj bio je debeo do 1m.

Osim ravnih krovova i drvenih tavanica, Perzijanci su pokrivali svoje građevine svodovima od opeke. Smatra se da je perzijski način izrade svodova nastao pod uticajem asirskih graditelja. Pored poluobličastih svodova, u Perziji je bila poznata i gradnja kupole na četvrtastoj osnovi. Kupola je građena pomoću trompi u uglovima čime je kvadrat sveden u osmokutnik. Na taj način je lakše izvedena kupola kružne osnovice.

Kao i u Mesopotamiji, Perzijanci su svoje palate gradili na prostranim, slobodnim ili usječenim terasama. Te vještačke terase, građene su sušenim čerpičem, a služile su kao masivni temelj na kome su počivale razne građevine. Zidovi palata su bili jako debeli kao na primjer kod dvorane kralja Artakserksa u Suzi, gdje su bili debeli skoro 6 m. Zemljani zidovi mogli su biti oblijepljeni malterom i bojeni, zatim obloženi kamenim pločama ili pečenom opekom.

Perzijska palata sadrži dva odvojena dijela i to: jedan za stanovanje a drugi za prijeme. Dio za prijeme građen je u vidu raskošne dvorane sa mnogobrojnim stubovima koji su nosili ravnu tavanicu. Ove dvorane nazivaju se apadane. Najznačajniji perzijski grad bio je Persepolis kojeg je 333. gpne. zapalio Aleksandar Veliki. Grad je bio izgrađen na 11 m visokoj terasi. Najpoznatija građevina je dvorana za prijeme kralja Darija, poznatija kao ‘Dvorana od 100 stubova’. Bila je kvadratnog oblika dužine 72 metra sa 10x10 stubova. Zidovi su bili debeli 3m i obloženi mramorom. Osim palata sa stubovima i gredama Perzijanci kasnije gradili i palate pokrivene opečnim svodovima i kupolama.

Grobnice su građene u tri oblika: u obliku male kapele na uzdignutom postolju, u vidu četvrtaste kule sa stepenicama koje vode do ulaza i u obliku odaje isklesane u stijeni. U Pasargadu se nalazi Kirova grobnica, izgrađena na stepenastom postamentu u obliku pravokutne kapele sa kosim kamenim pokrovom.

G R Č K A

Grčko graditeljstvo nastaje na temeljima egejske kulture na prostorima današnje Grčke, južne Italije i većeg dijela Male Azije. Grčka arhitektura kao jedinstven stil ostavila je dubok trag na graditeljskom naslijeđu cijele zapadne civilizacije. Grčko graditeljstvo dijeli se u četiri perioda: 1) geometrijski period od 11. do sredine 7. stoljeća pne, 2) arhajski od sredine 7. do 475. gpne, 3) klasični period od 475 – 323 gpne i 4) helenistički period od 323 – 31. gpne.

Tokom arhajskog perioda glavni materijal za gradnju hramova je kamen. Na prostorima Italije i Sicilije korišten je blok od krečnjaka a u Grčkoj i Maloj Aziji koristio se mermer ili krečnjak sa oblogom od mermernih ploča. Kod grčkih građevina nema tako velikih blokova kamena kao u Egiptu i Mesopotamiji. Vještina obrade kamena bila na veoma visokom nivou. Zidovi monumentalnih građevina su od pravilnih tesanika jednake visine. U ranom periodu zidovi su po cijeloj debljini od blokova dok su kasnije samo vanjske obloge od blokova a jezgro od lomljenog kamena. Odnos debljine zida prema visini iznosi približno 1:10 a stvarna debljina 1-3 m. Kameni

tesanici su izrađivani sa ravnim spojnicama bez maltera a spajanje je vršeno drvenim ili gvozdenim sponama sa istopljenim olovom.

Jedan od glavnih elemenata konstrukcije grčkih građevina je stub. Stub od kamena je skoro uvijek je kružnog presjeka i sužava se prema vrhu. Stablo je izbrazdano kanelurama i građeno od nekoliko trupaca koji se slažu jedan na drugi. Spajanje trupaca vršeno je drvenim ili gvozdenim klinovima i spajano rastopljenim olovom. U Grčkoj arhitekturi nema lukova niti svodovaa. Slično kao i u Egiptu, tavanice značajnih spomenika su građene od kamenih greda preko kojih su nalijegale kamene ploče. Obzirom da kamene grede ne podnose savijanje, one su mahom bile kratke i masivne. Vidljivi dio tavanice na fasadi sastoji se iz tri dijela: arhitrav, friz i vijenac.

Krovovi skoro svih grčkih spomenika su drveni i imaju mali nagib na dvije strane. Pokrivanje krovova u početku je vršeno crijepom od pečene gline a kasnije su korištene kamene ploče.

Tokom arhajskog razdoblja grčki graditelji su stvorili dva stilska reda, a to su: dorski i jonski. Dorski nastaje na kopnu Grčke dok se jonski primjenjuje na ostrvima i Maloj Aziji. Odlike stilskih redova posebno su izražene na oblicima stubova ali i arhitravu i drugim dijelovima građevina. Dorski stub je više zdepast, ima jednostavniji kapitel i nema bazu. Odnos donjeg prečnika i visine iznosi od 1:4 do 1:6. Jonski stubovi uvijek imaju i stopu i kapitel. Jonski je vitkiji od dorskog i ima vitkost između 1:8 i 1:10. Tokom kasnog klasičnog razdoblja javlja se i treći stilski red, korintski. Korintski stubovi neznatno su vitkiji od jonskih.

U grčkoj arhitekturi javlja se daleko veći broj različitih vrsta građevina nego kod drugih naroda starog vijeka. Razlog tome treba tražiti u drukčijim društvenim odnosima kojima su bile potrebne i različite zgrade. Za razliku od egipatskih, grčki hramovi su relativno mali. U principu sadrže pravokutnu prostoriju ograđenu zidovima u kojoj je kip božanstva. Ispred ulaza je trijem sa stubovima. Iz jednostavnog oblika razvili su se složeniji oblici sa nizovima stubova sa dvije i sa četiri strane. Stubovi mogu biti u jednom ili u dva reda. Većina grčkih hramova je pravokutnog oblika dok je znatno rjeđi kružni oblik. Među najljepše dorske hramove spadaju Posejdonov hram u Pestumu iz 450.gpne, zatim Zeusov hram u Olimpiji i Partenon na atinskom Akropolju. Među jonskim hramovima ističe se mali hram Atine Nike i Erehteion na atinskom akropolju, te jonski hram u Efesu u Maloj Aziji. Od manjeg broja korintskih hramova najvažniji su kružni hram Tolos u Epidaurusu iz 360. gpne kao i Olimpeion u Atini.

Većina hramova nalazi se na prirodnim uzvišicama gdje su građene akropole. Na akropolama su građeni mnogi hramovi, žrtvenici i druge vjerske građevine. Ostaci akropola nalaze su Atini, Olimpiji, Delfima, Pergamu, Epidauru i dr. Pozorišta su bila mahom polukružnog oblika i građena su na prirodnoj padini. U dnu je bila pozornica vidljiva sa svakog mjesta. Najznačajnija su u Atini, Epidaurusu, Pergamu, Sirakuzi i dr.

Grčki gradovi osim akropola sadrže palestre koje su služile kao borilišta za boks i hrvanje, gimnazione za opću fizičku kulturu, stadione za razne trke, te hipodrome za trke na konjima i dvokolicama. Za gradsku upravu građeni su buletarioni a za velike skupove građana formirani su trgovi ili agore.

RIM

Graditeljstvo Rima traje od nastanka rimske Republike 509. gpne pa sve do raspada rimskog carstva 330. g nove ere. Ono se zasniva na etrurskoj i grčkoj tradiciji građenja. I nakon formalnog raspada mnogi rimski načini građenja primjenjivani su u narednim stoljećima.

U ranom periodu Republike korišten je kamen, drvene grede i ploče od pečene gline. U kamenolomima Italije vađen je tuf i travertin dok je mermer dopreman iz Male Azije. Višebojni mramor često se koristio za oblaganje zidova od jeftinijeg kamena ili oblutka. Općenito je tvrdi kamen upotrebljavan za konstruktivne elemente dok je mekši korišten za oblaganje. Tokom perioda Republike, građeni su zidovi od kamena. Pravilni tesani blokovi bili su visine oko 60cm a spajani su gvozdenim sponama i olovom.

Rimski graditelji prvi su u starom vijeku primjenjivali beton spravljan od kreča, vulkanskog pijeska (pucolan) i šljunka sa pijeskom. Ovaj materijal omogućio je do tada nezamislive konstrukcije. Rimski svodovi od betona tako su mogli biti znatno čvršći i većih raspona nego klasično zidani opekom ili kamenom.

Od razdoblja Carstva opeka je bila najomiljeniji materijal. Zidovi su građeni od opeke i betona, gdje je između dva vertikalna sloja opeke nasipan beton. Pored toga građeni su i zidovi sa naizmjeničnim slojevima kamena i opeke. Visina slojeva kamena iznosila je od 18-80 cm a slojevi opeke su izravnavali i ojačavali zidove. Za to se koristio se lomljeni kamen ili riječni oblutak.

Od gvožđa su pravljene razne šipke, klinovi, spone, kuke, ekseri, brave i drugo. Crno olovo korišteno je za pravljenje cijevi za vodovod.

Rimljani su prvi uspješno gradili temelje građevina loše nosivom tlu. Za to su upotrebljavali hrastove šipove pobodene u slabo nosivo tlo. Šipovi su bili u obliku dugačkih drvenih oblica koje su na zašiljenom vrhu bili okovani gvožđem.

Za izradu stubova i stubaca korišten je kamen ali i opeka. Stablo kamenog okruglog stuba često je iz jednog dijela. Rimski stubovi uvijek imaju stopu a stablo je najčešće glatko, bez kanelura. Odnosi donjeg prečnika stabla i visine stuba kreću se od 1:7 do 1:10. Stubovi od opeke su obično malterisani ili oblagani kamenim pločama.

Veliki napredak postignut je u gradnji lukova i svodova. Polukružni lukovi izrađivani su iz neparnog broja pravilno klesanih komada od kojih je srednji najveći. Spajanje kvadera je bilo pomoću gvozdenih klinova, čepova i pijavica.

Grede su građene od kamenih klesanih trapeznih blokova (“ravni” luk). Iznad grede zidao se često polukružni luk od opeke za smanjenje opterećenja grede.

Osim kamena, lukovi su građeni i u kombinaciji opeke kao obloge dok je kao ispuna služio beton. Od betona i opeke građeni su i svodovi. Svodovi su bili poluobličasti i krstasti. Kupole su građene iznad kružnih prostora.

Tavanice od kamenih greda građene su rijetko i to na malim rasponima. Međutim, tavanice sa drvenim gredama bile su uobičajene, naročito kada je trebalo pokriti veće raspone višespratnih

zgrada. Međutim, velike štete nastale prilikom poažara u Rimu pripisivane su drvenim tavanicama.

Rimske građevine pokrivane su često kosim krovovima na dvije vode. Kao pokrivač korištene su ploče od pečene gline. Također je upotrebljavana i ćeramida slična današnjoj. Na raskošnim građevinama krovovi su oblagani mramornim pločama.

Rimljani su stvorili sljedeće stilske redove: dorski, jonski, korintski i toskanski. Kombinovanjem jonskog i korintskog stvoren je i kompozitni stil.

Planiranje gradova podrazumijeva dvije unakrsne glavne ulice koje se nazivaju cardo i decumanus. Cardo ide u pravcu sjever-jug a decumanus istok-zapad. Četri dobivene cjeline izdijeljene su mrežom manjih sporednih ulica koje formiraju pravokutne blokove. U presjecištu dvaju glavnih ulica nalazi se forum ili trg. Na forumu se nalaze bazilika, zgrada senata i glavni hram ili capitolium. Bazilike su poznate još u staroj Grčkoj, a u Rimu su služile kao sudnice. Imale su izdužen oblik a prostor je bio podijeljen neparnim brojem “brodova” između kojih su redovi stubova. Nasuprot ulaza u baziliku nalazi se polukružni prostor koji se zove apsida. Najpoznatija je Konstantinova bazilika u Rimu. Važne građevine su i amfiteatri, pozorišta, cirkusi, slavoluci. Najpoznatiji rimski amfiteatar je Koloseum u Rimu.

Tipične rimske građevine su bile rimske terme ili kupališta od kojih su najznačajnije bile u Pompejima zatim i Karakaline i Dioklecijanove terme. U stambenoj arhitekturi Rimljani su razvili niz raznih oblika kuća, ljetnikovaca, vila i palata. Među najpoznatije stambene palate spada Dioklecijanova palata u Splitu.

Rimski hramovi su bili pravokutnog i kružnog oblika, po uzoru na etrušćanske i grčke hramove. Najpoznatiji hramovi pravokutne osnove su hram Fortune Virilis u Rimu, Hram Mezon Kare u gradu Nimu u Francuskoj te Augustov hram u Puli. Od kružnih hramova najznačajniji je Panteon u Rimu. Kupola ima prečnik 43,5m i izgrađena je od betona.

Mnogi rimski mostovi, vodovodi, putevi, predstavljaju najveća tehnička dostignuća vremena. U svrhu snabdijevanja naselja vodom građeni su akvadukti koji su dopremali vodu glinenim cijevima. Najbolje očuvan akvadukt je Pont du Gard u Francuskoj .

RANOKRŠĆANSKO I BIZANTSKO GRADITELJSTVO

Kraj starog vijeka pada u vrijeme burnih zbivanja unutar zalazećeg rimskog carstva. Pojava kršćanstva jedan je od najznačajnijih obilježja prvih stoljeća nove ere. Milanskim ediktom iz 313. g. kršćanstvo je priznato kao zvanična religija carstva a ubrzo nakon toga 330.g. car Konstantin Veliki proglasio je grad Bizant za prijestolnicu Rimskog carstva odakle je grad dobio ime Konstantinopolj. Rimsko carstvo je pocijepano na Zapadno i Istočno a 476.g. konačno je propalo Zapadno rimsko carstvo. U vrijeme cara Justinijana, od 525-565.g., Istočno rimsko carstvo ili poznatije kao bizantsko, doseglo je svoj zenit i najveću teritoriju i moć. Bizant je trajao sve do turskog osvojenja Konstantinopolja 1453.g.

Graditeljstvo koje je slijedilo nakon pojave i priznavanja kršćanstva predstavlja nastavak antičko-rimske tradicije. U historiji arhitekture ono se označava kao ranokršćansko sve do konca 6. st. Nakon 6. st. Primat preuzima bizantska arhitektura koja se u vrijeme 7 i 8.st. smatra stilom koji više nema ništa zajedničko sa ranokršćanskim.

Po priznanju kršćanstva javila se potreba za crkvenom građevinom koja bi odgovarala novoj religiji. Od svih tadašnjih građevina najviše je odgovarala bazilika. Već 333. g. započela je gradnja crkve Sv. Petra u Rimu. Prostor je imao pet brodova, centralni je bio širi i viši od bočnih. Građevina je bila okrenuta u pravcu istok-zapad tako da je ulaz bio na zapadnoj strani a apsida na istočnoj. Ispred bazilike nalazilo se otvoreno dvorište ili atrijum. Bazilikalni raspored prostora sa apsidom predstavlja osnovnu šemu ranokršćanske bogomolje ali i mnogih kasnijih crkava. Ispred apsidalnog prostora postavljen je i poprečni brod ili transept. Krov iznad centralnog broda je dvovodan i viši od bočnih koji su jednovodni. Tavanice iznad brodova obično su ravne i drvene. Osim Sv. Petra najpoznatije ranokršćanske bazilike su crkva Sv. Pavla u Rimu s početka 4.st., Sv. Sabina u Rimu s početka 5.st., zatim bazilika sv. Dimitrija u Solunu iz 5.st. i bazilika u Raveni s početka 6.st.

Za razliku od bazilikalnog izduženog oblika crkve sa podužnim brodovima u ranokršćanoskoj arhitekturi građen je i centralni oblik bogomolje. Ovakav oblik nastao po uzoru na kružne rimske hramove. Središnji hol ima kružni ili osmokutni oblik obično pokriven kupolom. Oko središnjeg dijela nalazi se jedan ili dva prstenasta broda, koja se nazivaju deambulatorij. Ovaj prostor obično je niži od središnjeg dijela i natkriven ravnom tavanicom ili poluobličastim svodom. Najstariji primjer centralne građevine je Sveta Konstanca u Rimu iz 350.g. Najveća centralna ranokršćanska crkva je San Stefano Rotondo iz 5.st. Ova građevina ima dvostruki deambulatorij. Jedna od najpoznatijih centralnih ranokršćanskih crkava je crkva San Vitale u Raveni iz 6. st. sa osmerokutnim tlocrtom.

U ranom kršćanstvu oba tipa podjednako su građena i na Zapadu i na Istoku tadašnjeg kršćanskog svijeta. Međutim kasnije je izduženi oblik bazilike postao omiljeni tip katoličke katedrale a centralni oblik je bio više prisutan na Istoku. Tako se na istoku u bizantskoj arhitekturi znatno razvila kupola i polukupola. Najznačajnija crkva tog doba bila je Sveta Sofija u Carigradu. Izgrađena je po nalogu cara Justinijana za nevjerovatnih 6 godina od 532-537. Graditelji su bili tadašnji matematičari Antemije i Isidor. Ova velika trobrodna bazilika ima približno kvadratni tlocrt. Ono što je znatno razlikuje od uobičajenih zapadnih crkava je ogroman središnji hol pokriven velikom kupolom koja je oslonjena četiri masivna stupca. U pravcu apside nalaze se dvije polukupole. Najveći uspjeh dvojice graditelja leži u ogromnom rasponu kupole od 31 m, i koja je postavljena na kvadratnoj osnovi pomoću sfernih trokutova, takozvanih pandantifa.

Druga po značaju bizantska građevina nalazi se u Veneciji i započeta je 1063. g. Crkva sv. Marko ima tlocrtni oblik grčkog križa upisanog u kvadrat. Svaki krak križa pokriven je kupolom dok je u središtu centralna kupola prečnika 13 m visoka 30 m. Specifičnost ovih kupola ogleda se u dvoslojnim ljuskama čime je izvana povećana visina crkve.

Tokom ranokršćanskog i bizantskog razdoblja korišteni su u najvećoj mjeri kamen i opeka. Za ravne tavanice korištene su drvene grede. Konstruktivni sklopovi nastavljali su tradiciju rimske arhitekture. Vertikalni elementi su građeni u obliku masivnih opečnih ili kamenih zidova a podupirači su bili u obliku stubova ili poligonalnih stubaca. U bizantskoj arhitekturi često su građeni kombinovani zidovi sa naizmjenično redanim slojevima kamenih tesanika i po nekoliko slojeva opeke. Za pokrivanje prostora korištene su ravne drvene tavanice i svodovi. Od svodova su građeni poluobličasti svod, krstasti svod i kupola. Najveće dostignuće perioda je bila kupola na četvrtastoj osnovi oslonjena preko pandantifa.

ROMANIKA

Izraz romanika obilježava stil u arhitekturi zapadne Evrope koji je trajao od konca 10. do početka 13. st. Samo ime nam govori da je stil potekao od starog Rima, međutim iako postoje veze sa ovom arhitekturom, romanika označava razdoblje u kojem su graditeljstvo Evrope obilježili mnogi uticaji: rimski, bizantski, karolinški, otonski, vikinški i arapski. Zemlje u kojima se najviše razvio ovaj stil su Francuska, Italija, Španija, Njemačka i Engleska. Tadašnje crkve i samostane gradili su klesari, obični ljudi nižeg društvenog statusa. Ma koliko da su njihove građevine danas vrijedne, u to vrijeme se nisu smatrale vrijednim bilježenja. Tlocrti crkava uglavnom su bili u obliku izduženog latinskog križa. Za razliku od ranokršćanskih bazilika brodovi su umjesto ravnih drvenih stropova pokriveni svodovima. U početku su građeni poluobličasti svodovi koji su ponekad ojačani rebrima. Kasnije se javljaju i krstasti rebrasti svodovi koji potiču još iz starog Rima. Osim toga mnogo više pažnje polaže se vanjskom izgledu i ukrašavnju građevina. Ponajviše se za zidanje i izradu lukova koristi klesani kamen. Visoka kvaliteta izrade rezultirala je velikim broj dobro očuvanih spomenika. Kosi krovovi pokrivani su glinenim crijepom i limom.

Među najznačajnije spomenike u južnoj Francuskoj spadaju crkva Sen Sernin u Tulusi iz 1100. g. i Sen Etjen u Kanu iz 1120. g. Tlocrt crkve Sen Sernin ima oblik izduženog križa sa pet brodova i polukružnom apsidom. Iznad kvadratnog prostora u presjecištu glavnog broda i transepta podignut je visoki toranj. Karakteristika glavnog broda je poluobličasti svod sa lukovima oslonjenim na masivne kamene stupce. Kod crkve Sen Etjen na ulaznoj fasadi nalaze se dva neobično visoka tornja blizanca sa kupastim krovovima. U romanici su uobičajeni polukružni lukovi koji uokviruju prozore i vrata.

Kod poznate katedrale u Darhamu u Engleskoj (12.st), jednoj od najvećih i najljepših romaničkih crkava Evrope, po prvi put je iznad srednjeg broda izgrađen krstasti svod. U središti križnog tlocrta i iznad glavnog ulaza podignuti su tornjevi. Glavni brod leži na svežnjastim i okruglim stubovima od klesanog kamena.

Romaničke crkve u Italiji u većoj mjeri nose obilježja antičke arhitekture. Osim bijelog mramora građene su često i nemalterisanom opekom a krovovi su pokrivani kanalicom ili ćeramidom. Ponekad je glavni brod crkava umjesto svoda pokriven drvenom krovnom konstrukcijom kao kod ranokršćanskih bazilika. Među najpoznatije romaničke građevine spada katedrala i krstionica u Pisi, građena od 11. do 14. st.

U Njemačkoj je najznačajnija romanička građevina katedrala u Wormsu iz 12. st. Ova trobrodna crkva ima apside i po dva kružna tornja i na istočnom i na zapadnom kraju. Za razliku od katedrala u Francuskoj i Engleskoj ovdje su kameni stubovi i lukovi mnogo jednostavniji i bez ukrasa i profilacija.

U romaničkoj arhitekturi rijetke su i manje značajne svjetovne građevine. Ovaj stil najduže se zadržao u Njemačkoj, a u Evropi postupno je tokom 12. st. zamijenjen gotikom.

GOTIKA

Graditeljstvo razdoblja Gotike javlja se u Francuskoj oko 1140. godine. Glavne zemlje u kojima je bila razvijena gotika su Francuska, Engleska, Italija, Španija i Njemačka. Gotičke katedrale su građene mahom u gradovima za razliku od romaničkih koje su često bile sastavni dio manastirskih imanja izvan gradova. Glavna novina koja obilježava novi stil je masovna primjena rebrastog svoda koji je bio po prvi put u jednostavnom obliku primjenjen još kod romaničke katedrale u Durhamu. Za razliku od romanike, rebrasti svod je u gotici korišten za pokrivanje svih dijelova crkve. Sama koncepcija svoda bila je pogodna za pokrivanje ne samo pravokutnih nego i drugih oblika prostora kao što su trapezoidni i radijalni. Upotrebi rebrastih svodova daleko više je pogodovao prelomljeni nego polukružni luk. Tako je druga značajna odlika gotičke arhitekture primjena prelomljenog luka. Gotički graditelji su imali namjeru izbjeći masivne zidove koji su bili prisutni kod romaničkih građevina. Umjesto masivnih vanjskih zidova uvedeni su novi elementi - vanjski potporni lukovi koji se nazivaju kontrafori. Njihova uloga je prihvatanje povećanih horizontalnih potisaka u cjelokupnoj konstrukciji. Iznad rebrastog svoda gotičkih crkava uočava se znatno strmiji dvovodan krov nego što je to bilo u periodu romanike. Konstrukcija krova građena je od drevnih greda a pokrivanje je vršeno limom ili crijepom. Gotičke katedrale obično imaju ulaze na zapadnom pročelju i na bočnim stranama u pravcu poprečnog broda. Nastupanjem gotike napušten je antički mjerni sistem a postignut je i krajnji cilj: naglašavanje visine glavnog broda.

Kolijevka gotike je Francuska. Najvažnija građevina rane gotike svakako je Notre Dame u Parizu, započeta 1163. g. Kod francuskih crkava u tlocrtu se manje uočava isticanje križnog oblika nego kod romaničkih. Poprečni brod ili transept jedva da izlazi izvan ravni bočnih fasada. Sa vanjskih strana uočavaju se masivni potporni stupci koji po visini dobivaju lučni oblik kontrafora koji u kritičnim tačkama prihvataju potiske glavnog svoda.

U zrelom periodu francuske gotike poznate su katedrale u Reimsu, Amiensu i Chartresu. Katedrala u Reimsu je bila mjesto krunisanja francuskih kraljeva. Ističe se po lijepo izrađenom zapadnom pročelju sa dva ista tornja visine 82 m. Unutarnji svod dostiže visinu od 38 m. Kod katedrale u Amiensu visina glavnog svoda dostiže čak 42 metra. Ovaj svod započet 1220.g. dovršen je u roku od 16 godina. Jedno od najvećih djela cjelokupnog evropskog graditeljstva svakako je katedrala u Chartresu, dovršena 1220.g. Za razliku od prethodnih katedrala kod ove se na zapadnom pročelju nalaze dva tornja sa šiljatim krovnim kapama.

Gotika je u Englesku prenešena iz Francuske. Za razliku od kompaktnih tlocrta francuskih crkava u Engleskoj su katedrale više raširene tako da često imaju po dva bočna broda koji izlaze iz glavnog podužnog dijela katedrale. Visina engleskih katedrala nije velika kao u Francuskoj. Najviši svod od 37m ima Westminsterska opatija. Najpoznatija katedrala rane engleske gotike je katedrala u Salisburyju. Započeta je 1220.g. a građena je 40 godina. U presjecištu glavnog i

većeg bočnog broda podignut je toranj visine 123 m. U zreloj fazi engleske gotike dolazi do daljeg razvoja svodova koji pored glavnih dobijaju još i sekundarna i tercijerna rebra. Ovo se naročito uočava kod katedrale u Exteru započete 1275.g. Najljepšom engleskom katedralom smatra se katedrala u Lincolnu iz 1400. god. Sadrži tri raskošna tornja, dva na zapadnoj strani i jedan centralni.

Gotika je u Njemačku stigla kasnije nego u Englesku. Katedrala u Koelnu počela se graditi 1248.g. Njen svod građen je kao kod francuskih crkava ali je visok čak 46m. Katedrala Svetog Stefana u Beču je romanička građevina koja je obnovljena između 1300. i 1450. g. u gotičkom stilu. Karakteristična je po veoma strmom krovu sa raznobojnim crijepom. Njen toranj ukrašen je filigranskim ukrasima a visok je 137m.

U Italiju je gotika stigla kasno a obzirom na toplije podneblje i uticaje mnogih drugih civilizacija, razvila se u nešto drukčijem izrazu nego u zemljama iznad Alpa. Najpoznatija gotička građevina je katedrala u Milanu, započeta 1386.g. Ono po čemu prepozanjemo ovu građevinu su pretjerani ukrasi koji dominiraju u vanjskom izgledu.

Osim crkava među poznatim gotičkim građevinama treba spomenuti i svjetovne zgrade kao što su poznata Duždeva palata u Veneciji, palazzo Publico u Sieni, Westminster Hall u Londonu i Palatu pravde u Ruenu.

SREDNJEVIJEKOVNE UTVRDE

Utvrde se pojavljuju u najrazličitijim veličinama i oblicima. Neke od njih su razvučene linije kao na primjer Hadrijanov zid ili Veliki kineski zid, dok su druge manje-više kružni bedem na vrhu brežuljka. Neke su pravokutne kao normanska kula, a neke su nepravilne i mnogostrane kao na primjer gradske zidine. Često su građene jedna unutar druge. Sve utvrde su građene da budu jake a ne da budu lijepe. Ipak, njihova masivnost i vještina kojom su zidane odaju smisao za stil i lijepo.

Neke utvrde su imale čisto odbrambenu svrhu. Građene su u svrhu zaštite od napada ili utočišta stanovništva u vrijeme nevolje. Druge su bile namijenjene agresivnim namjerama, osvajanju novih teritorija. Stoljećima je sigurnost života u gradovima ovisila o njihovim utvrdama. Utvrde su bile i utvrđena sela koja su štitila ljude svih društvenih slojeva i bila skladišta žitarica za slučaj gladi. Utvrđeni gradovi su obično imali citadele. To su bili gradovi unutar grada a sadržavale su vojne i vladarske zgrade, zatim magacine, bogomolju idr. Najranije utvrde su građene od drvenih oblica ali su vremenom iščezle zbog neotpornosti na vatru. Glavni materijal za gradnju utvrda bio je kamen i opeka. Zidovi su bili debeli po nekoliko metara. Građene su na stijenama i uzvišicama, prirodno nepristupačnim mjestima. Ako su građene u ravnicama onda su najčešće imale zaštitni vodeni pojas ili samo iskopani jarak oko vanjskih zidina. Zidine su bile ojačane kulama okruglog, kvadratnog ili poligonalnog oblika koje se nazivaju donžoni. Na vrhu zidina građeni su ophodi sa grudobranima. Često su zidine građene u dva ili tri reda tako da su unutarnje bile više od vanjskih kako bi imale preglednost. Posebna pažnja obraćala se na ulazne kapije jer su to bile najslabije tačke odbrane.

U svojim gradskim utvrdama Bizantinci su ponekad gradili zavojite ulaze kako bi onemogućili prodiranje napadača. Carigradske zidine po prvi put su napravljene u 5. st. Zidine su bile građene u dvije linije a ispred se nalazio jarak i grudobran. Nasljednici Rimljana uglavnom su

gradili utvrde po rimskim uzorima. U zapadnoj Evropi gradnja utvrda zapostavljena je u razdoblju od 7. do 11. st. Među najljepše primjere zapadnoevropskih utvrda ubrajaju se engleske utvrde u Walesu sagrađene u 13. i početkom 14.st. Umijeće gradnje utvrda pokazali su i križari što se naročito vidi kod utvrde Krak des Chevaliers u Siriji iz 13. st. Promjenama u ratnim strategijama mijenjale su se i oblici utvrda. Od 14. i 15. st. počinju se javljati na ulazima velike kapije a pojavom vatrenog oružja i topova debljina zidova i kula postaje još veća. Kako je snaga napada postajala veća od snage odbrane, značaj utvrda počeo je da opada tokom 15. st.

Na djelimično vještačkoj uzvišici izgrađena je početkom 13.st. citadela u Alepu u Siriji, značajnom srednjevijekovnom gradu. U dnu uzvišice nalaze se vanjske zidine a na vrhu je citadela sa zidinama sa četvrtastim kulama. Jedini ulaz bio je preko kamenog uskog mosta. Položaj i okolni teren činili su ovu utvrdu jednom od najnepristupačnijih mjesta srednjevijekovnog istoka.

U cilju opsade i osvajanja Carigrada Turci su 1452. g. na obali Bosfora izgradili tvrđavu Rumeli Hisar. Tvrđava je imala ulogu kontrole pomorskog saobraćaja. Sadrži tri masivne kule a zidine na mjestima dosežu debljinu od 7m. Sagrađena je u rekordnom roku od godinu dana.

I u Bosni i Hercegovini ostaci nekoliko utvrđenih srednjevijekovnih gradova govore o razvijenoj gradnji utvrda. To su Vranduk, Počitelj, Srebrenik, Doboj, Sanski most i druge.

ISLAMSKO GRADITELJSTVO

Pod pojmom Islamskog graditeljstva podrazumijeva se graditeljska djelatnost muslimanskih naroda različitog etničkog porijekla koja je trajala od konca 7. pa do konca 19.st., a zauzimala je teritorij od Indonezije na istoku pa sve do Španije na zapadu.

U zavisnosti od klime, geografskih odlika i perioda gradnje, u islamskom graditeljstvu korišteni su za zidanje razne vrste kamena, ćerpič, opeka i drugi materijali. Zidovi od kamenih klesanaca najčešće su građeni sa jezgrom od lomljenog kamena ili šljunka. Spajanje blokova vršeno je gvozdenim sponama i rastopljenim olovom. Često su se kod zidanja kamenom primjenjivale dvije vrste kamena, jedna tamnija a druga svijetla. Za temeljne zidove korišten je najtvrđi kamen, granit i bazalt a temelji su građeni ispod nivoa terena. Pored kamena, zidovi su građeni i od ćerpiča i opeke. Zidovi od ćerpiča oblagani su reljefima od štuka ili gipsa. Zidanje opekom bilo je veoma usavršeno. Kao vezivno sredstvo korišten je gips i krečni malter. Opečni zidovi su obrađeni na dva načina i to sa oblogom od raznobojnog mermera ili keramičkih pločica ili bez obloge ali sa reljefnim načinom redanja opeke kod kojeg su oblikovane razne šare i ukrasi.

Stubovi i stubci izrađivani su od ćerpiča, opeke i klesanog kamena. Okrugli stubovi od kamena su glatki sa stablom iz jednog dijela te imaju bazu i kapitel. Masivni stubci od opeke ili kamena građeni su kvadratnog, osmerokutnog ili drugih složenih presjeka. Opečni su obično malterisani ili oblagani štukom ili keramikom.

U islamskom graditeljstvu primjenjivane su sve do tada poznate vrste konstrukcija, od ravnih drvenih i kamenih tavanica do kamenih i opečnih lukova, svodova i kupola. Što se tiče lukova oni se razlikuju od rimskih i bizantskih. Tako su tipični islamski lukovi prelomljeni ili zašiljeni lukovi i potkovičasti lukovi.

Iz razloga nestašice drveta razvijena je izrada kupola i svodova bez oplate i skele. Svodovi su najčešće polukružni i krstasti. Kupole su se dosta susreću ne samo kod džamija nego i mnogih drugih građevina. Građene su od opeke, kamena ili drveta. Karakteristične islamske kupole građene su sa dvostrukom ljuskom, vanjskom i unutrašnjom. Dvoslojne kupole građene su ili od opeke ili od drvenih lučnih rebara i obložene daskom a potom keramikom ili drugim pokrivačima.

Najstarija sačuvana islamska građevina je Kupola na Stijeni u Jerusalemu iz 7. stoljeća. To je osmerokutna građevina čiji je centralni prostor pokriven dvostrukom drvenom kupolom a preostali prostor ravnom tavanicom. Njen oblik nastao je pod uticajem ranih centralnih crkava kakve su građene na istoku.

Srednjevijekovni islamski grad građen je sa gusto izgrađenim poslovno – trgovačkim središtem u kome se ističe gusta mreža uskih ulica sa mnoštvom trgovina i i pijaca. U blizini središta nalazi se i vladarska palata, zatim jedna glavna džamija, medresa ili škola i druge zgrade. Okolo centralnog dijela grada ili medine, formirane su mnogobrojne stambene četvrti koje su imale pripadajuću manju džamiju, groblje, česmu, pekaru i slučno. Najveći grad islamskog svijeta u 10. stoljeću bio je Bagdad. Imao je kružni oblik sa dvostrukim zidinama, četiri ulaza a u središtu se nalazila vladareva palata.

Džamije su u suštini jednostvane građevine koje sadrže pravokutni ili kvadratni prostor za molitvu okrenut u pravcu Mekke. Unutar džamije nalazi se mihrab. To je udubina u zidu koja označava pravac molitve. Osim toga tu je obavezan minber u obliku manje galerije sa nekoliko stepenica. Uz džamiju se obično nalazi jedan ili više minareta. Njihovi oblici i tlocrti jako se

razlikuju te mogu biti kvadratni, kružni, poligonalni a zatim niski ili visoki, zdepasti ili vitki. U islamskom svijetu uočava se raznolikost stilskih pravaca. Među njima su najviše građeni sljedeći regionalni tipovi džamija: arapski hipostilni tip, perzijski tip sa ivanima i turski centralni tip.

Najstarije džamije građene su u obliku velike molitvene dvorane sa mnogobrojnim stubovima koji su u početku nosili ravne drvene tavanice, a kasnije svodove ili kupole. Obzirom da su nastale u pretežno arapskim sredinama nazivaju se i arapske džamije a po stubovima u prostoru nazivaju se i hipostilne. Najznačajnije arapske džamije izgrađene su u Damasku, 715.g, u Samari u Iraku, u 9. stoljeću, u Kordobi, od 8.-10. stoljeća, u Keruanu u Tunisu u 9.st, te džamije u Kairu, Fesu, Marakešu i drugim gradovima. Sve navedene džamije sadrže pravokutni molitveni prostor ispred kojeg se nalazi veliko otvoreno dvorište koje je sa četri strane okruženo natkrivenim trijemovima.

U Perziji i drugim istočnoazijskim zemljama rane hipostilne džamije su vremenom izmijenjene. U gradnji džamija često su građeni poluotvoreni zasvedeni prostori, nazvani ivani a koji potiču iz doba sasanidske Perzije. Molitveni prostor perzijskih džamija sličan je arapskom tipu a ono što je karakteristično su ivani koji se nalaze u sredinama stranica dvorišta. Među najpoznatije perzijske džamije spadaju Džuma džamija u Isfahanu iz 11.st. i Velika Šahova džamija u Isfahanu iz 17.st.

U Maloj Aziji u ranom periodu građene džamije slične arapskim. U doba Osmanskih Turaka rani oblici džamija su postupno transformisani u takozvani centralni oblik. Ovaj tip je karakterističan po tome što je središnji prostor pokriven dominantnom poluloptastom kupolom. Oblici turskih džamija mogu se svrstati u tri skupine: male, srednje ili vezirske i velike ili carske. Kod malih džamija jedna kupola pokriva cio kvadratni prostor. Kod srednjih i velikih, pored glavne kupole susreću se i polukupole ili nekoliko manjih kupola. Male džamije ispred ulaza imaju trijem natkriven sa tri male kupolice a sa strane jedan vitki poligonalni minaret. Srednje i velike džamije obično imaju pravokutno dvorište sa trijemovima i šadrvan u sredini dvorišta. Srednje džamije koje su gradili veziri i paše imaju jedan minaret dok carske džamije građene od strane sultana imaju najmanje dva, četiri ili čak šest minareta. Velike carske džamije predstavljaju vrhunac osmanske graditeljske tradicije. Najveći turski graditelj mimar Sinan, za života je izgradio oko tri sotine različitih građevina od kojih su svakako najznačajnije dvije monumentalne džamije: džamija sultana Sulejmana u Istambulu iz 1566. i džamija sultana Selima II u Jedrenu iz 1574. Sulejmanija džamija ima četvrtasti tlocrt sa četiri ogromna kamena stubca na koje se oslanja velika kupola promjera oko 26m. Bočni dijelovi prostora pokriveni su manjim kupolama. Džamija sultana Selima II u Jedrenu je najuspjelija osmanska džamija sa kupolom prečnika 31,5m koju nosi osam masivnih kamenih stubaca.

Iz osmanskog perioda u Bosni i Hercegovini ostalo je više značajnijih islamskih građevina iz 16.st. To su Gazi Husrev begova i Alipašina džamija u Sarajevu, Ferhad pašina džamija u Banjaluci, Aladža u Foči, Hadži Alijina u Počitelju, te Gazihusrevbegova medresa i bezistan u Sarajevu, te mnogi drugi spomenici. Most u Višegradu na Drini djelo je mimara Sinana dok je čuveni mostarski most djelo graditelja Hajredina Mlađeg.

Pored džamija islamski graditelji gradili su još i medrese ili škole, palate, hanove, karavanseraje, tekije, bolnice, mauzoleje, imarete ili narodne kuhinje, bazare, kupatila, mostove, sisteme navodnjavanja sušnih područja, i drugo.

RENESANSA

Pojava Renesanse označava kraj Srednjeg vijeka i početak Novog vijeka u Evropi. Trajala je od prvih decenija 15. stoljeća pa do početka 16. u Italiji, a u drugim zemljama do sredine 17. stoljeća. U graditeljstvu renesansa označava preporod antike, odnosno vraćanje principima antičkog (grčkog i rimskog) graditeljstva.

Preporod klasične arhitekture započeo je u Firenci 1420.g. kada je arhitekta Filipo Bruneleski izgradio kupolu katedrale Santa Marija del Fiore u Firenci. Katedrala je izgrađena u gotičkom periodu ali kupola je ostala neizgređana. Golema kupola raspona 42,2m nije se mogla graditi dotadašnjim saznanjima i metodama. Bruneleski je u to vrijeme prvi počeo proučavati zaboravljene antičke metode i tehnike gradnje. Svoja iskustva i nova saznanja Bruneleski je primijenio kod izgradnje ove kupole, čije dovršenje se smatra samim početkom renesanse u graditeljstvu. Kupola sadrži vitka kamena rebra i dvostruku kamenu ljusku a predstavljala je pravo tehničko čudo tog vremena. Na vrhu kupole nalazi se lanterna, čiju težinu prema mišljenju graditelja ne bi izdržala kupola sa polukružnim oblikom. Radi tog razloga Bruneleski je izveo kupolu čiji luk iznosi ¾ ukupnog prečnika kupole, odnosno raspona. Bruneleski je također prvi proučavao prikazivanje u perspektivi koje je do tada bilo nepoznato.

U doba renesanse ponovo se počinju koristiti principi gradnje, mjerila i proporcije iz stare antičke tradicije. Primjenjuju se stubovi, pilastri, arhitrav te polukružni oblik luka. U gradnji crkava koriste se tlocrti u obliku izduženog križa u čijem se presjecištu obično nalazi kupola. Pored izduženog dosta je crkava sa tlocrtom u vidu grčkog križa. Važnije renesansne crkve su mali hram Tempieto u Rimu, San Andrea u Mantovi, Santo Spirito u Firenci, i druge.

Osim crkava, u novom stilu građene su i mnoge druge vrste zgrada. Bogate porodice gradile su gradske stambene palate po uzoru na stare rimske palate, takozvane insule. Ove zgrade imale su u prizemlju trgovine, prostorije za vlasnika kuće na prvom spratu i sobe za poslugu na drugom spratu. U sredini zgrade nalazi se unutrašnje dvorište. Na vanjskim debelim kamenim zidovima ističu se rimski pilastri, vijenci, prozorski lukovi i istureni krovni vijenac. Najpoznatije palate iz 15 stoljeća su Pitti, Stroci (Strozzi) i Ručelaj (Rucellai) u Firenci, Farneze u Rimu i Kneževska palata u Urbinu.

Najznačajniji poduhvat u doba renesanse nakon kupole u Firenci bila je izgradnja nove crkve Svetog Petra. Velika crkva podignuta je na mjestu stare bazilike Sv. Petra i to u obliku grčkog križa. Prvobitne nacrte izradio je arhitekt Bramante i počeo sa gradnjom. Kasnije ih je preuredio i gradnjom rukovodio Michelangelo. Plan crkve sadrži četiri središnja ogromna kamena stupca koja nose rebrastu kamenu kupolu čiji se vrh uzdiže iznad okolnog terena 138m.

Krajem 15. st. renesansa se počela širiti izvan Italije. Novi stil najprije je uvozila Francuska. To se u najvećoj mjeri opaža kod gradnje dvoraca u 16.st. U novom stilu izgrađeni su dvorci Šambor, Šenonso i Fontenblo (Chambord, Chenonceaux i Fontainbleau). Renesansa se prije svega opaža u izgledu prozora, vrata, vijenaca i pilastera. U manjoj mjeri renesansa se proširila u Španiju, Portugal, Holandiju, Njemačku, Austriju, Mađarsku i Englesku.

B A R O K

Barok se javlja prvi put u Rimu oko 1580.g a u drugim evropskim gradovima od početka 17. pa do sredine 18. stoljeća. Barok se smatra izrazom katoličke crkve koja je željela impresionirati vjernike i protivnike raskošno ukrašenim građevinama. Odlike baroknih građevina su obilje krivih linija, ukrasa i skulptura. U tlocrtima crkava sada se nalaze i ovalni i drugi zakrivljeni oblici tlocrta. I dalje se koriste korintski stubovi, pilastri i arhitrav, a od materijala često se koristi raznobojni mramor i pozlaćivanje. Barokne kupole često imaju slobodne, ovalne i druge nepravilne oblike sa rebrima. Među najpoznatije graditelje italijanskog baroka ubrajaju se Bernini, Boromini, della Porta, i dr. Među značajnije građevine italijanskog baroka spadaju crkave Sant Andrea al Quirinale u Rimu, Santa Susana u Rimu, zatim ogromni trg (piazza) ispred crkve svetog Petra u Rimu.

Arhitekta Giacomo Vignola, projektovao je crkvu IL Đezu (IL Gesu) koja ima kompaktan tlocrt sa kupolom u središtu. Ova crkva je jedna od najčešće oponašanih crkava u obje Amerike.

U Francuskoj je u baroknom stilu izgrađen velik broj crkava, dvoraca i palata. Najpoznatiji je Dom invalida u Parizu sa visoko uzdignutom kupolom a zatim dio dvorca Louvrea kao i jedan dio dvorca Versaja (Versailles). U Austriji je barok bio veoma omiljen. Među najpoznatije barokne građevine u Austriji spada palata Hofburg, Belvedere te Karlova crkva u Beču.

Najznačajniji engleski graditelj baroka bio je Kristofer Ren (Kristopher Wren), u prvom redu fizičar i astronom, koji se uzgred počeo baviti i arhitekturom. Nakon velikog požara u Londonu, postao glavni graditelj tog doba. Njegovo znamenito djelo je katedrala Svetog Pavla, izdužena građevina u obliku latinskog križa su velikom kupolom oslonjenom na osam masivnih stubaca. Visoka kupola sadrži dvije ljuske, unutarnju kamenu i vanjsku drvenu.

NEOKLASICIZAM i HISTORICIZMI XVIII i XIX STOLJEĆA

Nakon baroka, u Evropi je od sredine XVIII stoljeća nastupilo razdoblje neoklasicizma. Graditelji su ponovo počeli tragati za rješenjima unutar klasičnih djela stare grčke i rimske arhitekture. Među najznačajnije građevine neoklasicizma druge polovice XVIII i početka XIX stoljeća ubrajaju se Panteon u Parizu, Pozoršte u Berlinu, Brandeburška kapija, Britanski muzej, zgrada mjenjačnice u Filadelfiji, i dr. Nakon klasicizma počinju se oponašati i ostali stilovi prošlosti, gotika, bizantski stil, islamski, egipatski, barokni i drugi. Ova pojava u XIX stoljeću naziva se jednom rječju historicizmi. Tipičan primjer neogotike je londonski Parlament iz 1840. Opera u Parizu iz 1874., izgrađena je u neobaroknom stilu.

Tokom XIX stoljeća javljaju se građevine na kojima se uočavaju kombinacije više historijskih stilova. Ovakav način izražavanja u arhitekturi se naziva eklekticizam. Među najznačajnije spomenike ovog pravca ubrajaju se Palata pravde u Brislu iz 1883. i Westminsterska katedrala u Londonu iz 1895.

GRADITELJSTVO NAKON INDUSTRIJSKE REVOLUCIJE

Početkom XIX stoljeća graditeljstvo zapadnog svijeta doživljava nagle promjene za koje su postojala tri glavna uzroka:

1. pojava i razvoj novih materijala i tehnika,

2. zahtjevi za novim tipovima gradnje kako bi se udovoljilo novim društvenim potrebama i

3. promjene kulturne klime i izvora finansiranja.

Prva dva uzroka blisko su vezana sa industrijskom revolucijom koja počinje oko 1760. godine u Velikoj Britaniji a potom se proširila se po skoro cijeloj Evropi i Americi tokom XIX st. U to vrijeme dolazi do naglog širenja gradova i velikog priliva stanovništva. Nastaju potrebe za novim objektima za industriju i transport a ujedno se rađaju i nove tehnike. To je vrijeme u kojem se definitivno odvaja uloga arhitekte i inženjera. Promjene koje su nastupile u izvorima finansiranja također su bile veoma važne. Do početka XIX st. modu i stilove gradnje diktirala je aristokracija. Od početka stoljeća srednji slojevi društva obogatili su se trgovinom. Njihov cilj nije bio dobar ukus i aktuelni stil. Jedino je bilo važno izgraditi zgrade koje će proslaviti njihovo bogatstvo.

Razvoj konstrukcija od željeza

Sve do pojave industrijske revolucije željezo je bilo pomoćni materijal a industrijska proizvodnja ovog materijala dala mu je sasvim nov značaj. Jedan od najznačajnijih trenutaka u ranom razvoju proizvodnje željeza je upotreba koksa umjesto drvenog uglja koju je po prvi put uveo Abraham Darby u prvoj polovici 18. st. Kako je proizvodnja željeza uznapredovala proizvedene su i prve livene željezničke šine 1767. godine a 1779. izveden je i prvi željezni most u svijetu, preko rijeke Severn, u Engleskoj. Most ima raspon 30m, visine 15m, a sastoji se od jednog polukružnog luka sa pet paralelnih rebara. Elementi željeznog mosta izliveni su u radionici porodice Darby u gradu Coalbrookdale. Nakon ovog mosta još smjeliji poduhvat bio je izvođenje Sunderlandskog mosta 1796. koji ima samo jedan lučni nosač raspona 72m. Prve godine XIX stoljeća, inženjer Thomas Telford projektovao je London Bridge preko Temze. Iako nije nikada

izveden, ovaj projekt je bio veliki napredak u razvoju željeznih konstrukcija. Raspon mosta iznosio je 200m a visina 22m.

Kada se proizvodnja željeza počela razvijati i na kontinentalnom dijelu Evrope, željezo se u prvo vrijeme najviše koristilo za izradu krovova. Dotadašnje drvene konstrukcije naročito u skladištima i pozorištima, često su nestajale u požarima. Tako su graditelji nastojali iskoristiti željezo za krovove a među prvim pokušajima je pozorište (Theatre Francais) u Parizu iz 1768. Nakon što je izgorjela drvena kupola Žitne hale u Parizu, zamijenjena je 1811. godine kupolom od željeza i bakra. Kod projektovanja i gradnje ove kupole, po prvi put u historiji arhitekt i inženjer nisu bili jedna osoba (arh. Bellange i inž. Brunet). Sredinom XIX stoljeća izvedene su i prve kupole sa željeznim rebrima. Prva je izvedena kod Britanskog muzeja a druga kod vašingtonskog Kapitola.

Koncem XVIII stoljeća drveni stubovi koji su nosili krov prve engleske predionice pamuka zamijenjeni su livenim željeznim stubovima. Tako je željezni stub uveden kao novi konstruktivni element proizveden novim, industrijskim metodama. Liveni stubovi od željeza bili su šuplji, promjera oko dvadesetak centimetara a primjenjivani su zajedno sa zidovima od opeke i kamena te drvenim krovovima. Skoro 100 godina konstrukcije zgrada prilagođavane su upotrebi livenog željeznog stuba. Među značajnije zgrade kod kojih su primjenjeni željezni podupirači spadaju kraljevski paviljon u Brajtonu u Engleskoj iz 1821, zatim biblioteka Saint Genevieve (Sen Ženevjev) u Parizu iz 1850. godine.

Prva željeznička linija u svijetu, postavljena je na relaciji Stockton – Darlington u Engleskoj 1825 godine. Nakon ustaljene primjene livenih stubova slijedila je proizvodnja i primjena valjanih željeznih nosača. Prve željezničke valjane profile izradio je 1830. godine američki graditelj željeznica Robert Stevenson von Hoboken. Međutim, šira primjena valjanih profila u konstrukcijama zgrada uslijedila je dosta kasnije.

Počeci današnjih skeletnih konstrukcija mogu se pronaći u domovini nebodera, Sjedinjenim državama. Skeletnu konstrukciju od željeza prvi je primijenio James Bogardus 1848. godine kod gradnje petospratne fabrike u New Yorku. On je potom izgradio još nekoliko višespratnica na istim principima. Bogardusu pripada zasluga prvog koji je predložio da se u jednoj zgradi postavi “dizalica sa parnim pogonom za prenošenje osoba”. Ona se još nije nazivala dizalo, odnosno lift ali se na osnovu takve ideje dalje razvila i počela sa proizvodnjom. U Evropi je prva željezna skeletna konstrukcija primjenjena 1872. godine kod fabrike čokolade u blizini Pariza. Željezni skelet ove zgrade nosi cjelokupno opterećenje a vanjski zidovi predstavljaju samo lagani omotač.

Razvoj željeznih skeletnih konstrukcija omogućio je rađanje visokih zgrada ili nebodera u Sjedinjenim državama. Mnogi američki arhitekti polažu pravo na prvog pronalazača nebodera. Po mnogima Leroy Buffington se smatra prvim koji je opisao način konstrukcije nebodera sa željeznim skeletom i oblogom od kamena. Prvi neboder sa deset spratova koji je izvedena na modernim konstruktivnim principima je Home Insurance Building u Chicagu. Zgradu je projektovao William Le Baron Jenney 1883. godine. Firma koja je naručila gradnju tražila je od projektanta “kancelarijsku zgradu sigurnu od požara i sa mnogo dnevnog svjetla”.

Uz razvoj nebodera paralelno je išao i razvoj liftova. Prvi lift koji je besprijekorno funkcionisao izradio je 1853. godine Elisha Graves Otis (Eliša Grejvz Outis) iz New Yorka. U Evropi je prvo dizalo konstruisano 1867. godine a prvo dizalo za veliki broj ljudi konstruisan je unutar Eiffelovog tornja 1889. godine.

Sve do sredine XIX stoljeća nove konstrukcije i željezne elemente nalazimo uglavnom kod inženjera i pronalazača, karakterističnih za vrijeme i nakon industrijske revolucije. Za to vrijeme arhitekti su još uvijek projektovali zgrade u historicističkim stilovima. Prvi arhitekt koji je ujedno bio i izvanredan inženjer je francuz Henri Labrouste (Anri Labrust). On je projektovao biblioteke Saint Genevieve i Nacionalnu biblioteku u Parizu. Konstrukciju sačinjavaju vitki željezni stubovi prečnika 30cm, visine 10 metara, zatim rešetkasti krov sa staklenim pokrivačem koji omogućava mnogo svjetla u unutrašnjosti.

Kao posljedica industrijske masovne proizvodnje u XIX stoljeća javljaju se i robne kuće. One su nastale kao posljedica porasta broja stanovnika u gradovim, bržeg života i zahtjeva za jeftinijom robom široke potrošnje. Robne kuće su bile namijenje brzoj prodaji velikom broju potrošača. Građene su kao višespratnice sa liftovima. Najpoznatija robna kuća u Evropi bila je Bon Marche u Parizu iz 1876. godine.

Kada je u drugoj polovici XIX stoljeća industrijska proizvodnja dosegla svoj puni razvoj, počinju se organizovati velike svjetske izložbe (sajmovi) na kojima se izlagala roba iz najrazvijenijih zemalja svijeta. Izložbe su postale poticaji arhitektima i inženjerima za nove konstrukcije, oblike i rješenja. Među najznačajnije građevine koje su izgrađene u povodu svjetskih izložbi ubrajaju se Kristalna palata u Londonu iz 1851. godine. Bila je to najveća građevina u to vrijeme sa 74.000m2 a izgrađena je od prefabrikovanih željeznih elemenata a bila je u cjelosti obložena staklom. Izgorjela je u požaru 1937. Druge značajne građevine podignute su u povodu izložbe u Parizu 1889. godine, a to su Mašinska hala i poznati Eiffelov toranj. Mašinska hala predstavljala je vrhunac u razvoju željeznih konstrukcija. Sagrađena je od ogromnih rešetkastih trozglobnih lukova raspona 115m. Demontirana je 1910. godine bez posebnog razloga. Druga željezna građevina, visoka oko 324m postala je simbol Pariza. Ime je dobila po inženjeru Gustav Eiffelu koji je kod njene gradnje sažeo svo svoje dotadašnje poznavanje konstrukcija i iskustvo. On je inače do tada već bio poznat u cijelom svijetu po svojim smjelim konstrukcijama mostova, vijadukata i raznih zgrada i hala. Među njegova najznačajnija tehnička rješenja ubrajaju se dva rešetkasta lučna mosta. Most preko rijeke Douro kod Porta u Portugalu iz 1877. godine sadrži dvozglobni luk u obliku polumjeseca a ima raspon od 160m. Eiffelovo rješenje mosta bilo je najbolje na međunarodnom konkursu i jeftinije za 31% od sljedećeg. Drugi značajan most je vijadukt Garabit u Francuskoj iz 1884., ima raspon luka od 165m a visine 122,5m. Pored mostova Eiffel je autor niza značajnih građevina kao i same konstrukcije poznatog Kipa slobode u SAD.

Pored Eiffela, kao jedan od najutjecajnijih inženjera XIX stoljeća istakao se Isambard Kingdom Brunel. U svojoj kratkoj karijeri radio je nekoliko godina na izgradnji tunela ispod Temze u Londonu, izgradnji željezničke pruge od Londona do Bristola a 1843. godine izradio je nacrte za prvi željezni parobrod sa propelerom. Izgradio je nekoliko značajnih mostova od kojih je svakako najpoznatiji viseći most Clifton kod Bristola. Most ima raspon od 213m a bio je najveći u svijetu u to vrijeme. Radovi su počeli 1836. a završeni 1864, pet godina nakon Brunelove smrti. Iako u to vrijeme nije bio razvijen automobilski saobraćaj most je u upotrebi i danas a preko njega prolazi oko 12.000 vozila na dan.

Pojava i razvoj armiranog betona

XIX stoljeće obilježeno je i pojavom jednog sasvim novog materijala koji je omogućio nove pristupe u razvoju konstrukcija zgrada i drugih građevina. Nakon primjene u doba starog Rima, smatra se da je beton po prvi put ponovo upotrijebljen 1774. godine kod gradnje svjetionika u Edistonu. Jedan od najvećih inženjera 18. stoljeća John Smeaton (Džon Smitn), miješao je kreč,

glinu, pijesak i drobljenu šljaku i tako dobio smješu nalik na beton, a koja je mogla odoljeti naletima snažnih morskih talasa. Njegov uspjeh potaknuo je mnoge druge pronalazače na daljnja istraživanja novog veziva. Francuz Louis Vicat proizveo je 1817. hidraulično vezivo koje je nazvao vještački cement. Joseph Aspdin, 1824. proizveo je vještačko hidraulično vezivo pod nazivom portland cement. Inženjer Brunel smatra se prvim koji je primijenio portland cement prilikom gradnje tunela ispod Temze 1828. godine.

Oko prve primjene armiranog betona postoje različiti stavovi historičara. Louis Lambot (Luj Lambo) je 1850-tih izradio betonske čamce u koje je ugradio željezne šipke kako ne bi ispucali. Nakon njega vrtlar Joseph Monnier (Žozef Monije) je 1867. godine izradio posude za cvijeće od betona sa žičanom mrežom. On je prvi koji je patentirao primjenu armiranog betona a osim posuda u njegove pronalaske ubrajaju se i bazeni, betonske cijevi, grede i mostovi. Nakon Monniera, istraživanje svojstava novog materijala i konstrukcija vršio je samouki inženjer Francois Hennebique (Fransoa Henebik) koji je 1892. godine patentirao cjelokupan sistem građenja pod nazivom “Hennebique sistem” a novi materijal nazvao je “Beton Arme”. Njegov sistem gradnje prvi put pokazuje integraciju armiranog stuba i grede u monolitnu cjelinu kao i betonske ploče koje se armiraju željeznim šipkama u zoni najvećih napona zatezanja. Prema Henebikovoj licenci, nekoliko evropskih firmi je za samo 10 godina od njegovog patenta, izgradilo oko 7000 konstrukcija raznih zgrada, mostova i vodotornjeva. Prvi most od armiranog betona izgrađen je 1889. a prva betonska cesta izgrađena je u SAD 1891. i još uvijek se koristi.

GRADITELJSTVO U XX STOLJEĆU

Kao reakcija protiv oponašanja historijskih stilova u arhitekturi, krajem XIX i na samom početku XX stoljeća javio se pokret u umjetnosti i arhitekturi koji se u Francuskoj i Belgiji naziva Art nuvo (art nouveau), u Njemačkoj Jugendstil a u Austrougarskoj monarhiji pod nazivom Secesija. Ovaj pokret označio je početak novog razdoblja a karakterističan je po izražajnim krivudavim ukrasima na fasadama. Među najznačajnije zgrade ovog stila bile su Kuća Secesije u Beču (1896), Kuća Majolika u Beču (1899), Casa Mila u Barceloni (1910).

Na samom početku XX stoljeća u Evropi je izgrađen veći broj zgrada koje u potpunosti pokazuju odlike moderne arhitekture. Armirani beton i čelik postali su glavni materijali savremenih konstrukcija svih vrsta građevina. Francuski arhitekt i inženjer Ogist Pere (Auguste Perret) prvi je pokušao armirani beton primijeniti u službi arhitekture. On je projektovao prvu stambenu višespratnu zgradu čija je konstrukcija armirano-betonski skelet. Zgrada je izgrađena u Parizu 1903. godine a tadašnji stručnjaci predviđali su da će se vrlo skoro srušiti, međutim zgrada je i danas u upotrebi. Ostale značajne zgrade su Poštanska štedionica u Beču (1912), Dvorana stote godišnjice u Wroclavu, Poljska (1912), sa armiranobetonskom kupoloma raspona 65m. Veoma moderne građevine za to vrijeme također su i pozorište Werkbund u Koelnu (1914), Štajnerova kuća u Beču i Tvornica turbina u Berlinu (1909).

Približno u isto vrijeme u SAD se pod vodstvom nekoliko arhitekata u Čikagu razvio stil visokih komercijalnih zgrada poznatiji kao Čikaška škola. Visoke zgrade ovog stila bile su građene u kombinaciji željeznog skeleta i kamenih ili opečnih zidova. Vodeći arhitekti bili su William le Baron Jenney, Henry Hobson Richardson i Louis Sullivan. Pored već spomenutog prvog nebodera Home Insurance Building, u stilu ove škole izgrađen je velik broj poslovnih zgrada koje su predstavljale prekretnicu u arhitekturi Sjedinjenih država, kao na primjer Wainwright building u Saint Louisu, robna kuća Carson, Pirie & Scott u Chicagu.

Najznačajniji pokret prvih decenija XX stoljeća koji predstavlja začetak moderne arhitekture bio je Bauhaus. Nastao je u Njemačkoj 1919. godine pod rukovodstvom arhitekte Waltera Gropiusa. On je autor moderne zgrade pod nazivom Bauhaus a koja najdosljednije oslikava ideje ovog pokreta. Ona sadrži armiranobetonski skelete sa staklenom fasadom kroz koju se vidi konstrukcija i unutrašnjost. Pokret su 1933. zabranili nacisti ali su ideje pokreta ostavile dubokog traga na budućim generacijama graditelja.

Najvažniji inženjeri i arhitekti XX stoljeća

U graditeljstvu XX stoljeća posebno mjesto zauzima nekoliko arhitekata i inženjera koji su svojim idejama i ostvarenjima uveliko profilirali načine oblikovanja i gradnje zgrada savremenog doba. Među inženjerima su to Ežen Fresine (Eugene Freyssinet), Rober Majlar (Robert Maillart) i Pier Luigi Nervi a među arhitektima L'Korbizje (Le Corbusier), Mis van der Roe (Mies van der Rohe), Frenk Lojd Rajt (Frank Lloyd Wright) i Kenzo Tange.

Francuski inženjer Eugene Freyssinet smatra se jednim od pionira armiranobetonskih konstrukcija. Autor je više značajnih mostova i drugih građevina od kojih se ističu most

Plougastel iz 1930. i hangari u Orliju iz 1934. Freyssinet je 1928. godine patentirao prednapregnuti beton kao novi način primjene ovog materijala.

Švicarski inženjer Robert Maillart prvi je razvio gradnju armiranobetonskih mostova sa trozglobnim lučnim pločama koje zajedno sa ostalim pločama čine monolitnu cjelinu. Njegova dva najznačajnija mosta su Salginatobel iz 1930 i Schwandbach iz 1933. godine, oba u Švicarskoj. Maillart je ujedno i prvi koji je primjenio armiranobetonsku ploču sa pečurkastim stubovima 1910. godine kod jednog skladišta u Cirihu. Iste ploče primjenjuju se i danas. Poseban uspjeh u armiranobetonskim konstrukcijama ilustruje njegova Hala za cement u Cirihu iz 1939. Konstrukciju čini paraboličan svod raspona 16 a visine 12m. Debljina armiranobetonske ljuske iznosi samo 6cm.

Treći među najvećim inženjerima XX stoljeća, italijan Pier Luigi Nervi, isticao je kako se inženjer konstruktor ne smije oslanjati isključivo na proračun, nego mora podjednako uvažavati i intuiciju. Samo na taj način konstrukcije građevina mogu biti ne samo stabilne, nego i estetski dopadljive. Svoja stajališta Nervi je pokazao na mnogim djelima među kojima se mogu izdvojiti: hangar u Orvietu iz 1932, izložbena dvorana u Turin-u iz 1948, Mala i Velika Palata sportova u Rimu iz 1957., te Palata rada u Torinu iz 1961.

Najutjecajniji arhitekt XX stoljeća švicarac Le Corbusier, autor je velikog broja projekata širom svijeta, a njegove ideje i stavove proširili su mnogi njegovi mlađi saradnici. U posebno vrijedna ostvarenja ubrajaju se Vila Savoja u Poasi-ju (Vila Savoia u Poissy-ju), u Francuskoj iz 1931, kod koje je stambeni prostor podignut na stubove a na fasadi sadrži dugačke prozorske trake. Njegova neobična kapela u Ronšamu (Ronchamp) sa zakrivljenim zidovima i krovom pokazuje neograničene mogućnosti primjene armiranog betona. Le Corbusier je autor velikog stambenog bloka u Marseilles-u iz 1952. Zgrada sadrži velik broj dvoetažnih (duplex) stanova u kojima živi oko 1600 stanara. Osim stanova zgrada sadrži i trgovine, uslužne djelatnosti, poštu i sportske prostore. Izgrađena je u cjelosti od armiranog betona i odignuta od zemlje i oslonjena na masivne stubove.

Prednosti armiranog betona dobro je poznavao i Frank Lloyd Wright, najveći američki arhitekt. Pored mnogih zgrada autor je i nekoliko knjiga o arhitekturi. Među najznačajnije poslovne zgrade koje je projektovao spada Johnson Wax u Wisconsinu. Visoki toranj sa staklenom fasadom ima konstrukciju od cilindričnog šupljeg armiranobetonskog stabla na kojem su ploče oslonjene konzolno. Stabilnost tornja obezbjeđena je masivnim i dubokim temeljem. U jednom drugom dijelu prizemlja ove zgrade tavanica je oslonjena na izuzetno vitke i šuplje pečurkaste stubove od armiranog betona, za koje su neki inženjeri predviđali da neće izdržati teret. Među njegova značajnija djela ubraja se i Gugenheim muzej u New Yorku.

Mies van der Rohe je nakon zabrane bauhausa emigrirao u SAD, gdje je projektovao mnoge moderne zgrade. Među njima se ističu stambeni tornjevi Lake Shore Drive u Chicagu i Seagram building u New Yorku. Obje spadaju u tipične visoke zgrade sa skeletom i staklenim omotačem.

Najveći japanski arhitekt svih vremena i jedan od najutjecajnijih tokom XX stoljeća je Kenzo Tange. U svojoj dugoj karijeri izgradio je velik broj zgrada u cijelom svijetu od kojih se mogu istaći Gradska kuća u Tokiju, olimpijski stadion u Tokiju, zgrada Fujji TV.

Razvoj gradnje visokih zgrada

Ideja o gradnji nebodera začeta još krajem XIX stoljeća usavršava se tokom XX stoljeća a svoju najveću ekspanziju doseže nakon Drugog svjetskog rata. U izgradnji nebodera ključnu ulogu igraju četiri faktora: visoke cijene gradskog zemljišta, konkurencija među investitorima, izum električnog lifta i upotreba čelika koji omogućava brzu montažu konstrukcije. Za mnoga uspjela rješenja nebodera zaslužni su arhitekti i inženjeri. Visoke zgrade posebno su izložene snažnim silama vjetra te zahtijevaju istraživanje novih načina ukrućenja. Među najpoznatije nebodere koji su u vrijeme izgradnje bili najviše zgrade u svijetu spadaju Chrysler building (1930) i Empire State building (1931) u New Yorku, Sears tower u Čikagu (1973). U razvoju savremenih konstrukcija nebodera svakako je najznačajnija uloga inženjera Fazlur Khan-a, porijeklom iz Bangladeša. On je razvio niz novih sistema visokih skeletnih konstrukcija sa ukrućenjima koja omogućavaju znatno veće visine uz manji utrošak čelika. Tako na primjer kod Empire State Buildinga utrošeno je 275 kg čelika po m2 a kod njegovog John Hancock centra samo 145kg/m2. Prije njega, visoke zgrade mahom su bile jednostavnih kutijastih oblika. Njegove ideje omogućile su nebodere složenih i nepravilnih oblika. Osim pomenutog John Hancock centra sa 100 spratova, on je i autor konstrukcije poznatog Sears tower-a u Čikagu sa 110 spratova, najviše zgrade u SAD.