H I S T O R Y C Z N E B I T W Y

RAFAŁ RADZIWONKA

BLENHEIM-HÖCHSTÄDT1704

BELLONAWarszawa

Bellona SA prowadzi sprzedaż wysyłkową swoich książek za zaliczeniem pocztowym z rabatem do 20 procent od ceny detalicznej.Nasz adres:Bellona SA ul. Grzybowska 77 00-844 WarszawaDział Wysyłki tel.: 022 457 03 06, 022 652 27 01 fax: 022 620 42 71 Internet: www.bellona.pl e-mail: biuro@bellona.pl www.ksiegarnia.bellona.pl

Opracowanie graficzne serii: Jerzy Kępkiewicz Ilustracja na okładce: Bartłomiej Drejewicz Redakcja merytoryczna i korekta: Bożena Łyszkowska Redaktor prowadzący: Kornelia Kompanowska

© Copyright by Rafał Radziwonka, Warszawa 2008 © Copyright by Bellona Spółka Akcyjna, Warszawa 2008

ISBN 978-83-11-11104-2

WSTĘP, CZYLI DLACZEGO BLENHEIM-HÖCHSTÄDT?

W poniższej pracy postaram się wykazać dlaczego bitwa pod Blenheim-Höchstädt, stoczona 13 sierpnia 1704 r., powinna posiadać bardziej znaczące miejsce w polskiej historiografii.

Wojna o sukcesję hiszpańską przez długi czas była zapomniana w dziełach polskich historyków. Jeżeli już znalazła się w ich dziełach, to jedynie jako fragment ogólnych dziejów świata lub etap w historii wojskowści. Polski Czytelnik książki o tej tematyce znajdzie w obcych językach. Obejmują one wszystkie aspekty tego konfliktu zbrojnego. W swoją orbitę wciągnął on każdy liczący się kraj europejski, wraz z koloniami rozsianymi po całym świecie. Dlatego można zakładać, iż była to pierwsza wojna na skalę światową.

Bitwa pod Blenheim-Höchstädt była pierwszym po­ważniejszym starciem zbrojnym wojny o sukcesję hi­szpańską. Dlatego warto, aby jego opis doczekał się głębszej analizy. Wzięło w niej udział ponad 150 tysięcy ludzi i blisko 160 dział.

Starcie to doczekało się niezwykle bogatej literatury. Pisały o nim całe pokolenia zachodnioeuropejskich histo- ryków. Na szczęście w warszawskich bibliotekach znaj­dziemy kilkanaście ciekawych pozycji, które umożliwią

nam bliższe poznanie wydarzeń z pierwszych lat wojny o sukcesję hiszpańską. Niestety pozycje te nie zostały jeszcze przetłumaczone na język polski, dlatego konieczna jest ich lektura w oryginale — po angielsku, francusku, niemiecku lub hiszpańsku. Dominują tu monografie ks. Marlborough, armii francuskiej i angielskiej czy pamiętniki z epoki Ludwika XIV. Najlepsze książki, które w pełni rozwinęłyby poruszane tu problemy znajdują się w biblio­tekach i archiwach Europy Zachodniej.

Z tego powodu zmuszony byłem korzystać z ich frag­mentów zamieszczonych w innych pozycjach, a niektóre znalazłem w Internecie.

Praca składa się z ośmiu rozdziałów. W pierwszym z nich wyjaśniam przyczyny wybuchu wojny o sukcesję hiszpańską. Drugi zawiera opis armii Ludwika XIV, próbę wyjaśnienia dlaczego przez ponad pół wieku uchodziła za najlepszą na świecie oraz charakterystykę sił Wielkiego Sojuszu — armii angielskiej, holenderskiej i cesarskiej. Natomiast następne trzy (trzeci, czwarty i piąty) zawierają przebieg działań wojennych w latach 1702-1704. Rozdział szósty jest poświęcony samej bitwie pod Blenheim-Höch­städt, siłom obu stron, ich rozstawieniu i przebiegowi walk 13 sierpnia 1704 r. W przedostatnim rozdziale — siódmym — zostały pokazane straty, jakie obie strony poniosły w czasie walk, oraz dalszy ciąg kampanii w 1704 r. Rozdział ósmy stanowi próbę krytycznego podsumowania. W aneksie Czytelnik znajdzie skład sił walczących po obu stronach.

Rozdział IPRZYCZYNY WOJNY O SUKCESJĘ HISZPAŃSKĄ

13 sierpnia 1704 r. angielsko-holendersko-niemiecka armia Johna Churchilla, pierwszego księcia Marlborough i księcia Eugeniusza Sabaudzkiego pokonała pod Blenheim (według historyków francuskich pod Höchstädt), w południowej Bawarii, armię francusko-bawarską dowodzoną przez mar­szałków Camile’a Tallarda i Ferdinanda Marsina oraz elektora Bawarii Maksymiliana Emanuela von Wittelsbacha. Była to pierwsza wielka bitwa wojny o sukcesję hiszpańską, która w latach 1701-1713 toczyła się pomiędzy tzw. Wielkim Sojuszem (Anglia, Holandia, Austria, Szwecja, Dania, Sabau­dia, Portugalia i mniejsze państwa Rzeszy Niemieckiej) a Francją, Hiszpanią i Bawarią. Stawką w tych gigantycznych zmaganiach był tron w Madrycie, czyli panowanie nad obszarem, który przeszedł do historii jako „Imperium, nad którym słońce nigdy nie zachodzi”. Przez wielu historyków anglosaskich bitwa pod Blenheim-Höchstädt jest uważana za jedno z decydujących wydarzeń XVIII w. Dowodzą oni, że gdyby wojska Wielkiego Sojuszu zostały wtedy znisz­czone, to armie Ludwika XIV, „Króla Słońce”, mogłyby pomaszerować na Wiedeń i ostatecznie pokonać Austrię, a potem Sabaudię. To wszystko z kolei mogłoby zmusić Londyn i Hagę do zawarcia upokarzającego pokoju z Pa-

ryżem i Madrytem, a więc uznania trwałej hegemonii Burbonów w Europie, a może i na całym świecie. Autorem, który właśnie w taki sposób ocenia zwycięstwo ks. Marl- borough jest George Macaulay Trevelyan. W swej książce: Illustrated History of England, pisze on: „Austria była ocalona a Bawaria podbita przez marsz. Marlborough [...]. Hiszpańskie Niderlandy zostały podbite przez niego pod Ramillies w 1706 r., a kampania Eugeniusza tego samego roku z Turynem zabezpieczyła Austrii Mediolan, Neapol i hegemonię na Półwyspie Włoskim. Chociaż sama Hisz­pania pozostała przy burbońskim kandydacie, hiszpańskie imperium w Europie zostało rozczłonkowane, głównie aby powiększyć austriackie terytoria, ale również dla stałego zabezpieczenia Holandii i Wielkiej Brytanii”*1. Także Brett S. Reed w książce The Stuart Century 1603-1714 pisze, że: „Efekty Blenheim były jasne do zauważenia. Tradycja francuskiej niezwyciężalności została zniszczona przez to uderzenie; morale francuskiej armii pozostało wstrząśniętym przez dalszych kilka lat; reputacja Marlborough jako generała została równie ustalona i w ten sposób mógł żądać, gdzie wcześniej musiał prosić; Wiedeń był ocalony, a z nim jedność Wielkiego Sojuszu. To Blenheim zabezpieczyło Europę od francuskiej dominacji”2.

Tymczasem w Polsce tylko nieliczni znawcy historii wojskowości lub historii powszechnej XVIII-wiecznej Europy w ogóle wiedzą o tych wszystkich „epokowych” wydarzeniach. Przeciętny Polak nie ma najmniejszego pojęcia o bitwie pod Blenheim-Höchstädt. Nic dziwnego, skoro np. Emanuel Rostworowski w swojej monumentalnej Historii powszechnej. Wiek XVIII poświęcił jej raptem trzy

* Wszystkie tłumaczenia cytowanych fragmentów pochodzą od autora — przyp. red..

1 T r e v e l y a n George Macaulay, Illustrated History of England, London 1957, s. 494.

2 B ret t S. Reed, The Stuart Century 1603-1714, London 1964, s. 358.

linijki tekstu z ponad dziewięciuset stron3. Również dwaj inni autorzy: Jan Baszkiewicz (Historia Francji)4 i Henryk Zins (Historia Anglii)5, ledwie o niej wspominają (pierwszy w jednej, a drugi w dwóch linijkach tekstu). A tymczasem nie ulega najmniejszej wątpliwości, że istotnie bitwa ta zadecydowała o losach Austrii, Cesarstwa Niemieckiego, a być może i całego Wielkiego Sojuszu. Przez to koalicja państw toczących kolejną wojnę z Francją „Króla Słońce”, Ludwika XIV — wojnę o sukcesję hiszpańską — przeszła do ofensywy i po długich bojach zawarła w latach 1713-1714 korzystne dla siebie traktaty pokojowe w Utrech­cie i Rastädt. Oba te układy na prawie sto lat zahamowały ekspansję Francji w Europie, a Wielką Brytanię wysunęły jako pierwsze mocarstwo Starego Kontynentu.

Natomiast w Polsce wojna o sukcesję hiszpańską jest bez wątpienia w cieniu innej wielkiej wojny — północnej, która w tym samym czasie pustoszyła Europę Srodkowo-- Wschodnią (a zatem również tereny I Rzeczpospolitej).

Mimo to, moim zdaniem, bitwa pod Blenheim-Höchstädt jest niezwykle ważnym wydarzeniem, które powinno zyskać bardziej poczesne miejsce w polskiej historiografii.

Szukając odpowiedzi na powyższe pytania należy zwrócić baczną uwagę na rok 1697, kiedy to w holenderskim mieście Ryswick podpisano traktat kończący zmagania koalicji państw europejskich z Francją Ludwika XIV. Wojna ta, zwana wojną z Ligą Augsburską lub wojną dziewięcioletnią, niezwykle wyczerpała wszystkich jej uczestników. Tak więc pokój ryswicki został przywitany przez społeczeństwa wal­czących państw z wielką radością. Nikt, może poza Ludwi­kiem XIV, Leopoldem I Habsburgiem, cesarzem Austrii i Rzeszy Niemieckiej, i Wilhelmem III Orańskim, królem

3 R o s t w o r o w s k i Emanuel, Historia powszechna. Wiek XVIII, Warszawa 1977, s. 314.

4 B a s z k i e w i c z Jan, Historia Francji, Wrocław 1999, s. 256.5 Z i n s Henryk, Historia Anglii, Wrocław 2001, s. 225.

Anglii i stadhouderem6 Zjednoczonych Prowincji (czyli dzisiejszej Holandii), nie podejrzewał, że Europa Zachodnia ma przed sobą jedynie kilka lat odpoczynku od szczęku broni. Traktat ten nie rozwiązał bowiem żadnego z prob­lemów trapiących ówczesną Europę. Ludwik XIV wcale nie zrezygnował ze swojego największego marzenia, jakim było oparcie granic Francji na Renie i osiągnięcie trwałej hegemonii na Starym Kontynencie. Ustępstwa, na jakie się zdecydował wobec państw Ligi Augsburskiej, uważał za tymczasowe. Również Wilhelm Orański poszedł na kom­promis z „Królem Słońce” i z trudnością, ale zdołał przekonać innych koalicjantów do podpisania traktatu. Najbardziej niezadowolonym z nich był cesarz Leopold I.

Zatem Ryswick to właściwie wymuszone zawieszenie broni. W dodatku pod koniec 1698 r. z Madrytu zaczęły nadchodzić coraz gorsze wiadomości o stanie zdrowia tamtejszego władcy — Karola II Habsburga. Ten chorowity i, prawdę mówiąc, niezbyt inteligentny król (często nazy­wany imbecylem lub półgłówkiem!), leżał na łożu śmierci. Oto co pisze o nim Emanuel Rostworowski: „Ten żałosny degenerat, upośledzony na ciele i umyśle, Karol II (1665-1700), został królem jako dwumiesięczne niemowlę. Rządzili za niego regenci, a potem kobiety”7. O złym stanie jego zdrowia od dawna wiedzieli wszyscy, ale nagle okazało się, że śmierć, której długo oczekiwano, może spowodować nazbyt wiele komplikacji w wyczerpanej wojnami Europie. Tak więc niepomyślne informacje z Madrytu zelektryzowały wszystkich władców i mężów stanu Starego Kontynentu. Powodem był fakt, że Karol II nie miał dziedzica. Należało zatem przygotować się na zmianę dynastii. A tego rodzaju

6 Stadhouder ( R o s t w o r o w s k i E., op.cit., s. 309) lub stadtholder (W e i g 1 e y Russell F., The Age of Battles: The Quest for Decisive Warfare from Breintenfield to Waterloo, Indiana University Press, Bloomington & Indianapolis 1991, s. 58).

7 R o s t w o r o w s k i E., op.cit., s. 310.

wydarzenia zawsze dawały duże prawdopodobieństwo konfliktu zbrojnego.

Tym razem sprawa była niezwykle poważna, ponieważ różnego stopnia prawa do madryckiego tronu miało aż trzech znacznych kandydatów: Filip, książę Anjou, syn Delfina Francji a wnuk Ludwika XIV; arcyksiążę Karol Habsburg, młodszy syn Leopolda I, cesarza Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, oraz Józef Ferdynand, kilkuletni syn elektora Bawarii Maksymilia­na VII Emanuela von Wittelsbach. Jak już wspomniałem, Karol II nie miał następcy, tak więc zgodnie z hiszpańskim prawem tron w Madrycie musiał przypaść potomstwu jego dwóch sióstr. Starsza z nich (Maria Teresa) poślubiła Ludwika XIV, młodsza natomiast (Małgorzata Teresa) cesarza Leopolda I. W klauzuli małżeńskiej Ludwik XIV zrzekł się praw do madryckiego tronu w imieniu swojego potomstwa, ale w zamian za posag w wysokości 500 000 koron. Tego warunku jednak Hiszpanie wobec Wersalu nigdy nie wypełnili. Z kolei Małgorzata Teresa nigdy nie wysuwała roszczeń do władania Hiszpanią dla swoich dzieci. Zrobił to dopiero jej mąż, cesarz Leopold Habsburg, kiedy dostrzegł, że madryckie „Imperium, nad którym słońce nigdy nie zachodzi” może przypaść Francji. Nato­miast Józef Ferdynand został uwzględniony, ponieważ poślubił córkę cesarzowej Małgorzaty Teresy, Marię An­toninę. Zatem kandydatów do madryckiego tronu było trzech i coraz wyraźniej na dworach europejskich zaczęto zdawać sobie sprawę, że wybór między nimi nie będzie łatwy i może doprowadzić do nowej wojny w Europie Zachodniej.

Należy przy tym pamiętać, że było o co walczyć. Otóż Hiszpania w 1700 r. to nie tylko państwo obejmujące dzisiejszy obszar na Półwyspie Iberyjskim, ale również tzw. hiszpańskie Niderlandy (czyli współczesna Belgia i Luksemburg), Mediolan, Neapol i Sycylię, a przede

wszystkim ogromne posiadłości kolonialne w Ameryce Północnej, Środkowej i Południowej (z wciąż ważnymi kopalniami złota i srebra) oraz na Pacyfiku (Filipiny). I chociaż wszyscy wiedzieli, że pod rządami niedołężnego Karola II państwo to znacznie podupadło, jednak stanowiło nadal prawdziwe „Imperium, nad którym słońce nigdy nie zachodzi”. Każdy kto przejąłby panowanie nad Madrytem stałby się jednym z hegemonów nie tylko Europy, ale i świata. Wszystko to sprawiało, że kandydaci na tron Hiszpanii nie mieli zamiaru rezygnować, nawet pod presją nowej wojny.

Wobec tego dwaj decydenci ówczesnej Europy Zachod­niej, Ludwik XIV i Wilhelm III Orański, postanowili zapo­biec ewentualnemu wybuchowi kolejnego konfliktu. W 1698 r. podpisali w Hadze sekretnie tzw. pierwszy Traktat Podziałowy. Dzięki sprawiedliwemu rozdziałowi hiszpańskiego imperium pomiędzy wszystkich trzech beneficjantów dwóm władcom wydawało się, że uniknięto wojny. Lecz los miał inne plany wobec Europy. Oto w lutym 1699 r. książę elektor Bawarii — Józef Ferdynand— zmarł. Jako że był on przewidziany na króla Hiszpanii, wszystkie dyplomatyczne przetargi należało zacząć od początku. „Konsekwentnie w czerwcu 1699 r. Wilhelm [III Orański] i Ludwik [XIV] zgodzili się na drugi Traktat Podziałowy, w którym arcyksiążę Karol z Austrii miał uzyskać Hiszpanię, hiszpańskie Niderlandy i hi­szpańskie własności zamorskie, pod warunkiem, że te dominia nigdy nie powinny być połączone z Cesarstwem: ten warunek był możliwy, ponieważ arcyksiążę był młod­szym synem i w ten sposób nie wydawało się możliwe, aby stał się cesarzem. Delfin miał uzyskać Neapol, Sycylię i Lotaryngię, kiedy książę Lotaryngii miał w ra­mach rekompensaty dostać Mediolan w zamian za swoje własne księstwo. Te warunki zostały przedstawione Le­opoldowi, ale odrzucił je, ponieważ dawały przewagę

Francji. Mimo to w marcu 1700 r. Wilhelm i Ludwik ratyfikowali traktat bez Leopolda”8. Odbyło się to w Lon­dynie, a sygnatariuszem ze strony francuskiej był Camile de Tallard (ambasador Ludwika XIV), o którym jeszcze nieraz usłyszymy.

Tak więc mogło się wydawać, że niebezpieczeństwo zostało ostatecznie zażegnane. Chociaż cesarz Leopold I nie zatwierdził drugiego Traktatu Podziałowego, to nie miałby wiele do powiedzenia wobec potęgi Wilhelma III Orańskiego (króla Anglii i stadhoudera Holandii) i Lud­wika XIV, musiałby ugiąć się przed ich wolą (tak jak w przypadku traktatu w Ryswick). Ale oto nagle i nie­spodziewanie dla wszystkich, rozległ się nowy głos oporu. Zamroczony Karol II zawrzał gniewem i oburzeniem na tak podłe potraktowanie jego dumnej monarchii. Nikt przecież nie ma prawa decydować, co stanie się z państwem po jego śmierci! Również sami Hiszpanie byli rozwścieczeni postanowieniami londyńskich rozmów Wilhelma III i Lud­wika XIV. Kastylijscy grandowie nakłonili swego schoro­wanego władcę do sporządzenia zupełnie innego testamentu niż życzyliby sobie dwaj potężni monarchowie. Na początku października 1700 r. Karol II podpisał ostatnią wolę, w której cały, niepodzielny spadek zapisał Filipowi d’Anjou, wnukowi „Króla Słońce”. 1 listopada król Hiszpanii i Indii zmarł.

Kiedy kurier z wiadomością o śmierci Karola II przybył do Wersalu, Ludwik XIV znalazł się w prawdziwej rozterce. Wiedział, że jeżeli przyjmie dziedzictwo ostatniego Habs­burga jego państwo stanie się hegemonem nie tylko w Europie, ale i na świecie. Z drugiej jednak strony podpisał przecież drugi Traktat Podziałowy i to niecałe pół roku temu. Pogwałcenie go z dużym prawdopodobieństwem pociągnie za sobą kolejną wojnę z Anglią, Holandią

8 B r e t t R.S., The Stuart..., s. 332.

i cesarzem. A na to jego wyczerpana monarchia nie była przygotowana. Jednak Delfin chciał, aby jego syn zasiadł na tronie w Madrycie. Poza tym wpuszczenie tam Habsbur­ga mogło doprowadzić Francję do politycznej katastrofy. Ludwik XIV, z ciężkim sercem i świadomością, że nakłada na swoją koronę wielki wysiłek, przyjął w Wersalu grandów hiszpańskich i przedstawił im Filipa d’Anjou jako Filipa V, króla Hiszpanii i Indii. Wersal i Paryż były zachwycone, a wiele francuskich gazet z autentycznym entuzjazmem powtarzało słowa „Króla Słońce”: „Nie ma już Pirenejów!”. Tak więc ostatecznie Francja postanowiła rzucić wyzwanie Londynowi, Hadze, Wiedniowi, Turynowi i Lizbonie. A w tych stolicach decyzja Ludwika XIV nie mogła wywołać nic innego niż oburzenie i trwogę. Od niemal pięćdziesięciu lat kolejne koalicje z wielkim trudem po­wstrzymywały armie francuskie w ich powtarzających się wyprawach na Hagę, Strasburg czy Ren. A teraz do tych armii należałoby dodać wszystkie zasoby „Imperium, nad którym słońce nigdy nie zachodzi”. Równowaga europejska, dewiza, której tak silnie hołdował Wilhelm Orański, miała zostać gwałtownie złamana.

Lecz, co ciekawe, choć cesarz Leopold I mógł czuć się poważnie zagrożony, a Holendrzy autentycznie zatrwożeni, to angielski parlament i londyńska City9 decyzję Lud­wika XIV przyjęły spokojnie. Anglicy nie chcieli bić się za Hiszpanię. Uważali, że na razie nie są w niebezpieczeństwie. Zdesperowany Orańczyk miotał się, usiłując nakłonić swoich poddanych do wojny, ale bezskutecznie. Wiedzieli oni, że alternatywą dla Burbona w Madrycie jest Habsburg, a to też nie była zachwycająca perspektywa. Kto wie, być może, gdyby Ludwik XIV dotrzymał reszty postanowień zawartych w drugim Traktacie Podziałowym (rozdzielenie koron francuskiej i hiszpańskiej, uznanie Wilhelma III

9 Centrum finansowe Londynu, gdzie rozstrzygano o sprawach finan­sowych i politycznych Anglii.

Orańskiego za króla Anglii po śmierci Jakuba II Stuarta w 1701 r. czy przyznanie choćby symbolicznych rekom­pensat arcyksięciu Karolowi) obeszłoby się bez wojny. Ale „Król Słońce” jakby zatracił umiar. Oio Parlament w Paryżu uznał Filipa V za naturalnego dziedzica korony francuskiej. W ten sposób Wersal złamał ważne postanowienie drugiego Traktatu Podziałowego o rozdzieleniu tronu francuskiego i hiszpańskiego. W dodatku, kiedy przebywający na wygna­niu tytularny król Anglii (Jakub II Stuart) zmarł w Saint- -Germain pod Paryżem, 16 września 1701 r., Ludwik XIV natychmiast proklamował jego syna Jakuba Edwarda (tzw. starszego pretendenta) prawowitym królem Anglii, Szkocji i Irlandii — Jakubem III. To było czyste polityczne samobój­stwo. Czyniąc tak „Król Słońce” nie tylko po raz kolejny złamał postanowienia traktatu z Ryswick, ale śmiertelnie /raził do siebie opinię ludu angielskiego. Mieszkańcy Londynu, niedawno gwałtownie protestujący przeciwko przystąpieniu swojej ojczyzny do wojny z Francją, zmienili front i w Anglii rozpoczęły się przygotowania zbrojne. Z kolei Holendrzy też nie byli przychylni kolejnej wyczerpu­jącej i kosztownej wojnie. Niderlandzka republika poczuła się jednak zagrożona, kiedy w lutym 1701 r. francuskie wojska weszły do belgijskich miast bez wystrzału, ponieważ Filip V kazał ich gubernatorom otworzyć bramy. W ten oto sposób przed Zjednoczonymi Prowincjami stanęła groźba następnej inwazji ze strony Francji. W dodatku Ludwik XIV dokonał kolejnego nierozważnego kroku, zmuszając do kapitulacji holenderskie garnizony strzegące tzw. bariery — łańcucha twierdz, którą zagwarantował Zjednoczonym Prowincjom traktat z Ryswick, jako zabezpieczenie przed ewentualną francuską inwazją. To posunięcie Wersalu pchnęło następne europejskie mocarstwo do niechcianej wojny. Wilhelm III umiał wykorzystać błędy władcy Francji. Momentalnie rozpoczęły się rozmowy władców Anglii, Holandii i Cesar­stwa nad stworzeniem tzw. Wielkiej Koalicji. Właśnie to

posunięcie ukazuje wielkość Orańczyka! Przecież całkiem niedawno był gotów siłą wymusić na tym samym cesarzu ustąpienie przed Ludwikiem XIV w sprawie wyegze­kwowania postanowień drugiego Traktatu Podziałowego. Niecałe dwa lata później pokonał opór dwóch narodówi razem z Leopoldem I gotów był toczyć kolejną wojnę przeciw swojemu niedawnemu sojusznikowi — burboń­skiej Francji.

„Na początku września [1701 r. — R.R.] traktat o Wiel­kim Sojuszu został podpisany pomiędzy Anglią, Zje­dnoczonymi Prowincjami i Cesarstwem. Chociaż syg­natariusze zgodzili się, że Filip V powinien zostać na hiszpańskim tronie i uzyskać hiszpańskie posiadłości w Ameryce, hiszpański i francuski tron nigdy nie powinny być połączone, a cesarz miał otrzymać Mediolan, Neapol, hiszpańskie Niderlandy i Luksemburg. We wrześniu 1701 r. Szwecja, pod swoim królem-wojownikiem Ka­rolem XII, również przyłączyła się do sojuszu”10. Na­leżałoby jeszcze dodać, że w przyszłości Hiszpania miała przyznać Anglii i Holandii znaczne przywileje handlowe w swoich amerykańskich koloniach oraz za­mknąć ten handel dla Francji. W dodatku właśnie wtedy Ludwik XIV popełnił błąd proklamując Jakuba Stuarta prawowitym królem Anglii. Od tej pory „Król Słońce” mógł być niemal pewny wojny ze strony Albionu.

Wilhelm III Orański był człowiekiem czynu i niezwłocz­nie rozpoczął wielkie przygotowania do nowego konfliktu zbrojnego z Francją. W październiku 1701 r. król rozwiązał parlament. Odbyły się nowe wybory. Do tej pory w Izbie Gmin (czyli niższej izbie parlamentu) znaczną przewagę mieli Torysi, przeciwnicy wojny, a przynajmniej aktywnego w niej uczestnictwa. W izbie wyższej, Lordów, dominowali Wigowie, zwolennicy ostrej rywalizacji z Francją. Nato-

10 B r e t t R. S., The Stuart..., s. 334.

miast teraz, po wyborach, przewaga Torysów trochę zma- lała Wilhelm Orański mógł spodziewać się poparcia dla swoich agresywnych planów.

W listopadzie 1701 r. w Londynie zebrał się nowy parlament, aby przedyskutować sprawę przystąpienia Anglii do wojny. Większość, choć niewielką, zachowali nadal Torysi, więc ugrupowanie, które było niechętne śmiałym i kosztownym przedsięwzięciom zbrojnym. Lecz nawet oni byli zgodni z królem, że wojna jest nieunikniona. Wobec tego parlament uchwalił fundusze potrzebne na wystawienie czterdziestotysięcznej armii, która miała operować w Nider­landach. Na jej czele miał stanąć dobry żołnierz, John Churchill, ks. Marlborough. W lutym 1702 r. przygotowania wojenne były prawie na ukończeniu. Niespodziewanie Wilhelm III, dusza całego Wielkiego Sojuszu, spadł z konia podczas swojej porannej przejażdżki i złamał nogę. Nor­malnie nie powinno to w niczym zagrozić życiu angiel­skiego władcy. Jednak organizm, wyczerpany licznymi trudami, poddał się i król Anglii zmarł 19 marca. Tak więc to nie Orańczyk miał poprowadzić armie koalicji do nowych bojów. Cała Europa zamarła w oczekiwaniu na reakcję Londynu. Być może nowy władca obejmie całkiem inny kurs? A bez angielskiej floty i angielskich pieniędzy koalicja przeciw Francji była niemożliwa. Lecz wkrótce wszystko było jasne.

11 marca 1702 r. w Londynie odbyła się koronacja nowego władcy Anglii, Szkocji i Irlandii. A właściwie władczyni, gdyż na tronie zasiadła Anna Stuart, młodsza córka Jakuba II i, jak się miało okazać, ostatni Stuart na londyńskim tronie. W swojej mowie tronowej nowa królowa zapowiedziała, że jej kraj wypełni wszystkie zobowiązania i przystąpi do hiszpańskiej wojny sukcesyjnej. Zatem Wielki Sojusz zawarty przeciwko Ludwikowi XIV i Filipowi V stał się faktem. Wybuch wojny był przesądzony. Lecz to nie Anna miała poprowadzić wojska angielskie. Kobieta

nie mogła stanąć na czele armii i floty oraz kierować olbrzymią machiną administracyjną! Anglią tak naprawdę przez prawie siedem lat (1702-1709) rządziło dwóch ludzi: John Churchill, pierwszy książę Marlborough i Sydney, Earl Godolphin. Pierwszy z nich, prawdopodobnie naj­wybitniejszy ówczesny żołnierz, był głównodowodzącym armii angielskiej i generał-zbrojmistrzem (pod koniec 1702 r. stał się także dowódcą armii polowej Zjednoczonych Prowincji, ale nie jej głównodowodzącym), natomiast drugi Lordem Skarbnikiem, a wkrótce także nieformalnym pre­mierem gabinetu angielskiego (nieformalnym, gdyż Anglia dopiero od lat czterdziestych XVIII w. oficjalnie posiadała taki urząd). Londyn momentalnie zapewnił swoich kon­tynentalnych sojuszników, że wszystkie zobowiązania Wil­helma III o wystawieniu czterdziestotysięcznej armii lądo­wej i silnej floty wojennej zostaną dochowane i wypełnione.

Po śmierci Wilhelma Orańskiego, który oprócz korony angielskiej nosił też godność stadhoudera (czyli namiest­nika) Zjednoczonych Prowincji, Holandią rządził Antoni Heinsius. Był to polityk niezwykle utalentowany, a zarazem bliski przyjaciel Orańczyka i wierny wykonawca jego zamysłów. Nie dostał on od Zjednoczonych Prowincji tytułu stadhoudera, lecz mniej zaszczytne stanowisko Wielkiego Pensjonariusza. Okazał się w przyszłości godnym następcą Wilhelma, ale nie posiadał jego autorytetu i wła­dzy. Z trudem przychodziło mu kierowanie partią oranżys- tów (stronników domu orańskiego, a więc zwolenników wojny) i przekonywanie regentów Zjednoczonych Prowincji do ostrego kursu politycznego. Mimo to dzięki zręcznej dyplomacji Marlborough, Heinsiusowi udawało się owocnie kierować polityką Holandii, która miała wystawić liczniejsze siły zbrojne niż Anglia (choć już nie tak silną flotę).

Większym problemem pod względem zaangażowania zbrojnego w szeregach Wielkiego Sojuszu były Austria i Cesarstwo. Sama Austria ciągle obawiała się ewentualnej

wojny na dwa fronty, gdyż nikt w Wiedniu nie wiedział, jak w zaistniałej sytuacji zachowa się Turcja. W dodatku w Siedmiogrodzie i części Węgier wybuchła groźna religijna rebelia. Powstańcy, pod wodzą uzdolnionego księcia Fran­ciszka II Rakoczego, mieli wkrótce okazać się zagrożeniem dla Cesarstwa. Mogli być też naturalnym sojusznikiem Francji, co napawało Leopolda I dużym niepokojem. Nato­miast Wiedeń nie posiadał ani władzy, ani prestiżu, abynakłonić poszczególne państwa i państewka Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego do przyłą­czenia się do wojny. Dopiero silne wystąpienie Anglii i Holandii, pod przewodnictwem Marlborough przekonało je. Toteż niebawem większość (ale nie wszystkie, gdyż Saksonia zaangażowała się w wojnę północną, a Bawaria, po długich targach z obiema stronami, ostatecznie opowie­działa się za Francją i Hiszpanią) przystąpiła do konfliktu po stronie Wielkiego Sojuszu.

Ostatecznie hiszpańska wojna sukcesyjna zaangażowała przeważającą część państw Europy Zachodniej. Tzw. Wielki Sojusz zgromadził: Anglię (ze Szkocją i Irlandią), Zjed­noczone Prowincje Niderlandów (dalej nazywane już po prostu Holandią), Austrię z jej krajami zależnymi (Czechami i częścią Węgier), większość państw Świętego Cesarstwa Rzymskiego Narodu Niemieckiego, na czele z Brandenbur­gią — Prusami, Hanowerem, Palatynatem i Hesją, Szwecję (choć jej udział w zmaganiach był problematyczny, gdyż aktywnie zaangażowała się w inną wojnę pustoszącą ówczesną Europę — wojnę północną), Danię (z której pochodził mąż Anny Stuart — książę Jerzy), Sabaudię (od 1703 r.) i Portugalię (od 1704 r.). Był to zatem potężny blok terytorialny dysponujący olbrzymim potencjałem ekonomicznym i wojskowym. Jednak, jak się miało okazać, niewystarczającym do totalnego zwycięstwa nad swoimi przeciwnikami. W dodatku znaczna ilość koalicjantów uniemożliwiała jednomyślne działanie. Właśnie na tym

polu poważnym problemem sprzymierzonych okazał się brak cenionego stratega i polityka pokroju Wilhelma Orańskiego, który mógłby wymusić lub przynajmniej wypracować stałą i pewną drogę działania dla Wielkiego Sojuszu. Marlborough czy Eugeniusz Sabaudzki nie mieli ani takiego autorytetu, ani tym bardziej siły na stworzenie jednolitego frontu działań aliantów. Owszem, bez wątpienia uważano ich za genialnych żołnierzy, ale nie polityków. Jak się niebawem okaże istnienie kogoś pokroju Orańczyka było niezwykle konieczne, a jego brak raz po raz przysparzał koalicjantom wielu problemów.

Przeciwko Wielkiemu Sojuszowi stanęły Francja, Hisz­pania (ze wszystkimi swoimi koloniami i terytoriami w Europie), Bawaria (od 1704 r.) oraz Elektorat Kolonii. Do czasu za Ludwikiem XIV stali książę sabaudzki i król portugalski, jednak jak już wiemy ostatecznie opowiedzieli się za aliantami. Państwa te ustępowały swoim przeciw­nikom zarówno siłą armii i floty, jak i zasobami finan­sowymi. Francja była już niezmiernie wyczerpana ciągłymi wojnami przeciw całej Europie Zachodniej. Dysponowała wprawdzie najliczniejszą i dotąd niepokonaną armią lądową, ale jej zasoby ludzkie znajdowały się w stanie znacznego osłabienia. Z kolei francuska marynarka wojenna nie stanowiła nigdy godnej przeciwwagi dla angielskiej Royal Navy. Jeżeli chodzi o Hiszpanię, to Filip V i jego francuscy doradcy czynili cuda, aby uzdrowić kondycję jej gospodarki, a w konsekwencji finanse państwa. Na efekty ich trudów należało jednak poczekać. Tak więc na początku zmagań hiszpańska armia lądowa była niezmiernie słaba, gdyż liczyła zaledwie 20 tysięcy ludzi. Wobec tego Francja stawała kilkakrotnie przed dużym problemem: jak rozdzielić swoje siły, aby ratować monarchię Filipa V? Należy dodać, że również hiszpańska flota musiała zostać poddana grun­townej modernizacji i rozbudowie (w 1702 r. miała zaledwie 20 liniowców), na co po prostu zabrakło Madrytowi czasu.

Jedyną realną siłą, jak się miało okazać, stanowiła hiszpań- ska partyzantka (guérillas, którzy prawie sto lat później

dawali się także we znaki armiom Napoleona I), która ostatecznie ocaliła madrycki tron dla Burbona. Bawaria i Elektorat Kolonii były natomiast zbyt małymi państwami, aby mogły przechylić szalę zwycięstwa na stronę „Króla Słońce”. Mimo to ich położenie — Bawarii (niezmiernie blisko stolicy Austrii — Wiednia) i Kolonii nad Renem

— napawało troską nie tylko Leopolda I, ale i ks. Marl­borough. Zatem jedynymi realnymi plusami Francji były: jej centralne usytuowanie, które umożliwiało Ludwiko­wi XIV przerzucać swoje armie z jednego teatru zbrojnego na drugi oraz ujednolicone kierownictwo, jakie bez wąt­pienia znajdowało się w Wersalu. Mimo to, choć Francja i Hiszpania (a z pewnością także Bawaria) wyszły z tej wojny potwornie wyczerpane, a nawet upokorzone, to jednak nie zostały zniszczone.

Ostatecznie 15 maja 1702 r. Austria, Anglia i Holandia wypowiedziały wojnę Francji i Hiszpanii. Rozpoczął się jeden z największych konfliktów zbrojnych XVIII-wiecznej Europy Zachodniej, wojna o sukcesję hiszpańską („W dziejach Europy nie było jeszcze regularnych działań wojennych na tak wielką skalę, tak długotrwałych i tak kosztownych”11).

Tak oto przedstawiały się sprawy kiedy w czerwcu 1702 r. książę Marlborough płynął przez kanał La Manche, aby objąć dowództwo nad połączonymi armiami Anglii i Holandii. Jednak zanim przedstawię zmagania Europy Zachodniej w drugiej połowie 1702 r. pragnąłbym ukazać, jak wyglądały armie z początku XVIII w.

1 1 R o s t w o r o w s k i E . , op.cit. , s . 315.

Rozdział IIARMIE EUROPY ZACHODNIEJ ZA PANOWANIA LUDWIKA XIV

Kiedy w 1702 r. rozpoczynała się wojna o sukcesję hiszpańską, armia Ludwika XIV uważana była za najlepszą na starym kontynencie, a może i na świecie. Od ponad sześćdziesięciu lat odnosiła na polach bitew same sukcesy, nieustannie gromiąc siły kolejnych antyfrancuskich koalicji. Co sprawiło, że Francuzi w połowie XVII w. odebrali militarną hegemonię Hiszpanom i dzierżyli ją nieprzerwanie przez tak długi okres, kiedy szczęk oręża był dla mieszkań­ców Europy Zachodniej niemal codziennością?

W 1643 r. Francja już ósmy rok toczyła wojnę, którą późniejsi historycy nazwali trzydziestoletnią. Powoli uda­wało się Francuzom zyskiwać przewagę i wygrać kilka bitew. Wszystko to było możliwe dzięki staraniom zmarłego niedawno pierwszego ministra króla Ludwika XIII, kar­dynała Armanda Richelieu. Jednak w dalszym ciągu za pierwszą potęgę europejską (tak pod względem politycz­nym, jak i militarnym) uważano Hiszpanię. Francja dopiero uczyła się prowadzić wojnę na wielu frontach (w tym przypadku aż trzech: nadreńsko-flandryjskim, włoskim i pirenejsko-katalońskim) dużymi masami żołnierzy („Ri­chelieu powiększył francuską armię do najwyższych stanów, bardziej niż jakakolwiek dobrze zorganizowana siła woj-

skowa od czasów starożytnych; ponury kardynał zostawił swoim następcom stałą siłę 100 000 ludzi, prawie dwa razy więcej niż sam odziedziczył”1). Oczywiście do tej pory Francja rzadko toczyła wojny na tak dużą skalę (przykładem mogą być wojny włoskie). Należało ubrać, wyżywić i opłacić olbrzymie masy ludzkie, czego urzędnicy królewscy nie umieli. Administracją wojskową rządziła zatem improwizacja i prowizoryczność. Sto­pniowo nowy pierwszy minister króla Ludwika XIII, kardynał Juliusz Mazarin, zaczął zdawać sobie sprawę, żę jeżeli Francja ma wygrać tę wojnę, należy dokonać niezbędnych reform w wojsku.

Mazarin mianował więc 11 kwietnia 1643 r. na urząd Sekretarza Stanu do spraw Wojny (franc. Secretaire d’État de la Guerre), późniejszego ministra wojny, mało wówczas znanego Michela Le Tellier pana de Chaville (1603-1685). Kardynał Mazarin zetknął się z nim będąc dyplomatą francuskim przy małych państwach włoskich. Jak się wkrótce okazało, nowy sekretarz posiadał szerokie plany. Chciał dokonać szeregu reform, które pomogłyby armii francuskiej wygrać morderczą wojnę trzydziestoletnią i to tak, by państwo ją utrzymujące nie popadło w ruinę finansową. Jego pierwsze posunięcia miały na celu ograniczenie samowoli arystokratycznych generałów, często uzurpujących sobie prawo pierwszeństwa w dowodzeniu, nawet przed marszałka­mi. „Armia była —jak powiedział Le Tellier — republiką złożoną z tylu prowincji ilu generałów poruczników”2.

Le Tellier’owi udało się ograniczyć nadawanie wysokich stanowisk w armii jedynie za pochodzenie lub zasługi dla króla czy pierwszego ministra. Namówił on kardynała Mazarina, aby mianował Henriego de La Tour d’Auvergne de Turenne „marszałkiem generalnym Polowym Armii

1 W e i g 1 e y Russell F., op.cit., s. 52.2 Wey g a n d M., Historie de Varmée française, Flammarion 1961,

s. 139.

Króla”. Było to olbrzymie wyróżnienie, gdyż w dziejach Francji jedynie czterech ludzi dzierżyło taki tytuł. Ten krok ostatecznie kładł kres częstym kłótniom marszałków i ge- nerałów-pułkowników, którzy nawet na polach bitew po­trafili spierać się o pierwszeństwo w dowodzeniu. Le Tellier chciał również uregulować zakres kompetencji tych ostatnich. Stanowisko generała-pułkownika piechoty nosił książę d’Epemon, wielce wpływowa postać na paryskim dworze, ale posiadająca niepokojącą skłonność do intryg. Po jego śmieci Le Tellierowi udało się przekonać Mazarina, aby król nikomu więcej nie powierzał tego tytułu. Rangę generała-pułkownika kawalerii otrzymał Turenne. Było jeszcze kilku generałów-pułkowników wojsk cudzoziem­skich (zwłaszcza szwajcarskich), ale nie mieli oni aż takiego znaczenia i spełniali pożyteczne zadania administra­cyjne. Dlatego Le Tellier zachował te etaty.

Sekretarz Stanu do spraw Wojny dążył również do rozciągnięcia tej ścisłej hierarchii i na niższe szczeble dowódcze armii francuskiej. Dlatego po pokoju pirenejskim pojawił się stopień generała brygady, brygadiera, który dowodził brygadą (kilka pułków piechoty lub kawalerii), czyli rangi pośredniej pomiędzy generałem-porucznikiem a pułkownikiem. Stopień ten stworzono najpierw w kawa­lerii, ale ponieważ udowodnił swoją przydatność, więc rozciągnięto go i na piechotę. Warto też zauważyć, iż rangi tej nie można było kupić, co było ewenementem w ówczes­nej armii francuskiej. W pułkach ostatecznie ustalono następującą hierarchię stanowisk: pułkownik (czasami nazywany mestre de camp), stojący na czele regimentu; ponieważ pułkownikami byli arystokraci lub ludzie bez doświadczenia wojskowego, oddziałem naprawdę dowodził podpułkownik (franc, lieutenant colonel, pomocnik puł­kownika do spraw administracyjnych i organizacyjnych); major zajmował się sprawami papierkowymi, kapitanowie dowodzili batalionami, a porucznicy kompaniami.

Jednak hierarchia w pułku to nie wszystko. Często na paradach, musztrach, a czasami nawet na polach bitew regimenty kłóciły się, który ma pierwszeństwo rangi (pójdzie pierwszy, zajmie bardziej zaszczytne sta­nowisko w szyku itp.). Dlatego Le Tellier w 1654 r. wydał specjalny ordonans regulujący „porządek starszeń- stwa” regimentów. Ponieważ nie odniósł on takiego skutku jakiego się spodziewał Le Tellier, musiał zostać potwierdzony jeszcze raz w 1666 r., ale już przez samego młodego króla — Ludwika XIV.

Na czele całej armii francuskiej stały oddziały gwardii, nazywane „Domem Królewskim” (Maison du Roi). For­mowały one korpus skupiający najzdolniejszych, najle­pszych oficerów i żołnierzy we Francji. Większość z je­dnostek „Domu Królewskiego” walczyła na froncie, je­dynie nieliczne zawsze pozostawały jako osobista eskorta Ludwika XIV i jego rodziny. Gwardia Osobista — two­rzyły ją cztery kompanie, numerowane od jednego do czterech, z których pierwsza (szkocka) została zorga­nizowana już w 1440 r. Gwardziści zawsze towarzyszyli królowi i chronili go podczas snu. Początkowo kompania liczyła jedynie 100 ludzi, ale w 1676 r. powiększono ją aż do 400. Żandarmi Gwardii i Lekkokonni Gwardii

oba rodzaje kawalerii składały się z jednej kompanii liczącej dwustu ludzi. Do tych oddziałów przyjmowano jedynie doskonale urodzonych ludzi. Muszkieterzy Gwardii - muszkieterzy istnieli za czasów Ludwika XIII, ale

zostali zlikwidowani w 1646 r. Ludwik XIV postanowił przywrócić tę formację w 1657 r. Powstała wtedy kom­pania muszkieterów, a drugą utworzono w 1665 r. Po­czątkowo uzbrojeni byli w muszkiety, ale w latach sześć­dziesiątych XVII w. zaczęto przezbrajanie w fuzje, dodając parę pistoletów i miecz. Zwiększyła się też liczba mu­szkieterów. Każda kompania liczyła po 250 oficerów i żołnierzy. Konni Grenadierzy Gwardii — ten oddział

powstał w grudniu 1676 r. i składał się z najdzielniej­szych pieszych grenadierów z całej armii. Ostatecznie złożony był z 250 oficerów i żołnierzy. Co ciekawe Konnych Grenadierów zaczęto wkrótce uważać za elitę armii, ponieważ podczas ataków szli na czele „Domu Królewskiego”, zarówno konno, jak i pieszo. Jednak wielu uważało to za propagandę, gdyż Ludwik XIV chciał pokazać swojej chłopskiej piechocie, że dzięki odwadze każdy z nich może kiedyś stać się grenadierem gwardii — „najodważniejszym z odważnych”. Co ciekawe każdy konny grenadier musiał posiadać sumiaste wąsy, które miały czynić go jeszcze bardziej groźnym i wojow­niczym. Gwardziści Francuscy — był to wyróżniający się regiment w stosunku do wszystkich oddziałów gwardyj- skich. Cechowało go to, iż składał się wyłącznie z rodo­witych Francuzów (jak wskazywała jego nazwa) oraz był bardzo liczny. W 1656 r. miał aż 30 kompanii po 200 ludzi (czyli 6000). W latach siedemdziesiątych XVII w. ilość kompanii ponownie powiększono, tym razem do 40, ale w 1715 r. zmniejszono do 32. Regiment ten wielokrot­nie udowadniał swoją elitarność przez wspaniałe akcje, np. pod Fleureus, Steinkirk czy wreszcie Malplaquet (1709 r.). Gwardziści Szwajcarscy — regiment ten skła­dał się z zaciężnych Szwajcarów. W 1656 r. liczył szesnaście kompanii po 200 ludzi, w 1672 r. dziesięć, a od 1696 r. dwanaście. Szwajcarzy słynęli z ogromnej odwagi. Uważano ich za doskonałych żołnierzy. Żandar­meria Francji — technicznie korpus żandarmerii nie nale­żał do „Domu Królewskiego”, ale nie był także częścią kawalerii liniowej. Co więcej członkowie rodziny królew­skiej czy książęta bywali dowódcami regimentów żandar­merii. Oddziały te wielokrotnie wsławiły się szarżami i odważnymi atakami, które decydowały o losach bitew. Z tego powodu uważano je za elitę armii. Najstarsze wzmianki o tym rodzaju broni znajdujemy aż w 1422 r.!

W 1690 r. było 16 kompanii o różnej sile, od 80 do 200 ludzi. Uzbrojone były w pistolety i karabin skałkowy.

Oddziały Maison du Roi liczyły: Gwardia Osobista 1600 pieszych, Żandarmi Gwardii — 200 konnych,

Lekkokonni Gwardii — 200 konnych, Muszkieterzy Gwar- dii — 500 konnych, Konni Grenadierzy Gwardii — 250 konnych, Gwardziści Francuscy — 8000 pieszych, Gwar­dziści Szwajcarscy — 2400 pieszych oraz Żandarremria Francji — 2250 konnych. Piechota gwardii razem posiadała 12 000 ludzi, a kawaleria 3400 ludzi. Łącznie „Dom Królewski” liczył 15 400 gwardzistów.

„Dom Królewski” stanowił znaczną siłę, która zawsze na polu bitwy dawała z siebie wszystko i za to stawała na zaszczytnym miejscu, szła na czele całej armii oraz cieszyła się ogromnymi łaskami (lecz także zaufaniem) Ludwika XIV.

Jeżeli chodzi o piechotę, to składała się ona z dwóch typów: regimentów francuskich, tzn. rekrutowanych z ro­dowitych Francuzów oraz pułków cudzoziemskich, prze­ważnie szwajcarskich i niemieckich, chociaż zdarzały się także włoskie, walońskie i irlandzkie.

Infanteria była zorganizowana w regimenty, które z kolei posiadały od jednego do czterech batalionów. Natomiast bataliony składały się z różnej liczby kompanii. Te regimen­ty, w których stopień pułkownika nosił król lub ktoś z jego rodziny (tzw. starsze) miały zwykle kilka batalionów, natomiast pułki „młodsze” już tylko jeden. Początkowo batalion składał się z 20 kompanii, ale na początku XVIII w. ich liczba została ustalona na 13 —jedną grenadierów i 12 fizylierów. Każda kompania posiadała około 50 ludzi. Z tych wyliczeń wynika zatem, że przeciętny batalion z doby wojny o sukcesję hiszpańską liczył średnio 650 ludzi. Natomiast regimenty cudzoziemskie (a zwłaszcza szwajcarskie) miały kompanie liczące aż 200 ludzi, ale w batalionie było ich o wiele mniej.

Bardzo często regimenty nazywano od nazwiska ich pułkownika, więc nazwy zmieniały się wraz ze zmianą

właściciela. Ludwik XIV i Louvois starali się usunąć ten zwyczaj. Dlatego też coraz więcej regimentów zaczęto nazywać od prowincji, z której się wywodziły. Jednak nigdy nie udało się ujednolicić nazewnictwa regimentów francuskiej piechoty. Przykładem tego może być fakt, iż w 1714 r. na 238 pieszych regimentów aż 144 miały w swojej nazwie nazwisko dowódcy. A w dodatku pułki cudzoziemskie zawsze miały nazwy po pułkownikach.

Z powodu trudności w rekrutacji do regularnych pułków piechoty, spowodowanych przez odwołanie w 1685 r. edyktu nantejskiego3, kraj opuściło kilkaset tysięcy protes­tantów, w tym 600 doskonałych oficerów i aż 20 000 wyszkolonych i bitnych żołnierzy. Minister Louvois wpadł wtedy na pomysł stworzenia nowego źródła siły ludzkiej piechoty. W 1688 r. ukazał się dekret Ludwika XIV powołujący do życia milicje prowincjonalne. Na początku Francja miała dostarczyć 25 000 ludzi, losowanych w pa­rafiach i wyposażonych na koszt lokalnych społeczności (dwa tysiące liwrów rocznie). Stworzyli oni 29 regimen­tów „bez wydania nawet su z kasy państwa”4. Mundur typowego milicjanta obejmował: kapelusz, kurtkę, brycze­sy i pończochy najczęściej w tanim, szarym kolorze. Początkowo służba miała trwać jedynie dwa lata. Mili­cjanci raz w tygodniu przechodzili ćwiczenia z musztry i strzelania pod okiem emerytowanych oficerów. Nowe pułki, według planów, powinny jedynie stacjonować w twierdzach lub na etapach, co umożliwiłoby regimentom regularnym wyjść w pole. Jednak wobec stopniowych coraz poważniejszych strat w oddziałach regularnych coraz częściej wchodziły one w skład armii liniowych. Czasami z pułków milicji tworzone były armie przeznaczone do

3 Edykt przyznany francuskim protestantom (głównie kalwinom) — hu- genotom — przez króla Henryka IV, zapewniający im wolność wiary i możliwość swobodnych modlitw w specjalnie wyznaczonych miejscach.

4 Wey gand M., Histoire..., s. 151.

walki na drugorzędnych teatrach wojennych (np. Alpy czy Hiszpania). Jednak w okresie wojny o sukcesję hiszpańską służba w milicji była niezmiernie niepopularna wśród

społeczeństwa z powodu licznych nadużyć. Prości chłopi lub ubożsi mieszczanie woleli wstąpić do regularnych pułków niż do oddziałów milicji.

Piechota francuska dość szybko przyswoiła sobie pod- stawowe postulaty zalecane przez czołowego reformatora wojskowego z czasów wojny trzydziestoletniej — Gustawa Adolfa. Król Szwecji kładł nacisk na szybkie i skuteczne prowadzenie ognia przez regiment, dlatego ustawiano go w sześciu szeregach. W ten sposób można było zwiększyć efektywność ognia i zmniejszyć tempo ładowania. Żołnierze dzielili się na dwa rodzaje: pikinierów i muszkieterów, Pikinierzy stawali w centrum pułku, aby móc, dzięki swoim drewnianym pikom, długim na pięć metrów, osłaniać muszkieterów od działań wrogiej kawalerii. Muszkieterzy, jak sama nazwa wskazuje, mieli uzbrojenie złożone z musz- kietu, którym mogli oddać do trzech strzałów na minutę. Proces strzelania był niezwykle skomplikowany (obejmował blisko 30 czynności, ale doświadczeni żołnierze potrafili nieco go przyspieszyć), a same muszkiety miały niewielki zasięg ognia (teoretycznie 300 m, ale strzał skuteczny na odległość 50-100 m!) i w trakcie walki w złej pogodzie (wilgoć) często po prostu nie wypalały (przeciętnie połowa ładunków). Dlatego ustawienie muszkieterów w sześć szeregów dawało w miarę sprawną ciągłość oddawanych salw w dość dobrym tempie.

Jednak w drugiej połowie XVII w. piechota zaczęła przechodzić ważne innowacje. Stopniowo coraz więcej żołnierzy dostawało zamiast pik nowy rodzaj broni palnej

fuzje, które okazywały się bardziej skuteczne. Proporcje strzelców do pikinierów stale się zwiększały, z 3 do 1 aż do 6 do 1. W 1703 r. piki w ogóle zniknęły z szeregów francuskiej armii. Stało się tak również

z powodu wynalezienia skuteczniejszego sposobu obrony przed wrogą kawalerią — bagnetu. Bagnet nasadowy wynalazł wybitny francuski pułkownik — Jean de Mar­tinet. Nakładany był po prostu na lufę, co utrudniało strzelanie, więc francuska piechota nie przyjęła tej no­winki. Dopiero Sebastien Le Preste de Vauban zmoder­nizował bagnet na model pierścieniowy, który nie utrudniał strzelania.

Piechur uzbrojony był w muszkiet skałkowy (zwany inaczej flintą lub fuzją) z nasadowym bagnetem. „Francuski fusil ordinaire ważył nieco więcej [niż analogiczny muszkiet angielski — R.R.] (5,4 kg), miał jednak znacznie mniejszy kaliber — od 17 do 22 mm — i lżejsze kule, ważące 18,6 g (brytyjskie dochodziły do 28 g). Każdy muszkiet wyposa­żony był w 24 naboje i w krótkich okresach mógł wystrzelić dwie lub trzy kule na minutę”5. Bagnet miał długość od 40 do 60 cm. Długość takiego muszkietu wynosiła około 1,5 m (z bagnetem około dwóch metrów). Natomiast skuteczny zasięg strzału dochodził do 220 m, ale celność nadal pozostawała słaba.

Francuska kawaleria dzieliła się na trzy typy: ciężką (lub liniową), lekką (czyli huzarów) oraz dragonów.

Markiz Louvois, ówczesny minister wojny, 4 lutego 1672 r. dokonał zmian w organizacji regimentów jazdy. Otóż 66 istniejących szwadronów zreorganizowano w regimenty. Każdy regiment miał dwa szwadrony po trzy kompanie. Szwadron liczył 162 ludzi, a regiment 324 konnych.

Na czele regimentu stał pułkownik. Jednak często pułkow­nikami w regimentach byli arystokraci lub nawet kobiety (królowa, księżne itp.), więc właściwym dowódcą pułku stał się podpułkownik. Miał on do pomocy majora. Każdym szwadronem dowodził kapitan, a kompanią porucznik. Poru­cznik miał do pomocy podporucznika, kometa i adiutanta.

5 L i v e r n e y Anthony, seria: Wojny. Bitwy. Dowódcy, t. IV, Wielcy dowódcy i ich bitwy, Warszawa 1998, s. 71.

Liczba francuskich regimentów kawaleryjskich zwięk- szała się z upływem lat: w 1678 r. było ich 90, w 1690 r.

—102, a w 1702 r. — 108. Na sam koniec należałoby dodać, że wszystkie regimenty

kawalerii nosiły nazwiska swoich pułkowników.Regimenty ciężkie były właśnie owymi regimentami

Kawalerii. Posiadały duże konie, a jeźdźców uzbrajano w szablę, parę pistoletów i karabinek kawaleryjski — krót- szy i lżejszy niż piechura i bez bagnetu. Jeźdźcy wy­posażeni byli w kirysy, czyli zbroje ochronne. Kirysy francuskie były inne niż te Anglików i Austriaków, ponieważ chroniły zarówno pierś, jak i plecy kawalerzysty. Alianci mieli kirysy w formie napierśników. Czasami zdarzało się, że pułk nosił miano lekkiego, ale to oznaczało po prostu brak kirysu.

W czasie panowania Ludwika XIV francuscy dragoni cieszyli się dużą popularnością, jako oddziały kawalerii uniwersalnej. Mogły one służyć zarówno jako kawaleria, jak i konna piechota, która szybko przyjeżdżała na pole bitwy, zsiadała ze swoich koni i walczyła pieszo.

W 1669 r. „Król Słońce” miał tylko dwa regimenty dragonów, ale pod koniec wojny z Holandią już 14, o łącznej sile 10 000 ludzi. W 1690 r. ich liczbę zwiększono ponownie do 43. Po podpisaniu pokoju w Ryswick armia zmniejszyła w 1699 r. liczbę pułków do 15. Jednak po wybuchu wojny o sukcesję hiszpańską znowu zwiększono ich liczbę, do 27 regimentów. W 1715 r. we francuskiej armii wyznaczono stałą pokojową liczbę pułków dragoń- skich na 15.

Regiment dragonów był zorganizowany w taki sam sposób jak liniowy i nosił miano swojego pułkownika. Tak samo było z uzbrojeniem, z pewnymi wyjątkami. Otóż dragoni zamiast krótkiego karabinku posiadali zwykłą fuzję piechoty i oczywiście nie nosili kirysów. Również w umun­durowaniu nastąpiła pewna zmiana, dragoni nie nosili

długich butów do jazdy, lecz krótkie buty oraz getry, aż za kolano.

W toku wojny z Ligą Augsburską armia francuska zetknęła się z regimentami węgierskich huzarów. Począt­kowo uważano ich za półbarbarzyńców i nie traktowano poważnie. Jednak, w miarę upływu czasu, coraz częściej pojawiały się głosy wśród dowódców, że te niezwykle lekkie i manewrowe oddziały doskonale mogą przydać się na zwiadzie lub podjazdach, a zwłaszcza w walce szarpanej. Król i minister wojny przystali na to i od 1692 r. armia francuska rozpoczęła tworzenie regimentów huzarskich.

W kawalerii zaostrzono dyscyplinę w szeregach, a także ujednolicano mundury. Stopniowo marszałkowie Kondeusz i de Turenne wprowadzili zasadę porzucania karakolu (czyli strzelania nawracającymi szeregami) na rzecz gwał­townej szarży kłusem i galopem z użyciem wyłącznie broni białej. Dało to doskonałe rezultaty i kawaleria francuska długo nie miała sobie równej. Dopiero pod koniec XVII w. wrócono do strzelania co, jak zobaczymy w dalszych rozdziałach tej pracy, przyniosło armii „Króla Słońce” opłakane skutki. W 1679 r. szablę zastąpiła szpada.

Jeżeli chodzi o artylerię i inżynierów, to Le Tellier próbował stworzyć zawodowy korpus artylerzystów. Osiąg­nął jedynie połowiczny sukces, ponieważ Francja miała wielu uczonych oficerów w artylerii, ale brakowało im podkomendnych. Warto zauważyć, że kiedy Louvois dążył do podporządkowania królowi generałów-pułkowników piechoty i kawalerii, to Wielki Mistrz Artylerii nadal cieszył się dość znaczną swobodą.

Artyleria w tym czasie nie była tak skuteczna na polu bitwy, jak w II połowie XVIII czy w XIX w. Działa były ciężkie, mało mobilne i często w czasie walki nie można było ich przemieszczać. Panowało przekonanie, że najlepiej artyleria sprawuje się w trakcie oblężeń. Działa dzieliły się

zatem na polowe i oblężnicze. Louvois dążył do unifikacji sprzętu, stąd podzielił artylerię na „sześć kalibrów Francji”6:4-, 8-, 12-, 16-, 24- i 32-funtowe (wagomiar to waga wyrzucanego pocisku, a nie jak dzisiaj kaliber lufy). Trzy pierwsze rodzaje to działa polowe, a trzy pozostałe — ob- lężnicze. Jednak stopniowo du Metz zaczął dążyć do zmniejszenia wagi dział, wprowadzał lawety ułatwiające transport i wreszcie zaczął łączyć armaty po 4, 8 lub 10 sztuk, rozdzielając je między poszczególne brygady.

W toku walk w XVII w. coraz więcej dowódców, zarówno piechoty, jak i artylerii zaczęło zdawać sobie sprawę, że piechota potrzebuje lżejszych dział. Nazywano

je potem batalionowymi lub bezpośredniego wsparcia piechoty. Stopniowo bataliony otrzymywały po. dwie lekkie armaty 1,5-funtowe lub 3-funtowe.

Wśród dział dominowały armaty, które strzelały kulami Innymi i kartaczami (pociskami w kształcie skrzynek, w których wystrzał uwalniał setki małych kulek) służącymi do walki z piechotą na dość krótkim dystansie. Innym rodzajem dział były haubice (charakteryzujące się dużym kątem podniesienia lufy) i moździerze (te z kolei posiadały krótką lufę także o wysokim kącie podniesienia) prze­znaczone do walki oblężniczej.

Skuteczna donośność strzelania kulą laną dla armat 12-funtowych wynosiła około kilometra, a kartaczami 450 m. Dla armat 3-funtowych, czyli batalionowych, było to odpowiednio 450 i 230 m. Ale jak już wspominałem działa były ciężkie, trudne w manewrowaniu na polu bitwy, a zwłaszcza w transporcie. Dlatego nie odgrywały dużej roli w trakcie batalii w XVII i I połowie XVIII w. W dodatku pociągi artyleryjskie rekrutowano dopiero w momencie ruszania w pole, najczęściej z cywili (chło­pów). Nie byli oni zbytnio związani z armią, więc

6 W e y g a n d M . , op.cit., s . 153.

w wypadku klęski porzucali działa, aby ratować swoje cenne konie.

Aby zapewnić artylerii wyszkolone kadry Louvois założył w Douai, Metz i Strasburgu szkoły, które kształciły kadry potrzebne dla rozwijającej się artylerii francuskiej.

Natomiast Francuski Korpus Inżynierów wprawdzie powstał, ale składał się głównie z cudzoziemców — Wło­chów, Szwedów i Holendrów. Kilku Francuzów napisało traktaty o znaczeniu międzynarodowym: Biaise, hrabia de Pagan zredagował Traité des fortifications. Kawaler de Clerville został mianowany pierwszym komisarzem general­nym fortyfikacji. Dopiero za kilkanaście lat pełnym blas­kiem rozbłyśnie gwiazda Vaubana, największego inżyniera w dziejach Francji. Jednak podobnie jak artyleria, in­żynierowie to sami oficerowie, bez żołnierzy. Obowiązek sypania wałów i budowania fortyfikacji spadał więc na zwykłych piechurów lub okolicznych mieszkańców (czyli w praktyce na chłopów).

Również sposób rekrutacji żołnierzy dawał wiele moż­liwości popełniania różnego rodzaju malwersacji. Najczęś­ciej oficer, który pragnął założyć regiment lub nawet batalion, dostawał od państwa pewną sumę pieniędzy na werbunek określonej liczby żołnierzy-ochotników. Jednak metoda ta dawała bardzo duże pole do nadużyć. Oficer taki często werbował ludzi siłą lub upijając ich wymuszał wstąpienie do wojska. Czasami zdarzało się, że w momencie inspekcji przed przyjęciem oddziału do armii, podstawiano specjalnych żołnierzy-figurantów często zresztą pożyczo­nych z innego regimentu), których potem puszczano z sze­regów, a w momencie wyruszenia oddziału w pole wpisy­wano jako chorych, dezerterów lub zmarłych na skutek chorób. Takie praktyki Le Tellier postanowił ukrócić, chociaż zdawał sobie sprawę, że nie usunie ich całkowicie. Dlatego intendenci i komisarze generalni dostali surowe nakazy szczegółowych inspekcji list ochotników oraz

ścigania nadużyć w dostawach broni i żywności. Dezerterzy karani byli bardzo ostro (zsyłaniem na galery lub śmiercią). Zasady werbunku do szeregów zostały unormowane, a ofi- cerom zakazano kumulowania stanowisk.

Le Tellier znał z doświadczenia we Włoszech jak wygląda służba w garnizonach i w polu. Dlatego surowo nakazał oficerom, aby przynajmniej przez pół roku przeby­wali razem ze swoimi oddziałami na kwaterach i w gar­nizonie — urlopy półroczne zatem wyznaczano tak, aby zawsze przynajmniej połowa oficerów była z żołnierzami. Sekretarz unormował częstotliwość zmian warty. Żołnierze dostali nakaz oddawania honorów swoim przełożonym.Ewentualne przestępstwa wobec ludności cywilnej Le Tellier oddał pod sąd specjalnych trybunałów wojskowych, których przewodnictwo dał intendentom.

Tak oto armia francuska stawała się siłą, która istniała nie tylko w czasie wojny, ale również i podczas pokoju. Państwo starało się rozciągać pełną kontrolę nad swoimi żołnierzami poprzez zaostrzenie dyscypliny, ukrócenie rabunków i gwałtów na ludności cywilnej lub podbitej, co miało wdrożyć ich w drobiazgowe i uciążliwe szkolenia niezbędne dla stosowania taktyki linearnej. Aby powiększać szeregi sił zbrojnych, państwo werbowało nie tylko ochot­ników i cudzoziemców (gdyż takich było mu po prostu za mało), lecz również chłopów. Jednak przymusowy wer­bunek oraz ostra dyscyplina, połączona z niezwykłym rygorem oficerów, powodowały znaczną chęć dezercji. Odpowiedzią na nią stało się kolejne zaostrzenie dyscypliny, która przybrała bezduszny charakter, oparty głównie na kiju i drakońskich karach. Przez takie metody atrakcyjność zawodu francuskiego żołnierza gwałtownie spadła.

Dla podniesienia morale i poddania ściślejszej kontroli żołnierzy francuskich Le Tellier zachęcał pułkowników (wtedy prawdziwych właścicieli regimentów, batalionów czy szwadronów) do jednolitego umundurowania swoich

podwładnych. Państwa w tym czasie nie było stać na gruntowne przebranie armii w jednolite uniformy. Ale początki zostały uczynione. Od tej pory też każda kompania i szwadron posiadały swoje znaki rozpoznawcze — w pie­chocie chorągiew, a w kawalerii sztandar.

Tak więc, jak można się zorientować po liście reform, jakich dokonał Michel Le Tellier, uznano go za jednego z ojców nowoczesnej armii francuskiej. Jednak światowa historiografia widzi kogoś innego jako prawdziwego twórcę machiny wojennej „Króla Słońce”. Chodzi tutaj o syna Le Tellier, François Michele Le Tellier, bardziej znanego jako markiz de Louvois. Od 1661 r. ściśle współpracował on ze swoim ojcem. Tak oto stopniowo sprawa dokonania reformy armii francuskiej przesuwała się w ręce markiza Louvois. Był on godnym sukcesorem swojego ojca, którego miał możliwość podpatrywać przez siedem lat (1661-1668). Posiadał również odpowiednie doświadczenie, gdyż często wykonywał różne prace w Sek­retariacie Wojny. Niezmiernie pracowity i skrupulatny, często bywał wręcz brutalny wobec swoich podwładnych. Dla wielu zdolny organizator i człowiek potrafiący słuchać rad i pomysłów innych, dla niektórych brutal, ciągle tłamszący i zabijający inicjatywę i samodzielność zbyt śmiałych i światłych podwładnych.

Markiz de Louvois miał swoje wady: dumę i srogość, ale dla Ludwika XIV były one raczej zaletami — król wiedział, że tylko taki człowiek poradzi sobie z licznymi malwersan­tami i ludźmi łamiącymi dyscyplinę. Dlatego bardzo długo cieszył się bezwzględnym zaufaniem i łaską „Króla Słońce”. Tak więc w 1661 r., kiedy po śmierci kardynała Mazarina Ludwik XIV objął samodzielne rządy, mianował tego młodego człowieka członkiem Sekretariatu Wojny. Król zdawał sobie sprawę, że Le Tellier się starzeje i nie podoła lak wielkiej odpowiedzialności. Aby osłodzić mu tę „eme- ryturę" mianował go kanclerzem Francji, a więc najwyż-

szym urzędnikiem w państwie. Od tej pory sprawa reform w armii francuskiej nabrała bardziej zdecydowanego tempa.Ludwik XIV nie chciał być władcą marionetką w spra­

wacg wojny i żywo interesował się losami i reformami swojej armii. Często widziano go na manewrach, musztrach czy paradach. Ale gdy rozpocznie się cała seria wojen, żołnierze będą obserwowali swojego władcę również na polach bitew i doglądającego oblężeń nieprzyjacielskich Iwicrdz. Najpierw jednak Ludwik XIV postanowił pomóc markizowi de Louvois dokonać niezbędnych reform, ko­nieczności których był w pełni świadom.

Młody markiz początkowo postanowił kontynuować politykę swojego ojca poprzez wzmocnienie i utrwalenie wzniesionej przez niego budowli. Od razu postanowił brutalnie rozprawić się z wszelkiego rodzaju malwersantami, oszustami i figurantami: „Karami wymierzanymi figurantom były znaki wypalane gorącym żelazem, a także okaleczenia twarzy. Karceru i więzienia nie szczędzono niezdyscyp­linowanym oficerom, jak również Bastylii tym, którzy ubiegali się o rezygnację ze służby zamiast się podporząd­kować. Louvois srożył się przeciw trwonionym kosztom i drobiazgowo przymuszał, nie skąpiąc sum należnych żołnierzom”7. Co więcej starał się, aby magazyny, które rozbudowywał jego ojciec, były zawsze zapełnione zbożem wystarczającym na sześć miesięcy. Mieszkańcy dostawali dość duże pieniądze za dostarczane tam ziarno, ale jedno­cześnie rząd pilnował, by zbytnio na nich nie naciskać.

Markiz de Louvois jest uważany za twórcę systemu zaopatrywania armii w polu. Obliczył on, że każda armia może zabrać zapasy na pięć jednodniowych marszów bez zbytniego obarczania się zbytnio furażem. Za przeciętny dzienny marsz uważał dystans 25 km. Po pięciu dniach (czyli około 125 km) armia robiła jednodniowy postój, aby

7 W e y g a n d M . , op.cits . 144.

upiec chleb w przenośnych piekarniach polowych. Jeżeli było to możliwe, Francuzi starali się wykorzystywać twierdze jako miejsca na zakładanie wysuniętych magazy­nów operacyjnych, ale nie było to łatwe. Założenie takiego magazynu zdradzało nieprzyjacielowi potencjalny kierunek ataku. To wszystko sprawiało, że armie starały się nie odrywać od własnych linii komunikacyjnych, co niezmiernie ograniczało swobodę manewrową XVII- i XVIII-wiecznych armii. Gdy jeszcze dodamy, że wojska zawsze działały w jednej masie (dopiero Napoleon Bonaparte wymyślił operowanie dywizjami — system dywizyjny), co zmuszało dowódców do wydzielania znacznych sił dla zabezpieczenia swoich tyłów, to widzimy jak ciężko było przygotować kampanię zaskakującą wrogów. Dlatego też ówczesne armie musiały brać ze sobą dość chleba i zboża, aby dotrwać do zorganizowania trwałych linii komunikacyjnych na pod­bitych terenach. W ten oto sposób, markiz de Louvois zerwał z praktyką żywienia armii kosztem podbitego terenu (metoda zapoczątkowana w czasie trwania wojny trzydzie­stoletniej przez Gustawa Adolfa i Albrechta von Wallen- steina — „wojna żywi wojnę”). Dla markiza wysyłanie żołnierzy na rekwizycje było dość ryzykowne, gdyż zwięk­szało prawdopodobieństwo dezercji przymuszanych do służby szeregowców (najczęściej chłopów).

Następnie przyszła sprawa jednolitego umundurowania armii. Król i markiz de Louvois zdawali sobie doskonale sprawę, że państwa nie stać na jednorazową operację tego rodzaju. Dlatego postanowili działać etapami. I tak w 1685 r. gwardia królewska dostała kolor niebieski. Następnie piechota i kawaleria przyjęły kolor czerwony. Jednakże, pomimo nakazów ministra, dowódcy regimentów kawalerii niezwykle opierali się tej zmianie aż do 1690 r., kiedy to poszczególne regimenty stopniowo zaczęły ustę­pować woli króla. Jednolite umundurowanie miało podnieść morale żołnierzy, ukrócić dezercje (jednolity mundur ułat-

wiał rozpoznanie uciekiniera) oraz zlikwidować samowolę niektórych dowódców w tej dziedzinie. Oczywiście w ka- walerii zdarzały się pewne fantazyjne dodatki do mundurów, ale krój i kolor pozostawał taki sam.

Kolejną bardzo ciekawą regulacją stał się tzw. Porządek Tabeli, czyli hierarchia starszeństwa rangi poszczególnych regimentów. Od tej pory każdy oddział znał swoje miejsce w szyku bitewnym czy marszowym i wreszcie znikły gorszące sceny przepychanek o lepsze stanowisko w linii czy pierwszeństwo w przejściu.

Należy jednak pamiętać, że markiz nie działał sam. Miał on grono współpracowników, którzy położyli wielkie zasługi w reformie poszczególnych rodzajów broni. Byli to: Jean Martinet dla piechoty, Jean Jacques de Fourilles dla kawalerii, Berbier du Metz dla artylerii i Sebastien Le Preste de Vauban dla inżynierii i fortyfikacji.

Jean Martinet rozpoczął karierę jako podoficer w regi­mencie, w którym tytularnym pułkownikiem był sam Ludwik XIV. Jego doskonała służba wkrótce dała mu awans na podpułkownika. Szybko bowiem uczynił regiment wzorowym dla całej armii. W 1668 r. markiz de Louvois mianował Martineta inspektorem części francuskiej piecho­ty, aby mógł zaszczepiać w niej swoje zmiany. To podpuł­kownik stworzył miarowy krok w marszu, a przede wszyst­kim był autorem doskonałej instrukcji strzelania, które do tej pory było wielce zaniedbane w królewskiej armii. Postulował także zastąpienie muszkietu bardziej nowoczesną fuzją (wzorem Anglików i Holendrów), czym jednak naraził się ministrowi wojny. To Martinet wymyślił bagnet, jeszcze niedoskonały (nakładany na wylot lufy, przez co utrudniał strzelanie), więc na razie nie używano go. Być może najważniejszą innowacją tego niezmordowanego człowieka stało się wybranie z każdego batalionu najwyższych, najbardziej krzepkich i doświadczonych żołnierzy i zebranie ich w doborową kompanię rzucającą granatami — kompanię

grenadierów. Kiedy granaty stopniowo wyjdą z użycia (z powodu dużej liczby ran przy ich rzucaniu), kompania ta stanie się elitą batalionu. Martinet podzielał zdanie markiza, który „przez zmaksymalizowanie efektów szkolenia [pie­choty — R.R.], miał nadzieję znaleźć rekrutów o niezwykłej powierzchowności i inteligencji”8. Król bardzo cenił go i wielce się zmartwił kiedy zmarł trafiony nieprzyjacielską kulą (w czerwcu 1672 r. pod Duisburgiem).

Jean Jacques de Fourilles był jednym z pierwszych brygadierów jakich dostała francuska kawaleria. Wkrótce król mianował go inspektorem generalnym swojej jazdy. Nowy inspektor rozpoczął reformy od przystosowania regulaminu manewrowego, który kładł nacisk na szarżę z użyciem białej broni, a nie strzelanie. Natomiast or­ganizacja regimentów została ukończona w 1668 r. i ka­waleria francuska liczyła wtedy 66 stałych pułków. Warto wspomnieć, że to Fourilles był orędownikiem utworzenia czternastu regimentów dragonów, które okazały się tak skuteczne w boju, że w 1690 r. było ich aż 43. Była to próba stworzenia uniwersalnej kawalerii, najwyraźniej udana. On również (podobnie jak Martinet) zginął od nieprzyjacielskiej kuli, tyle że w bitwie pod Senaffe (11 sierpnia 1674 r.).

Berbier du Metz z kolei, jako inspektor generalny artylerii, postanowił przede wszystkim zerwać z archaicz­nym procederem wynajmowania piechurów do obsługi dział. Dlatego w 1671 r. stworzył we Flandrii specjalny oddział piechoty przeznaczony wyłącznie dla artylerii. Żołnierze w tym oddziale zdali egzamin tak dobrze, że wkrótce armia francuska miała ich aż 26 kompanii, które z czasem stworzyły regiment Fizylierów Króla. Następnie postanowił zorganizować kolejny „artyleryjski” regiment: Pułk Artylerzystów/Bombardierów (1684 r.), prawdziwych

8 W e i g 1 e y R.F., op.cits. 49.

żołnierzy artylerii. Du Metz zmienił system utrzymywania sprzętu — początkowo oficerowie brali w dzierżawę od króla poszczególne działa lub całe baterie. Stopniowo jednak zaczęły one przechodzić pod pieczę władcy, który dostarczał również do nich amunicję i narzędzia. Także ten dzielny oficer zginął od kuli muszkietu wystrzelonej w trakcie bitwy pod Fleurus w 1690 r.

We Francji oblężenia i wojna oblężnicza zawsze zaj­mowały ważne miejsce, ale czasy wojen Ludwika XIV były okresem działalności największego inżyniera w dzie­jach Francji — Vaubana.

Jego kariera była przykładem jak zdolny, ale ubogi szlachcic może zostać jednym z największych i najsłyn­niejszych marszałków Francji. Postanowił on najpierw zmienić zasady zdobywania i obrony fortec oraz działal­ność i organizację inżynierów. Vauban dostrzegł znaczenie ognia nowoczesnej artylerii w obronie i zdobywania twierdz. Budował nowe dzieła z fortyfikacjami bastiono­wymi, które chroniły właściwy pas obronny przed ogniem dział, umożliwiając jednocześnie prowadzenie strzałów flankujących i rykoszetowych. Postanowił stworzyć jed­nolity ciąg umocnień na granicach, kosztem fortyfikacji wewnątrz kraju.

Jednocześnie Vauban znacznie unowocześnił sposób zdobywania fortec. Kiedy armia podchodziła pod wy­braną twierdzę, dzieliła się na dwie części — tę, która będzie prowadzić oblężenie i tę, która ma osłaniać oblegających od ataku z zewnątrz. Następnie saperzy rozpoczynali sypanie wałów oblężniczych, m.in. pod baterie moździerzy, kopanie transzei, dzięki którym można będzie podejść stopniowo do twierdzy, oraz specjalnych równoległych do nich podkopów (czyli paraleli), przez co wyglądały one jak skomplikowany układ zygzaków. Wszystko to miało umożliwić w miarę bezpieczne dotarcie oblegających do wybranego miejsca

w fortyfikacjach wrogiej twierdzy bez zbytniego wy­krwawienia się. Wtedy dopiero ustawiano baterię, która z najbliższej odległości robiła wyłom w murach, co czyniło szturm łatwiejszym i mniej kosztownym.

Vauban zaproponował Ludwikowi XIV i markizowi de Louvois wprowadzenie w życie swojego programu, który nosił skromną nazwę „Uregulowania Miejsc [Umocnionych] na Granicy”. Inżynier obliczył go na dwadzieścia lat: 1678-1688 dla granicy północnej i 1688-1698 dla granicy wschodniej. Miał on przykryć szczelnym pasem twierdz terytoria zdobyte przez Francję w wyniku wojen z Hiszpanią i Holandią. Dzięki podwójnemu, a we Flandrii nawet potrójnemu systemowi umocnień, Francja nie doświadczyła obcej inwazji aż do 1792 r.

Reformy markiza de Louvois i jego współpracowników oraz scentralizowana administracja Francji pozwalały na wystawianie coraz to liczniejszych armii. I tak w 1668 r. w pole wyruszyła siła licząca 70 000 piechurów i 35 000 kawalerii. Ale przed 1678 r. (zawarcie pokoju z Holandią w Nijmegen) Francja mogła wystawić już 300 000 ludzi (w tym aż 229 000 piechoty — 155 000 w regimentach francuskich, 50 000 w zagranicznych i 24 000 w ba­talionach garnizonowych)9. Po zakończeniu zmagań wo­jennych nastąpiła demobilizacja dużej części armii — za­trzymano 155 000 ludzi. W trakcie walk z Ligą Augs­burską stan sił zbrojnych Francji osiągnął apogeum. W latach 1691-1693 było w polu aż 440 000 żołnierzy (z tego 380 000 to wyłącznie piechota), ale po zawarciu pokoju w Rys wiek z 1697 r. znowu zmniejszono etat do poziomu 155 000.

Kiedy w 1702 r. Francja przystępowała do wojny o suk­cesję hiszpańską musiała znowu podnieść swoją armię do stanu wojennego po demobilizacji. Ludwikowi XIV udało

9 W e y g a n d M . , op.cits . 150.

się wystawić siły liczące 220 000 ludzi: 185 000 piechoty w 310 batalionach i 35 000 kawalerii w 293 szwadronach. Jednak wkrótce okazało się, że siły tej wielkości nie wystarczą, aby skutecznie powstrzymać Wielki Sojusz. Konieczne było powołanie aż 144 nowych regimentów, dla których po prostu Francji brakowało wyszkolonych dowód­ców. Po raz pierwszy do szeregów powołano 7000 nowych oficerów bez dużego doświadczenia bojowego. Udało się podnieść szeregi do 300 000 ludzi, ale liczba nie szła w parze z jakością i doświadczeniem. Tak więc wojnę o sukcesję armia „Króla Słońce” kończyła z 350 regimen­tami (często zdziesiątkowanymi): 230 w piechocie, a 120 w kawalerii.

Jednak to nie oficerowie byli największym zmart­wieniem króla i jego marszałków, lecz rekruci. Po blisko pięćdziesięciu latach nieustannych wojen trudno było znaleźć ochotników, którzy zaciągnęliby się do armii. W dodatku dezercje dotknęły szeregi na niespotykaną dotąd skalę. Król zatem postanowił sięgnąć do tak niepo­pularnej formy służby jak milicje prowincjonalne z niemal przymusowego poboru. Dały one 70 batalionów, które po jednym dołączano do zdziesiątkowanych regimentów regularnych. Tak oto doszło do pierwszego w dziejach Francji amalgamatu10. Chociaż początkowo te bataliony milicji miały być na tyłach, czyli jako garnizony twierdz lub na etapach, to wobec katastrofalnych wręcz strat regimentów regularnych stopniowo uzupełniały luki w ich szeregach. Jednak król nie ośmielił się zrobić drugiego poboru milicji. Ludzie woleli po prostu zaciągnąć się do pułków regularnych. Ale sytuacja rekrutacyjna Francji stała się w 1712 r. rozpaczliwa!

10 Połączenie regularnych wojsk z niedoświadczonymi, lecz pełnymi zapału oddziałami milicji. Nazwa pochodzi z czasów Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789-1795), ale moim zdaniem w tym wypadku także można jej użyć.

„[Armia — R.R.] była głównym instrumentem, którym Ludwik XIV trzymał Europę u swych stóp przez ponad pół stulecia. Jej najbardziej trwałym dorobkiem był praw­dopodobnie wielki wpływ, jaki miała na inne armie. Grenadierzy, na przykład, stali się wkrótce zwyczajnym standardem dla elitarnych żołnierzy we wszystkich armiach, regimenty fizylierów zostały stworzone w Brytanii i Holan­dii, artyleria stała się naprawdę wojskowa, struktura dowo­dzenia z podpułkownikami i brygadierami, stała się szeroko rozpowszechniona, a zamiłowanie Ludwika do pompy, pokazowości i porządku wszędzie znalazło naśladowców. Która samoszanująca się armia nie przyswoiła jedności w stroju, broni, porządnym standardzie drylu i manewrów do 1700 r.? Praktyka posiadania dużej stałej armii w czasie pokoju, z kontrolami, które zapewniały jej posłuszeństwo dla władzy, została silnie zakorzeniona. Machina admini­stracyjna została stworzona, aby wybrać ludzi do służby wojskowej, system ponownie odnaleziony przez pomysł Rewolucji Francuskiej uniwersalnej służby narodowej. Armia Ludwika XIV była prekursorem dzisiejszych armii i jako taka była pierwszą nowoczesną armią”11.

Kiedy armia francuska była modernizowana przez klan Le Tellier, inne siły zbrojne Europy Zachodniej też nie zostawały w tyle. Można nawet zaryzykować twierdzenie, że korzystały one wielce ze wzorów francuskich, ale dodawały także własne, ciekawe pod wieloma względami, innowacje. Dzięki temu książęta Marlborough i Eugeniusz Sabaudzki na polach bitew wojny o sukcesję hiszpańską dysponowali niezmiernie sprawnymi siłami, które stopniowo zdobywały przewagę nad niezwyciężonymi do tej pory wojskami „Króla Słońce”.

1 1 C h a r t r a n d Réne, Louis XIV’s Army, London 1988, s. 41-42.

ARMIA ANGIELSKA

„Okres pomiędzy restauracją Karola II w 1660 r. a de­cydującym zwycięstwem Marlborough pod Blenheim w 1704 r. widziany jest często jako coś z «zaścianka» historii wojskowości. Walki angielskiej wojny domowej skończyły się, a epickie kampanie Marlborough dopiero miały zacząć. Jednakże ten okres 40-letniej przerwy był daleki od czasów pokoju i bezczynności [...]. Rzeczywiście, okres [ten — R.R.] był niezwykle ważny w rozwoju brytyjskich sił zbrojnych: widział on narodziny armii w jej nowoczesnej formie i ustanowieniu wielu regimentów, które przetrwały do tego dnia”12.

Podczas gdy Michel Le Tellier i markiz de Louvois tworzyli we Francji potężną armię stałą, która liczyła około 100 000 ludzi nawet w okresie pokoju, w Anglii sytuacja wyglądała zupełnie inaczej. Kiedy w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XVII w. Olivier Cromwell zdobył pozycję Lorda Protektora, mógł to osiągnąć dzięki istnieniu stałej armii — tzw. Armii Nowego Wzoru. Była to niewielka, bo licząca około 40 000 ludzi armia, stworzona podczas wojny domowej, jaka przetoczyła się przez tereny Zjednoczonego Królestwa13. Po śmierci Cromwella we wrześniu 1658 r. jego nieudolny syn Robert nie utrzymał się przy władzy. Wobec zaistniałej sytuacji głównodowodzący wojsk w Szkocji, generał George Monk (lub Monck) zdecydował się przywrócić w Anglii panowanie dynastii Stuartów i w 1660 r. do kraju mógł powrócić wygnany syn króla Karola I, Karol II Stuart.

1 2 T i n c e y John, The British Army 1660-1704, London 1980, s. 3.13 Wojna króla Karola I Stuarta z parlamentem angielskim, stoczona

w latach 1642-1654. Skończyła się ścięciem monarchy i proklamowaniem Anglii republiką (pierwszy i ostatni raz w jej dziejach). Wkrótce jednak władzę przejęła armia i ogłoszono Oliviera Cromwella Lordem Protek­torem.

Tak więc przez jedenaście lat Anglią rządziła armia, co oczywiście nie wszystkim się podobało. Dlatego po przy­wróceniu Stuartów do władzy, parlament postanowił, że od tej pory wojsko nigdy więcej nie będzie miało wpływu na politykę i obsadzanie stanowisk administracyjnych. I oto „po Restauracji Monarchii w 1660 [roku] obie Izby Par­lamentu były zdeterminowane, że nigdy więcej nie powinno być stałej armii, takiej jaka została zorganizowana i utrzy­mywana przez Oliviera Cromwella, i że żołnierze w stałym zatrudnieniu powinni być ograniczeni do tych, którzy stanowią garnizony w [miejscach] obronnych i aby zapew­nić regimenty Gwardii Króla”14. Dlatego właśnie to Par­lament, a nie monarcha miał kontrolę nad zaopatrzeniem, utrzymywaniem i uzbrojeniem sił zbrojnych. Przez pewien czas w Anglii właściwie nie było stałej armii, a obronę kraju powierzono milicji. Jakiekolwiek wnioski o powołanie stałej armii były błyskawicznie torpedowane przez par­lamentarzystów. Jeżeli zachodziła potrzeba podjęcia działań zbrojnych, jak na przykład walki o Tangier czy późniejsze ekspedycje sił zbrojnych z pomocą Ludwika XIV, parlament musiał wydać zgodę na powiększenie liczby wojsk ist­niejących w kraju. Jednak zawsze dbano, aby po zakoń­czeniu danej kampanii wojska te były rozpuszczane, a nie przekształcane w liczną stałą armię, którą ewentualnie monarcha mógłby użyć do zaprowadzenia absolutyzmu. Dlatego parlament zawsze pilnował, aby Karol II oraz jego brat i następca, Jakub II, nie przekroczyli owej magicznej formuły — „gwardie i garnizony”.

Wielu Anglików zatrważały informacje, że Jakub II pla­nuje stworzenie stałej armii w sile 34 000 ludzi. Wierzyli oni, że siły takie mają stać się podstawą absolutystycznych rządów tego nielubianego, gdyż katolickiego, monarchy. Tak więc kiedy w 1688 r. do władzy doszedł Wilhelm III

1 4 R o g e r s Henry C.B., The British Army of the Eighteenth Century, London 1977, s. 17.

Orański wraz z małżonką Marią, parlament, jako jeden z podstawowych warunków przyznania im korony, uznał zakaz istnienia stałych sił zbrojnych. Jednak po pewnym czasie Orańczykowi udało się, w zamian za tzw. Deklarację Praw sprawić, iż „stała armia przynajmniej, chociaż nie­chętnie, [została] zatwierdzona, ale jedynie w formie powiększenia gwardii i garnizonów. Parlament także nalegał na posiadanie prawa do decydowania o sile armii, jaka ma być utrzymywana w Wielkiej Brytanii w czasie pokoju, i zastrzegł, że nikt poza poddanymi nie może dzierżyć dowództwa; zastrzeżenie takie było zamierzone, aby zmniej­szyć zagrożenie zamachem stanu”15.

Po wstąpieniu na tron Wilhelma Orańskiego, Anglia wkroczyła w epokę wojen z Francją Ludwika XIV. Coraz częściej angielskie kontyngenty przekraczały kanał La Manche i walczyły na polach bitewnych Flandrii i Belgii. „Wilhelm III (1688-1702) używał brytyjskiej armii, prze­ważnie jako siły posiłkowej, dla wielce wyszkolonej armii holenderskiej w swoich własnych wojnach na kontynencie równie dobrze jak na Wyspach Brytyjskich — trudna, ale, jak to się okazało, wartościowa nauka. Kiedy Marlborough przejął dowodzenie w 1702 r., armia brytyjska znała swoje rzemiosło dość dobrze, aby zmierzyć się z armiami wielkich potęg Europy na równych warunkach”16. Aby usprawnić organizację tych regimentów, król podzielił Zjednoczone Królestwo pod względem wojskowym na trzy oddzielne organizacje: angielską (obejmowała ona również Walię), szkocką i irlandzką. Każda z nich miała wy­znaczoną liczbę regimentów, jakie powinna wystawić. Dlatego kiedy władca zabierał ze Szkocji lub Irlandii oddziały na wyprawy na kontynent, podlegały one Anglii, a dwie pozostałe miały organizować na ich miejsce nowe pułki. Dopiero po unii Anglii i Szkocji w 1707 r. nastąpiły

15 Tamże, s. 17.16 T i n c e y J., op.cit., s. 3.

zmiany — organizacje angielska i szkocka połączyły się w brytyjską.

Oprócz tych sił, które wysyłano do Europy, na terenie Zjednoczonego Królestwa zawsze pozostawały wojska garnizonowe, w twierdzach i obozach. One z kolei podlegały Urzędowi Uzbrojenia, który nie był częścią armii. W gar­nizonach, oprócz niewielkich oddziałów piechoty — zor­ganizowanych zazwyczaj w stałe kompanie garnizonowe — umieszczano również małe grupki artylerzystów i mi­strzów artylerii. Liczebność tych garnizonów ustalono w latach 1683-1684 na: 3574 ludzi w gwardiach i stałych regimentach plus 4878 żołnierzy jako obsada garnizonów. Razem siły zbrojne Anglii wynosiły wtedy 8452 ludzi. Jakże to śmiesznie mało w porównaniu z kilkusettysięcz- nymi siłami, jakimi dysponował Ludwik XIV!

Wilhelm Orański zdołał przekonać parlament, iż Anglia potrzebuje stałych sił zbrojnych, które muszą wspomóc kolejne koalicje antyfrancuskie. Już w 1690 r., kiedy król tłumił bunty w Irlandii, dysponował 30 000 żołnierzy (angielskich, holenderskich i najemnych). „Churchill (póź­niejszy książę Marlborough) poprowadził angielski kontyn­gent w sile 8000 ludzi do Flandrii, gdzie uczestniczyli w nierozstrzygniętej bitwie pod Walcourt. Francuzi wygrali bitwę pod Fleury w lipcu 1680 r., a w 1691 r. zdobyli Mons i Hal, zanim znowu pokonali aliantów pod Lens. W 1692 r. Wilhelm objął osobiste dowództwo, ale nie mógł zapobiec upadkowi Namur. W sierpniu podjął za­skakujący atak na francuskie pozycje pod Steenkirk, ale francuski dowódca, Luxembourg, szybko zorganizował defensywną linię bitwy. Brytyjska piechota zepchnęła Francuzów do ich obozu, ale została, w zamian, zmuszona do odwrotu, kiedy francuska i szwajcarska gwardia kontr­atakowała [...]. Obie strony straciły po 7000 ludzi.

Tego samego roku obie armie znowu zmierzyły się pod Landen (Neerwinden). Luxembourg z 80 000 ludzi

zaatakował armię Wilhelma liczącą 50 000 ludzi w jej obronnym obozie. Pomimo skutecznej obrony, Francuzi byli w stanie użyć swojej przewagi liczebnej, aby roz­gromić armię Wilhelma; brytyjski kontyngent walczył całkiem dobrze i zdołał zachować dość porządku, aby walcząc przeprowadzić spokojny odwrót”17. Chociaż an­gielska piechota znacznie ucierpiała w tych starciach, zyskała olbrzymie doświadczenie bojowe w walce ze stojącą wtedy u szczytu potęgi Francją. I to właśnie weterani tych zmagań będą kośćcem sił, które w 1702 r. wyruszą z Marlborough na front.

Po pokoju w Ryswick, zawartym w 1697 r., armię angielską (ale nie kontyngent stacjonujący w Irlandii w sile 12 000 ludzi) ograniczono ponownie do szkieletowego stanu „gwardii i garnizonów” w liczbie 7000 ludzi. Do tego dochodziła jeszcze szkocka armia, blisko 4000 oficerów i żołnierzy. Komisja parlamentarna ustaliła, iż przeciętny batalion piechoty miał liczyć 450 ludzi, a szwadron 250. Były to zatem stany pokojowe. Rozpoczęła się demobiliza­cja zbędnych oddziałów, a w parlamencie pojawiły się nawet głosy negujące dalszą konieczność istnienia stałej armii regularnej. Proponowano zastąpienie jej przez kon­tyngenty milicji, która od tej pory miałaby zapewnić obronę kraju. Jednak wniosek o zniesienie stałej armii i zastąpienie jej milicją upadł w Izbie Gmin18. Ostatecznie pozostało pięć regimentów kawalerii i trzy piechoty gwardii, dziewięć konnych, osiem dragonów oraz 30 piechoty. Tak więc pozostawiono szkieletowe stany regimentów, jednak z możliwością szybkiego ich podniesienia do stanu wojen­nego. A wkrótce okazało się to konieczne. Już w 1700 r. rozpoczęły się zatargi dyplomatyczne związane ze sprawą

17 T i n c e y J., op.cits. 4.18 Ówczesny parlament brytyjski dzielił się (tak samo jak dzisiaj) na

dwie Izby (ang. Houses): wyższą Lordów (ang. the House of the Lords) i niższą Gmin (ang. the House of Commons).

sukcesji hiszpańskiej, a w 1702 r. wybuchła kolejna wojna z Francją i Hiszpanią, zatem wniosek o rozwiązanie armii był całkowicie nieaktualny. Armia była teraz absolutnie niezbędna, więc rozpoczęto jej systematyczne przestawianie na stopę wojenną.

Po agresywnych ruchach Ludwika XIV w hiszpańskich Niderlandach, parlament postanowił podnieść stan re­gimentów do poziomu wojennego. Jednak wkrótce okazało się to niewystarczające i rozpoczęły się prace nad two­rzeniem nowych regimentów. „Podczas trwania wojny [o sukcesję hiszpańską — R.R.] zostało wystawionych 50 nowych pieszych regimentów, wliczając w to piechotę morską. Największą siłą osiągniętą przez armię podczas wojny o sukcesję hiszpańską było 70 000 ludzi, w kraju i za granicą, podzielonych pomiędzy sześć oddziałów Kawalerii Gwardii, jedenaście regimentów konnych, szes­naście dragonów i 79 batalionów pieszych. Pomiędzy latami 1702-1712 brytyjscy żołnierze pod ks. Marlborough we Flandrii liczyli średnio ledwie około 22 000, podczas gdy ci w Hiszpanii wzrośli z 8000 w 1704 r. do 26 000 w 1709 r.”19

Na czele struktury administracyjnej armii stał oczywiście monarcha, jednak na mocy porozumienia Wilhelma Orań- skiego z parlamentem w 1688 r., stracił on część swoich praw na rzecz Izby Gmin. Urzędnikami zajmującymi się wojskiem byli: dwaj sekretarze stanu dla północnych i południowych departamentów, których podpisy były konieczne przy zatwierdzaniu awansów i patentów oficer­skich oraz niektórych rozkazów wykonawczych; sekretarz wojny zajmujący się wieloma detalami administracyjnymi i koordynowaniem współpracy między różnymi depar­tamentami, a często również występujący przed Izbą Gmin, referując sprawy związane z armią, i wreszcie skarbnik

1 9 B a r t h o r p Michael i M c B r i d e Angus, Marlborough 's Army 1702-1711, London 1980, s. 7-8.

generalny, mający pod swoją pieczą sprawy finansowe sił zbrojnych (często oskarżano go o malwersacje i oszu­stwa). Natomiast administracja wojskowa leżała w gestii dwóch urzędów: Generalnej Kwatery Armii znajdującej się w londyńskim Whitehall, którą kontrolował głów­nodowodzący, dbający o sprawy piechoty i kawalerii, oraz znany nam już Urząd do spraw Uzbrojenia, pod generał-mistrzem artylerii, czasami quasi niezależny De­partament Stanu, który kontrolował artylerię, amunicję i sprzęt. W historii sił zbrojnych Anglii, a później Wielkiej Brytanii spory pomiędzy głównodowodzącym a generał-mistrzem na polach bitew mogły przynieść wiele szkód, ale w interesującym nas okresie, szczęśliwie, książę Marlborough piastował oba te urzędy naraz (w latach 1701-1711). Były jeszcze Urzędy Komisarzy Za­opatrzenia i Transportu odpowiadające za zawieranie kontraktów armii z dostawcami zaopatrzenia i środków transportu. Królowa Anna powołała w 1703 r. Urząd Kontrolera Armii i Rachunków i w 1707 r. Urząd Oficerów Generalnych, które miały badać praktyki korupcyjne i oszustwa w armii podczas działań wojennych (jednak po 1710 r. służyły rządowi raczej do stopniowego ogra­niczania wpływów księcia Marlborough w armii niż do walki z korupcją i malwersacjami wśród nieuczciwych dostawców).

Jak już wspomniałem ks. Marlborough pełnił jednocześ­nie funkcję głównodowodzącego armią i generał-mistrza artylerii. Nazywano go albo głównodowodzącym, albo generałem-kapitanem. Książę posiadał swój niewielki sztab, w którym zgromadził kilku bardzo zdolnych oficerów. Najważniejszym z nich był bez wątpienia Irlandczyk William Cadogan, generał-kwatermistrz, który był prak­tycznie szefem sztabu, ponieważ zajmował się przenosze­niem rozkazów księcia na papier oraz organizowaniem obozów, koordynowaniem dostaw dla armii itd. Pozostali

to: Adam Cardonnel, osobisty sekretarz Marlborough, prowadzący jego bardzo obszerną korespondencję dyplo­matyczną; Henry Davenant, którego obowiązki obejmowały wszelkie aspekty finansowe armii w polu; dr Hare, kapelan armijny, troszczący się o sprawy duchowe żołnierzy księcia, jak również prowadzący nieoficjalną kronikę zmagań armii angielskiej w Niderlandach; płk John Armstrong, czyli główny inżynier Marlborough, przygotowujący przeprawy (budowa mostów i przyczółków), organizujący oblężenia itp. oraz pułkownik (później generał brygady/brygadier) Holcroft Blood. Jego pozycję można uznać za odpowiednik polskiego stanowiska starszego nad armatą. Oczywiście każdy z nich posiadał podwładnych (sekretarzy, adiutantów, pisarzy itd.).

Tak więc ta niewielka grupa urzędników cywilnych i oficerów odpowiadała za machinę administracyjną, or­ganizacyjną i zaopatrzeniową sił zbrojnych Anglii.

Piechota księcia Marlborough dzieliła się na regimenty gwardyjskie (cztery bataliony) i liniowe. Były jeszcze nieliczne regimenty hugenockie (francuskich protestantów, którzy uciekli z kraju po odwołaniu przez Ludwika XIV edyktu nantejskiego w 1685 r.).

Regimenty gwardii królowej Anny, inaczej niż w przy­padku kawalerii, zostały zaliczone do wojsk liniowych. Miały one zaszczytne pierwsze miejsca, liczniejsze etaty oraz pewne przywileje (np. szeregowiec gwardii dostawał dziennie 10 pensów, kiedy szeregowiec z linii 8). Najważ­niejszym z pułków był 1. Pułk Gwardii, następnie Pułk Coldstream oraz 3. Pułk Gwardii (oryginalnie holenderski regiment straży osobistej Wilhelma III, który po jego śmierci z powrotem wrócił na służbę Zjednoczonych Prowincji. Od 1707 r. nr 3 przejął Pułk Scott Guards).

Olbrzymia większość regimentów angielskich (oprócz kilku pułków szkockich) obejmowała tylko jeden batalion. Składał się on ze sztabu i 12 kompanii, a liczył przeciętnie

820 ludzi. Sztab regimentu obejmował pułkownika, pod­pułkownika, majora, adiutanta, chirurga i jego pomocnika, kwatermistrza, markietana, majora-dobosza i zastępcę ko­mendanta polowego (odpowiadał za sprawy policyjne). Razem dawało to 10 ludzi. Natomiast batalion miał jedną kompanię grenadierów (byli to doborowi żołnierze — naj­wyżsi, najsprawniejsi i najbardziej doświadczeni) oraz 11 kompanii liniowych. Każda kompania składała się z kapi­tana, porucznika, chorążego, 2 sierżantów, 2 kaprali i do­bosza oraz 60 szeregowych.

Angielski piechur nosił trójgraniasty kapelusz, skórzane buty, białe albo szare bryczesy z getrami oraz czerwony płaszcz z podszewką i usztywniaczami w kolorze zależnie od regimentu. Oprócz tego posiadał ładownice, muszkiet skałkowy z bagnetem, miecz, 24 naboje, chlebak, pelerynę i garnek do gotowania. Cały ten rynsztunek ważył średnio 50 funtów (czyli około 22 kg)20. Oficerowie nosili miecz i dwa pistolety oraz (zależnie od preferencji) pikę, półpikę lub szponton. Dopiero w 1710 r. ks. Marlborough rozkazał, aby wszyscy jego oficerowie piechoty posiadali szpontony21. Sierżanci mieli nosić halabardę, a oficerowie z kompanii grenadierskiej fuzję piechoty lub krótki karabin.

Piechur w armii księcia Marlborough uzbrojony był w nowy wynalazek — muszkiet skałkowy, który od 1703 r. stopniowo zastępował rusznicę. Muszkiet był wprawdzie droższy, ale za to bardziej niezawodny i od­porniejszy na niesprzyjające warunki pogodowe. Wszystkie muszkiety zaopatrzone zostały w nasuwane bagnety o dłu­gości 40 cm. Jednakże w armii angielskiej nie było jednolitego uzbrojenia — muszkiety znacznie różniły się długością luf, natomiast zdarzało się, że te wykonane

20 Funt jako jednostka masy (ang. pound, Ib) = 0,4536 kg.21 Broń drzewcowa o grocie obosiecznym, zaopatrzonym u dołu w haki

lub kolce. Szponton był używany w wielu armiach europejskich w XVII i XVIII w. przez oficerów i podoficerów.

w Anglii uzupełniano holenderskimi częściami. Przyjmuje się, iż najpopularniejszy był model muszkietu z 1696 r. noszący nazwę King William III Land Musset. Miał on około 1,5 m długości i ważył 5,2 kg, kaliber zaś 25 mm (kula ważyła nawet 28 g, podczas gdy analogiczna broń francuska miała następujące parametry: waga 5,4 kg, kaliber 17-22 mm, ciężar kuli 18 g).

Znakami oddziałów piechoty były chorągwie (zazwyczaj jedna na kompanię), a kawalerii sztandary (jeden na szwadron). Chorągiew była bardzo ważna dla każdej kompanii — symbolizowała jej ducha i stanowiła punkt zborny w wypadku rozproszenia lub pościgu. Jednak Marlborough stopniowo starał się ograniczyć ilość chorągwi do zaledwie trzech na cały batalion: pułkownika, podpuł­kownika i majora.

Jeżeli chodzi o regimenty kawalerii, to dzieliły się one na kilka kategorii. Do pierwszej możemy zaliczyć konne, były one przeważnie gwardyjskimi lub innymi elitarnymi oddziałami, oraz pewne formacje liniowe, odpowiednik francuskiej ciężkiej kawalerii — kirasjerów. Natomiast drugą stanowili dragoni, czyli konna piechota, która jednak powoli stawała się średnią, uniwersalną jazdą. Coraz częściej angielscy generałowie używali jej jako zwykłej kawalerii. Zdarzało się, że niektóre regimenty formowano jedynie na jedną wojnę lub nawet kampanię i po zakoń­czeniu rozwiązywano, pozostałe były stałymi oddziałami.

Formacje gwardii były z reguły znacznie liczniejsze niż te liniowe, gdyż dodawano do nich dodatkowo 154 „dżen­telmenów’’. Wspomnę tylko, iż kawaleria gwardii królowej Anny obejmowała trzy regimenty: Life Guards, Horse Guards i Horse Grenadier Guards. Ponieważ podczas wojny o sukcesję hiszpańską monarchą była kobieta, nie mogła więc osobiście dowodzić armią angielską w polu. Dlatego też wszystkie regimenty gwardii pozostały na Wyspach, nie uczestnicząc w zmaganiach zbrojnych.

Regiment kawalerii posiadał sztab złożony z: pułkownika, podpułkownika, majora, adiutanta, kapelana, chirurga i do­bosza oraz różną liczbę kompanii złożonych z kapitana, porucznika, kometa, kwatermistrza, dwóch lub trzech kaprali (dla jazdy) lub sierżantów (w dragonach) oraz trębacza i od 40 do 60 szeregowych. Liczniejsze kompanie miały pułki gwardii i dragonów.

Na czas marszu czy bitwy dwie lub trzy kompanie łączono w jednostkę bardziej organizacyjną niż taktyczną, mianowicie w szwadron pod dowództwem starszego kapi­tana. Szwadron miał zatem 180 ludzi. W pułku były trzy szwadrony, więc liczył on 540 oficerów i żołnierzy.

Natomiast pułki dragonów miały nieco inną organizację niż pułki konne — posiadały one osiem kompanii po­dzielonych na dwa szwadrony.

Kawaleria angielska generalnie nosiła jednolite mundury: długi czerwony płaszcz, pas na pałasz, ciężkie wysokie buty (sięgające aż do ud) oraz trójgraniasty kapelusz. Nie było zatem żadnego pancerza ochronnego, ale już w 1707 r. Marlborough nakazał regimentom ciężkiej kawalerii wkła­dać metalowy napierśnik (pod płaszcz). Kawaleria uzbrojona była w prosty pałasz i dwa pistolety, a dragoni mieli jeszcze karabin lub muszkiet i bagnet do walki pieszej. Jednak książę stopniowo nakazywał, aby angielska jazda ufała bardziej broni białej, niż palnej, więc pistolety służyły raczej w misjach zwiadowczych lub na pikietach.

Artylerią zarządzał Urząd do spraw Uzbrojenia. Ar- tylerzyści byli lepiej opłacani i ubrani niż piechurzy i kawalerzyści. Nosili niebieskie płaszcze z czerwoną podszewką. Artyleria, pontony, inżynierowie, służby za­opatrzeniowe i pionierzy byli zazwyczaj organizowani razem w Pociąg Artylerii. „Pociąg wysłany do Holandii w 1701 r. złożony był ze sztabu, dwóch kompanii artylerii, każda [składająca się z — R.R.] trzech oficerów, sześciu podoficerów i 50 żołnierzy, kompanii pionierów [złożonej

— R.R.] z dwóch sierżantów i dwudziestu pionierów, i kompanii pontonierów [składającej się — R.R.] z mistrza brygady, dwóch kaprali i dwudziestu pontonierów, razem z 34 działami i haubicami. Jako że wojna się rozwijała, więc i Pociąg wzrósł”22. Na polu bitwy artyleria podlegała bezpośrednio głównodowodzącemu i posiadała swoją własną hierarchię dowódców. Książę Marlborough bardzo interesował się tą częścią swojej armii. Zasłynął między innymi tym, że wynalazł lekki, szybki, dwukołowy powóz, zaprzężony w dwa konie, jako standardowy pojazd za­opatrzenia.

Artyleria I połowy XVIII w. miała niewielki zasięg i szybkostrzelność. Dla dział polowych skuteczny strzał wynosił zaledwie 600 jardów23 (czyli 540 m) dla kuli lanej i 250 jardów dla kartacza (225 m). Artyleria połowa posiadała działa 1,5-funtowe, było to standardowe działo batalionowe (lub wsparcia), przez 9-funtowe półkolubryny aż po dwudziestoczterofuntówki (największe działo polo­we). Dominowały jednak trzyfuntówki i dwunastofuntówki. Największe działa, 36-funtowe i 48-funtowe oraz haubice zaliczano do sprzętu oblężniczego i jak sama nazwa wskazuje używano głównie podczas zdobywania miast i fortec. Jeżeli chodzi o transport to małe działa przemiesz­czano za pomocą ciągu konnego, a większe (głównie należące do taboru oblężniczego) wykorzystując transport rzeczny. Na polach bitew artyleria formowała baterie złożone z sześciu lub ośmiu dział. Ks. Marlborough znany był z przykładania dużej uwagi do prawidłowego rozmiesz­czenia artylerii. Miał także zdolnych podkomendnych w tej dziedzinie, szczególnie chodzi tu o płk. Holcrofta Blooda. Słynął on z tego, że potrafił bardzo sprawnie manewrować swoim sprzętem podczas bitwy (było to prawdziwym ewenementem w ówczesnych realiach bitewnych). Jak się

2 2 B a r t h o r p M . i M c B r i d e A . , op.cits . 1 4 .M Jard (ang. yard, yd) = 0,9 m.

okaże w dalszych rozdziałach potrafił również zrobić większy użytek z artylerii na polu bitwy niż większość jego sojuszników i przeciwników.

Artyleria potrzebowała osobnych służb technicznych do utrzymywania, naprawiania i zaopatrywania swojego sprzętu. Tak więc całemu olbrzymiemu taborowi artyleryjskiemu złożonemu z setek wozów towarzyszyli kowale i specjalne jednostki zaopatrzeniowe ze składami wielce skomplikowany­mi pod względem techniki. Dla wielu generałów ciężkie działa, razem ze swoim ogromnym taborem, stanowiły tylko zawadę w marszu i na polu bitwy. Również ks. Marlborough, aby zyskać większą manewrowość i mobilność dla armii angielskiej decydował się zostawiać ciężkie działa z tyłu.

Natomiast inżynierowie w armii ks. Marlborough „poza wieloma zadaniami związanymi z obroną lub zdobywaniem fortec, oficerowie musieli doradzać inżynierom w sprawie konstrukcji ufortyfikowanych obozów, przepraw przez rzeki, naprawianiu dróg, ustawianiu polowych fortyfikacji i ob­warowań, a także wielu innych rzeczy. Starsi inżynierowie byli wyszkolonymi oficerami z Urzędu Uzbrojenia, ale aby dowodzić wydzielonymi oddziałami minierów, pionierów i pontonierów, nie wspominając dużych oddziałów lokal­nych zatrudniających cywilnych pracowników, oficerowie musieli być czasowo wspomagani fachowcami z innych gałęzi armii”24.

Jeżeli chodzi o zaopatrzenie dla żołnierzy, angielska armia nie posiadała własnych osobnych służb w tej dziedzi­nie. Dlatego też wojsko na każdą wyprawę wojenną pod­pisywało kontrakty z cywilnymi dostawcami, którzy zobo­wiązywali się zapewniać armii w polu stałe kontyngenty ziarna, mięsa, ubrania i amunicji. Koordynował to wszystko Komisariat Zaopatrzenia i Transportu, który z polecenia rządu delegował swoich polowych komisarzy, aby prze-

2 4 B a r t h o r p M . i M c B r i d e A . , op.cits . 15-16.

strzegali wypełniania kontraktów przez dostawców. Całe zaopatrzenie, jakie szło dla armii angielskiej w czasie jej licznych marszów i kampanii, organizowano w powolne konwoje, wytrwale podążające w pewnej odległości od armii, aby nie ograniczać jej ruchów. Potem składowano całe potrzebne zaopatrzenie w polowych składach i magazy­nach. Zwyczajowo armia stawała co cztery dni, aby wypiec potrzebny jej chleb w polowych piekarniach. Żołnierzy zazwyczaj nie wysyłano na rekwizycje z uwagi na dużą możliwość dezercji, ale kiedy zachodziła taka potrzeba miejscowa ludność była zmuszana do płacenia lub dostar­czania wojsku kontrybucji. Ks. Marlborough słynął jednak z organizowania doskonałych systemów zaopatrzenia, korzys­tając obficie z możliwości jakie dawała mu bliska przyjaźń z Lordem Skarbnikiem, Sidney’em Godolphinem. Jeżeli czegoś potrzebował, wolał to kupić niż zabrać, więc miejs­cowa ludność preferowała obecność wojsk angielskich, niż innych, i raczej bez oporu dostarczała potrzebne rzeczy.

Rząd w Londynie zawarł kontrakty z Salomonem, Mojżeszem Mediną oraz Mynheerem Hacopem (w więk­szości byli to hiszpańscy lub holenderscy Żydzi). Z reguły wywiązywali się oni poprawnie z podpisanych kontraktów, chociaż czasami zdarzały się racje wynoszące zaledwie połowę potrzeb lub piasek zamiast ziarna, ale to raczej wyjątki. Oczywiście, co jakiś czas wybuchały również skandale, związane z dawaniem przez kupców łapówek czy „prezentów” któremuś politykowi albo generałowi, ale to było regułą w ówczesnych kontraktach. Armia nigdy nie mogła narzekać na brak dostaw, więc należy zgodzić się z Marlborough, kiedy pisał: „[...] wszystko zostało tak zorganizowane, i było tam tak mało powodów do narzeka­nia, że wszyscy wiedzą, iż nasza armia we Flandrii była regularnie zaopatrywana w chleb podczas wojny [...]”25.

2 5 C handler D . , Marlborough as mili tary commander, London 1973, s. 75, cytat z: Parliamentary History, t. 6, s. 1088.

Oprócz dużych dostawców armia korzystała także z usług setek markietanek i wiwanderek, które dostarczały oficerom i żołnierzom alkoholu czy innych „luksusowych” rzeczy. Jednak generałowie nie przepadali za tego rodzaju ludźmi, gdyż często posuwali się oni do kradzieży lub po prostu obdzierali rannych lub zmarłych ludzi na polach bitew. Ale tak naprawdę, żadna ówczesna armia nie mogła obyć się bez tego rodzaju „służb zaopatrzeniowych”.

Armia angielska miała również swoją służbę zdrowia. Składała się ona z wojskowych medyków zrzeszonych w organizacji Lekarze, Chirurdzy i Aptekarze przy Siłach [Zbrojnych]. Należy pamiętać, że w tamtych czasach wojskowa służba zdrowia i szpitale nie były dotowane przez państwo. Czasami udało się uzyskać nadzwyczajne środki i fundusze, ale z reguły nie były one regularne. Tylko niektóre regimenty miały własnych chirurgów i pomocników medycznych, a jeżeli już byli, to raczej w niewystarczającej liczbie. Wprawdzie Wilhelm Orański zarządził, aby na każdy regiment przypadał jeden powóz dla medyków i transportowania rannych, lecz taki pojazd nie mógł zastąpić profesjonalnego ambulansu. Zostały wydane zarządzenia, aby przy pułku był szpital z 40 łóżkami, zarządzany przez regimentowych chirurgów i ich pomocników. Nie wiadomo jednak jak szerokie zastoso­wanie znalazły one w praktyce. Natomiast jeżeli chodzi o szpitale polowe, to zakładano je w przypadkowych budynkach na głębokich tyłach. Kiedy po bitwie trzeba było transportować rannych, okazywało się zazwyczaj, że brakowało wystarczającej liczby wozów i w dodatku konieczne było pokonanie kilkunastu lub nawet kilku­dziesięciu kilometrów! W dodatku szpitale były źle zorganizowane i często nieprzygotowane na przyjęcie tysięcy rannych. „Traktowanie w nich było zbyt często kombinacją magii [...] i utrzymywano, że ranny z poważną raną ma jedną szansę przeżycia na trzy przypadki. Jednak-

że pewne niewielkie kroki zostały podjęte, aby poprawić medyczną administrację i od 1705 [roku — R.R.] Komisarz do spraw Chorych i Rannych został przydzielony do kwatery głównej”26.

Mimo to Marlborough był uważany za wodza, który dba o swoich żołnierzy — również, a może przede wszystkim, o rannych i chorych.

Każdy regiment nazywano nazwiskiem swojego pułkow­nika, gdyż był on właścicielem oddziału. Otóż każdy, kto pragnął wystawić nowy regiment, czy to piechoty, czy to kawalerii, musiał być bogatym człowiekiem. Otrzymywał on co prawda pewną sumę pieniędzy od rządu, ale nie było dostatecznej kontroli nad sposobem wydawania tych pie­niędzy. Dlatego też wielu arystokratów, ziemian lub boga­tych mieszczan decydowało się wystawiać pułk. Był to bowiem dobry interes. To do właściciela pułku trafiały od rządu pieniądze na utrzymanie oddziału, uzbrojenie i umun­durowanie. Dowódca musiał wystawić określoną w umowie liczbę żołnierzy i oficerów. Jeżeli udawało mu się za­oszczędzić jakieś sumy, to trafiały one do jego prywatnej kieszeni. Dlatego zdarzało się, że regiment nie miał przepisowej liczby żołnierzy, ludziom brakowało elementów uzbrojenia lub umundurowania albo chodzili po prostu głodni z powodu oszczędności na dostawach. Oczywiście nie wolno generalizować, ale procedery tego rodzaju były dość częste. Dlatego też parlament wysyłał specjalne komisje, które badały stan liczebny regimentów, ich wypo­sażenie i kondycję żołnierzy. To zdecydowanie ograniczało możliwości oszustw i defraudacji, ale nie mogło ich wykorzenić całkowicie. Armia francuska była pod tym względem w o wiele lepszej sytuacji. Jednakże dowódcy, tacy jak książę Marlborough, potrafili radzić sobie dosko­nale z nieuczciwymi dostawcami.

2 6 S e o u l 1 e r R.E., Marlborough*s Administration, [w:] The Army (Juarterly, t. 95, s. 110, [w:] C h a n d l e r D . , Marlborough..., s . 7 5 .

W tych czasach dużym problemem dla armii angielskiej był pobór żołnierzy. Teoretycznie zaciąg był ochotniczy. Wstępujący do wojska dostawał dość znaczną sumę pienię­dzy jako zaliczkę (jeden funt) i obietnicę stałego żołdu (osiem pensów dziennie). Jednak, kiedy armia potrzebowała coraz więcej żołnierzy, aby uzupełnić braki wynikające z dużych strat, taka metoda okazywała się zazwyczaj nieskuteczna. Dlatego też w drugiej fazie wojny o sukcesję hiszpańską werbownicy w całej Anglii mieli swoje metody. Biedaków i żebraków zachęcano do zaciągnięcia się obiet­nicami wysokiego żołdu lub straszono więzieniem, nato­miast więźniów mamiono uniknięciem kary.

Jeżeli chodzi o taktykę i sposób działania poszczególnych rodzajów broni, książę Marlborough okazał się wybitnym dowódcą, który umiał wykorzystać zmiany, jakie zaszczepił armii angielskiej Wilhelm Orański. Zasługą księcia było przede wszystkim unowocześnienie niektórych z nich. Kawa­leria bardzo dobrze przyswoiła sobie szwedzkie i francuskie metody walki — szybka szarża na białą broń, bez strzelania. Marlborough kategorycznie nakazał swojej jeździe porzucić strzelanie, a więc postąpił zupełnie odwrotnie niż współcześni mu francuscy marszałkowie i generałowie. Szarżę prowadzo­no w dwuszwadronowym, bardzo ciasnym szyku. Żołnierze zwykle jechali kolanem przy kolanie towarzysza, parami w szeregu, z wyciągniętymi pałaszami. Kawaleria ruszała powoli, na rozkaz przechodzono w szybki kłus (aby nie złamać szyku) i dopiero przed uderzeniem w galop. W ten sposób jazda angielska uzyskiwała znaczną przewagę nad swoją francuską odpowiedniczką.

Jednak szarża na białą broń to nie wszystko. Marl­borough zasłynął z umiejętnego organizowania wsparcia piechoty dla kawalerii. Często piechota osłaniała swoją kawalerię przed kontrszarżą wroga lub pozwalała jej zrobić odskok i zorganizować się w wypadku nieudanego ataku. Dlatego kontrataki francuskiej kawalerii rozbijały

się o linie piechoty wspartej w dodatku artylerią, a później była ona zmuszana do ucieczki przed kontrszarżą Ang­lików i ich sojuszników.

Angielska piechota (podobnie jak holenderska) stawała w trzech szeregach, a nie w czterech lub pięciu jak francuska, aby maksymalnie wykorzystać możliwości nowej broni — muszkietu skałkowego. Dzięki ustawianiu tylko w trzy szeregi, wszyscy piechurzy w oddziale mogli strzelać (ci z tylnych szeregów wykorzystując luki między kolegami z przodu). Jednakże prawdziwy sekret wysokiego tempa i dużej skuteczności ognia angielskiej piechoty leżał w tzw. strzelaniu plutonami.

System ten został przyswojony przez angielską piechotę po 1688 r. Marlborough nie wymyślił go, ale rozwinął i zwiększył ilość ćwiczeń z ostrą amunicją. Dzięki temu batalion na polu walki był właściwie wyćwiczony w prze­prowadzaniu ognia plutonowego. Zwykle wystarczały dwie lub trzy minuty wymiany ognia i wrogi batalion po prostu się rozsypywał lub ponosił takie straty, że nie wytrzymywał ataku na bagnety czy szarży angielskiej kawalerii!

Książę Marlborough kładł duży nacisk na dobre wy­szkolenie manewrowe swoich żołnierzy. Dlatego często w wolnym czasie odbywały się ćwiczenia na szczeblu batalionu lub nawet brygady. „Sukces w rozczłonkowanej bitwie wojny kontynentalnej zależał od bycia w stanie formowania i manewrowania regimentami w sztywnych liniach szyku i kolumnach wymaganych przez taktyki tamtych czasów. Ciągłe ćwiczenie drylu bliskiego szyku było zatem najważniejszą częścią szkolenia. Szkoliły oficerów w dokładnym wykonywaniu różnych skomplikowanych ruchów i kontroli strzelania, a to uczyło szeregowego żołnierza, aby stał się tak przyzwyczajony, aby stworzyć bezgraniczne posłuszeństwo dla rozkazów i zapamiętywania swojego miejsca w szeregach, że pod ogniem instynkt, aby robić jak mu powiedziano, był silniejszy niż instynkt

ucieczki”27. Oczywiście należy dodać, że takie ćwiczenia zawsze łączyły się z bezwzględną dyscypliną, często wyma­gającą używania wobec szeregowców kija czy pałki, a nawet batów. Dlatego właśnie czasami mówi się, że Marlborough wygrywał swoje bitwy dlatego, że jego piechota bez strachu wytrzymywała salwy i szarże, uparcie (gdyż automatycznie) stojąc w miejscu, umożliwiając kawalerii zniszczenie wroga osłabionego ogniem plutonowym.

Organizacja żołnierzy na polu bitwy w duże formacje pozostała niezmienna. Nie było jeszcze podziału na korpusy lub nawet dywizje. Największym szczeblem pomiędzy regimentem a armią była brygada, którą formowano czasowo i składała się z czterech do ośmiu batalionów piechoty lub mniej więcej 12 szwadronów kawalerii. Podstawowym oddziałem administracyjnym nadal pozostawały batalion i regiment w piechocie oraz szwadron i regiment w kawalerii. Armie na polu bitwy ustawiano najczęściej w dwie długie linie, odległe od siebie o około 200 m. Piechota najczęściej zajmowała centrum, a w lukach pomiędzy batalionami umieszczano działa wspierające (czyli batalionowe). Druga linia bywała mniej liczna niż pierwsza. Kawaleria natomiast stawała na skrzydłach. Jej zadaniem było pokonać jazdę wroga i wyjść na tyły nieprzyjacielskiej piechoty, jednocześ­nie uniemożliwiając oskrzydlenie własnych oddziałów. Jed­nak książę Marlborough zmienił ten system na rzecz takiego, który umożliwiał lepszą współpracę piechoty z kawalerią. Teraz pierwsza linia piechoty miała wsparcie stojącej za nią pierwszej linii kawalerii. Za nią stała druga linia piechoty, a ta z kolei miała za plecami rezerwę kawaleryjską. Artylerię umieszczano przed pierwszą linią piechoty.

Jeżeli chodzi o artylerię na polu bitwy, działa grupowano w baterie złożone z sześciu lub ośmiu armat. Książę

2 7 R o g e r s H.C.B., op.cit., s. 67.

Marlborough słynął z tego, że przykładał dużą uwagę na właściwe usytuowanie swoich baterii. W trakcie walki Anglicy, w miarę przesuwania swoich linii, również umiesz­czali działa na nowych pozycjach — w owych czasach stanowiło to prawdziwy ewenement. W tym czasie praktyką stało się dodawanie każdemu batalionowi jednego lub dwóch małych działek (zwykle półtora- lub trzyfuntowych), tzw. dział batalionowych dla bliskiego wsparcia.

Dzięki temu wszystkiemu armia księcia Marlborough stanowiła zgraną i uniwersalną machinę wojenną. Każdy rodzaj sił zbrojnych wyuczony był, dzięki częstym ćwicze­niom, swoich obowiązków na polach bitew, ale także (co jest unikalne) stałego współdziałania. Piechota, swoim ogniem plutonowym, w razie potrzeby, wspierała lub osłaniała kawalerię, a sama, z kolei, była chroniona przez jazdę. Artyleria, oprócz pojedynków z działami wroga, często wspierała natarcie własnych wojsk lub ogniem kartaczowym odpierała ataki nieprzyjaciela. W razie po­trzeby mogła zostać przesunięta na nowe pozycje, aby lepiej działać. Poza tym wojsko miało olbrzymie zaufanie do swojego wodza naczelnego i jego generałów. Widziało ich bardzo często we własnych szeregach, kiedy prowadzili szarże kawalerii lub natarcia piechoty.

To wszystko stworzyło niezwyciężoną, jak się miało okazać, siłę zbrojną, która przez dziesięć lat (1702-1712) ciągle gromiła Francuzów na polach bitew i odbierała im jedną fortecę za drugą w Belgii, Bawarii i Flandrii.

Należy oczywiście pamiętać, że ks. Marlborough nie dowodził wyłącznie angielskimi oddziałami. Wręcz prze­ciwnie, miał on w swojej armii całe kontyngenty wojsk obcych narodowości. Nic więc dziwnego, że jeden z an­gielskich historyków wojskowości posunął się do następu­jącego stwierdzenia: „Brytyjskie regimenty, stanowiące część armii, którą Marlborough poprowadził do skutecznych

zwycięstw pomiędzy rokiem 1704 i 1711 — wzbudzały tak duże zainteresowanie po bitwie pod Blenheim, że francuscy dowódcy zwracali szczególną uwagę, gdzie one były rozmieszczone w szyku bitewnym — ponieważ ich liczby były relatywnie małe. Pod Blenheim, na przykład, z alian­ckich 65 batalionów piechoty i 160 szwadronów kawalerii, tylko 14 i 19 odpowiednio było brytyjskich. Armia Marl­borough była w ten sposób szczególnie mocno między­narodową siłą złożoną z Holendrów, Duńczyków, Prusaków, Austriaków i innych Niemców, a sam Marlborough był tak samo międzynarodowym dowódcą, jak generałowie NATO dzisiaj”28.

Nie może zatem nikogo dziwić, iż w tym rozdziale swojej pracy zamierzam, wprawdzie niezmiernie powierz­chownie, przyjrzeć się właśnie tym zagranicznym kom­ponentom armii księcia Marlborough.

Armia Republiki Zjednoczonych Niderlandów była w tamtym okresie prawie taka sama jak angielska. Przez kilkanaście lat Anglią i Holandią rządził wspólny monarcha — Wilhelm III Orański, który zaszczepiał holenderskie nowinki swoim angielskim poddanym. To w Holandii wynaleziony został plutonowy ogień piechoty, tak skutecz­nie przyswojony przez brytyjskie bataliony. Ks. Marl­borough okazał się pojętnym uczniem zarówno francuskiego marsz. Turenne, jak i Orańczyka.

Co ciekawe, Zjednoczone Prowincje ustanowiły nieco „demokratyczną” kontrolę nad swoją armią. Sprawował ją bowiem organ ustawodawczy republiki — Stany Generalne. Aby mieć bezpośredni wpływ na siły zbrojne wysyłały one w pole tzw. Polowych-Deputatów, których zadaniem było kontrolowanie generałów. Usłyszymy o nich jeszcze nieraz.

Holandia w wojnie o sukcesję hiszpańską zobowiązała się wystawić 120-tysięczną armię. Kilkakrotnie dowiodła

2 8 B a r t h o r p M . i M c B r i d e A . , op.cit., s . 5-6.

ona swojej wartości. Miała taką samą organizację i uzbro­jenie jak angielska. Stosowała te same regulaminy i rodzaje walki. Jedynie niderlandzcy dowódcy nie umieli dorównać ks. Marlborough lub Eugeniuszowi Sabaudzkiemu. Holandia miała doskonale rozwiniętą sieć fortec i umocnień, które kilkakrotnie ratowały ją od francuskiej inwazji. Jednak należy przyznać, że z owych 120 000 ludzi nie wszyscy byli Holendrami. Również Niderlandy, tak jak Anglia, celowały w wynajmowaniu obcych żołnierzy (ze Szkocji, Niemiec — Palatynatu, Hesji lub Hanoweru oraz Dunii). Tak więc kontyngenty wysyłane przez Hagę na front również stanowiły istną mozaikę narodowościową (jednak należy zauważyć, że byli to wyłącznie protestanci).

Austria miała armię nieco innego rodzaju niż tzw. mocarstwa morskie (Anglia i Holandia). Wiedeń musiał mieć oddziały zdolne stawić czoło zarówno Francji Lud­wika XIV, jak i muzułmańskiej Turcji. Armia austriacka mogła poszczycić się znacznymi sukcesami w walce z Imperium Osmańskim. Jednak przyznać trzeba, że inaczej wojowało się z przeżywającym już schyłek potęgi Stam­bułem, a inaczej z mocarstwem francuskim. Przeciw Turcji Austria musiała opierać się na piechocie i dragonach, posiadających lepsze i skuteczniejsze uzbrojenie (bagnet i fuzja skałkowa), wzmocnionych bardziej artylerią niż kawalerią (w tej jednak muzułmanie jeszcze przeważali). Natomiast w walce z Francją wszystkie trzy rodzaje broni musiały wspiąć się na wyżyny.

Leopold 1 zobowiązał się wystawić armię liczącą około 100 000 ludzi.

Bezpośrednim przełożonym armii austriackiej był cesarz, który miał do pomocy organ doradczy, Hokńegsrat (Na­dworna Rada Wojenna), coś na kształt dzisiejszego sztabu generalnego, ponieważ odpowiadał za przekazywanie roz­kazów pomiędzy monarchą a generałami. Szczęśliwie dla cesarza znaleźli się wówczas doskonali wodzowie, którzy

potrafili wykorzystać możliwości jakie dawała ta instytucja. Najzdolniejszym dowódcą Leopolda I był bez wątpienia ks. Eugeniusz Sabaudzki, od 1703 r. przewodniczący Hok- riegsratu. Dobrymi żołnierzami byli dowodzący nad Renem margrabia Badenii, a we Włoszech gen. Stharemberg. Od 1650 r. za zaopatrywanie sił zbrojnych odpowiadały Gene- ralkriegskommissariat i Generalproviantamt, natomiast artylerią austriacką dowodził Feldzeugmeister29.

Austriacy nie przyswoili sobie ognia plutonowego, a ich piechota stawała w czterech lub pięciu szeregach. Nie różniła się zbytnio od francuskiej. Może tylko miała lepsze doświadczenia w długich przemarszach i wyćwiczeniu w walce z doskonałą jazdą osmańską.

Cesarska kawaleria stawała do walki w trzech szeregach i również preferowała strzelanie bardziej niż szarżę na białą broń. Było to zapewne kolejne pokłosie walk z Tur­kami. Jazda austriacka nie mogła się równać z osmańską, więc nadrabiała braki lepszym uzbrojeniem strzeleckim. Ciężka kawaleria, podobnie jak Francuzi, miała obustronne kirysy. Dragoni Leopolda I preferowali spieszoną walkę niż szarże, ale byli doskonale wyszkoleni w strzelaniu. Ks. Eugeniusz powoli zaczął przyswajać swojej kawalerii gwałtowną szarżę na białą broń, ale wyłącznie przeciw Francuzom. Szło to zrazu opornie, ale na widok atakujących Anglików (i efektów ich szarż) Austriacy przełamywali początkowe obiekcje. Należy zauważyć, iż to Austriacy przystosowali do walki w Europie Zachodniej huzarów. Ta lekka węgierska i chorwacka jazda stopniowo znajdywała dla siebie miejsce na polach bitew. Początkowo służyła ona wyłącznie na granicach z Turcją, ale władze w Wiedniu przyłączyły huzarów do oddziałów walczących z Francją. Przeznaczono ich do tzw. małej wojny, czyli zwiadu, pikiet oraz operacji partyzancko-podjazdowych.

29 C h a n d 1 e r D., Marlborough..., s. 69-70.

Zwykle regiment składał się z 12 kompanii niskich jeźdźców „na małych koniach, uzbrojonych w zakrzywioną szablę, pistolety, a czasami karabinki, byli oni użyteczni w obowiązkach strażniczych, rajdach «uderz i uciekaj», pościgach, rzeczywiście we wszystkim wymagającym szybkości w ruchu. Kiedy stawali wobec uformowanych szwadronów konnych lub dragonów, mogli się rozproszyć, aby sformować się ponownie później, albo, jeśli gorzej zdyscyplinowani, po prostu uciec”30. Po spotkaniach z austriackimi huzarami zarówno Francja, jak i Anglia same zaczęły tworzyć pierwsze regimenty tych lekkich jeźdźców. Na sam koniec warto jeszcze dodać, że armia austriacka wyróżniała się brakiem gwardii, zarówno pie­szej, jak i konnej.

Pozostałe kraje posiadały o wiele słabsze armie. Zarówno liczebnie, jak i jakościowo. Może tylko kontyngent Prusa­ków reprezentował dość dobry poziom, ale oczywiście nie tak, jak za czasów Fryderyka II Wielkiego. Ta armia dopiero się formowała i zdobywała doświadczenie. Warto jednak dodać, że pod Blenheim kontyngentem pruskim dowodził gen. Anhalt-Dessau, późniejszy wielki reformator pruskich sił zbrojnych (twórca m.in. słynnego „pruskiego drylu”) i nauczyciel „Starego Fryca”.

1 0 B u r thorp M. i McBride A. , op.cit., s . 11 .

Rozdział III KAMPANIA W 1702 ROKU

Kiedy ks. Marlborough przybył do Hagi w 1702 r. jako głównodowodzący angielskich sił lądowych w Zjed­noczonych Prowincjach Niderlandów, Holandia dopiero zbierała oddziały przeznaczone do udziału w nadchodzą­cej kampanii. Tymczasem wojna o sukcesję hiszpańską już trwała. Ludwik XIV postanowił rozpocząć działania zbrojne we Włoszech, zanim Anglia i Holandia będą w stanie poważnie zagrozić Francji i hiszpańskim Nider­landom. Dlatego właśnie rozkazał marsz. Nicolasowi Catinatowi wejść do Lombardii. Jego podstawowym celem było zamknięcie przełęczy alpejskich siłami cesar­skimi. Dlatego armia francuska zajęła Mantuę, przeszła Pad i obsadziła linię rzeki Adygi, dochodząc aż do terytoriów neutralnej Republiki Wenecji. Linia obronna Armii Dwóch Koron (gdyż taką nazwę przyjęły wojska francusko-hiszpańskie w Italii) rozciągała się od jeziora Garda, na północy dochodzącego aż do Alp, przez Adygę po Carpi w Księstwie Modeny. Przeciwnikiem marsz. Catinata we Włoszech była armia cesarska pod dowództwem ks. Eugeniusza Sabaudzkiego, o którym jeszcze nieraz usłyszymy. Miał on siły znacznie słabsze niż Francuzi („Miałem 30 000 ludzi, dobrych i starych

żołnierzy”1), tak więc to czego udało mu się dokonać w 1701 r., zasługuje na szczególną pochwałę.

Ks. Eugeniusz rozpoczął działania wojenne od mar­kowania ataku na Mediolan, ale faktycznie przekroczył Alpy przez mało znane wówczas przejście. Następnie, gwałcąc neutralność Republiki Wenecji („[...] i ta część mojego sukcesu zadecydowała, ponieważ ja nie respek­towałem neutralności Republiki Wenecji”2), wymanewrował armię francuską, która dostała ścisłe rozkazy przestrzegania jej neutralności („Catinat dostał rozkazy sprecyzowane przez swój dwór, aby jej nie gwałcić, nie mógł zatem przeszkodzić wejść do Werony przy moim zejściu z Trentin [tzn. Trydentu — R.R.]. Przedstawiwszy swoje wymówki Najjaśniejszej Republice przez majora poszedłem moją drogą. Catinat czekał na mnie przy drugim wejściu, gdzie musiałem przejść przez wąwozy i gdzie zostałbym poko­nany, gdyby nie użycie wybiegu, nieco delikatnego, którego użyłem”3). Catinat postanowił zatem oprzeć obronę Włoch o linię Adygi, której najsilniejszym punktem stała się twierdza w Mantui. Tam postanowił więc zaczekać na armię cesarską, szykując się do decydującej bitwy. Linia ta została rozbudowana na blisko 90 km, co wiązało się ze znacznym rozciągnięciem francuskich wojsk. Ks. Eugeniusz wykorzystał to po mistrzowsku i 9 lipca odwrócił francuski front pod Capri („Byłem zajęty swoimi przeprawami przez Adygę i Pad, Catinat czekał, zaatakowałem i sforsowałem Św. Fremont pod Capri”4). Tak oto marsz. Catinat został zmuszony do odwrotu i porzucenia swoich umocnionych pozycji. Wobec tego, zdecydował się wreszcie stanąć do bitwy. Jednak cesarski dowódca pokonał go pod Nogara

1 E u g e n i u s z S a b a u d z k i , ks., Mémoires du price Eugene de Savoie ecrite par lui-même, Weimar 1808, s. 41.

2 Tamże, s. 41.3 Tamże, s. 41.4 Tamże, s. 41.

i pomaszerował na Mediolan. W ten oto sposób francuskie linie komunikacyjne zostały poważnie zagrożone i mar­szałkowi nie pozostało nic innego jak zarządzić kolejny odwrót („Catinat wycofał się na Chiesę i w ten sposób stałem się panem wszystkich krajów pomiędzy Adygą i Addą, poza Mantuą”5). To kosztowało go wiele, gdyż wkrótce został zastąpiony przez marsz. Nicolasa de Neuf- ville, ks. Villeroy. Nowy dowódca armii (którego nominację ks. Eugeniusz określił w swoich pamiętnikach w następujący sposób: „Ludwik XIV, niezadowolony z tego, że pokonałem Catinata, zrobił mi wielką przyjemność w przysłaniu zarozumiałego i niekompetentnego Villeroya na jego miej­sce, jednego z najgorszych generałów, jacy kiedykolwiek byli we Francji”6) dostał rozkazy od swojego władcy, aby za wszelką cenę zatrzymał cesarskie natarcie i odzyskał Księstwo Mediolanu. Nowa francuska linia obrony opierała się o rzekę Ostiglia, za którą już tylko Adda oddzielała wojska cesarskie od Mediolanu, podstawowej bazy armii Dwóch Koron. Jednakże ks. Eugeniusz nie zaryzykował kolejnej ofensywy, ponieważ w trakcie kampanii jego oddziały wykruszały się. W dodatku zmuszony został do wydzielenia silnego kontyngentu, którego zadaniem było blokowanie francuskiego garnizonu w Mantui. Dysponował znacznie słabszymi siłami, niż jego francuski przeciwnik, przeszedł zatem do obrony. Jednakże Villeroy przyjechał do Włoch z rozkazem obrony Mediolanu i odblokowania Mantui. Postanowił uderzyć na słabszego wroga. 1 września 1701 r. uderzył na austriackie umocnienia pod Chiari, ale został ostatecznie odparty. W dodatku poniósł ciężkie straty. Tak to wszystko opisał książę Eugeniusz: „Pierw­szego września na kierunku lewej [flanki — R.R.] moje stanowisko pod Chiari, tak doskonałe, zostało prawie sforsowane przez żywe natarcie. Cassino, Moulins całe

5 Tamże, s. 41.6 Tamże, s. 41.

zostały wzięte. Nigdy nie widziałem takiej odwagi. Daun odebrał je. Moja prawa [flanka — R.R.] za szańcem osłoniętym ziemią podniosła się, cała pod ciosami, i ruszyła do natarcia z bliska. Villeroy starał się utrzymać w centrum. To nie ma powodzenia na wojnie, kiedy inni zostają pobici.

Zacny Catinat kpi, zebrał żołnierzy do ataku, otrzymał mocną kontuzję w pierś i strzał w rękę. Wiktor Amadeusz [ks. Sabaudii — R.R.] był wszędzie, wystawiał się jak najbardziej zdeterminowany z żołnierzy, miał postrzelonego konia pod sobą. Jaki szczególny charakter! Tego oto razu chciał przegrać bitwę, ale zwyczaj odwagi przemógł w nim polityka”7.

Po tym niepowodzeniu Francuzi postanowili przejść na leża zimowe i umocnić się w Lombardii. Nowa ofensywa musiała poczekać do kampanii w 1702 r.

Tak więc w tych pierwszych zmaganiach wojny o suk­cesję hiszpańską zdecydowany sukces odniósł ks. Eu­geniusz Sabaudzki. Chociaż dysponował słabszymi li­czebnie siłami, to wyrzucił Francuzów z północnych Włoch. Zajął terytoria Modeny i Parmy oraz naruszył neutralność Państwa Kościelnego („Wziąłem Berulo wbrew ks. Modeny, który udawał, że się opiera; ks. Parmy opierał się jak mógł wejściu moich żołnierzy do swojego kraju, wykpiłem jego protesty i te Papieża, w których mówił o swojej władzy”8).

Zanim jednak na niderlandzkim teatrze działań wojen­nych doszło do walk, przyjrzyjmy się sytuacji polityczno- -wojskowej Zjednoczonych Prowincji Niderlandów, hisz­pańskich Niderlandów i północno-wschodniej Francji. Lud­wikowi XIV udało się pozyskać dwóch małych, ale nie­zmiernie ważnych sojuszników: arcybiskupa Kolonii i bis­kupa Liège. W dodatku wojska francuskie weszły do hiszpańskich twierdz, co zmusiło Holendrów do opuszczenia

7 Tamże, s. 44-45.8 Tamże, s. 47.

fortec tzw. bariery. Wszystko to spowodowało, iż pozycja Francji w tym rejonie wydawała się niezmiernie silna.

Aby pozbawić Ludwika XIV możliwości dokonania inwazji Holandii, alianci musieli sami go zaatakować i w ten sposób przenieść działania wojenne na teren hiszpańskich Niderlandów i Francji. Nie było to łatwe zadanie.

Natomiast na froncie nadreńskim działania wojenne dopiero miały się rozpocząć. Ponieważ główne siły cesarskie zostały wysłane do Włoch, na tym obszarze działać miała jedynie niezbyt liczna armia margrabiego Badeńskiego. Człowiek ten odniósł w przeszłości kilka znacznych zwy­cięstw nad Turkami i cieszył się w Rzeszy dość dużym autorytetem. Nie dysponował jednak siłami zdolnymi do jakiejkolwiek ofensywy na Francję, postanowił więc raczej skupić się na obronie Szwabii i Frankonii przed inwazją. Dlatego właśnie armię swoją rozwinął na tzw. Liniach Stollhofen, leżących w przesmyku pomiędzy Renem a pas­mem Czarnego Lasu. Pozycja ta zagradzała Francuzom drogę ze Strasburga do centrum Rzeszy, a składała się z serii umocnień opartych o dwie fortece: Fort Louis nad Renem i Windeck przy Czarnym Lesie oraz umocnionej wiosce Buhl. Jak się okazało, Francuzi dopiero w 1707 r. zdobyli te umocnienia i to nie przez bezpośredni szturm, ale błyskotliwy manewr z zaskoczenia marsz. Villarsa.

W roku 1702 Ludwik XIV główny wysiłek postanowił skierować przeciwko Holandii. Być może stary król liczył na zamieszanie spowodowane śmiercią Wilhelma III Orańskiego oraz objęciem tronu w Anglii przez Annę Stuart. W każdym razie na północy miała działać silna sześćdziesięciotysięczna armia pod starym marsz. Boufflersem. Kolejna potężna armia dowodzona przez dwóch marszałków Vendôme’a i Villeroya osłaniała teatr włoski, a niefortunny rywal ks. Eugeniusza Sabaudzkiego, marsz. Catinat, tym razem z dwudziestotysię- czną armią obserwował margrabiego Badeńskiego i pilnował

Alzacji. Tak więc Francuzi w polu wystawili 140 000 ludzi. Natomiast cesarz, na razie ich jedyny oficjalny przeciwnik, miał spore problemy. W traktacie o Wielkim Sojuszu zobowiązał się wystawić stutysięczną armię, ale nie wywiązał się z tego. Jak pamiętamy ks. Eugeniusz Sabaudzki operował we Włoszech z 40 000 ludzi, a mar­grabia Badeński osłaniał Linie Stollhofen z kolejną armią 20 000 żołnierzy. I to wszystko. Powodem słabości Leopol­da I był fakt, iż pod koniec 1701 r. na Węgrzech wybuchło groźne powstanie protestantów, które skutecznie wiązało dość poważne siły cesarskie. Uniemożliwiało mu ono pełną koncentrację sił na zachodnich kierunkach operacyjnych. Natomiast Anglia i Holandia dopiero w maju przystąpiły do wojny, więc przez prawie połowę 1702 r. jedynym przeciwnikiem Filipa V i Ludwika XIV było Cesarstwo.

W 1702 r., jak już wspomniałem, Francuzi okupowali fortece hiszpańskie, twierdze byłej holenderskiej bariery oraz arcybiskupstwo Kolonii i biskupstwo Liège. Dawało im to kontrolę nad liniami Mozy i Renu, oprócz kilku fortec strzegących wejścia do serca Holandii (Nijmegen, Bergen-op-Zoom) i chyba najważniejszej z nich — Ma­astricht. Maastricht leżało bowiem nad Mozą jako enklawa holenderskiego terytorium w hiszpańskich Niderlandach. Była to również potężna i zmodernizowana budowla. Dzięki temu garnizon, którym obsadził Maastricht jeszcze Wilhelm III Orański, mógł zagrażać innym twierdzom hiszpańskich Niderlandów, a także zaanektowanym przez Francję terytoriom arcybiskupstwa Kolonii i biskupstwa Liège oraz hamować transporty żołnierzy czy amunicji i żywności płynące Mozą. Tak więc był to prawdziwy cierń dla Francji, który Ludwik XIV i jego marszałkowie postanowili jak najszybciej zlikwidować.

Kiedy ks. Marlborough przybył do Holandii, mógł już objąć komendę nad angielskimi oddziałami, które dotarły na kontynent jeszcze z rozkazu Wilhelma III Orańskiego.

Były to następujące pułki piechoty: 1. Gwardii (pierwszy batalion), 1. Królewski (dwa bataliony) oraz 9., 10., 13., 15., 16., 17., 18., 23., 24. liniowe (po jednym batalionie). Miał zatem 12 batalionów piechoty, które w większości składały się z weteranów poprzednich kampanii jakie Anglia toczyła z Francją. Do tego dochodziło jeszcze siedem regimentów kawalerii z dość silną artylerią (liczyła 56 dział).

Francuzi i alianci postanowili skoncentrować swoje wysiłki na opanowaniu linii Mozy, dzięki czemu mogliby swobodnie przerzucać drogą morską oddziały, omijając potężne fortyfikacje Maastricht. Należy pamiętać, że sytua­cja strategiczna była korzystna dla Ludwika XIV, ponieważ całe hiszpańskie Niderlandy stały się sojusznikiem i wpuś­ciły jego załogi do swoich twierdz. W dodatku korzystając z zaskoczenia udało się Francuzom wyrzucić holenderskie oddziały z fortec tzw. bariery, która kontrolowała linię Mozy. Holendrom pozostało tylko Maastricht. Zatem dla nikogo nie było tajemnicą, że pierwszym celem Lud­wika XIV we Flandrii będzie właśnie to miasto. Zajęcie Maastricht dawałoby Francuzom panowanie na całej Mozie, od Namur do Venloo. Natomiast za Venloo leżały trzy twierdze, które strzegły drogi do serca Zjednoczonych Prowincji Niderlandów: Grave, Nijmegen i Fort Schenk. Gdyby Francuzi je opanowali, to przejęliby kontrolę nad najważniejszymi rzekami Niderlandów, mając otwartą drogę do Amsterdamu czy Hagi. Z kolei alianci nie mogli pozwolić na coś takiego. Upadek Maastricht oznaczał zagrożenie samej Holandii. Gdyby zatem miasto to upadło, Francuzi mieliby otwartą drogę do Grave, Nijmegen czy Fort Schenk. Już taka perspektywa napawała Holendrów strachem. Dobrze pamiętali inwazję wojsk Ludwika XIV z 1672 r., kiedy to cudem ocalili swój kraj od francuskiej okupacji. Teraz zaś bez Wilhelma III Orańskiego nie wiadomo, czy zdecydowaliby się walczyć z państwem

„Króla Słońce”. A bez Holandii, Anglicy nie mieliby dogodnej bazy wypadowej na Starym Kontynencie. Zatem dla aliantów ten teatr wojenny był w 1702 r. najważniejszy.

Dlatego właśnie początek kampanii w 1702 r. miał miejsce nad górnym Renem, gdzie starły się ze sobą wydzielone oddziały głównych armii francuskiej i holendersko-angiel- skiej. Niewielkie siły były obecne również nad dolnym Renem, ale główna francuska armia, licząca ponad 60 000 ludzi pod dowództwem starego marsz. Boufflersa i ks. Burgundii, stała nad Mozą, pomiędzy Uden a Xante. Naprzeciwko niej, w okolicach Cleves, stacjonowała armia lorda Athlona, częściej nazywanego Ginkel, która miała pilnować Greve, Nijmegen i Fort Schenk. Holenderski dowódca postanowił zająć miasto Kaiserwerth, dzięki czemu miałby otwartą możliwość komunikacji Renem aż do Kolonii. Stary marszałek wysłał dwunastotysięczny oddział pod gen. Tallardem, aby przeszkadzał oblężeniu, a sam 10 lipca 1702 r. rozpoczął kampanię, nagłym marszem próbując odciąć aliantów od Nijmegen. Athlonowi udało się tego uniknąć jedynie dzięki szybkiemu odwrotowi, w którym stracił dużo ludzi i sprzętu wojennego. Można zatem uznać ten manewr za ucieczkę, ale aliancki dowódca zdołał dotrzeć do Nijmegen i cofnąć się nad rzekę Waal. Kto wie, może gdyby Boufflers uderzył na miasto z marszu, to miasto by padło. Ale marszałek się zawahał i ostatecznie ta niezwykle ważna dla Zjednoczonych Prowincji Niderlandów forteca nie wpadła w ręce Francuzów. Mimo to cała Holandia z niepoko­jem obserwowała te skomplikowane manewry i bała się nowej francuskiej inwazji. Rozmiar ich obaw najlepiej ilustruje ten oto list ks. Marlborough:

„Marlborough do GodolphinaDuckenberg, 13 lipca 1702 r.

Jestem zawstydzony pisząc z obozu, ponieważ powinniś­my wymaszerować stąd trzy lub cztery dni temu; ale obawy jakie mają Holendrzy o Nimwegen i Ren spowodo-

wały takie trudności kiedy powinniśmy podjąć postanowie­nie, że zostaliśmy zmuszeni wysłać do Hagi wojska i Stany [Zjednoczonych Prowincji — R.R.] nie doszły do żadnego postanowienia, ale zrobiły to nawet trudniej, przez pozo­stawienie tego generałom, w tym samym czasie zalecając, na pierwszym miejscu, bezpieczeństwo Renu i Nimwegen [...]. Gdyby strach o Nimwegen i Ren nie utrudniał nam udania się do Brabancji, oni [wróg] musiałby wtedy mieć nieprzyjemność zajmowania się naszymi ruchami, podczas gdy jesteśmy teraz zmuszeni przejmować się nimi”9.

Ks. Marlborough nie mógł jeszcze nic zrobić, gdyż ciągle zajmował się negocjacjami z Holendrami o ilości żołnierzy, podporządkowaniu ich Anglikowi, a wreszcie strategii jaką powinno się obrać, aby wyrzucić Francuzów z Flandrii. Wreszcie, po długich rozmowach, w połowie czerwca książę został oficjalnie zatwierdzony przez Londyn jako generał-kapitan wszystkich angielskich sił w kraju i w Holandii oraz generał uzbrojenia, a także głów­nodowodzący alianckich sił. Jednak osiągnięcie tej pozycji spowodowało wzrost zazdrości u innych alianckich dowód­ców, zwłaszcza Holendrów. Dlatego też księciu zawsze towarzyszyło w polu dwóch cywilnych deputatów, baron Hayden i Mynheer Geldermalsen, którzy mieli prawo weta wobec jego postanowień dotyczących użycia w boju holen­derskiego wojska.

Ks. Marlborough mógł wyruszyć w pole dopiero 2 lipca. Jego podstawowym zadaniem było zatrzymanie francuskiej ofensywy na Holandię, a plan polegał na podzieleniu swojej armii. Powody takiego posunięcia wyjaśnił w kolej­nym liście do lorda Godolphina z 20 lipca:

9 Cytat za C o x e W., Memoirs of John, Duke of Marlborough, with his original correspondence: collected from the family records at Blenheim, and other authentic sources. Illustrated with portraits, maps, and military plans, t. I-III, London 1818-1819, t. I, s. 171, [w:] C h u r c h i l l W., Marlborough: His Life and Times, London 1947, t. I, s. 580.

„Myślę, że Francuzi mają to w swojej mocy, aby nas pokonać. Ale aby zastosować się do tego najbardziej jak mogę, zaproponowałem im [Holendrom — R.R.] pozo­stawienie tej nocy dwudziestu szwadronów konnych i osiemnastu batalionów pieszych, aby się okopały przed Nimwegen, i aby mogły przejść Mozę z resztą armii albo pomaszerować z całością do Cleves, w tym celu, aby umieścić ich pomiędzy Venloo a Francuzami, jeśli możliwe, tak aby byli gotowi zaatakować ich”10.

Dlatego też rozkazał skoncentrować blisko 60 000 ludzi pod Nijmegen, z czego tylko 12 000 było Anglikami (14 batalionów piechoty, 7 regimentów kawalerii lub dragonów i 56 dział). Teraz mógł przekroczyć rzekę Waal i zmierzyć się z Francuzami. Dzięki serii szybkich manewrów alianci już 26 lipca przeszli Mozę i weszli w granice hiszpańskich Niderlandów pod Hamont. Boufflers zaalarmowany tą ofensywą zwinął swój obóz w Ober-Hasselt i cofnął się aż do Demer. Nie czując się dość pewnie wezwał znad Renu armię gen. Tallarda i szybkim marszem postanowił za­grodzić drogę aliantom. Francuzi znaleźli się w niekorzyst­nej sytuacji. Musieli maszerować niezmiernie szybko, cały czas zachowując świadomość, że na ich prawej flance znajduje się nieprzyjaciel, o którego liczebności nie dotarły dokładne wiadomości. W dodatku, był jeszcze garnizon Maastricht. Mógł on przecież opuścić mury fortecy i w ja­kimś stopniu zagrozić tyłom lub drugiej flance armii starego marszałka. Oto jak przedstawił ten etap kampanii sam książę Marlborough:

„Marlborough do GodolphinaObóz niedaleko Hamont, 30 lipca 1702 r.

[...] Mogę mieć mniej czasu [aby napisać — R.R.] jutro odkąd nasz marsz będzie z całym prawdopodobieństwem tego dnia zarządzony przez ruch francuskiej armii. Gdyż

10 Cytat za C o x e W., op.cit., t. I, s. 173, [w:] C h u r c h i l l W., Marlborough..., s. 582.

jeśli oni wymaszerują z Weert, gdzie zakładany jest teraz ich obóz, postaramy się, aby ich marsz nie był łatwy (tzn. zaatakujemy ich). Jeśli oni [Francuzi — R.R.] zostaną w swoim obozie, co generalnie nie jest zakładane, my wtedy ustawimy się pomiędzy nimi a Demer. Nasze marsze już mają swój zamierzony cel, czyli ich odwrót za Mozę, a zrobiliśmy to wcześniej, co było o wiele lepszym. Ale wielce przesadne obawy całej Holandii, jakie były o Nim­wegen i przejście Renu, musiały zepsuć całą kampanię. Wierzę, że skłonimy ich [Francuzów — R.R.] do opusz­czenia Mozy, przez co będziemy w stanie oblec Venloo, i sprawić by [nasza] armia na resztę kampanii utrzymywała się na koszt ich kraju. Jeśli oni poważą się na coś tego lata, powinno to być tego dnia, gdyż nasz marsz jest na otwartym wrzosowisku i jesteśmy słabsi o szesnaście pieszych regi­mentów niż będziemy za trzy dni. Właśnie wsiadam na grzbiet konia, aby zacząć marsz i mój list jest datowany z miejsca, gdzie będziemy dziś obozować. Francuzi są bliżej niego niż my, ale nie myślę, iż odważą się [walczyć]. Ale temu marszowi oni muszą zawdzięczać, że unikniemy spotkania ich. W moim następnym [liście — R.R.] będę w stanie powiedzieć ci jaką decyzję oni podejmą, gdyż muszą wybrać albo porzucenie Mozy, albo pozostawienie Brabancji”11.

Tak więc kiedy Boufflers 2 sierpnia stanął obozem pomiędzy Peer i Bray, jego wojsko było niezmiernie wyczerpane nagłymi i szybkimi marszami. Tymczasem marszałek musiał liczyć się z możliwością ataku ks. Marlborough, który znajdował się zaledwie trzy kilometry od niego i to z wypoczętymi siłami. Książę już szykował swoją armię do walki, która raczej skończyłaby się klęską Francuzów, ale nagle holenderscy deputaci sprzeciwili się wydaniu bitwy. Marlborough musiał zatem ustąpić po raz

11 Cytat z a C o x e W., ale tylko częściowo (zła transkrypcja), op.cit., t. I, s. 175, [w:] C h u r c h i l l W., op.cit., s. 584.

kolejny i armia Boufflersa skwapliwie wycofała się za rzekę Demer do Dies, zyskując w ten sposób chwilę na odpoczynek.

Jednak ten odwrót Francuzów oznaczał, że stracili oni możliwość opanowania całej linii Mozy. Alianci zaś byli w stanie połączyć swoją główną armię z silnym garnizonem z Maastricht i rozpocząć oblężenie francuskich fortec na tej rzece. Dlatego Marlborough zażądał przysłania do swojej armii parku oblężniczego. Wkrótce nad Mozę ruszył silny konwój z ciężkimi działami i amunicją pod dowództwem holenderskiego generała — Keppela. Z głównej armii został zaś wysłany na jego spotkanie sześciotysięczny oddział gen. Opdama. Boufflers, naglony z Paryża, przez zaalarmowanego niepowodzeniami swojego marsz. Lud­wika XIV, postanowił zniszczyć przynajmniej ten konwój. Wysłał zatem siostrzeńca ks. Marlborough — Berwicka — aby rozbił połączone siły Keppela i Opdama. Sam też ruszył szybkim marszem, aby ewentualnie wspomóc swoją awangardę. Jednak wszystko wskazuje, iż marsz Opdama na pomoc Keppelowi był kolejnym genialnym posunięciem ks. Marlborough. Jego potomek Winston Churchill twierdzi, że wysłanie holenderskiego generała po konwój było jedynie przynętą, aby wywabić armię francuską z jej silnej pozycji. Tak więc zanim Boufflers doszedł w pół drogi do Opdama, Marlborough już wychodził na jego prawą flankę z prze­ważającymi liczebnie siłami. 16 sierpnia marszałkowi nie pozostało nic innego, jak rozkazać Berwickowi przerwać obiecująco zapowiadające się natarcie i wycofać z powrotem za rzekę Demer. Jednak okazało się to trudniejsze niż przypuszczał, gdyż teraz książę przeciął mu drogę odwrotu. I tak kiedy Boufflers zastanawiał się jak przejść wąwozy pod Hochtel, aby wyjść na drogę do Hasselt, natknął się na gotową do bitwy liczniejszą i wypoczętą armię aliancką pod Helchteren. Wzmocniony oddział Opdama mógł za- grozić mu z lewej flanki. Co więcej, pozycja marszałka

była niezmiernie niekorzystna — siły francuskie rozłożyły się na bagnistym terenie, a jego lewa flanka uległa dezorganizacji, zaplątawszy się na mokradłach. Marlbo­rough postanowił to wykorzystać i niezwłocznie zaatakować Francuzów. Rozkazał otworzyć ogień artyleryjski, a potem natarcie. Ale ku jego oburzeniu prawe skrzydło, dowodzone przez Opdama, stało w miejscu, ufając w ochronę holen­derskich deputatów. Tak więc książę musiał zatrzymać atak lewego skrzydła, które w takim wypadku mogło ulec zagładzie. Boufflers znowu dostał szansę, aby się wycofać i uniknąć bardzo prawdopodobnej klęski. Na nic zdał się pościg, gdyż kiedy następnego dnia alianci dogonili zdezor­ganizowanych i wyczerpanych Francuzów, deputaci kazali czekać z atakiem na następny dzień. Marlborough stwier­dził, że jutro będzie już za późno. I rzeczywiście, nocą Francuzi cicho zwinęli swój obóz i odeszli. Spóźniony pościg angielskiej kawalerii nie mógł niczego zmienić: kolejna wspaniała okazja została stracona. Książę na zewnątrz nie okazał jak dotknęła go niesubordynacja Opdama i ignorancja deputatów. Jedynie z listu do Godol- phina możemy poznać jak się wtedy naprawdę czuł:

„Marlborough do GodolphinaHelchteren, 27 sierpnia 1702 r.

Mam aż za dużo powodów do narzekań, że dziesięć tysięcy ludzi na naszym prawym [skrzydle — R.R.] nie pomaszero­wało jak tylko wysłałem rozkazy, co gdyby zrobili, wierzę, odnieślibyśmy bardzo łatwe zwycięstwo, gdyż ich [Francu­zów — R.R.] cała lewa [flanka — R.R.l była w nieporządku. Jednakże, pomyślałem o tym bardzo w służbie jej Wysokości, aby nie dać tego poznać, jak widzisz po moim liście do Stanów. Ale mój lord Rivers i prawie wszyscy moi generało­wie z prawego [skrzydła — R.R.] byli ze mną, kiedy wysłałem rozkazy, tak więc pomimo troski jaką podjąłem, aby to ukryć, oni rozmawiają [...].

[...] Venloo będzie oblężone jutro [...].

Mam tak zły humor, że nie będę ciebie kłopotał, i nie ważę się, aby napisać więcej, ale wierzę w tę prawdę, że cenię i kocham ciebie, moją panią Marlborough i moje dzieci, i zginę za Królową”12.

Aliantom nie pozostało do zrobienia nic innego, jak rozpocząć oblężenie kolejnych francuskich fortec na Mozie. Pierwszą z nich było Venloo, które broniło się 18 dni (od 29 sierpnia do 18 września). Zostało ono zdobyte dzięki gwałtownemu szturmowi angielsko-irlandzkiej brygady pod dowództwem lorda Cuttsa. Jednak holenderscy generałowie potrzebowali na te walki tyle czasu i środków, że po raz kolejny zdenerwowali swojego głównodowodzącego:

„Marlborough do GodolphinaArche, 31 sierpnia 1702 r.

Dziękuję Bogu, że mamy teraz najlepszą pogodę jaka może być pożądana, co czyni mnie bardzo niecierpliwym, aby usłyszeć, że armaty przybyły pod Venloo, która to twierdza została oblężona w poniedziałek, ale oni [Holendrzy — R.R.] nie mogą poczynić postępu, zanim będą mieli swoją artylerię. W Anglii, która jest słynna z niedbalstwa, powinno być niemożliwym, aby każdy z jej pracowników, który jest winny za połowę tego co ja widzę tutaj, mógł uniknąć słusznego rozerwania na strzępy przez parlament”13.

Po Venloo przyszedł czas na Stevenswaert, Maseyk i Ruremonde. Te sukcesy ks. Marlborough ponownie zaalarmowały Ludwika XIV. Król obawiał się, że po utracie Mozy, to samo stać się może z fortecami na Renie. Nakazał więc marsz. Boufflersowi wzmocnić gen. Tallarda przez wydzielenie znacznych sił ze swojej armii. Sam Boufflers miał skoncentrować osłabione oddziały (70 batalionów i 86

12 Cytat za C o x e W., op.cit. , t. I, s. 182, [w:] C h u r c h i l l W., op.cit., s. 595.

13 Cytat za C o x e W., tamże, t. I, s. 180-181, [w:] C h u r c h i l l W., tamże, s. 591.

szwadronów przeciwko 55 batalionom i 110 szwadronom alianckim) pod silną fortecą Tongers. W ten sposób marszałek liczył, że będzie chronić francuskie linie obronne w Brabancji, osłaniając Liège, niezmiernie ważne miasto. Ale ks. Marlborough szykował mu nową niespodziankę. Książę bowiem wcale nie zamierzał zakończyć kampanii, kiedy marszałek miałby w 1703 r. możliwość kolejnego znacznego zagrożenia Maastricht. Książę mszył zatem, gdy tylko padło Ruremonde, brawurowo przeszedł linie Braban­cji (oparte o rzekę Jaar) i podszedł na samo Liège. Osłabiony Boufflers nie mógł oddać tak znaczącej pozycji bez walki. 12 października skierował się więc w kierunku zagrożonego miasta. Miał nawet wybrane miejsce na umocniony obóz, dzięki któremu mniej liczna francuska armia mogła zahamować postępy aliantów. Ale kiedy marszałek prowadził w to miejsce swe wojska, po raz trzeci przekonał się, że ks. Marlborough potrafi przewidzieć jego zamiary — oto aliancka armia stała gotowa do bitwy, a Francuzi nie dość, że zostali wymanewrowani, to byli słabsi liczebnie. Na szczęście książę miał w swoim obozie holenderskich generałów, którzy przekonali deputatów o szaleństwie, jakim byłoby atakowanie Boufflersa. Marl­borough musiał zatrzymać atak. Znów armia francuska wycofała się w nocy, dziękując Bogu, że nie została zniszczona. Jednak w ten sposób marszałek odsłonił Liège. Władze miasta widząc nadchodzącą armię aliancką przezor­nie otworzyły jej bramy. Do zdobycia pozostała jedynie silna cytadela, w której stacjonował dość liczny francuski garnizon. 23 października 1702 r. rozpoczął się szturm i po kilku dniach dowódca obrońców skapitulował.

„Marlborough do GodolphinaPod Liège, 16 października 1702 r.

Nasz marsz w czwartkową noc spowodował tak wielki alarm u Francuzów, że oni maszerowali jeszcze w piątkowy ranek i porzucili Tongres z takim pośpiechem, że pozostawili

wszystkie swoje wózki kołowe, łopaty, kilofy i wszystko inne, czym fortyfikowali tę twierdzę przez ponad miesiąc. Oni teraz rozbili obóz niedaleko Landen, w odległości około siedmiu mil [czyli 10 km — R.R.] od tego miasta [Liège — R.R.]. Zajęliśmy stanowisko pod bramami tej twierdzy sobotnią nocą i mamy teraz trzy angielskie i trzy holenderskie bataliony na miejscu. Francuzi mają osiem batalionów w cytadeli i cztery w Chartreuse. Trudność ustawienia armat na tych wzgórzach, jest okazją dla nas nie budowania okopów aż do jutrzejszej nocy. Chartreuse, będące po drugiej stronie Mozy, nie będzie atakowane, zanim cytadela nie jest wzięta. Jednakże mam nadzieję, że w ciągu dwóch tygodni będziemy panami wszystkiego, jeśli dzięki Bogu będziemy mieli porządną pogodę [...].

Wierzę, że to [ten list — R.R.] może znaleźć ciebie w Newmarket i jeśli lord Churchill będzie z tobą, daj mu znać, że mam nadzieję zobaczyć go pod koniec tego miesiąca, gdyż mój pobyt w Hadze będzie bardzo krótki”14.

W listopadzie tegoż roku Marlborough mógł z dumą zakomunikować Londynowi i Hadze, że cała linia Mozy jest w rękach aliantów.

W ciągu zaledwie czterech miesięcy książę wyparł z Holandii silniejszą armię francuską i zmusił ją do odwrotu odsłaniającego wszystkie ważniejsze fortece na Mozie. Dzięki temu ta niezmiernie ważna arteria wodna znalazła się w posiadaniu aliantów. I tylko zawiść oraz ograniczenie holenderskich generałów (takich jak Opdam) i deputatów powstrzymała ks. Marlborough od zniszczenia armii marsz. Boufflersa. Było to bez wątpienia znaczne osiągnięcie, uzyskane dzięki dużej manewrowości aliantów i zdecydo­waniu ich głównodowodzącego, który trafnie potrafił prze­widzieć kolejne posunięcia Francuzów. Kiedy więc w lis-

14 Cytat za C o x e W., op.cit., t. I, s. 189, [w:] C h u r c h i l l W . ,op.cit., s . 601.

topadzie książę wracał do Londynu, z nadzieją patrzył w przyszłość.

Ludwik XIV mógł poszczycić się sukcesami na innym teatrze wojennym. Elektor Bawarii, Maksymilian Emanuel von Wittelsbach, zdecydował się opowiedzieć po stronie Francji. Jego szybkie i zaskakujące działania doprowadziły do zajęcia ważnej twierdzy Ulm na Dunaju, dzięki czemu miał otwartą sieć komunikacji z armią gen.-por. Villarsa. Dowódca ten pokonał cesarskie siły ks. Ludwika Badeńskiego pod Friedlingen i oczyścił w ten sposób przejścia w Czarnym Lesie. Mało tego, gen. Tallard, wzmocniony kosztem armii Boufflersa, zajął dwie nie­zmiernie ważne fortece na Mozeli — Trewir i Trarbach. To wszystko sprawiło, że w 1703 r. cesarz Leopold musiał liczyć się z inwazją na swoją stolicę z terytoriów Bawarii i Czarnego Lasu.

Inną ciekawą częścią kampanii w 1702 r. był śmiały plan aliantów polegający na zdobyciu kluczowego hiszpań­skiego portu w Kadyksie. Flota admirała George’a Rooke’a z kilkutysięcznym angielsko-holenderskim korpusem eks­pedycyjnym pod dowództwem ks. Ormonde miała zdobyć Kadyks i dać alianckim flotom bazę potrzebną do operacji na Morzu Śródziemnym. Jednak kłótnie dwóch dowódców uniemożliwiły zdobycie fortów strzegących wejścia do portu i ekspedycja po kilkutygodniowych walkach została zmuszona do odwrotu. Tylko przypadek sprawił, że w tym samym czasie do niedalekiego Vigo wpływała hiszpańska armada wioząca ładunek srebra z kopalń w Peru. Perspek­tywa wzbogacenia się natchnęła aliantów i z odwagą i determinacją, której tak brakowało pod Kadyksem, zdobyli Vigo. Chociaż Francuzom i Hiszpanom udało się zatopić część „srebrnej floty”, Rooke i Ormonde przechwycili ładunek wart milion funtów szterlingów. To zwycięstwo choć trochę pokrzepiło aliantów i pozwalało dość odważnie patrzeć na przyszłą kampanię w 1703 r.

Tymczasem we Włoszech w 1702 r. Ludwik XIV musiał przeciwstawić nowego dowódcę armii austriackiej. Otóż 1 lutego ks. Eugeniusz postanowił wykorzystać duże rozciągnięcie francuskich kwater zimowych. Austriacy zaskoczyli jedną z grup wojsk marsz. Villeroya i zadali jej druzgocącą klęskę pod Cremone. Co więcej, udało im się wziąć francuskiego dowódcę do niewoli! Jak zapisał jeden z historyków, Francindes Duvivier: „Wzięcie [do niewoli] Villeroya przez nieprzyjaciół stało się największym szczęś­ciem” [dla Francuzów — R.R.]15. Marszałka zastąpił bowiem ks. Vendôme. Okazał się on o wiele lepszym dowódcą niż nieszczęsny Villeroy.

W ten sposób rozpoczął się kolejny etap starć o kontrolę nad Italią („Przybycie Vendôme’a stało się sygnałem dla operacji bardziej energicznych. On szukał sposobu, aby odblokować Mantuę”16).

Walki w dalszym ciągu toczyły się o Mantuę. W mieście bronił się silny garnizon francuski (10 000 ludzi), który blokowały siły austriackie. W dodatku ks. Eugeniusz ustawił swoje oddziały na linii rzek Oglio i Chiesy. Czołówki wojsk cesarskich znajdowały się natomiast w Cremonie. Francuzi, aby odblokować Mantuę, musieli przejść obie te przeszkody wodne. Marsz. Vendôme szukał bitwy, ponie­waż dysponował o wiele silniejszymi wojskami (49 000 Francuzów wobec 39 000 żołnierzy cesarskich, w dodatku znacznie rozproszonych). Jednak ks. Eugeniusz na razie roztropnie unikał walk i zbierał swoje oddziały. Powoli Francuzi wypierali Austriaków w kierunku Mantui. Przejście najpierw Oglio, a potem Chiesy umożliwiłoby Vendô- me’owi starania o odblokowanie miasta.

Ks. Eugeniusz, mający siły dwa razy słabsze niż Francuzi i Hiszpanie („moimi 26 000 ludźmi”), nie mógł sprostać

1 5 D u v i v e r F . , Observations sur la guerre de la Succession d'Espagne, P a r i s 1830, t. I, s. 48.

16 Tamże, s. 75.

kolejnym ofensywom armii marszałka. W dodatku Wenecja, widząc osłabienie Austriaków, ustawiła nad swoimi grani­cami 26 000 ludzi, czym poważnie zagroziła ich liniom komunikacyj ny m.

Armia cesarska rozpoczęła powolny odwrót na ufortyfiko­wane pozycje na rzece Oglio. Tymczasem do armii marsz. Vendôme’a przybyły hiszpańskie posiłki, które przyprowadził sam król Filip V. Pozostał on przy wojskach i obserwował ich postępy. A było na co patrzeć. Ks. Eugeniusz, chociaż wycofał się, miał wreszcie skoncentrowaną armię opartą0 silną pozycję. Vendôme nie ryzykował ataku czołowego1 rozpoczęła się seria marszów i kontrmarszów. Jednak austriacki dowódca przekonał się, że obecny wódz to nie Catinat, a tym bardziej Villeroy. Marszałek powoli, ale uparcie spychał Austriaków, słabszych liczebnie, w kierunku Mantui. 15 sierpnia 1702 r. 36 000 Francuzów, Hiszpanów i Piemontczyków (53 bataliony i 101 szwadronów) zaatako­wało mosty na Oglio, bronione przez 30 000 Austriaków (35 batalionów i 80 szwadronów). Do najcięższych walk doszło w okolicach kanałów Zero i de Montranara. Bitwa nie została rozstrzygnięta, a obie strony straciły po około 3000 zabitych i rannych.

Vendôme wkrótce zaczął kolejne marsze okrążające. Postanowił obejść linie obronne Austriaków od południa. Przeszedł Pad, ale ku swojemu zaskoczeniu, natknął się na najsilniejszą defensywną pozycję wojsk Leopolda I pod Mirandolais. Nie zdobył tego stanowiska. W końcu zdecy­dował się, po całej serii marszów, ponownie przejść Pad i ruszyć prosto na Mantuę, aby wreszcie odblokować miasto. Ks. Eugeniusz nie miał wyboru i zwinął blokadę fortecy. 2 października młody król Filip V opuścił Italię i pożeglował do Hiszpanii. 9 października została nawiązana regularna komunikacja z twierdzą.

Austriakom pozostało już tylko zebrać swoje siły i bronić wejść do Austrii. Rozwinęły się one od jeziora Garda,

przez Ostiglia na Padzie, po silną twierdzę Mirandolais. Jednak Vendôme nie zdecydował się na kolejny atak i armie mogły przejść na leża zimowe. Obie wyczerpane strony wiedziały, że kampania w 1703 r. może być decy­dująca nie tylko dla losów północnych Włoch, ale i przejść w Alpach, wiodących do serca Austrii.

Ks. Eugeniusz usprawiedliwia się w taki oto sposób ze swoich porażek: „To nie była moja wina: kto pomyślio podwójnej przewadze armii Vendôme’a. Nie wycofałem się ze wszystkich moich pozycji pod Ostiglia i nie chciałem zająć kwater zimowych zanim nie zobaczyłem jak Francuzi zajmują swoje. Posłałem Solariego, aby przykrył Trentin [Trydent — R.R.] i wyruszyłem do Wiednia, gdzie nie byłem od dwóch lat”17. Chociaż książę utracił Włochy, to zabezpieczył przejścia do Tyrolu przed możliwą inwazją. Jednak okazało się, że marsz. Vendôme nie był żołnierzem typu Catinata, a tym bardziej Villeroya. Poza tym dys­ponując przewagą liczebną 2:1, nie zmarnował okazjii zmusił armię austriacką do opuszczenia dużej części Italii. Tak więc na tym teatrze wojennym rok 1703 nie zapowiadał się zbyt ciekawie dla cesarza Leopolda I.

1 7 E u g e n i u s z S a b a u d z k i , Mémoirs..., s . 5 3 .

Rozdział IV KAMPANIA W 1703 ROKU

Kampania w 1702 r. zakończyła się w miarę pomyślnie dla aliantów. Najgorszą dla nich nowiną było opowiedzenie się elektora bawarskiego, Maksymiliana Emanuela, po stronie Ludwika XIV. Postawiło to Leopolda I w niezwykle trudnej pozycji. Na wschodzie zagrażała mu rewolta Rakoczego, którą finansowo wspierała Francja, we Włoszech armia marsz. Vendôme’a z ks. Sabaudzkim wyparła siły Eugeniu­sza z Mantui. Rok 1703 nie zapowiadał się zbyt dobrze dla Cesarstwa.

Ks. Marlborough doskonale zdawał sobie sprawę z trud­nego położenia Leopolda I. Pragnął zatem osiągnąć jakiś duży sukces we Flandrii. Jego zamysłem było opanowanie dwóch niezwykle ważnych miast hiszpańskich Niderlandów — Ostendy i Antwerpii. Dzięki ich zajęciu, skróceniu uległyby angielskie linie zaopatrzeniowe. Dotychczas za­opatrzenie szło bowiem z angielskich portów do Amster­damu i z tego miasta do armii ks. Marlborough. Antwerpia była wobec tego celem, który głównodowodzący pragnął zająć w 1703 r. Holendrzy natomiast bardzo pragnęli przejęcia Ostendy. Jednak najpierw żądali wzięcia miasta Bonn, co umożliwiłoby uzyskanie kontaktu z księstwem Badenii i Cesarstwem. Marlborough ustąpił — pierwszym celem aliantów stała się zatem twierdza Bonn.

Jednak Ludwik XIV miał swoje plany. We Flandrii armia marszałków Villeroya i Boufflersa miała pozostać w defensywie. Nad Renem gen. Tallardowi rozkazano pilnować armii ks. Ludwika Badeńskiego i ewentualnie zająć ważną fortecę Landau. Jednak priorytet miało stwo­rzenie trwałej komunikacji z Maksymilianem Emanuelem i współpraca z jego armią. Dlatego zadanie przebicia takiego połączenia „Król Słońce” powierzył swojemu najzdolniejszemu marszałkowi — Villarsowi.

I to właśnie Villars pierwszy ruszył do walki. Jednak najpierw opiszę działania we Flandrii, gdzie walczył ks. Marlborough.

Jak już zaznaczyłem, najpierw alianci pragnęli zdobyć Bonn. Zadanie to powierzono samemu głównodowodzą­cemu. Ruszył on więc nad Ren. Pod miastem stała już armia oblężnicza holenderskiego gen. Cohorna, li­cząca 80 batalionów, 60 szwadronów, 140 dział ob- lężniczych, 90 dużych moździerzy i 50 mniejszych1. Oblężenie rozpoczęło się 24 kwietnia. Wobec ogromu zgromadzonych sił, garnizon, zredukowany do 3600 ludzi, skapitulował 15 maja. Dzięki temu ks. Marlborough mógł poprowadzić część swoich sił do Flandrii. A był ku temu najwyższy czas.

Francuzi doskonale wiedzieli, że ich najzdolniejszy przeciwnik jest poza flandryjskim teatrem operacyjnym i postanowili to wykorzystać. Marsz. Villeroy dysponował 37 000 ludzi i zdecydował się na ograniczoną ofensywę. Jak opisał to w swoim pamiętniku Jacques Berwick: „W pierwszych dniach maja żołnierze zakończyli koncentrację i siódmego [maja — R.R.] odmaszerowaliśmy na front pod Tirlemont, z pięćdziesięcioma batalionami i stoma szwad­ronami. Zamiarem marszałka Villeroya było podjęcie próby wzięcia kilku wrogich twierdz rozproszonych wzdłuż Demer

1 D u v i v e r F., op.citt. I, s. 85.

i Jarre i wykorzystanie nieobecności ks. Marlborough, który w tym czasie nadzorował oblężenie Bonn”2. Jednak armia francuska poruszała się na tyle wolno, że dowodzący aliantami we Flandrii gen. Overkirk zdołał zagrodzić jej drogę. Obie strony stanęły pod holenderską fortecą Tongres. Villeroy nie odważył się zaatakować tej twierdzy w obliczu równie silnej jak swoja armii alianckiej. Doszło do impasu. Jednak Holendrzy przestraszyli się możliwości inwazji na swój kraj.

Wkrótce przybył do Flandrii ks. Marlborough, prowadząc ze sobą posiłki dla Overkirka. Miał on zamiar zniszczyć armię Villeroya i przełamać umocnienia francuskie, tzw. Linię Brabancji. Ruszył więc energicznie ku Francuzom, ale ci nie zaryzykowali bitwy i rozpoczęli odwrót. Oparli się dopiero o twierdze swojej potężnej Linii.

Aliantom nie pozostało zatem nic innego jak wcielić w życie projekty opracowane przed rozpoczęciem kampanii — zdobycie Antwerpii i Ostendy. Doszło do przegrupowa­nia sił. Na Ostendę wyruszył gen. Cohom, który miał przebić Linię Brabancji pod Ecluse i oblegać swój cel. Zdobycie Antwerpii powierzono gen. Opdamowi z 11 000 ludzi3. Natomiast sam Marlborough miał absorbować armię Villeroya i odciągnąć ją od Ostendy i Antwerpii.

Jednak od samego początku plan aliantów zaczął się psuć. Cohom zamiast ku Ostendzie poszedł w kierunku kraju Was, który postanowił splądrować. Natomiast gen. Opdam ruszył na Antwerpię, ale inną trasą niż planowano, zbytnio się przy tym wysuwając. Manewr Cohoma zanie­pokoił Villeroya, który w dodatku zauważył atakujący korpus Opdama. Postanowił go zniszczyć. Mimo że na swojej prawej flance miał armię ks. Marlborough, mar­szałek mszył w kierunku osamotnionego Opdama. Anglik

2 B e r w i c k Jacques, Mémoires du Maréchal de Berwick, Paris 1872, s. 131.

3 D u v i v e r F., op.cit., s. 89.

natychmiast zauważył niebezpieczeństwo grożące swojemu niesubordynowanemu podwładnemu, ale nic nie mógł zrobić, aby mu pomóc. Villeroy wezwał niderlandzkiego gen. markiza Bedmara, aby zebrał część sił z twierdz i ruszył na Opdama. Obiecał mu również pomoc oddziału wydzielonego ze swojej armii. Dlatego właśnie z głównej armii francuskiej wydzielił oddział marsz. Boufflersa „z trzydziestoma szwadronami, z których połowa była dra­gonami, i trzydziestoma kompaniami grenadierów, aby poszedł, wspólnie z markizem Bedmarem, zaatakować Opdama”4. Dopiero wobec 19 000 Francuzów Holender zdał sobie sprawę z tragicznego położenia własnego korpusu. 28 czerwca rozpoczął zatem pospieszny odwrót w stronę Lilio. Jednak Francuzi byli szybsi i doszło do bitwy pod Ekeren. Holendrzy zdołali wykorzystać trudny teren, poprzecinany rowami i fosami. Zniszczyli kilka francuskich batalionów, ale okrążający manewr wrogiej kawalerii zmusił ich do dalszego odwrotu. Opdam uciekł aż do holenderskiej fortecy Bergen-op-Zoom, głosząc, iż Francuzi rozgromili jego korpus i maszerują na Hagę! Nie było aż tak źle, lecz straty Holendrów były znaczne: 3000 zabitych i rannych, a ponadto „[...] cztery działa, dwa duże moździerze i czternaście małych, wszystkie zapasy wojenne, wszystkie bagaże, kilka chorągwi i wziętych ponad dziewięciuset jeńców”5. Opdam został zdegrado­wany za swój postępek.

Francuzi ogłosili wielkie zwycięstwo. Tak było, a co więcej — wobec klęski korpusu Opdama, Cohorn musiał się wycofać. Cały zamysł aliantów legł w gruzach. Villeroy, Boufflers i Bedmar mogli z dumą donieść Ludwikowi XIV, że odnieśli wielki sukces.

Ks. Marlborough nie rezygnował z ofensywy, ale Holen­drzy nie zgodzili się na jakiekolwiek ataki na potężną,

4 B e r w i e k J . , Memoiress . 137.5 Tamże, s. 138.

w ich mniemaniu, Linię Brabancji. Anglikowi polecono rozpocząć oblężenie niewielkiej fortecy Huy, która jeszcze pozostawała w rękach Francuzów. Operacja rozpoczęła się 18 sierpnia i zakończyła sukcesem. 26 sierpnia 900 dziel­nych obrońców poddało się. Następnie alianci ruszyli ku kolejnej twierdzy — Limbourgowi. 10 września artyleria podjęła ostrzeliwanie fortecy. 12 przybył tam sam Marl­borough i 27 września miasto się poddało. Zaniepokojony Villeroy wysłał gen. de Precontala z 11 000 ludzi, aby obserwował kolejne ruchy aliantów. Ale Marlborough, zniechęcony wszystkimi tymi niepowodzeniami swoich podwładnych, nie zamierzał robić nic więcej.

Dla Ludwika XIV wieści z Flandrii i Brabancji były bardzo dobre. Utrata trzech nic nie znaczących twierdz (no może poza Bonn) nie napawała niepokojem. Cała energia Francji w tym roku skoncentrowana została nad Renem i w Bawarii.

W tych rejonach rozmieszczone było aż sześć armii, dwie francuskie, jedna bawarska i trzy cesarskie. Francuzi mieli nad Renem armie gen.-por. Tallarda (której zadaniem było pilnowanie sił cesarskich ks. Badeńskiego obsadza­jących Linie Stollhofen — 30 000 ludzi) i marsz. Villarsa (która miała przebić się do Bawarii, aby współdziałać z elektorem Maksymilianem Emanuelem — 49 batalionów i 77 szwadronów, razem 32 000 ludzi) oraz armię bawar­ską, liczącą łącznie 52 000 ludzi (ale około 22 000 z nich rozmieszczonych w różnych garnizonach). Tym armiom Leopold I mógł przeciwstawić wspomniane już siły ks. Badeńskiego oraz armie marszałków Schlicka, nad Duna­jem (ok. 10 000 żołnierzy) i Styruma pilnującego Passawy (z 20 000 ludzi). Wojskom cesarskim miał przyjść na pomoc oddział ks. Heskiego, łącznie 9000 żołnierzy, ale dopiero w sierpniu. Oczywiście nie należy zapominać, iż Wiedniowi zagrażało jeszcze ok. 30 000 powstańców Rakoczego.

Pierwszy swoje siły ruszył marsz. Villars. Przeszedł Ren w trzech kolumnach i skierował się w kierunku fortecy Khell, strzegącej ważnej doliny Kintzig. Gdyby udało się zdobyć tę twierdzę, Francuzi mieliby otwartą drogę do Bawarii.

Jednak przejścia do Khell zagradzało kilkanaście cesar­skich redut, które obsadzali żołnierze ks. Badeńskiego. Dzięki kilku szybkim ruchom, Francuzi zdobyli te forteczki i ruszyli w kierunku Khell6. Miasto zostało oblężone 25 lutego. Jednocześnie sam marszałek z 4000 konnych ruszył w dolinę Kintzig, którą oczyścił z resztek sił cesarskich. Tak więc kiedy Khell poddało się 10 marca, „oblegane z wigorem, według projektu ataku inżyniera Terradesa”7, Villars mógł wejść do Bawarii.

Tymczasem elektor bawarski też nie próżnował. Kiedy Francuzi obiegli Khell on rozpoczął zdobywanie wszystkich przepraw przez Dunaj, dzięki czemu uniemożliwiłby siłom cesarskim atak na swoje terytorium. Najpierw zdobył Neuburg (4 lutego), a potem rozbudował przyczółek mos­towy w Donauwörth (o którym jeszcze nieraz usłyszymy) i obsadził go silną załogą. Jednak najgroźniejsza dla Maksymiliana Emanuela była armia Schlicka, pilnująca Passawy. Cesarski marszałek rozpoczął marsz w kierunku Bawarii. Elektor ruszył mu naprzeciw. Do bitwy doszło pomiędzy Scharding a Essembrat, w dniach 10-11 marca. Elektor najpierw rozbił niewielki oddział cesarski, a potem ruszył na główne siły Schlicka. 10 000 żołnierzy cesarskich z 8 regimentów kawalerii rozwinęło się pomiędzy Essembrat a laskiem. Przybyła piechota wsparła jazdę. Elektor „osobiś­cie prowadził kawalerię, piechota zajęła wioskę. W tym momencie wszystkie linie zostały zniesione, wróg wycofał się na Passawę bez jakiejkolwiek możliwości zebrania się. Miał 4000 zabitych, w tym jednego generała. Elektor wziął

6 D u v i v e r F., op.cit., s. 98-99.7 Tamże, s. 99.

1300 jeńców, zdobył trzy armaty, 19 moździerzy, 16 sztandarów, most pontonowy, 1800 koni i wszystkie ich bagaże”8.

Po tym zwycięstwie Maksymilian Emanuel ruszył prze­ciwko oddziałom marsz. Styruma i też pokonał je pod Vils. Tak więc obie armie cesarskie musiały wycofać się i zrezyg­nować z inwazji na Bawarię. Rozbity przez elektora Schlick cofnął się ku Passawie. Wobec zaistniałej sytuacji osamot­nione siły Styruma również rozpoczęły odwrót na Neumark.

Villars, wzmocniony do 51 batalionów i 84 szwadronów (34 000 ludzi) ruszył do Bawarii, a jego miejsce nad Renem zajął gen.-por. Tallard z 16 000 ludzi. Pilnował on Linii Stollhofen. 10 maja w Riendlingen doszło do spotkania armii Villarsa z elektorem Bawarii, tak upragnionego przez Ludwika XIV. Połączone siły liczyły ponad 60 000 ludzi. Była to zatem ogromna masa do­świadczonych żołnierzy, którzy w bardzo poważnym stopniu mogli zagrozić Leopoldowi I.

Zaniepokojony cesarz rozkazał ks. Badeńskiemu zostawić niewielkie siły w Stollhofen i ruszyć za Villarsem. Nie zdołał on przeszkodzić w połączeniu Francuzów z Bawar- czykami, ale jego 20 000 ludzi zagrażało samej Bawarii.

Tymczasem Villars i elektor nie mogli dojść do porozu­mienia, co robić dalej. Marszałek pragnął iść na Wiedeń przez Passawę i Linz, aby zagrozić sercu Cesarstwa i zmusić Leopolda I do wycofania się z wojny. Ale Maksymilian Emanuel miał inne plany. Pragnął zająć austriacki Tyrol i połączyć się z armią marsz. Vendôme’a działającą we Włoszech. Taka operacja odcięłaby Austriaków walczących w Italii, a Bawarii dała niezwykle silną pozycję w Rzeszy. Ostatecznie po długich naradach (a nawet kłótniach) Villars ustąpił. Elektor miał uderzyć na Tyrol i zająć go, a mar­szałek osłaniać Bawarię przed cesarską inwazją.

8 Tamże, s. 102.

Początkowo wszystko szło dobrze — 22 czerwca padł Insbruck i wydawało się, że Tyrolczycy uznają Maksymi­liana Emanuela za swojego pana. Jednak wkrótce bitna ludność zbuntowała się i zaczęła atakować niewielkie oddziały bawarskie. W dodatku okazało się, że Vendôme nie przybędzie z Italii. Zaniepokojony cesarz nakazał ks. Badeńskiemu zacząć ofensywę na Bawarię. Schlick i Styrum mieli mu pomóc we wszelki możliwy sposób. Osamotniony Villars nie był w stanie zapobiec wejściu Badeńczyka do Bawarii i oblężeniu Augsburga, gdzie mieściły się duże zapasy wojenne elektora.

Wszystko to sprawiło, że upokorzony Maksymilian Ema­nuel 21 sierpnia musiał wycofać się z Tyrolu. Villars postanowił zapobiec współdziałaniu armii marsz. Styruma z ks. Badeńskim i ruszył w jej kierunku. Po pewnym czasie swoje wsparcie obiecał też elektor. Styrum pragnął przejść Dunaj w okolicach Donauwörth, ale miasto było silnie ufortyfikowane i obsadzone przez Bawarczyków. Ruszył więc ku Höchstädt. Ale Villars był tuż tuż. Jego marszu nie przerwała wiadomość, że ks. Badeński zdobył Augsburg. Również elektor nie zareagował i szedł na pomoc francuskie­mu marszałkowi. Ks. Badeński zdał sobie sprawę z zagroże­nia osamotnionego marsz. Styruma i też chciał iść na pomoc swojemu podwładnemu. Było już jednak za późno.

19 września armię cesarską pod Höchstädt zaatakował francuski garnizon Dillingen pod dowództwem gen. d’Ussona. Wprawdzie został odparty ze znacznymi stratami, ale jego uderzenie odwróciło uwagę marsz. Styruma od manewru połączonych sił Villarsa i elektora. 20 września doszło do pierwszej bitwy pod Höchstädt. Francuzi i Bawar- czycy rozbili osłabione wojska cesarskie. Styrum stracił 4000 zabitych, 5000 rannych, 30 dział, most pontonowy, 4 chorągwie i 18 sztandarów. Pokonani wycofali się ku Nordlingen. Rację ma Francindes Duvivier, że właściwie Styrum miał szczęście, gdyż osłabiony d’Usson nie mógł

Anglia: Oficer, Regiment Konny, 1705 (1);Austria: Żołnierz, Regiment Kirasje- rów, 1705 (2);Anglia: Dobosz, Regiment Piecho­ty, 1704 (3)

Prusy: Grenadier,Regiment Pie- choty, 1709 (1);Anglia: Chorąży, Regiment Piecho- ty, 1708 (2);Hanower: Żołnierz, Regiment Dra-gonów, 1708 (3)

Holandia: Oficer Artyle­rii, 1705 (1);Anglia: Żołnierz, Regi­ment Konny, 1709 (2); Anglia: Artylerzysta, Po­ciąg Artylerii, 1709 (3)

Anglia: Książę Marlborough (1); Austria: Książę Eugeniusz (2); Anglia: Trębacz Marlborough (3)

Prusy: Oficer. Piesza Gwardia.1702 (1):Anglia: Kapral. Regiment Drago­nów, 1704 (2);Holandia: Żołnierz. Regiment Kiras- jerów. 1708 (3)

Anglia: Sierżant. Szkocki Regiment Fi- zyliorów, 1706 (1); Holandia: Chorąży. Regiment Piechoty. 1704 (2);Dania: Muszkieter. Regiment Piechoty.1703 (3)

Anglia: Grenadier. 1. Gwardi Pieszej. 1704(1): Austria: Oficer Grenadie- rów. Waloński Regiment Piechoty. 1708 (2); Holandia. Muszkieter, Piesza Gwardia. 1706 (3)

Prusy: Flecista. Piesza Gwardia.1704 (1);Austna: Żołnierz. Regiment Huza­rów. 1709 (2);Anglia: Piechur. Regiment Piecho­ty. 1709 (3)

Francja: Grenadier. Regt. De laReine. 1692-1698 (1);Francja: Milicjant. Milicja Pro­wincjonalna, 1688-1697 (2); Francja: Muszkieter. Regt. des Gardes Françaises. 1685-1697(3)

Francja: Fizyler. Regt, de Navarre. 1690-1700 (1); Francja: Artylerzysta, Regt. Rogal-Bombar- diers, 1690-1700 (2); Francja: Sierżant, Rogt. do Provence, 1690-1695(3); Francja: Fizylier. Regt. Erlach, 1690 -1700(4)

Francja: Żołnierz kawalerii z regi­mentu królewskie­go, 1695-1715(1); Francja: Żołnierz, Regt. Rogal-Carabi- nier, 1693-1715(2); Francja: Żołnierz, Regt. Cosse, 1695- 1715 (3)

Francja: Dobosz, Regt. Saint-Ger- mani-Beaupre, 1702-1714(1); Francja: Fizylier, Regt. Montluc, 1702-1707(2);Francja: Porucznik, nosiciel chorą­gwi, Regt. Maille, 1705-1714(3)

Angielski grena­dier ze zdobycz­nym sztandarem pod Blenheim

Francuskie działo 24-funtowe

Królowa Anna StuartJohn Churchill, pierwszy ks. Marlborough

Wilhelm III Orański Ludwik XIV Burbon

odciąć mu odwrotu — „Pan d’Usson, unieruchomiony w swoich liniach, nie wyszedł z nich, przez co ocalił Cesarskich od całkowitej ruiny”9.

Teraz zwycięskie wojska francusko-bawarskie mogły rozpocząć kolejne operacje. Marsz. Villars dalej optował za atakiem na Wiedeń. Ale elektor ponownie nie zgodził się. Obaj dowódcy zdali się na arbitraż Ludwika XIV. „Król Słońce” chciał zachować alianta i poświęcił Villarsa, którego zastąpił bardziej ugodowy marsz. Marsin. Bawar- czycy ruszyli na Augsburg. Zaniepokojony ks. Badeński zostawił w mieście załogę i wycofał się ku Jeziorze Konstancji. 4 grudnia rozpoczęło się oblężenie Augsburga. Miasto poddało się 14. Tak zakończyła się kampania 1703 r. w Bawarii.

Podczas tych skomplikowanych zmagań, nad Renem działała armia gen.-por. Tallarda w sile 30 batalionów i 54 szwadronów (20 000 ludzi). Jej głównym zadaniem było osłanianie Alzacji oraz obserwacja sił cesarskich z Linii Stollhofen, liczących, po odejściu do Bawarii ks. Badeńskie­go, 13 000 ludzi (4000 żołnierzy cesarza oraz 9000 ludzi z Palatynatu na żołdzie Holandii) pod gen. Thungenem.

Tallarda 6 czerwca zastąpił ks. Burgundii, jeden z wnu­ków Ludwika XIV. Jego zadaniem była dalej obserwacja sił Thungena, ale również zdobycie ważnej fortecy — Bri- sach. Miasto obiegł podległy księciu gen.-por. Marsin. 7 września Brisach się poddało.

Tallard, który ponownie przejął dowodzenie nad armią reńską po odjeździe ks. Burgundii, dostał polecenie wzięcia kolejnej strategicznej fortecy — Landau. Dysponował osłabionymi siłami, gdyż część została w zdobytym Brisach jako garnizon, a część pilnowała Thungena. 11 października Marsin ruszył na Landau z 20 batalionami i 25 szwad­ronami. Miasta broniło 5000 ludzi. Oblężenie trwało

9 D u v i v e r F., op.cit., s. 114.

i alianci postanowili pomóc garnizonowi. z Linii Stoll­hofen ruszyły 4 regimenty kawalerii z Palatynatu Na­tomiast z Flandrii szedł ks. Heski z 12 batalionami i 29 szwadronami10.

Ludwik XIV zareagował natychmiast. Z armii Villeroya wyruszył korpus gen. de Precontala, który miał 21 batalio­nów i 24 szwadrony.

Połączenie sił aliantów nastąpiło 15 listopada pod Spirą. Ks. Heski dysponował armią złożoną z 29 batalionów i 54 szwadronów (24 000 ludzi), którym szło jeszcze na pomoc 6000 żołnierzy. Jednak Tallard także miał spore oddziały Razem z korpusem de Precontala dysponował 28 batalionami i 62 szwadronami (20 000 ludzi). Mimo że słabszy Francuz uderzył na ks. Heskiego. Pod Spirą doszło do zaciętej bitwy. 15 listopada Tallard pokonał aliantów: „Jeszcze trzymając się w kolumnie, zaatakował, zagłębił się w nieprzyjacielską piechotę przed sobą, rozmieszczając sukcesywnie swoją kawalerię na prawej i na lewej flance piechoty w ten sposób zyskał teren, atakując z flanki żołnierzy wroga, wrzynając się czym zmusił nieprzyjaciela do całkowitego odwrotu zabijając mu 5000 ludzi, biorąc 3500 z 28 chorągwiami 33 sztandara­mi, całą jego artylerią i wszystkimi bagażami’’11. U Roberta Parkera z kolei znajdujemy następujący przypis Davida Chandlera o tej bitwie: „Pod Spirą Francuzi mieli w polu 34 bataliony i 66 szwadronów (albo 18 000 ludzi); alianci 28 batalionów i 54 szwadrony (22 000 ludzi). Szacowane straty wyniosły 4000 Francuzów (wliczając siedmiu generałów) i 6000 aliantów (wliczając ośmiu generałów i 150 oficerów); alianci także stracili 23 armaty i 50 chorągwi”12.

10 Tamże, s. 118.11 Tamże, s. 119.12 C h a n d 1 e r David, red., Robert Parker and Co^te Mérode-Wester-

loo. The Marlborough Wars, London 1968, s. 155 (przypis nr 1)________ takwięc liczby batalionów i szwadronów nieco się różnią od podanych przez Duvivera.

Wobec braku perspektyw na szybką odsiecz, dowódca garnizonu Landau skapitulował. 16 listopada miasto się poddało. Francuzi obsadzili je dziewięcioma batalionami z armii Tallarda, którego za sukcesy mianowano mar­szałkiem.

Obie armie udały się na kwatery zimowe.We Włoszech sytuacja wojsk cesarskich była równie

ciężka. Po kampanii w 1702 r. armia francuska marsz. Vendôme’a wypchnęła siły ks. Eugeniusza prawie cał­kowicie z terenów księstwa Mantui. Teraz nowa linia obronna wojsk cesarskich opierała się o twierdze Miran- dolais, Ostiglia oraz jezioro Garda. W dodatku w 1703 r. wojskami cesarskimi nie dowodził genialny książę (którego Leopold I uczynił przewodniczącym Rady Cesarskiej, a po­tem wysłał przeciwko powstańcom Rakoczego), lecz gen. Guy de Stharemberg. Dysponował on zaledwie 20 000 ludzi. Chociaż znajdowało się wśród nich wielu weteranów, to jednak siły te nie mogły równać się z armią przeciwnika. Francuzi mogli bowiem przeciwstawić Austriakom blisko 62 000 ludzi (z czego w pole wyszło o 20 000 mniej). Celem marsz. Vendôme’a było, jak łatwo przewidzieć, wyparcie wojsk cesarskich z terenów Italii lub połączenie się z elektorem bawarskim idącym od strony Tyrolu. W ten sposób zniszczyłby linie zaopatrzenia Austriaków w Tryden­cie, co zmusiłoby ich wojska do odwrotu z Włoch.

Dowódca oddziałów Dwóch Koron we Włoszech po­dzielił swoje siły na trzy korpusy. Pierwszym dowodził osobiście. Był on najliczniejszy i składał się z 38 batalionów i 77 szwadronów (razem 27 000 ludzi). Drugi dostał pod komendę brat Vendôme’a, Grand Prieur. Miał on 22 bataliony i 47 szwadronów (16 000 żołnierzy). Trzecim natomiast dowodził Włoch, Albergotti, który dysponował 6 batalionami i 10 szwadronami (4000 ludzi).

Walki rozpoczęły się w połowie maja i toczyły o fortecę Mirandolais, strzegącą innej silnej pozycji cesarskiej

Ostiglia z mostem na Padzie. Po sforsowaniu tej rzeki przez Francuzów, mogli oni ruszyć nad Adygę i wreszcie w kierun­ku Tyrolu. Jednak Vendôme’a spotkało rozczarowanie. Austriacy unikali dużych bitew, wiedząc, że na ewentualne posiłki nie mają co liczyć. Bronili przede wszystkim Mirando- lais, a kiedy zostali wyparci z ks. Modeny bronili twierdzy Ostiglia. Jednak nie była to wyłącznie bierna obrona.

Trzeba przyznać, iż austriacki dowódca, gen. Stharemberg, okazał się doskonałym żołnierzem. Umiejętnie manewrował pomiędzy trzema korpusami francuskimi, wycofując się, kiedy napotkał przeważające siły (np. przed korpusem Grand Prieura 27 lipca pod Bersello), a atakując zawsze, gdy tylko widział szansę na powodzenie (8 czerwca pod Ostiglia, kiedy to prawie zniszczył oddział Albergottiego). Prowadzenie takich działań ułatwiały Austriakowi dwie rzeczy.

Po pierwsze, Vendôme dążył bardziej do przebicia się do Tyrolu i wykonania tak wyczekiwanego połączenia z Ba- warczykami niż do rozbicia słabych oddziałów Leopolda I. Doskonale zdawał sobie sprawę, że przecięcie linii komu­nikacyjnych z Austrią (zajęcie Trydentu), zmusiłoby wojska cesarskie do odwrotu bez walki.

Po drugie, książę Sabaudii, Wiktor Amadeusz, widząc olbrzymie sukcesy Ludwika XIV w Italii zaczął obawiać się o swoje księstwo. Władcy Sabaudii od zawsze starali się zachować względną równowagę sił w płn. Italii pomię­dzy Francją, Hiszpanią i Cesarstwem. Teraz nie dość, że Francja i Hiszpania stanowiły właściwie jeden blok, to siły cesarskie były wypierane z Włoch. Sabaudii groziło okrą­żenie przez terytoria będące pod kontrolą Ludwika XIV. Dlatego też Wiktor Amadeusz, niechętnie odnoszący się do marsz. Vendôme’a, porozumiał się z Leopoldem I, a przez niego z Anglią i Holandią. 29 lipca marszałek francuski dostał list od „Króla Słońce”, w którym rozkazano mu rozbroić wszystkich Sabaudczyków w armii włoskiej oraz zająć wszystkie twierdze Wiktora Amadeusza.

Również „zdradziecki” książę otrzymał od francuskiego władcy list. Brzmiał on następująco: „Monsieur — pisał król do Wiktora Amadeusza Sabaudzkiego — ponieważ religia, honor, interes, sojusz i własny podpis W. Mości nic nie znaczą między nami, wysyłam mego kuzyna, diuka Vendôme’a, na czele moich wojsk, by wytłumaczył W. Mości moje zamiary. Da W. Mości tylko 24 godziny na zdecydowanie się. Ludwik”13. Nic to nie dało i z bloku „Króla Słońce” wypadł jeden z kluczowych elementów — Sabaudia. Teraz armia francuska musiała porzucić wspaniałe plany marszu na Wiedeń razem z Bawarczykami, ponieważ miała silnego i niebezpiecznego wroga na swoim zapleczu, przecinającego jej linie komunikacyjne z Francją.

Po długich negocjacjach z angielskim ambasadorem w Wiedniu i cesarskimi ministrami, władca Sabaudii podpisał 8 listopada traktat, w którym właściwie wytargował pomoc 20 000 żołnierzy cesarskich do ochrony swojego państwa, a ich utrzymanie spadnie na Anglię i Holandię; Mantua i Mediolan po wojnie staną się jego własnością oraz obietnicą, że wszystko co zdobędzie w południowej Francji też zostanie dołączone do jego terytorium.

Wiktor Amadeusz dysponował blisko 12 000 bitnych żołnierzy oraz kilkoma fortecami (najsilniejsze to cytadela w stolicy, Turynie, i Suza). Celem księcia było uzyskanie trwałej komunikacji z armią Stharemberga. Po kilku błys­kotliwych manewrach obie armie połączyły się, ale dopiero w styczniu 1704 r. kiedy Vendôme ze swoją armią dawno był na kwaterach zimowych wokół Mediolanu.

Tak więc rok 1704 we Włoszech wyglądał dla wojsk cesarskich nieco lepiej niż na początku 1703, ale sytuacja nadal nie była łatwą: armia Vendôme’a odcinała terytoria Sabaudii od tych kontrolowanych przez Stharemberga (chociaż do połączenia sił dwóch aliantów w końcu doszło).

1 3 M a g d z i a r z Wojciech Stanisław, Ludwik XIV, Wrocław 2004, s. 267.

Na sam koniec należałoby dodać, iż w 1703 r. jeszcze jeden sojusznik Ludwika XIV opuścił go i związał się z aliantami. 16 maja król Portugalii Piotr II, po długich i ciężkich negocjacjach z Anglikami i Holendrami, podpisał traktat (odda na służbę aliantów 28 000 żołnierzy, z których 13 000 będą opłacali z własnej szkatuły, natomiast oni prześlą 13-tysięczny angielsko-holenderski korpus, który w dodatku wejdzie pod jego osobiste dowództwo; do Portugalii przybę­dzie arcyksiążę Karol; po wojnie hiszpańskie prowincje Estremadura i Galicja, razem z potężną twierdzą Badajoz, staną się jego własnością) i wypowiedział wojnę Francji i Hiszpanii. Przed „Królem Słońce” i jego wnukiem Fili­pem V Wielki Sojusz postawił kolejne wyzwanie. Na razie jeszcze do poważniejszych walk na granicy hiszpańsko- -portugalskiej nie doszło, ale Portugalia stanowiła wspaniały przyczółek do inwazji na Madryt. Natomiast port w Lizbonie pozwalał statkom angielskim i holenderskim cumować i dokonywać napraw w drodze z Albionu na Morze Śródzie­mne. Wprawdzie wielu członków parlamentu w Londynie narzekało, iż traktat z Portugalią przepłacono, ale już w następnym roku miał on pokazać swoją wartość.

Na sam koniec należałoby dodać, że Francuzi, którzy zaczynali kampanię w 1703 r. z olbrzymimi nadziejami, nie zrealizowali właściwie żadnego z postawionych sobie celów. We Flandrii nie udało im się wykorzystać błędów Cohoma (wyruszył w zupełnie innym kierunku niż kazał mu ks. Marlborough) i Opdama (marsz. Boufflers powinien zniszczyć osamotnioną aliancką kolumnę, dysponował przecież swobodą manewru i znaczną przewagą liczebną nad Holendrami). W dodatku stracili trzy fortece, wprawdzie mało ważne strategicznie (może poza Bonn, leżącym nad Renem), ale kruszące ich linie obronne. Jedynie nad Renem siły gen.-por. Tallarda i ks. Burgundii zdobyły dwa ważne miasta i pobiły idącą na odsiecz Landau armię ks. Heskiego. Natomiast w Bawarii, na skutek kłótni marsz. Villarsa

i elektora Maksymiliana Emanuela wspaniały plan uderzenia na Wiedeń prawie 70 000 ludzi spełzł na niczym. Nawet możliwe połączenie korpusów bawarskiego i marsz. Ven­dôme’a się nie powiódł, ponieważ nie doceniono bitności Tyrolczyków oraz wystąpienia Sabaudii. W Italii zmiana aliansów Wiktora Amadeusza całkowicie uniemożliwiła wyparcie aliantów z północy Włoch. Tak więc zamiast wygaszenia dwóch frontów — włoskiego i cesarskiego — i pozostawienia na placu boju Francji, Hiszpanii i Ba­warii przeciwko Anglii i Holandii, Ludwikowi XIV przy­było dwóch niezwykle niebezpiecznych przeciwników: Sabaudia i Portugalia.

Nic więc dziwnego, że podsumowując kampanię w 1703 r. cytowany już w tym rozdziale Francindes Duvivier pokusił się o taką oto opinię: „Francja zajmowała centralną pozycję, Francja miała jeszcze więcej sił niż wszyscy jej przeciwnicy, Francja miała wyjątkową chęć, czyż nie zadziwiające było widzieć tryumfujących zroz­paczonych przeciwników. To jej [Francji — R.R.] przepa­dały wszystkie twierdze i wszystkie jej pomysły, które przedsięwzięła, nie wykorzystując swoich przewag”14.

Rzeczywiście, w kampanię roku 1704 kraje Ludwika XIV wchodziły jeszcze zwycięskie i pełne optymizmu, ale na pewno z pewną nutą rozczarowania, iż przez cały rok 1703 nie udało się im ostatecznie pokonać swoich wrogów. Tymczasem książęta Marlborough i Eugeniusz Sabaudzki szykowali im iście piorunujący cios. Wojna o sukcesję hiszpańską wchodziła w zupełnie nową fazę, której ani monarchowie — Ludwik XIV, Filip V czy elektor Bawarii, ani tym bardziej ich marszałkowie i generałowie nie mogli przewidzieć. Może gdyby mieli taką możliwość, to w 1703 r. zrobiliby wszystko, aby pokonać wrogów!

1 4 Duviver F . , op.cit., s . 155.

Rozdział VKAMPANIA W 1704 ROKU

Rok 1703 nie przyniósł żadnego rozstrzygnięcia ani alian­tom, ani państwom Dwóch Koron. Ks. Marlborough był niezmiernie rozczarowany tym co udało się osiągnąć jego armiom we Flandrii i nad Renem. Chociaż nie doszło do planowanej inwazji na Wiedeń przez połączone siły elektora Bawarii i marsz. Villarsa oraz armii włoskiej marsz. Vendôme’a, to Anglik doskonale zdawał sobie sprawę, że Ludwik XIV wcale nie zrezygnował z tego planu.

A zatem w 1704 r. to osłabione Cesarstwo ponownie miało stać się głównym celem Francuzów. Dlatego ks. Marlborough postanowił pomóc Wiedniowi. Wiedział, że upadek Leopolda I znacznie skomplikuje sytuację wojenną Anglii i Holandii. W dodatku po nieudanej kampanii w 1703 r. we Flandrii zdawał sobie sprawę, że na tym teatrze operacyjnym, w dodatku poprzecinanym kilkoma liniami potężnych fortec, nie uda się osiągnąć zdecydowa­nego sukcesu, który odciążyłby Cesarstwo.

Po wysłaniu swoich armii na leża zimowe ks. Marl­borough udał się do Anglii, aby zaplanować nową kampanię na następny rok. Był gotowy przenieść działania wojenne nad Mozelę lub nad górny odcinek Renu. Tylko połączenie jego własnej armii z siłami ks. Ludwika Badeńskiego i wyłączenie z wojny Bawarii trwale usunie niebezpieczeń-

stwo Wiednia. Jednak jak przekonać do tego wszystkiego rząd w Londynie, a zwłaszcza Holendrów, zawsze drżących przed jakimkolwiek ryzykiem, które mogłoby narazić ich na francuską inwazję?

Jednak ks. Marlborough nie działał sam. W Londynie przebywał hrabia Johann Wratislaw, ambasador Leopolda I. Przez cały rok 1703 ostrzegał on rządzących Albionem, że bez znaczącej pomocy angielsko-holenderskiej cesarz (w dodatku zagrożony od wschodu przez Turcję, a zwłaszcza węgierskich powstańców) będzie musiał pomyśleć o pokoju z Ludwikiem XIV.

Tak więc na przełomie lat 1703 i 1704 ks. Marlborough zaczął coraz szerzej rozważać plan, w którym zakładał, że dla ratowania Wiednia, trzeba będzie przenieść działania wojenne bardziej na południowy wschód. Chodziło o dolinę rzeki Mozeli lub górny odcinek Renu. Jednak na razie książę aż tak bardzo nie chwalił się swoim planem (w Londynie przebywało wówczas wielu szpiegów „Króla Słońce”, z czego wszyscy doskonale zdawali sobie sprawę). Jak ustalili historycy, do kręgu wtajemniczonych należało zaledwie kilka osób, ale bardzo ważnych i wpływowych.

Po naradach z ambasadorem Leopolda I w Londynie zapadła decyzja, że dla ratowania Cesarstwa armia angielska ruszy nad Mozelę lub górny Ren.

Zanim jednak opiszę przebieg rozmów i przygotowania do tego historycznego przedsięwzięcia, przedstawię działania wojenne w 1704 r. we Włoszech i Hiszpanii. To pozwoli mi zająć się potem spokojnie operacjami na najważniejszym teatrze, bez wtrąceń z innych teatrów zbrojnych.

DZIAŁANIA WOJENNE WE WŁOSZECH

W 1704 r. sytuacja w Italii była dość skomplikowana. Z jednej strony barykady stał Wiktor Amadeusz z 14 000 ludzi, broniący terenów swojego państwa, wspierany przez

16 000 żołnierzy cesarskich znanego nam już gen. Stharem- berga. Od strony Francji nacierała na Sabaudię francuska armia gen. Lafeudillade’a z zamiarem zajęcia zachodnich twierdz broniących dostępu do jej stolicy — Turynu. Od wschodu szła na księstwo silna armia marsz. Vendôme’a oraz jego dwóch podwładnych — Grand Prieura uderzają­cego na Trydent oraz gen. Albergottiego prącego na twierdzę Ostiglia. Tym dwóm zgrupowaniom Leopold I przeciwstawił wydzielone siły. A zatem w Italii stało aż osiem korpusów o różnej liczebności.

Gen. Lafeudillade podczas kampanii w 1704 r. zajął pięć zachodnich twierdz Wiktora Amadeusza (m.in. Suzę i Pig- nerol). W dodatku swoimi działaniami wiązał pewną część sił aliantów, co pomagało głównej armii francuskiej.

Ta, pod dowództwem marsz. Vendôme’a, również zaan­gażowała się w kilka oblężeń (5-20 lipca — Verceil, 2-23 września — Yvrée), jednocześnie szukając walnej bitwy z główną armią księcia. Jednak nie było dane Francuzom stoczyć takiej, ponieważ alianci umiejętnie chowali się za umocnionymi pozycjami (nic dziwnego, ponieważ dys­ponowali ok. 24 000 ludzi wobec blisko 40 000 przeciw­ników). Tak więc Vendôme’owi nie pozostawało nic innego jak obleganie fortec i parcie w kierunku Turynu. Jednak w 1704 r. nie doszedł do stolicy Sabaudii. 14 października obiegł potężną twierdzę w Verrue. Ataki nic nie dały, a blokada nie była szczelna (pomoc aliancka szła przez most na Padzie). Prace oblężnicze przedłużały się. Dochodziło do ataków, a garnizon, ciągle wzmacniany, przeprowadzał liczne wycieczki. Jedna z nich, 26 grudnia, zniszczyła połowę prac ziemnych i zagwoździła 22 armaty oblężnicze! Marszałek na dobre utknął pod Verrue. Tam też stanął na kwatery zimowe, chociaż w dalszym ciągu oblegał twierdzę (blokował chyba będzie lepszym określeniem).

Tymczasem jego brat, Grand Prieur szedł na Trydent, którego bronił austriacki gen. hrabia Liningen. I na tym

kierunku walki się przeciągały, dochodziło do licznych marszów i kontrmarszów. Cesarski dowódca wyraźnie grał na czas, nie chcąc walczyć w otwartej bitwie z silniejszym przeciwnikiem. I powiodło mu się, ponieważ po bitwie pod Blenheim (13 sierpnia) z Bawarii przyszło mu w sukurs 8000 ludzi. Teraz z kolei Grand Prieur musiał prosić bratao pomoc. Gdy ta nadeszła, obie strony dalej kluczyłyi w końcu przeszły na kwatery zimowe.

Słaby korpus Albergottiego mógł pochwalić się wypar­ciem cesarskiego garnizonu z twierdzy Ostiglia i zajęciem części terenu Mirandolais. Siły Leopolda I wycofały się w kierunku Ferrary.

Rację miał zatem cytowany już przeze mnie wcześniej Francindes Duvivier, iż w 1704 r. „wszystko zostało rozstrzy­gnięte przez oblężenia”1. I taka sytuacja była sukcesem aliantów, gdyż czekali oni na rozstrzygnięcia na bawarskim teatrze wojennym, gdzie skoncentrowane zostały najważniej­sze armie Leopolda I. Obronienie większości terenów Sabau­dii i Trydentu oraz przeciągnięcie rozstrzygających działań do 1705 r. było olbrzymim sukcesem Wiktora Amadeusza i generałów cesarskich oraz porażką marsz. Vendôme’a.

DZIAŁANIA WOJENNE W HISZPANII I PORTUGALII

Nowy front jaki powstał poprzez przejście Piotra II na stronę aliantów, zmusił Ludwika XTV do kolejnego osłabienia swoich armii poprzez wydzielenie korpusu pod dowództwem znanego nam już gen. Berwicka i wysłanie go nad granicę hiszpańsko-portugalską. Tymczasem alianci szykowali się do inwazji na Madryt. W Lizbonie wylądował 9-tysięczny korpus angielsko-holenderski pod przewodnictwem gen. Schomberga. Wspierać miał on 11 000 Portugalczyków, których król Piotr II wysłał w pole.

1 I) u v i v c r F., op.cit.y s. 248.

Podobnie jak w Italii, tak i tu działania wojenne były skomplikowane, ponieważ walczyło (a właściwie oblegało małe fortece nadgraniczne) sześć armii: dwie angielsko- -holendersko-portugalskie, jedna portugalska, dwie hisz­pańskie i jedna francuska. Alianci starali się zdobyć dwie ważne twierdze — Badajoz i Ciudad Rodrigo. Tymczasem siły Dwóch Koron próbowały bronić najważniejszych rejonów, uniemożliwiając sprzymierzonym dokonanie in­wazji na Hiszpanię, ale także kontratakować. Najlepszym dowódcą był Berwick, który w pewnych momentach skutecznie paraliżował ataki aż dwóch armii przeciwników (np. kiedy nie pozwolił im na oblężenie Ciudad Rodrigo).

Podobnie jak we Włoszech, tak i w Hiszpanii w 1704 r. nie doszło do decydujących rozstrzygnięć. Jednak, przeciw­nie do Italii, taka sytuacja była sukcesem dowódców Filipa V i Ludwika XIV. Każde osłabienie aliantów wyma­gało ściągnięcia dodatkowych sił z Anglii i Holandii, a więc osłabienie armii ks. Marlborough. Natomiast Hisz­panie mieli czas na zebranie większych sił.

Jednak najważniejsze wydarzenia 1704 r. rozgrywały się nie tu, ale w Bawarii.

PRZYGOTOWANIA DYPLOMATYCZNE DO NOWEJ KAMPANII

Hrabia Johann Wratislaw nieustannie domagał się pomo­cy dla swojej zagrożonej ojczyzny. Wiedział, że jeżeli w 1704 r. Anglia i Holandia nie przybędą jej na pomoc, los Wiednia będzie przesądzony. Dla nikogo nie mogło być tajemnicą, iż Ludwik XIV i jego marszałkowie chcieli w tej kampanii wreszcie wyłączyć z wojny Leopolda I. Dlatego właśnie obrotny ambasador postawił wszystko na jedną kartę i rozpoczął prawdziwy szturm na ks. Marl­borough. Był przy tym dość sprytny, gdyż wyczuł niechęć Anglika do kolejnej kampanii we Flandrii i hiszpańskich Niderlandach. Wiedział o tym, że książę planuje nową

kampanię gdzie indziej. Być może dowiedział się, iż głównodowodzący skierował swój wzrok na Mozelę i górny odcinek Renu. Dla Austriaków oznaczałoby to połączenie doskonałej armii ks. Marlborough z siłami Ludwika Badeń- skiego. Takie siły mogły pokusić się o osłabienie elektora bawarskiego, zanim zdoła na poważnie zagrozić Wiedniowi. W dodatku sama ich obecność zamanifestuje poparcie Londynu i Hagi dla Leopolda I, co na pewno wzmocniłoby jego pozycję wśród książąt Rzeszy.

Hrabia Wratislaw zabiegał u ks. Marlborough o ratunek Cesarstwa w 1704 r. Ale nie tylko u niego. Kilka razy udał się również do Hagi. Chociaż z dyplomatycznego punktu widzenia wyprawy te nie mogły zakończyć się żadnym sukcesem, to jednak holenderscy politycy zaczęli patrzeć na Mozelę trochę cieplej, z większym zrozumieniem. Mimo wszystko był to pewien sukces. Ale i tak Wratislaw zdawał sobie sprawę, że osobą, którą musi przekonać jest ks. Marlborough.

W lutym 1704 r. Anglik był zdecydowany. Zanim popłynął z Anglii do Hagi powiedział ambasadorowi wielce znamienne słowa: „Jest moim zamiarem przekonać Stany Generalne, aby zdecydowały się na oblężenie Landau albo dywersję nad Mozelą. Powinienem być wielce zadowolony, pomaszerowawszy tam osobiście, ale jako że ciężko jest ruszyć Holendrów z defensywy, która w tym samym czasie będzie ofensywą, powinienem być w stanie wziąć 45 batalionów i jakieś 60 szwadronów, by osiągnąć ten cel. Poprzez wzięcie Landau powinienem zaopatrzyć margra­biego Bawarii w tak wielu żołnierzy, jak to możliwe, aby umożliwiło mu to pokonanie elektora Bawarii”2. A zatem książę był już zdecydowany. Rozpoczęła się misterna gra, która miała na celu przekonać władców Anglii i Holandii do zaakceptowania tego pomysłu.

2 Depesza Wratislawa z 29 stycznia, 1704; K l o p p O., Der Fall des Hauses Stuart, t. XI, (1881), s. 92, [w:] C h u r c h i l l W., op.cit., s. 714.

Królowa Anna zdawała sobie sprawę, że w 1704 r. jakaś pomoc dla Leopolda I jest konieczna. Informował ją o tym minister Godolphin, a może i sam Marlborough. Dlatego przekonanie jej o celowości marszu nad Mozelę lub górny Ren nie było trudne. Wratislaw, pod przewodem Godolphina i ks. Marlborough, napisał długi memoriał objaśniający w jakim stopniu zagrożona jest jego ojczyzna. Dołączył do niego listy różnych niemieckich książąt (z elektorem Palatynatu na czele) oraz samego cesarza wyjaśniające, że pomoc dla jego państwa jest potrzebna i celowa dla Londynu. Po przekazaniu pism królowej usłyszał zapew­nienie, że jej poddani zrobią wszystko, aby pomóc Leopol­dowi I. Była połowa marca 1704 r. Wkrótce pojawiły się, oczywiście z zachowaniem ścisłej tajemnicy, szczątkowe plany marszu nad Dunaj. Ks. Marlborough gdzieś w stycz­niu zdecydował, że pomaszeruje nie nad Mozelę, nawet nie nad górny Ren, ale nad Dunaj, aby zniszczyć elektora Bawarii. Teraz zaczął rozwijać ten pomysł. Oczywiście krąg wtajemniczonych osób był bardzo ograniczony. Zali­czali się do niego królowa Anna, jej mąż ks. Jerzy Duński, Godolphin, Wratislaw oraz ks. Eugeniusz Sabaudzki. Nawet Sara, żona głównodowodzącego nie wiedziała dokładnie co planuje jej mąż. Powód takiego postępowania był prosty: „Polityczny klimat w Anglii, z Torysami, jak Nottingham, przedkładającymi ograniczoną wojnę morską, był daleki od sprzyjającego, a gdyby projekt został poddany debacie w parlamencie, nie tylko zostałby prawdopodobnie od­rzucony, ale cały świat dowiedziałby się o nim. Jak wiadomo, wywiad francuski, chociaż nie tak dobry jak Marlborough, nie mógł być niedoceniany [...]. Jeśli wspa­niały plan nie miał być odrzucony, musiał być utrzymany w tajemnicy tak długo, jak możliwe, aż do ostatniego elementu”3.

3 G r e e n David, Blenheim, London 1974, s. 17-18.

Przekonanie angielskiej monarchini do swojego pomysłu było dla ks. Marlborough bardzo łatwe. Na prawdziwe trudności natrafił dopiero w Hadze. Wprawdzie zarówno deputowani do Stanów Generalnych, jak i ministrowie zdawali sobie sprawę, że jakaś pomoc dla Leopolda I była konieczna, ale nie chcieli nawet słyszeć o wysłaniu części swojej armii gdzieś nad Mozelę, kiedy tuż nad ich granicami stała silna francuska armia. Odbyło się kilka długich i bez­owocnych debat. Przedstawiciele holenderskich prowincji słuchali ks. Marlborough i nawet rozumieli, że jakaś część alianckiej armii po prostu będzie musiała pójść na południo­wy wschód. Ale nie chcieli tak łatwo ustąpić. Tak więc wydawało się, że sprzeciw Holendrów uniemożliwi księciu ofensywę. Jednak tym razem było inaczej. Posłuchajmy niezwykle interesującego opisu Winstona Churchilla: „Tu Holendrzy zobaczyli innego Marlborough. Do tej pory ich generał-kapitan zawsze słuchał ich ostatecznego osądu. Prosił ich często, długo i z naciskiem w 1702 i 1703 r., ale oni zawsze tak prowadzili rozmowy, by końcowe słowo należało do nich. Tego dnia było inaczej. Marlborough zadeklarował, że zamierza pomaszerować ze wszystkimi angielskimi i na angielskim żołdzie żołnierzami do Koblencji. Położył na stole Decyzję Rady, którą otrzymał od królowej, w opisanych wyżej okolicznościach. Kiedy ministrowie chcieli kontynuo­wać kłótnię, uciszył ich gestem, tym bardziej imponującym, gdyż odruchowym”4. Tak więc Holendrzy nie mieli wyboru. Musieli ustąpić. Po raz pierwszy Marlborough otrzymał pełnomocnictwa, aby użyć ich wojsk tak jak będzie chciał, tzn. bez uzależnienia swojej decyzji od głosu deputatów (tych samych, którzy tyle razy powstrzymywali go od gwałtownych ataków na Francuzów).

Ks. Marlborough wygrał kolejną bitwę, dyplomatyczną oczywiście. Jego kampania nad Mozelą stała się faktem.

4 C h u r c h i l l W . , op.cits . 729.

Jednak to nie miała być Mozela, a nawet nie górny odcinek Renu. Właśnie po uzyskaniu zgody Holendrów po raz pierwszy pojawia się otwarte stwierdzenie, że celem jest Dunaj. W liście do swojego najbliższego przyjaciela, Godol- phina, książę napisał m.in. taki oto fragment: „[...] kiedy przybędę do Philippsburga, Francuzi będą mieli połączonych tak wielu żołnierzy z elektorem Bawarii, że nie będę miał trudności z pomaszerowaniem nad Dunaj [...]”5. Wprawdzie Godolphin domyślał się, że Dunaj to ostateczny cel kampanii 1704 r. jego przyjaciela, ale wszystko do tej pory było uzależnione od decyzji Holendrów. Teraz szczegółowe planowanie historycznego marszu mogło się rozpocząć.

SYTUACJA NA WSCHODNICH FRONTACH W 1704 R.

ORAZ WOJSKOWO-FINANSOWE PRZYGOTOWANIA

DO MARSZU NAD DUNAJ

Ludwik XIV planował wielkie akcje na rok 1704. Miał nadzieję, że ta kampania będzie decydująca dla losów Cesarstwa. Przecież pozycje Francuzów były niezwykle korzystne. We Flandrii armia marsz. Villeroya i gen. Bedmara trzymała w szachu aliantów. Poprzednia kampania pokazała, że siły te skutecznie potrafią wiązać silniejszych nieprzyjaciół. Dlaczego nie miałoby być tak i w tym roku? Nad Renem marsz. Tallard i gen. de Coigny skutecznie szachowali armię Ludwika Badeńskiego. Tallardowi udało się przecież w 1703 r. zdobyć niezwykle ważną twierdzę Landau i pobić idący z Flandrii korpus aliancki pod Spirą.Z tej strony, od cesarskich wojsk strzegących Linii Stoll- hofen, Francji raczej nic nie groziło. Decydujący cios Leopoldowi I mieli zadać elektor bawarski Maksymilian Emanuel i marsz. Marsin. W 1703 r. to armie elektora i marsz. Villarsa, liczące blisko 50 000 ludzi, pomaszero­

5 C o x e W . , op.citt . I , s . 320, [w:] C h u r c h i l l W . , op.cits . 729.

wałyby na Wiedeń. Tylko niespodziewane kłótnie i niesnaski pomiędzy tymi dwoma niezwykle silnymi osobowościami oraz miraż Tyrolu udaremniły upadek austriackiej stolicy. Ale w 1704 r. Villarsa już w Bawarii nie było. Marsin, nie tak uparty jak jego poprzednik, na pewno łatwiej będzie współ­pracował z elektorem (a ten porzucił już wszelkie samodziel­ne terytorialne miraże i był zdecydowany iść na Wiedeń). W dodatku na Węgrzech Rakoczy mógł pochwalić się pewnymi sukcesami. Wprawdzie w 1703 r. ks. Eugeniuszowi udało się nieco zahamować postępy powstańców, ale ich nie zlikwidował. Ludwik XIV nie miał ani sił, ani chęci, aby aktywniej wesprzeć zbuntowanego Rakoczego, ale Leopold I wiedział, że na Węgrzech działali francuscy agenci. Dla cesarza niewiadomą pozostawała również postawa Turcji.

Rok 1704 będzie zatem kolejnym tryumfem francuskiej armii i nikt nie będzie w stanie temu zapobiec. Marszał­kowie Villeroy, Tallard oraz gen. de Coigny rozjechali się do swoich armii, nie przewidując nawet, że w Hadze ks. Marlborough szykuje im wielką niespodziankę.

16 maja angielski głównodowodzący przybył do warow­nego obozu armii alianckiej w hiszpańskich Nider­landach, położonego wokół Maastricht. Dowodził nią gen. Overkirk, a liczyła blisko 50 000 żołnierzy. Wkrótce ks. Marlborough wydzielił z niej tych angielskich i opła­canych przez Anglię. Razem stanowili oni prawie 19 000 ludzi. Wśród nich było 14 batalionów i 19 szwadronów z terenów Wielkiej Brytanii (Anglików, Szkotów, Ir­landczyków i Walijczyków) oraz 20 obcych szwadronów. A oto oddziały brytyjskie, które wkrótce miały ruszyć, jak się okazało, nad Dunaj:

1. Regimenty konne:Lumleya (1. Regiment Dragonów Gwardii Króla); Wooda (3. Dragonów Gwardii); Cadogana (5. Dragonów Gwardii); Wyndhama (6. Dragonów Gwardii/Karabinierów); Schom-

berga (7. Dragonów Gwardii); lorda J. Haya (2. Dragonów lub Królewscy Szarzy Szkoci); Rossa (5. Dragonów lub 5. Królewskich Irlandzkich Lansjerów).2. Pułki piesze:1. Batalion 1. Gwardii (Grenadierzy Gwardii); Orkneya (1. Pieszy lub Królewscy Szkoci); Churchilla (3. Pieszy lub Buffs, lub Pułk Wschodniego Kentu); Webba (8. Pieszy lub Krolewski/Liverpoolski Pułk); Northa i Greya (10. Pieszy lub Pułk Lincolnshire); Howe’a (15. Pieszy lub Wschodni Yorkshire Pułk); Derby’ego (16. Pieszy lub Bedfordshire i Hertfordshire Pułk); Hamiltona (18. lub Królewski Irlan­dzki Pułk); Rowe’a (21. lub Królewski Szkocki Pułk); Ingoldsby’ego (23. lub Królewscy Walijscy Fizylierzy); Marlborough (24. lub Królewscy Walijscy Granicznicy); Fergusona (26. lub Cameronians, lub Szkoccy Strzelcy); Mereditha (37. lub Hampshire Pułk).3. Artyleria i inżynierowie6.Bagaże i zapasy znajdowały się na ponad 1700 wozach, które ciągnęło 5000 wierzchowców.

Należy jednak pamiętać, że myśl o marszu nad Dunaj (a oficjalnie nad Mozelę) nie była obca ks. Marlborough od listopada 1703 r. Prawdopodobnie już wtedy zaczął go przygotowywać. Swojemu przyjacielowi Sidney’owi Godol- phinowi, Lordowi Skarbnikowi, nakazał przyszykować odpowiednie kwoty pieniędzy na dostawy, wyposażenie i oczywiście na żołd dla żołnierzy. Bazą, z której armia księcia miała czerpać zapasy w Niemczech stał się Frank­furt. Tam Henry Devenant zaczął gromadzić różnego rodzaju materiały. Podobne funkcje, ale w Holandii spełniał już Benjamin Sweet. Jednak ich zwożenie rozpoczęto dopiero pod koniec kwietnia. Tak więc kilka osób spoza kręgu wtajemniczonych musiało mieć jakieś śladowe infor­macje o zamiarach alianckiego głównodowodzącego, ale

6 Wykaz zaczerpnięty z: C h u r c h i l l W . , op.cits . 751.

nawet wtedy tylko zaufany krąg współpracowników Anglika wiedział o marszu nad Dunaj. Pozostali natomiast spodzie­wali się kampanii nad Mozelą.

MARSZ KS. MARLBOROUGH NAD DUNAJ

I FRANCUSKA ODPOWIEDŹ

18 maja 1704 r. kolumna ruszyła spod Bedburga. Roz­począł się ponad 250-kilometrowy marsz, który przeszedł do historii brytyjskich sił zbrojnych. Winston Churchill nazwał kolumnę idącą nad Dunaj „szkarłatną gąsienicą” („Ten epitet jest usprawiedliwiony przez różnorodność odcieni czerwieni, szkarłatu i karmazynu, przeważających w brytyjskich mundurach z tego okresu”7.). Gdy tylko do dowodzącego francuską armią we Flandrii marsz. Villeroya dotarła wiadomość o wyruszeniu ks. Marlborough na południowy wschód, natychmiast wydzielił on ze swoich sił oddzielny korpus składający się z 38 batalionów i 61 szwadronów (w tym elitarne oddziały z „Domu Królew­skiego”) liczący ponad 21 000 ludzi i chciał ruszyć za Anglikami. Jednak najpierw musiał porozumieć się z Wer­salem, aby dostać pozwolenie od Ludwika XIV na pogoń. Narady te trwały kilka dni i kiedy Villeroy rozpoczął pogoń był jakieś dwa lub trzy marsze za aliantami (czyli ok. 60 km). Tak więc zdumiona Europa zobaczyła na­stępujące widowisko: ku Koblencji, po lewej stronie Renu, szedł ks. Marlborough z 19 000 ludzi. Jakieś 60 km za nim, równolegle, ale oddzielony Ardenami szedł Villeroy z 21 000 żołnierzy. Na straży północo-wschodniej granicy Francji został gen. Bedmar z ok. 30 000 ludzi (54 bataliony i 42 szwadrony), oczywiście nie licząc tych w fortecach. Przeciwko niemu miał operować gen. Overkirk z mniej więcej równymi siłami.

7 Przypis nr 1 na stronie 749 w: C h u r c h i l l W., op.cit.

Ks. Marlborough przewidział taki rozwój sytuacji. Jeszcze zanim wyruszył ku Koblencji napisał taki oto list:

„Marlborough do GodolphinaMaastricht, Maj 11, 1704

Przybyłem do tego miejsca wczoraj i tego dnia dokona­łem przeglądu armii [Overkirka], która ma jeszcze tylko 44 bataliony i 80 szwadronów, ale w czasie czterech lub pięciu dni będą mieli oni 53 bataliony i 92 szwadrony, będą silniejsi niż Francuzi, którzy już wysłali wydzielony oddział nad Mozelę. Kiedy będą pewni, że Anglicy maszerują do Koblencji, co będą wiedzieli do piątku, którego to dnia zamierzam opuścić tę armię, z największą pewnością wyślą kolejny oddział wydzielony, co da tym żołnierzom szansę ofensywnego działania. Po 15 maja najpewniejszą drogą wysyłania twoich listów do mnie, będzie Pan Davenant we Frankfurcie, który zawsze będzie wiedział, jak je do mnie wysłać. Nie będąc na grzbiecie konia od jakiegoś czasu, jestem tak znużony, że nie mogę powiedzieć nic więcej”8.

Jedyne co zaskoczyło Anglika to wieść, że Yilleroy postanowił osobiście stanąć na czele sił podążających za nim.

Tymczasem ks. Marlborough nieprzerwanie szedł na południowy wschód. Swoim sojusznikom (Duńczykom, Heseńczykom, Hanowerczykom i Prusakom) dał rozkazy, aby kierowali się na Koblencję. Jednak zagrożenie Linii Stollhofen zmieniło te zamiary. Korpus pruski (8000 żołnierzy) miał kierować się ku tym pozycjom, a Hanower- czycy (6000 ludzi), jak zostało wcześniej ustalone, mieli połączyć się z nim w Koblencji. Wkrótce też Holendrzy obiecali przysłać 8 batalionów i 21 szwadronów Duńczyków (6000 ludzi), którzy ruszyli, aby połączyć się z Prusakami. Tak więc 26 maja w Koblencji armia ks. Marlborough miała wzrosnąć w siłę do 25 000 ludzi, a niedaleko Linii

8 C h u r c h i l l W . , op.cits . 742.

Stollhofen o kolejne 14 000. Razem dawało to prawie 40 000 żołnierzy.

Kiedy ks. Marlborough szedł w stronę Koblencji z zupeł­nie różnych stron przybyli do niego dwaj kurierzy. Pierwszą wiadomość wysłali Holendrzy. Odejście angielskiej armii, tak jak głównodowodzący się spodziewał, przeraziło ich. Poczuli się zagrożeni. Obawiali się, iż armia francuska wykorzysta rozdzielenie sił alianckich we Flandrii i uderzy na osamotnione siły Overkirka. Jednak wkrótce okazało się, że 21 000 Francuzów z samym marsz. Villeroyem odeszło nad Mozelę. To uspokoiło Hagę. Drugi kurier przyniósł informacje od ks. Badeńskiego. Informował on ks. Marlborough o zagrożeniu swoich pozycji przez działa­nia marszałków Tallarda, Marsina i elektora bawarskiego. Donosił, że armia marsz. Marsina została wzmocniona ażo 26 000 ludzi (co oczywiście było nieprawdą, gdyż marsz. Tallard przyprowadził zaledwie 12 000 rekrutów). Właśnie to było opisanym już przeze mnie zagrożeniem Linii Stollhofen. Anglik zareagował, jak już wiemy, obietnicą wysłania na pomoc Badeńczykowi korpusu duńskiegoi pruskiego, czyli razem około 14 000 ludzi. Jednocześnie książę postanowił przyspieszyć połączenie z wojskami cesarskimi. Dlatego po minięciu Bonn wyruszył z całą swoją kawalerią przodem. Wkrótce zostawił piechotę, artylerię i tabory pod dowództwem swojego brata, Charlesa Churchilla, trzy dni za sobą. Żadna z tych wieści nawet na chwilę nie przerwała marszu.

Brytyjska kolumna przeprawiała się przez Mozelę w Kob­lencji i jej okolicach 27 maja 1704 r. Dokonała tego przez wspaniały kamienny most. Jednak zarówno żołnierze, jak i niżsi oficerowie nagle zdali sobie sprawę, że nie idą w stronę doliny Mozeli. Ku zdumieniu wszystkich sztab ks. Marlborough nakazał skręcić w lewo i rozpocząć przeprawę, tym razem przez Ren. Armia przeszła tę wielką rzekę po dwóch mostach pontonowych 28 i 29 maja. Teraz nie było

już wątpliwości — maszerują ku kolejnej przeprawie przez Ren będącej w posiadaniu aliantów. Znajdowała się ona w Philippsburgu. Komendant tej fortecy dostał rozkaz stawiania kolejnych dwóch mostów. Wszyscy już wiedzieli! Ich celem jest Alzacja! Wreszcie zmierzą się z Francuzami na ich własnej ziemi!

Z Koblencji natychmiast wyruszyli gońcy od francuskich szpiegów. Oczywiście Ludwik XIV nie zamierzał biernie przyglądać się jak ks. Marlborough planuje dokonać inwazji jego terytorium. Jak tylko do Wersalu przybyli pierwsi gońcy od marsz. Villeroya, donosząc o podziale alianckiej armii we Flandrii i wymarszu angielskiego kontyngentu na południowy wschód, francuski monarcha poczuł, że inicjatywa wymyka mu się z rąk. Jednak natychmiast zareagował. Villeroy dostał ścisłe rozkazy podążania za ks. Marlborough. Nad Renem stały już dwie armie fran­cuskie, gen. de Coigny i marsz. Tallarda. Pierwsza sta­cjonowała nad Mozelą i liczyła ok. 10 000 ludzi w 14 batalionach i 30 szwadronach. Druga już prawie od dwóch tygodni była w akcji. Otóż marszałek dostał rozkazy, aby dostarczył do Bawarii zaopatrzenie dla wojsk marsz. Marsina. Dlatego właśnie Tallard z 18 000 ludzi (26 batalionów i 50 szwadronów) wyruszył 13 maja ze Stras­burga z konwojem. Prowadził bowiem 10 000 nowych żołnierzy i 400 wozów z różnymi materiałami wojennymi.17 i 18 maja przeszedł Czarny Las. Jego celem było miasteczko Villingen, gdzie czekała już na niego połączona armia francusko-bawarska. Jednak nie wszystko szło po myśli Tallarda. Jego marsz został odkryty i ks. Badeński postanowił przechwycić słabą i obciążoną wozami armię. Wyruszył z Linii Stollhofen, a z granicy z Bawarią wezwał armię marsz. Styruma. Jednak wojska cesarskie się spóźniły. Kiedy przybyły pod Villingen, nie było tam już nikogo. 19 i 20 maja Tallard przekazał uzupełnienia Marsinowi i skierował się z powrotem ku Strasburgowi.

Ale Badeńczyk nie poddawał się. Jego zamiarem było zniszczenie armii Marsina i Maksymiliana Emanuela. Miał na to szansę. Wprawdzie jego armia była słabsza liczebnie (30 000 do 40 000), ale nie była obciążona ogromnym taborem. W dodatku marszałek i elektor, aby dojść do swojego ufortyfikowanego obozu w Ulm, musieli przejść zdradliwe wąwozy wokół Stockach. Tam ks. Badeński postanowił urządzić zasadzkę na Francuzów i Bawar- czyków. Jednak miał pecha. Kiedy doszedł na pozycję zobaczył tylną straż Marsina przechodzącą wąwóz. Pułapka się nie udała. A na bitwę na otwartym terenie cesarski wódz się już nie odważył. Zawiedziony i wściekły ruszył z powrotem, aby strzec Linii Stollhofen.

Ks. Marlborough 11 maja zezwolił angielskiemu am­basadorowi w Wiedniu powiadomić cesarza Leopolda I oraz elektora Palatynatu (przewodniczącego Rady Wo­jennej pod nieobecność ks. Eugeniusza), że celem jego marszu jest Bawaria. Jednocześnie poprosił o wysłanie Eugeniusza do armii ks. Ludwika Badeńskiego. Miał on pilnować cesarskiego dowódcę, którego związki i ko­respondencja z elektorem Bawarii były dobrze znane. Leopold I zgodził się.

Marsz. Tallard wypełnił pierwsze zadanie, które dostał od Ludwika XIV. Jednak kiedy powrócił do Strasburga, doszły go wieści o marszu ks. Marlborough. Domyślił się, że czeka go jeszcze coś więcej. I rzeczywiście — wkrótce przybył z Wersalu kurier z nowymi rozkazami od monarchy. Marszałek ze swoimi 18 000 ludzi ma ruszyć do zdobytej przez siebie w 1703 r. twierdzy Landau. Z tej pozycji mógł zapobiec ewentualnej inwazji aliantów na Alzację i współ­pracować z siłami gen. de Coigny. Jednak o aktywnych działaniach musiał na razie zapomnieć. Inicjatywa bezpo­wrotnie przeszła w ręce ks. Marlborough: „Francuski plan kampanii, która została otwarta obiecująco, musiał teraz zostać zatrzymany. Marsin nad Dunajem, Tallard nad

Renem, Villeroy nad Mozelą, Bedmar nad Mozą — wszyscy stali w miejscu, czekając z napiętą uwagą na ruchy Marlborough. Właściwie od samego początku inicjatywa francuskich armii przeszła w ręce angielskiego dowódcy. Presja na Overkirka została zdjęta poprzez odejście Vil- leroya i Flandria była bezpieczna. Zostało zyskane wy­tchnienie dla Frankonii. Ale Francuzi mieli nadzieję, że ta niepokojąca zmiana w ich planach nie potrwa długo”9.

Kiedy Ludwik XIV, jego ministrowie i marszałkowie przeżywali te wszystkie rozterki, armia ks. Marlborough (nie niepokojona przez nikogo) spokojnie maszerowała dalej, po prawej stronie Renu. Do Mainz doszła 3 czerwca. Tam ks. Marlborough spotkał się ze wspomnianym już Davenantem, angielskim agentem z Frankfurtu (odległego zaledwie o 15 km od Mainz). W mieście czekało też całe potrzebne zaopatrzenie i furaż, aby uzupełnić stany w jego armii. W dodatku w Mainz dołączyła doń heska artyleria. Po krótkim postoju, podczas którego alianci znacznie się wzmocnili i uzupełnili wszelkie braki, armia ks. Marl­borough ruszyła dalej. Wszyscy, zarówno oficerowie i żołnierze, jak i francuscy szpiedzy spodziewali się, że kolejnym celem głównodowodzącego będzie Philippsburg ze swoimi mostami na Renie. Przez nie można było wejść do Alzacji. Strzegła jej wprawdzie armia marsz. Tallarda (i ewentualnie gen. de Coigny, ale jej przybycie było problematyczne, gdyż odsłoniłoby dolinę Mozeli), a póź­niej także Villeroya.

Wbrew pozorom Francuzi z pewnością woleliby stoczyć kampanię 1704 r. w Alzacji niż, jak się potem miało okazać, w Bawarii. Jak już wspomniałem stacjonowała tam armia Tallarda, mająca oparcie w bardzo silnej twierdzy Landau. Niedaleko byli de Coigny i Villeroy. Razem stworzyliby siłę liczącą 49 000 ludzi (21 000 Villeroya,

9 Tamże, s. 750.

18 000 Tallarda i 10 000 de Coigny’ego). Jednak na razie musieli czekać co zrobi ks. Marlborough.

A Anglicy szli dalej. Oto jak opisuje marsz jeden z jego uczestników, Robert Parker: „Często maszerowaliśmy trzy, czasami cztery dni sukcesywnie i stawaliśmy na jeden dzień. Generalnie zaczynaliśmy nasz marsz o trzeciej nad ranem, kontynuowaliśmy go około czterech mil albo czterech i pół [sześć albo osiem km — R.R.] dziennie i docieraliśmy na nasz teren około dziewiątej. Gdy maszerowaliśmy przez kraje naszych aliantów, byli wy­znaczeni komisarze, aby wyposażyć nas w każdy rodzaj potrzeb dla ludzi i koni; te były przyprowadzane zanim my przybywaliśmy i żołnierze nie mieli nic innego do zrobienia poza rozbiciem swoich namiotów, gotowaniem w swoich kotłach i odpoczywaniem. Z pewnością nigdy nie został przeprowadzony taki marsz z lepszym porząd­kiem i regularnością i z mniejszym zmęczeniem zarówno dla ludzi, jak i koni”10. Brytyjscy historycy obliczyli, że piechota maszerowała średnio 12 mil dziennie (czyli ok. 20 km). Nie był to zbyt duży dystans, ale należy pamiętać, że ówczesne drogi były w gorszym stanie, niż na przykład w czasach Napoleona i jego słynnego marszu znad kanału La Manche do Bawarii. W dodatku cesarz właściwie gnał swoich żołnierzy, a ks. Marlborough zależało, aby dotarli do celu w miarę wypoczęci i natychmiast gotowi do stoczenia bitwy.

Po minięciu Mainz piechota i artyleria gen. Charlesa Churchilla szła dalej licznymi wąwozami i wzgórzami. Kosztowało to wiele wysiłku, zarówno ludzi, jak i koni. Tymczasem kawaleria z samym ks. Marlborough zbliżała się do Ladenburga, gdzie zamierzano przeprawić się przez rzekę Necker. Przeprawa została zakończona 3 czerwca. Po dołączeniu wszystkich posiłków, głównodowodzący miał

10 C h a n d 1 e r D., red., Robert Parkers. 31.

pod swoim dowództwem 80 szwadronów konnych. Po­stanowił ponownie poczekać na swojego brata (trzy dni).

Dopiero 6 lipca w Ladenburgu ks. Marlborough napisał listy do holenderskich Stanów Generalnych, w których ujawnił, że celem jego marszu jest Dunaj i kampania w Bawarii. Jak zauważył David Green: „Oprócz zaakcen­towania, że tylko on sam musi być odpowiedzialny, oni przyjęli to nadspodziewanie dobrze”11.

Kawaleria 6 czerwca wyruszyła z Ladenburga w kierunku Wieloch, gdzie wszyscy spodziewali się skręcić w stronę twierdzy Philippsburg z jej mostami przez Ren. Dalej można by ruszyć na twierdzę Landau, a potem do Alzacji. Jednak 7 czerwca ks. Marlborough, zamiast zrobić tak jak oczekiwali tego oficerowie i żołnierze (a także Ludwik XIV i jego marszałkowie) ruszył na Sinzheim. Ten manewr ostatecznie przekonał całą Europę, że śmiały Anglik zamierza uderzyć na Bawarię. Do Wersalu ruszyli kurierzy z nowinami — kampania 1704 r. rozegra się nad Dunajem, a nie w Alzacji.

Dla „Króla Słońce” stanowiło to ogromne zaskoczenie. Natychmiast polecił, aby Villeroy ruszył do Landau, gdzie stała już armia Tallarda. Razem mieli oni przygotować projekty marszu do Bawarii i stawienia czoła ks. Marl­borough. Rozpoczęły się gorączkowe narady. Villeroy i Tallard 7 czerwca mieli konferencję, na której, razem ze swoimi sztabami, opracowywali nowe plany kampanii. Ich sytuacja była trudna. Pod swoimi rozkazami mieli około 55 000 ludzi. Marsz. Marsin i elektor w Ulm i Augsburgu dysponowali podobnymi siłami. Razem dawało to ponad 100 000 ludzi. Ale francusko-bawarskie armie były roz­dzielone Renem i Czarnym Lasem. W dodatku jeżeli ks. Marlborough, dysponujący również około 50 000 żołnierzy, połączy się z ks. Badeńskim i jego 50 000 ludzi, stworzy

11 G r e e n D . , op.cit., s . 3 2 .

masę 100 000 ludzi zajmujących pozycję centralną wobec sił Ludwika XIV. Pozwoliłoby to aliantom bić po kolei Francuzów i Bawarczyków (wystarczy, że skutecznie zablokują Ren i mogą rozprawić się z Bawarią, nie obawiając się Villeroya i Tallarda). Ostatecznie marszał­kowie zdali się na osąd Wersalu. Wysłali cztery różne warianty pomocy dla Marsina i elektora. Niech „Król Słońce” zdecyduje. Kiedy dotarły do niego te memoriały, wśród ministrów zapadła konsternacja. W dodatku kilka dni po nich przybył wyższy oficer bawarski, gen. Legalne, przywożąc listy od Maksymiliana Emanuela. Przerażony elektor błagał o pomoc. To nie tak miało być! Przecież Bawarczycy mieli zdobyć Wiedeń, a tu nagle musieli stawić czoło 100 000 nieprzyjaciół. Przecież kiedy żoł­nierze dowiedzą się, że Francuzi zostawiają ich na pastwę aliantów opuszczą swojego władcę. Cała Bawaria przejdzie w ręce cesarskie. Ludwik XIV musi jakoś pomóc swojemu sojusznikowi.

To zadecydowało. Król przesłał Villeroyowi swoje rozkazy 23 czerwca:

„Jest moim zamiarem, że ty, marszałek Tallard i generał Coigny powinniście podzielić wszystkich moich żołnierzy, którymi ty i oni dowodzicie w Alzacji na trzy korpusy. Ten marszałka Tallarda, który ma ruszyć przez góry, powinien składać się z 40 batalionów i 50 szwadronów, które wybrałem [...] w dodatkowym liście [...].

Druga armia, którą będziesz dowodził, powinna ruszyć do Offenburga, obserwować wroga, powstrzymać go na Linii Stollhofen, iść za nimi do Alzacji, albo dołączyć do marszałka Tallarda całością, albo częścią, jeśli oni przesuną wszystkich swoich żołnierzy w kierunku Dunaju. Ta armia powinna być złożona z przynajmniej 40 batalionów i 68 albo 70 szwadronów.

Korpus, którym będzie dowodził Coigny powinien zawierać 10 albo 12 batalionów i taką samą liczbę

szwadronów; i będzie strzegł Alzacji. Szwajcarskie regi­menty, nawet moja Szwajcarska Gwardia, sformują część tego korpusu, jako że nie mam zamiaru zmuszania ich do przekroczenia Renu wbrew ich woli [...].

Masz trzymać ten plan tak sekretnym jak tylko możliwe [...] w połączeniu z marszałkiem Tallardem”12.

Marszałkowie żądali planów, więc je dostali. Nie byli nimi zachwyceni, zwłaszcza Tallard. Miał przejść Ren, Czarny Las i dołączyć do Marsina i elektora! A wszystko w obecności 100 000 wrogów! W dodatku dostał zaledwie 50 szwadronów kawalerii. W liście do Wersalu „nazwał swoją własną armię przeciętną. Piechurzy, przyznaje, są w miarę dobrzy, ale jak ktoś może prowadzić kampanię tylko z trzydziestoma ośmioma szwadronami kawalerii i dwunastoma drago­nów?”13. To stanowczo za mało. Potrzebował ich jeszcze minimum 30. Ale nie było co dyskutować. Skoro marszałko­wie nie mogli sami wymyślić jednego planu, musieli teraz dostosować się do woli Ludwika XIV.

Połączone 28 czerwca armie francuskie dokonały nowego podziału na trzy korpusy. Tallard rozpoczął swój marsz nad Ren. Jego korpus 1 lipca przeprawił się przez Ren w Khell. Natomiast Villeroy ruszył, aby zająć nakazaną mu pozycję pod Offenburgiem. Rozpoczynał się decydujący etap kam­panii 1704 r.

POŁĄCZENIE ARMII ALIANCKICH

Tak więc sekret ks. Marlborough został wreszcie ujaw­niony — zmierzał nad Dunaj, aby wyeliminować Bawarię z wojny. Teraz wszyscy mogli odgadnąć jego zamiary. Po krótkim postoju kolumna alianckiej kawalerii, prowadzona

1 2 P e l e t J.J.G., V a u l t F.E. de, Mémoires militaires relatifs à la succession d’Espagne sous Louis XIV, Imprimerie Royale, t. IV, Paris 1840, s. 496-497, [w:] W.S. C h u r c h i l l , op.cit, s. 769.

13 G r e e n D . , op.cit., s . 3 8 .

przez samego głównodowodzącego, ruszyła z Wieloch do niewielkiej miejscowości Mundelsheim. Tam ks. Marl­borough miał spotkać się z ks. Eugeniuszem Sabaudzkim, przewodniczącym Rady Wojennej Leopolda I. Cesarz po­lecił, aby to spotkanie przygotował hr. Wratislaw, ponieważ dobrze znał obydwu dowódców. Jednocześnie w tym kierunku zmierzać miał także ks. Ludwik Badeński.

Ks. Marlborough wiedział już, że marszałkowie Villeroy i Tallard niedługo połączą swoje armie wokół Landau i będzie musiała nastąpić jakaś francuska kontrakcja. Dlatego chciał najpierw porozumieć się z obydwoma wielkimi dowódcami Leopolda I. Hr. Wratislaw udał się do kwatery ks. Badeńskiego wioząc ogólny plan kampanii w Bawarii przygotowany przez ks. Marlborough. Otóż angielski głów­nodowodzący pragnął połączyć się z armią ks. Badeńskiego. Następnie z tej ogromnej masy alianckich żołnierzy wy­dzielone zostaną siły przeznaczone do pilnowania francuskich armii po drugiej stronie Renu. Oddziałami tymi dowodzić miał ks. Badeński. Tymczasem ks. Marlborough i ks. Eugeniusz, z resztą żołnierzy, wyruszyliby do Bawarii, aby pokonać Maksymiliana Emanuela i marsz. Marsina. „O- trzymawszy wczoraj wiadomości, on [ks. Marlborough— R.R.] napisał do Godolphina 8 lipca, że w trzy albo cztery dni ks. Villeroy, ze swoją armią, połączy się z tą marszałka Tallarda około Landau, w zamiarze wywalczenia przejścia Renu, nakłoniłem hrabiego Wratislawa, aby poje­chał z całym pośpiechem do armii ks. Ludwika Badeńskiego, by uczynić go wrażliwym na wielką konsekwencję, aby powstrzymać Francuzów od przejścia tej rzeki [Renu— R.R.], podczas gdy my działamy przeciwko elektorowi Bawarii. Pragę również nacisnąć go, i nie dostać odmowy, że albo ks. Ludwik, albo ks. Eugeniusz natychmiast pojedzie nad Ren. Mam nadzieję wiedzieć jutro jakie postanowienie oni podjęli. Gdybym mógł zadecydować moimi pragnieniami, ks. Eugeniusz powinien pozostać nad Dunajem, chociaż ks.

Ludwik zapewnił mnie, przez hrabiego Frise’a, że on nie zrobi najmniejszego ruchu ze swoją armią, ale dopiero kiedy zadecydujemy”14. Sabaudczyk niezwłocznie wyruszył w drogę.

Do spotkania pomiędzy dwoma wielkimi wodzami XVIII w. doszło 9 lipca, najpierw w Mundelsheim. Ks. Marlborough przywitał dostojnego gościa wspaniałym (oczywiście jak na polo we warunki) bankietem. Towarzy­szył im hrabia Wratislaw. To w tej małej wirtemberskiej wiosce została zawarta jedna z najserdeczniejszych przyja­źni w dziejach pomiędzy wodzami.

Następnego dnia Anglik i Sabaudczyk pojechali do Gross Heppach. Tam najpierw ks. Eugeniusz dokonał kurtuazyjnego przeglądu 19 szwadronów brytyjskiej kawalerii. Oczywiście oficerowie dołożyli wszelkich starań, aby ich żołnierze wypadli doskonale przed dostojnym wizytatorem. Sabau­dczyk był pod wrażeniem „[...] tak dobrej kondycji, po tak długim marszu [...] tego żywego wyglądu, który ja widzę na twarzy każdego z tych żołnierzy”15. Teraz dwaj dowódcy czekali na trzeciego, ks. Ludwika Badeńskiego.

Przybył on do Gross Heppach 13 lipca. Ta narada trwała dłużej, ponieważ uczestniczyli w niej: „Książę Badenii, Książę Eugeniusz, Książę Marlborough, Książę Wirtembergii [Württemberg], Książę Hesji, Książę Anhalt Dessau, z kil­koma innymi generałami do odnotowania”16, ale zakończyła się ogólnym porozumieniem. Ks. Eugeniusz miał udać się nad Ren, aby nie dopuścić do przedostania się Francuzów przez rzekę i przyjścia na pomoc marsz. Marsinowi i elek­torowi. Tymczasem książęta Marlborough i Ludwik udadzą

14 C o x e W., op.cit., t. I, s. 356, [w:] C h u r c h i l l W., op.cit., s. 770-771.

15 Hare’s Journal (An Account ofHis Grace The Duke of Marlborough’s Expedition into Germany), [w:] C o r r e 11 i Bamett, Marlborough John (1hurchill. The Leiters and Dispatches of John Churchill, First Duke of Marlborough from 1702 to 1712, London 1845, t. I, s. 97.

16 ( ' h a n d l e r D., red., Robert Parker..., s. 31.

się z połączonymi armiami do Bawarii. Cesarski dowódca proponował, aby z jego armii wydzielić wzmocnienia dla ks. Eugeniusza (ok. 12 000 ludzi). Razem z tym oddziałem Renu miało pilnować 30 000 żołnierzy. Tymczasem 70 000 aliantów, podzielonych na kilka kolumn, miało koncentrycz­nie uderzyć na elektora i zniszczyć go. Ks. Marlborough zgodził się na wzmocnienie Eugeniusza, ale z dalszymi operacjami chciał poczekać. Najpierw bowiem musiało dojść do koncentracji rozproszonych alianckich kontyngentów. Ks. Marlborough czekał na swoją piechotę i artylerię. Armia ks. Badeńskiego dopiero szła z Ulm. Gen. Charles Churchill musiał jeszcze przejść masyw górski Szwabii, aby wejść w dolinę Dunaju. To wymagało czasu i wysiłku, gdyż ciągle padało. W tym czasie siły ks. Ludwika osłaniały całą operację przed ewentualnym atakiem ze strony elektora.

Armia ks. Marlborough przeszła ponad 250 mil (czyli ok. 400 km). Należy oddać uznanie zarówno głównodowo­dzącemu, jak i jego szczupłemu sztabowi, że w ciągu marszu w trudnym terenie (w dodatku towarzyszyły mu opady deszczu) zachorowało zaledwie 1200 ludzi. W dodat­ku, dzięki bardzo dobrze zorganizowanej opiece medycznej, szybko wrócili oni z powrotem do szeregów.

Do pełnej koncentracji alianckich sił doszło dopiero pod koniec czerwca 1704 r. w Launsheim. Ze swojej armii ks. Ludwik wydzielił wszystkich wirtemberskich żołnierzy na holenderskim żołdzie. Zapytał również dowódcę pruskiego kontyngentu (złożonego z 11 batalionów i 20 szwadronów), słynnego ks. Leopolda Anhalt-Dessau, czy pragnie służyć pod ks. Eugeniuszem, czy pod nim. Jeżeli wybierze jego armię, to mogą nastąpić problemy z wyżywieniem pruskiego korpusu. Książę i jego oficerowie wybrali więc służbę nad Renem.

Kiedy ks. Eugeniusz zabrał oddane mu wojska, aliancka armia ks. Marlborough i ks. Ludwika Badeńskiego liczyła 76 batalionów, 177 szwadronów i 48 lekkich dział. Była to

zatem potęga, która miała zniszczyć elektora Maksymiliana Emanuela i wspierającego go marsz. Marsina.

SZTURM NA SCHELLENBERG

Podstawowym zadaniem ks. Marlborough było zorgani­zowanie nowych linii zaopatrzeniowych dla swojej armii. Musiał ustanowić nowe linie komunikacyjne z Frankonią (baza we Frankfurcie) i Renem (baza w Koblencji). Angielski głównodowodzący wybrał na swoją bazę miasto Nordlingen. Tutaj zlokalizowano duże magazyny żywnoś­ciowe i szpitale. Miasto to miało dobrą komunikację z Frankfurtem poprzez Nuremberg. Natomiast znad Renu transporty szły poprzez masyw Szwabskiej Jury.

Istniał jeszcze jeden problem. Jeżeli połączone siły alianckie miały wejść do Bawarii, konieczne było prze­kroczenie Dunaju. Dlatego ks. Marlborough postanowił zdobyć jakąś większą miejscowość nad rzeką ze stałym mostem. Tylko jedna spełniała takie warunki — Donau­wörth. Anglik brał to miejsce pod uwagę jeszcze przed spotkaniem z ks. Eugeniuszem. Oto co pisał 8 czerwca do Godolphina: „W dwa dni po połączeniu [armii ks. Marlbo- orugh z siłami ks. Ludwika — R.R.] pomaszeruję prosto do Donauwörth. Jeśli będę mógł wziąć to miejsce, założę tam magazyny dla armii”17. A więc to Donauwörth miało stać się bazą operacyjną dla armii alianckiej w Bawarii.

Kiedy ks. Marlborough zaproponował ks. Badeńskiemu atak na Donauwörth ten nie wyraził obiekcji. Jednak wkrótce okazało się, że przez słowo „atak” obaj alianccy dowódcy rozumieli zupełnie coś innego. Dla Anglika oznaczało to bezpośredni szturm i to dokonany jak najszybciej. Dla Badeńczyka metodyczne, czyli powolne i kosztowne, oblęże­nie. Na to ks. Marlborough nie zamierzał pozwolić.

1 7 C h u r c h i l l W . , op.cit., s . 787-788.

Niedaleko Donauwörth znajdował się umocniony obóz elektora. Wprawdzie centralna pozycja aliantów skutecznie szachowała wroga (nie wiedział czy sprzymierzeni uderzą na niego, czy pójdą w głąb Bawarii), ale jakiekolwiek oblężenie miasta mogło spowodować przesunięcie znacz­nych sił francusko-bawarskich w jego kierunku. Tak więc Anglik był zdecydowany na szturm, niezależnie od tego ile ofiar mogło to pochłonąć. Po dołączeniu wszystkich roz­proszonych kontyngentów (poza Duńczykami, którzy mieli przybyć dopiero 5 lub 6 lipca) armia aliancka rozpoczęła marsz ku Donauwörth. Pierwsze oddziały z Giengen wyszły30 czerwca.

Gdy tylko Maksymilian Emanuel usłyszał o planach aliantów co do Donauwörth, pojął jakie znaczenie dla jego kraju ma ta miejscowość. Natychmiast wydzielił ze swojej armii 14 000 żołnierzy, tworząc silny oddział pod dowódz­twem gen. d’Arco. Weszło doń 10 000 piechurów z dobo­rowych regimentów, 3500 dragonów oraz 500 saperów i artylerzystów. Miał on zająć umocnienia na Schellenbergu, które strzegły mostu przez Dunaj i naprawić je. Podobno były w strasznym stanie. Co ciekawe Winston Churchill pisze, że jeszcze w 1703 r. marsz. Villars poradził elek­torowi umocnić Schellenberg i umieścić w nim silną załogę18. Jednak Maksymilian Emanuel zignorował tę propozycję. Teraz gorzko tego żałował. Naprawa umocnień kamiennego Starego Fortu i ufortyfikowanego obozu mu­siała potrwać. A alianci zbliżali się.

Jeszcze w Gross Heppach ks. Marlborough ustalił z Ba- deńczykiem, że będą dowodzić w kolejne dni, jednego Anglik, a następnego ks. Ludwik. I tak kiedy ich armia 1 lipca znalazła się w Amerdingen, Anglik polecił szykować się do szturmu na Schellenberg. Następny dzień był dniem jego dowodzenia. Jeszcze wieczorem tego dnia z każdego

18 Tamże, s. 787.

batalionu w armii ks. Marlborough oficerowie wybrali po 130 ludzi. Razem dało to 8000 żołnierzy, którzy mieli sformować „kolumnę szturmową”. Po ustaleniach z ks. Badeńskim przygotowania rozszerzyły się. Do szpitali w Nordlingen wysłano gońców, aby przygotowano się na przyjęcie rannych. Cesarski dowódca oddał do przygoto­wanej kolumny trzy bataliony cesarskich grenadierów.

O trzeciej rano 2 lipca prawie 8000 piechurów i 35 szwadronów razem z pionierami i artylerią wyruszyło z obozu w 22-kilometrowy marsz ku Schellenbergowi. Na jej czele jechał sam ks. Marlborough. Ks. Ludwik miał wyruszyć o świcie z resztą armii. Anglik spodziewał się, żeo godz. 18.00 uderzy na twierdzę. Razem z wydzielonymi oddziałami ks. Badeńskiego wzgórze atakować miało prawie 25 000 aliantów.

Tymczasem w Donauwörth gen. d’Arco i jego ludzie gorączkowo umacniali fortyfikacje Schellenbergu — „wzgó­rza w kształcie dzwonu”. Z raportów, jakie docierały do bawarskiego dowódcy, wszystko przebiegało spokojniei zgodnie z oczekiwaniami. Aliancka armia była wprawdzie potężna, gdyż liczyła aż 60 000, ale przecież stacjonowała prawie 23 km od miasta. Potrzebowała kilku dni na dojście do Donauwörth. Do tego czasu jego ludzie umocnią fortyfikacje tak, że nikt ich nie zdobędzie. W dodatku wkrótce przybędzie tu sam elektor z marsz. Marsinem. Ich siły były wprawdzie słabsze od alianckich, ale wystar­czające, aby je odeprzeć, a może nawet pokonać. D’Arco spojrzał na Schellenberg. Warowny obóz otaczał wzgórze, które strzegł kamienny Stary Fort. Wały obronne miały zygzakowatą formę, a wspierały je kamienne parapety. Przed nimi był jeszcze dość głęboki rów uniemożliwiający atakującym szybkie podejście. Umocnienia te wzniosły szwedzkie wojska samego Gustawa Adolfa w 1632 r. Dominowały one nad całym otoczeniem. Fort posiadał 16 dział na wałach, które miały doskonałe pole ostrzału.

Wprawdzie nie wszędzie jeszcze fortyfikacje były na­prawione, ale prezentowały się całkiem dobrze. W dodatku d’Arco miał pod swoim dowództwem pięć francuskich regimentów piechoty, 16 najlepszych bawarskich batalionów oraz 12 szwadronów dragonów oraz silną artylerię. Stano­wiło to dużą siłę, w dodatku były to elitarne oddziały. Do 4 lipca wszystko zostanie naprawione, a 5 lipca miał przybyć elektor.

Jednak już 2 lipca 1704 r. o godz. 8.00 pierwsi alianccy jeźdźcy zaczęli wyłaniać się z lasów leżących około kilometra od Schellenbergu. Mogli to być zwiadowcy, ale d’Arco zaczął się niepokoić. Z godziny na godzinę coraz więcej żołnierzy wychodziło z lasów. Od miasta dzielił je jeszcze tylko potok Wernitz. Kiedy nagle, około południa, pojawił się duży korpus piechoty, bawarski generał nie miał już żadnych wątpliwości — w jego kierunku szła wielka armia aliantów. Ale na razie powodów do obaw nie było. Przez swoją lunetę d’Arco zobaczył oficerów wyznaczają­cych teren pod obóz. A zatem ataku należało się spodziewać dopiero następnego dnia. Uspokojony generał zebrał swój sztab do Donauwörth na obiad. Gdy tylko oficerowie skończyli jeść posiłek, przybiegł posłaniec ze Schellenbergu z informacją, że alianci szykują się do szturmu. D’Arco natychmiast pojechał do Starego Fortu. I rzeczywiście! Nagle na potoku Wemitz pojawiły się trzy mosty pon­tonowe, a kawaleria natychmiast zaczęła przekraczać stru­mień. Bawarczykowi nie pozostało nic innego jak nakazać swoim ludziom szykować się do walki. Jednak pojawił się problem. Otóż generał był pewien, że 2 lipca nic się nie stanie, więc „tego dnia dziesięć bawarskich batalionów wymaszerowało ze swoich namiotów na południowym brzegu Dunaju bez swoich muszkietów. Teraz pospiesznie wrócili przez pontonowy most, aby zebrać swoją broń”19.

19 T i n c e y John, T u r n e r Graham, Blenheim 1704. Duke of Marl­borough’s masterpiece, London 2004, s. 32.

Tymczasem ks. Marlborough rozkazał, aby piechota szykowała się do szturmu. Kawaleria ruszyła do pobliskich lasów zebrać wiązki gałęzi, czyli faszynę, służącą do wypełniania rowów leżących przed właściwymi umoc­nieniami. Powoli batalion za batalionem ustawiały się w bezpiecznej odległości od wałów Schellenbergu i for­mowały w kolumny szturmowe. Kawaleria, po wykonaniu swojego zadania, stanęła na skrzydłach piechoty. Kiedy armia ks. Marlborough szykowała się do ataku, z lasów zaczęły wyłaniać się oddziały ks. Ludwika Badeńskiego. Stanęły one w odwodzie. Cesarski dowódca nie był taki pewny, czy należy szturmować francusko-bawarskie umoc­nienia. Czy Anglik nie przesadza? Ale nagle do alianckich wodzów przybył kurier od ks. Eugeniusza. Donosił on, że armia Villeroya i Tallarda idzie w kierunku Renu. W dodat­ku, gdy kurier zdawał swoją relację, zdumiony ks. Badeński zobaczył, że po drugiej stronie Dunaju widać obóz dla prawie 30 000 ludzi. Czyli rzeczywiście należało się spieszyć. 3 lipca pod Donauwörth stanie elektor bawarski ze swoją armią i jakiekolwiek działania wobec twierdzy, czy to szturm, czy to oblężenie będą niemożliwe. W dodatku z raportów szpiegów wynikało, iż Tallard z blisko 40 000 ludzi ma rozkaz spieszyć na pomoc elektorowi i Marsinowi. To zelektryzowało wszystkich. Należało się spieszyć i zająć Bawarię zanim przybędzie pomoc. Teraz nawet sceptyczny ks. Badeński zaczął rozumieć, że oblężenie Schellenbergu nie wchodzi w rachubę. Cesarska armia natychmiast zaczęła sposobić się do bitwy.

O piątej po południu przygotowania do szturmu były zakończone. Atakować miało 6000 Brytyjczyków (wy­brani ze wszystkich batalionów). Za nimi stała druga linia składająca się z ośmiu holenderskich batalionów, a dalsze osiem, w tym trzy regimenty Cesarskich Grena­dierów, stanowiły trzecią linię — rezerwę. Skrzydło osłaniało 35 szwadronów kawalerii (jedno 18. — gen.-

-por. Lumleya, a drugie 17. — gen.-por. Hompescha). Za nimi rozciągały się masy armii ks. Badeńskiego z każdą minutą szykowane do ataku. Aliancki plan był prosty, ale i zabójczo skuteczny: „Brytyjczycy i Holendrzy poprowadzą atak, najbardziej odczuwając [szturm— R.R.], posłużą jako przynęta, aby zwabić nieprzyja­ciela do jego południowej flanki, gdzie, kiedy nadejdzie moment, Badeńczyk i jego cesarscy będą mogli ruszyć prosto do zwycięstwa”20.

O godz. 6.00 ks. Marlborough dał znak i „kolumna szturmowa” pod dowództwem holenderskiego gen. Goora ruszyła w rytm bębnów. Gdy tylko alianci znaleźli się w zasięgu bawarskich dział, te otworzyły ogień, żłobiąc w zwartych kolumnach piechoty krwawe bruzdy. Jednak dzielni żołnierze wypełniali luki i szli dalej. Pierwszą kolumnę tworzyły elitarne bataliony — pierwszy Gwardii, dwa Regimentu Ognolsby’ego, dwa Orkneya i dwa Meredit- ha. Za nimi szła druga część alianckich sił — osiem batalionów pod generałami-majorami Withersem i Ben- heimem. Rezerwę tworzyła trzecia kolumna (osiem bata­lionów). Cały szyk osłaniała kawaleria. Alianci mogli podejść do umocnień jedynie od strony północno-zachod­niej. Od wschodu osłaniał ich las, praktycznie uniemoż­liwiający manewrowanie.

Kiedy kolumny podeszły na odpowiedni dystans, działa przeszły na ogień kartaczowy. Wywołał on jeszcze większe spustoszenie wśród piechoty niż kule lane. Dopiero gdy alianci doszli na odległość 80 jardów (czyli około 70 m) od wałów, zaczęła strzelać także piechota. Tę część umocnień obsadzały gwardie elektora Bawarii oraz Regiment Grena­dierów Rougesa. Już przy pierwszej salwie zginął prowa­dzący natarcie gen. Goor. Jednak żołnierze, z okrzykiem „Boże ocal Królową” rzucili się do ataku. Mieli pecha,

20 G r e e n D . , op.cit. , s . 4 2 .

gdyż nacierając na wały natknęli się na bardzo stromy i wąski wąwóz. Myśląc, że to fosa, piechota rzuciła swoje wiązki faszyny. Kiedy dotarli wreszcie do właściwego wału nie mieli jak do niego podejść. Nie posiadali więcej faszyny, aby zapełnić zagłębienia fosy. A z umocnień wciąż lał się istny strumień kul karabinowych i kar- taczowych. Nastąpił kryzys. Brytyjska piechota stała przed wysokimi wałami. Jednak wkrótce ludzkie ciała, skuteczniej nawet niż wiązki faszyny, wypełniły fosę. Dojście do umocnień było wolne. Widząc to pozostali przy życiu oficerowie zachęcali podwładnych do natarcia. Ale nagle z umocnień wypadły wrogie bataliony gwardii w desperac­kim kontrataku. To załamało aliantów. Rozpoczęła się dzika ucieczka. Bawarczycy, widząc to, z okrzykiem tryumfu ruszyli dalej. Czekał ich jednak srogi zawód. Angielski batalion gwardii, chociaż przetrzebiony („stracił połowę swoich ludzi i niemal wszystkich głównych ofice­rów”21), oddał w kierunku wroga morderczą salwę. To powstrzymało kontratak. Zdemoralizowani alianci znaleźli chwilę wytchnienia w zagłębieniu terenu, które okazało się dawną drogą, odległą jakieś 50 jardów (czyli około 45 m) od umocnień. Tu mogli się spodziewać jedynie granatów.

Ks. Marlborough zauważył, że w szturmie zbliża się przesilenie. Dlatego nakazał zaatakować drugiej kolumnie (osiem batalionów). Oficerowie, nawet generałowie-bryga- dierzy, zeszli z koni i poprowadzili swoje bataliony. Na czele maszerował hrabia Styrum (czyli na tym etapie walki do boju musiały wejść także owe trzy bataliony cesarskich grenadierów). Jednak i ten atak załamał się w doskonałym ogniu obrońców. Styrum, tak jak część wyższych oficerów, został zabity. Zdziesiątkowane bataliony od dalszej ucieczki powstrzymała kawaleria. Ks. Marlborough została jeszcze trzecia kolumna — osiem batalionów rezerwy. Na razie

2 1 C h u r c h i l l W . , op.cit., s . 801.

jednak dowódcy musieli uporządkować wykrwawione od­działy dwóch pierwszych kolumn. Odbywało się to w owym zagłębieniu, odległym około 45 metrów od wałów.

Bitwa weszła w krytyczną fazę. Zdziesiątkowane 16 batalionów odpoczywało i formowało się na nowo. Rezerwa i kawaleria podeszły pod wały, ale poza zasięgiem strzałów. Obrońcy nie ośmielili się na kolejne kontrataki. Nastąpiła chwila oddechu.

Tymczasem ks. Ludwik, widząc masakrę Anglików, Holendrów i Niemców, wreszcie ruszył swoje główne siły do natarcia. Ks. Marlborough czekał na koalicjanta, aby zsynchronizować swoje uderzenie z cesarską armią. Na razie polecił jednemu ze swoich oficerów podejść pod zachodni fragment umocnień. Człowiek ten zobaczył, że wroga strzegą jedynie słabe oddziały. Widząc szansę na powodzenie wysłał do ks. Badeńskiego kuriera ze zdoby­tymi informacjami. Po ich przeanalizowaniu ks. Ludwik skierował swoją piechotę na ten fragment wałów.

Gen. d’Arco musiał zgromadzić większość swoich sił w celu odparcia gwałtownych ataków armii ks. Marlborough („Komendant miasta [Donauwörth — R.R.], na którym tak bardzo polegał d’Arco, zamiast ustawić na linii wału najlepszych żołnierzy, wycofał ich wszystkich do głównych umocnień [...] upchnął swoich żołnierzy i zamknął bramy, a rezultatem tego była nasza [Francuzów — R.R.] ruina”22). W dodatku siły te zaczęły przygotowywać się do trzeciego natarcia. Dlatego bawarski dowódca całą swoją uwagę skierował w tym kierunku. Na odcinku pomiędzy fortem a murami Donauwörth stał jedynie samotny regiment de Nettancourta. Zauważył on nacierającą piechotę ks. Badeń­skiego w ostatniej chwili. Kolumna szybko rzuciła wiązki faszyny i, mimo silnego ognia ze strony obrońców, ruszyła do gwałtownego ataku. Dowódca garnizonu miasta nie

22 G r e e n D . , op.cits . 4 6 .

wsparł obrońców tego odcinka w dostateczny sposób. Ograniczył się bowiem jedynie do ostrzału armatniego. I w tym przypadku kule ryły krwawe bruzdy w masach szturmującej piechoty. Jednak nie mogły jej powstrzymać. Wprawdzie sam ks. Badeński stracił w natarciu konia i został postrzelony w stopę, a wielu jego piechurów zginęło, to ich kolumna była zbyt duża do powstrzymania dla nielicznych Bawarczyków.

W dodatku ks. Marlborough zauważył powodzenie cesar­skich oddziałów. Nakazał atak swoich wykrwawionych batalionów, wsparty ośmioma rezerwowymi oraz wszyst­kimi spieszonymi szwadronami dragonów jakie tylko posiadał. Gen. d’Arco znalazł się w pułapce. Od frontu atakowały go siły ks. Marlborough, a od zachodu wy­chodziły na tyły bataliony ks. Badeńskiego.

Bawarski dowódca nakazał swoim dragonom dosiąść koni i uderzyć na oddziały ks. Ludwika. Mimo że w tej szarży kawaleria dokonywała cudów odwagi, aby zahamować postępy wojsk cesarskich, to było jej za mało, aby ją powstrzymać. W dodatku piechota na wałach nagle zauważyła masy aliantów wychodzące na ich lewą flankę i tyły. Ogarnęła je panika. Dziesięć batalionów Francuzów i Bawarczyków rozpoczęło gwał­towny odwrót. W pościg ruszyła aliancka kawaleria— 35 szwadronów Anglików i Prusaków. W dodatku jeźdźcy, wstrząśnięci masakrą swojej piechoty, nie dawali pardonu. „«Zabij, zabij i zniszcz!» było hasłem. Więc oni jechali na nich i zabili wszystkich, albo gonili ich, albo ścigali aż do Dunaju”23. Wielu nieszczęsnych piechurów utonęło w Dunaju. Z 14 000 żołnierzy gen. d’Arco przyprowadził elektorowi zaledwie 5000.

A oto fragmenty wspomnień płk. Jean’a de la Colonie, francuskiego uczestnika walk:

2 3 C h u r c h i l l W . , op.cits . 805.

„Angielska piechota prowadziła ten atak najbardziej nieustraszenie na prawo od naszego parapetu, ale przeciw­stawiliśmy się jej z odwagą przynajmniej równą do jej własnej. Wściekłość, furia i desperacja zostały zamanifes­towane po obu stronach, z większym uporem, jako że nacierający i atakowani byli być może najdzielniejszymi żołnierzami na świecie. Niewielki parapet, który oddzielał dwie siły, stał się sceną najkrwawszej walki, jaka może być przedstawiona [...].

Ziemia wokoło naszego parapetu była pokryta martwymi i umierającymi, w stosach prawie tak wysokich jak nasze faszyny, ale cała nasza uwaga była skierowana na wroga i jego ruchy; zauważyliśmy, że wierzchołki ich sztandarów nadal są widoczne mniej więcej w tym samym miejscu, z którego zaatakowali w pierwszym przypadku, zostawiając niewiele wątpliwości, że zbierają się, zanim powrócą do natarcia [...].

Zatem jeszcze raz ruszyli do szturmu, ale z nie lepszym efektem, jak za pierwszym wysiłkiem, gdyż nie tylko brakowało im energii w tym ataku, ale, gdy będąc żywo odpartymi, zostali jeszcze przez nas pogonieni bagnetami więcej niż osiemdziesiąt jardów [czyli 72 m — R.R.] od naszych umocnień [...].

Ale od razu zauważyłem dziwny ruch części naszej piechoty, która ruszyła żywo i raptownie wstrzymała ogień. Rozejrzałem się wokoło — ze wszystkich stron mogłem zorientować się, co spowodowało to zachowanie, i wtedy zobaczyłem kilka linii piechoty w szaro-białych mundurach na naszej lewej flance [...]. Ledwie uwierzyłem, że przybyły posiłki dla nas i wszyscy wokół wierzyli tak samo. Żadna informacja o jakimkolwiek sukcesie wroga nie doszła do nas, nawet taka rzecz była najmniej prawdopodobna [...].

[...] odkryłem pęki trawy i liści przyczepione na ich sztandarach, odznaki jakie wróg ma w zwyczaju nosić z okazji bitwy i w tym samym momencie zostałem uderzony

przez kulę w prawą część dolnej szczęki, co mnie zraniło i ogłuszyło [...].

Od razu krzyknąłem, tak głośno jak mogłem, że nikt nie opuści szeregów i potem sformowałem swoich ludzi wzdłuż umocnień skierowanych ku lasowi, stając frontem w kierunku przeciwnej flanki, co było stroną, gdzie powinniśmy się wycofać. A zatem, kiedy chciałem stawić opór, musiałem zawrócić swoich ludzi i w tym właśnie momencie mogłem podjąć natychmiastowe odejście, co uczyniliśmy w dobrym szyku”24.

Alianci zdobyli Schellenberg. Widząc to dowódca Donauwörth otworzył bramy. W ręce ks. Marlborough i ks. Ludwika wpadła doskonała przeprawa przez Dunaj oraz baza operacyjna do dalszych działań w Bawarii. Jednak cena sukcesu była wysoka. Szpitale w Nordlingen zapełniły się blisko 6000 rannych. Dodatkowo zostało 1500 zabitych. Największe straty (proporcja zabitych i rannych wobec ogółu biorących udział w akcji) ponieśli Anglicy — 1500 zabitych i rannych na 6000 biorących udział w walkach. Wśród nich było wielu wysokich rangą oficerów (sześciu generałów-poruczników zabitych, a pięciu rannych, czterech generałów-majorów, 28 bry­gadierów, pułkowników i podpułkowników). Kiedy wie­ści o „masakrze” pod Schellenbergiem dotarły do Anglii, wywołały szok.

Wielu polityków zadawało sobie pytanie: „Jaki był sens wzięcia wzgórza w sercu Niemiec za tak wielką cenę? Czy nie było tam wielu takich wzgórz?”25. Mało kto rozumiał, że zdobycie Donauwörth wystawiało Bawarię na łaskę i niełaskę ks. Marlborough i ks. Ludwika Badeńskiego. W dodatku gazety w Londynie i Hadze sławiły męstwo cesarskiego dowódcy. Przecież Anglik uderzył na najsil­

24 C o l o n i e Jean de la, Chronicles of an Old Campaigner, 1692-1717, London 1904, s. 182-192.

2 5 Churchi l l W. , op.cit., s . 807.

niejszą część umocnień! Jaki był tego sens? Lepiej zrobił ks. Badeński — uderzył w miejscu słabo bronionym, wykorzystał błąd wroga, nie jak jego kolega. Elektorka Hanoweru Zofia napisała w jednym ze swoich listów do słynnego Leibnitza takie oto słowa:

„Elektor jest zasmucony stratą tak wielu odważnych poddanych [Hanowerczycy stracili w walkach prawie 1000 zabitych i rannych — R.R.] w konsekwencji błędów zrobionych przez wielkiego generała Marlborough. Mówi, że margrabia Badenii sprawił się o wiele lepiej, i że bez niego nastąpiłaby kompletna porażka, gdyż na innym skrzydle odpowiednie kroki nie zostały podjęte”26.

Holendrzy natomiast wybili medal z podobizną ks. Ludwika z napisem: „Wróg pokonany i zmuszony do ucieczki a ich obóz splądrowany w Schellenbergu niedaleko Donauwörth 1704”.

Widzimy zatem, że niewielu zrozumiało strategiczne znaczenie tego miasta, jak również fakt, że to frontalny atak ks. Marlborough umożliwił cesarskiej armii flankowe podejście i ostateczne zwycięstwo. Tak naprawdę to zarów­no angielscy, jak i holenderscy politycy w dziecinny sposób mścili się na swoim głównodowodzącym, że ten ośmielił się ich przechytrzyć co do celu marszu — nie nad Mozelę, nawet górny Ren, a nad Dunaj.

Jednak po zdobyciu Donauwörth Bawaria leżała u stóp aliantów: „Konfederaci trzymali teraz zabezpieczoną prze­prawę przez Dunaj, znaczna ilość zapasów została wziętai inicjatywa została przejęta od Francuzo-Bawarczyków. Donauwörth w ręku konfederatów, droga do Wiednia została zablokowana, a miasta i bogate wsie Bawarii leżały otworem”27.

26 L e i b n i z G.W., Die Werke... durch die Munificenz des Königs von Hannover ermoglicgte Ausgabe von O. Klopp, t. IX, 1873, s. 91, [w:] C h u r c h i l l W., op.cit., s. 807.

27 Ti nc e y J., Tur ner G., op.cits. 36.

KAMPANIA W BAWARII

Po zdobyciu Schellenbergu armia aliancka przeszła Dunaj. Rozpoczęła się kampania w Bawarii, a właściwie „dewastacja” Bawarii. Elektor Maksymilian Emanuel, gdy tylko doszły do niego wieści o upadku twierdzy, wycofał się ze swojego ufortyfikowanego obozu w Dillingen. Udał się aż do Augsburga, gdzie założył nowy obóz opartyo działa twierdzy i rzekę Lech. Rozkazał także, aby garnizon z Neuburga wycofał się do potężnej twierdzy Ignolstädt, leżącej nad Dunajem. Skutecznie broniła ona rzeki, uniemożliwiając aliantom korzystanie z transportu wodnego z Passawy do Ulm. Jednocześnie słał listy do Wersalu, domagając się pomocy.

Ks. Marlborough, wobec braku jakichkolwiek działań z francusko-bawarskiej strony postanowił zdobyć niewielką twierdzę Rain nad rzeką Lech. Razem z wzięciem bez walki Neuburga Dunaj byłby wolny od Bawarczyków (oczywiście poza wspomnianą już twierdzą w Ignolstädt). Jednak okazało się, że nie było to takie proste. Angielska armia nie zabrała ze sobą ciężkiej artylerii z Flandrii. Tymczasem działa cesarskie, obiecane na początku kam­panii, jeszcze nie dotarły. Tak więc mała forteca w Rain, broniona przez kilkuset uciekinierów ze Schellenbergu, stawiała opór aż przez tydzień. Dopiero 16 lipca jej garnizon poddał się, ale na honorowych warunkach — wy­szedł z obwarowań z bronią i sztandarami oraz nie poszedł do niewoli, lecz do Augsburga.

Przykład Rain odstraszył ks. Marlborough od działań oblężniczych. Twierdze w Ignolstädt i Monachium musiały na razie poczekać. Na naradzie w Neuburgu alianci po­stanowili spustoszyć jak największe tereny Bawarii, licząc, że cierpienia poddanych zmuszą elektora do zawarcia porozumienia z Leopoldem I. Tak więc przez prawie miesiąc piechota i kawaleria systematycznie obracały

w ruinę kolejne wsie i miasteczka. „[...] zostały wydane rozkazy do wszystkich oddziałów, aby plądrować i grabić kraj, ale nie palić żadnego miejsca. Zostało to zrobione z zamiarem oderwania elektora od Francuzów i jak dotąd odniosło swój efekt, jako że został przygotowany traktat, który położy kres naszemu grabieniu”28.

Wreszcie hrabia Wratislaw dostał tajny list od Maksymilia­na Emanuela, w którym elektor domagał się sprecyzowania warunków za jakie mógłby odstąpić od Francuzów. Ks. Marlborough i ks. Ludwik Badeński naradzali się krótko. Do Ulm pojechał sekretny posłaniec, wioząc aliancką ofertę: cesarz przebaczy swojemu poddanemu, elektor zachowa swój tytuł i przysługujące mu prawa w Rzeszy, wszystkie terytoria wrócą pod jego władzę, a dostanie nawet niewielkie dodatki, co miała zagwarantować królowa Anna. W zamian za zniszczenia alianci wypłacą 100 000 koron, a ks. Marlbo­rough obiecał, że najmie 10 000 bawarskich żołnierzy na kampanię we Włoszech w 1705 r. Gdy wkrótce przyszedł następny list od elektora, dowódcy mogli poczuć się uspoko­jeni. Maksymilian Emanuel na wszystko się zgadzał, chociaż dodał ważny warunek: francuskiej armii Marsina musi zostać dany swobodny przemarsz nad Ren.

Tak więc można było rozpocząć przygotowania do podpisania traktatu. Przewidziano to na 12 lipca.

Nagle jednak wszystko się popsuło. Francuzi przebywa­jący w Ulm domyślali się, że Maksymilian Emanuel potajemnie porozumiewa się z aliantami. Postanowili temu przeciwdziałać. Wezwali elektora na naradę wyższych dowódców. Na spotkaniu przedstawili mu ultimatum — albo zaprzestanie negocjacji, albo oni podejmą odpowiednie kroki. Różnie można było to interpretować, ale na pewno niezbyt optymistycznie. W dodatku Francuzi pokazali listy, z których wynikało, że Ludwik XIV szykuje pomoc dla

28 C h a n d 1 e r D., red., Robert Parker..., s. 34.

Bawarii. Niech przynajmniej elektor poczeka na rezultaty. Maksymilian Emanuel nie miał wyboru. Zamiast podpisać traktat z aliantami, wysłał pismo, w którym prosił o trochę czasu. Jednak sprzymierzeni nie chcieli czekać. Plądrowanie rozpoczęło się znowu.

13 lipca do Ulm dotarła wiadomość, że do Bawarii maszeruje armia marsz. Tallarda licząca 36 000 ludzi (40 batalionów i 60 szwadronów). To ostatecznie przeważyło szalę. Maksymilian Emanuel napisał kolejny list, oznaj­miając, że „honor” nie pozwala mu odstąpić od Lud­wika XIV. Wojna trwała nadal.

Nie wszystkim alianckim oficerom odpowiadało nisz­czenie wrogiego kraju. Nawet ks. Badeński miał dość. Wreszcie na radzie wojennej 22 lipca zaprotestował przeciw barbarzyńskim praktykom. Zaproponował, że jego armia pójdzie oblegać Ignolstädt, a armia ks. Marlborough — Mo­nachium. Poparło go wielu wyższych dowódców. Pod koniec lipca Cardonnel tak pisał do przyjaciela w Anglii:

„Nie poczyniliśmy żadnego postępu od naszego zwycięs­twa pod Schellenbergiem, chyba że będzie to paleniei niszczenie kraju Elektora [...] nasz ostatni marsz był cały w ogniu i dymie. Mamy teraz iść, aby oblegać Ignolstädti proszę Boga, aby wszystko odbyło się bezpieczniei mógłbym odejść z tego kraju”29.

Kiedy do ks. Marlborough dotarły wieści o zbliżaniu się Tallarda, ten również pojął, że dewastacja Bawarii była chybionym zadaniem. Ale na razie nie chciał jej przerywać. Wiedział natomiast, że sytuacja się skomplikowała. Przybycie nowej armii wroga do Bawarii wydłuży kampanię. Był już koniec lipca. Za dwa miesiące armie muszą przejść na leża zimowe. W dodatku co powie angielski głównodowodzący Holendrom i parlamentarzystom? Cały marsz nad Dunaj, zresztą podjęty bez ich wiedzy i zgody, przyniósł zdobycie

29 T r e v e l y a n George Macaulay, England under Queen Anne. By George Macaulay Trevelyan, t. 1, Bienheim, London 1945, s. 371.

Donauwörth (ale jakim kosztem) i zniszczenie połowy Bawarii. Nie, to oznaczałoby klęskę. Ks. Marlborough w końcu postanowił zmienić taktykę. Skoro ks. Badeński chce oblegać Ignolstädt, niech idzie. Uległ, ale w zamian za kolejny tydzień totalnej dewastacji ziem elektora. Badeń- czyk ustąpił. Do końca lipca 1704 r. regimenty alianckiej kawalerii ruszyły palić i niszczyć. Dotarły nawet pod bramy Monachium. Robert Parker twierdzi, że zostały zniszczone 372 miasta, wioski i farmy. Dla niego widok tak zdewastowanego kraju był wstrząsem30.

Jednak wkrótce okazało się, że takie działania mają swoje uzasadnienie. Maksymilian Emanuel wprawdzie nie uległ żądaniom aliantów, ale popełnił znaczący błąd tak­tyczny. Zemścił się dopiero w kolejnej fazie wojny. Zatrwożony zniszczeniami kraju postanowił przynajmniej ocalić swoje majątki. Dlatego też z obozu pod Ulm wyruszyły bawarskie wojska, aby zająć monarsze domeny. Wkrótce, tzn. kiedy sprzymierzeni zaprzestali dewastacji kraju, w Ulm znajdowało się zaledwie 5 batalionów piechoty (z 36) i 20 szwadronów (z 60). Reszta została rozrzucona po całej Bawarii.

Ks. Marlborough napisał do swojej żony następujący list:„Lipiec 30

Pomoc, której elektor oczekuje w niedzielę dała mu tak wielkie postanowienie, że on w ogóle nie myśli o pokoju. Jednakże my jesteśmy w jego kraju i będzie trudno przekonać nas do opuszczenia go. Tego ranka wysłaliśmy 3000 konnych do jego głównego miasta, Monachium, z rozkazami, aby palić i niszczyć cały kraj wokół niego. To jest tak sprzeczne z moją naturą, że nic poza absolutną koniecznością mogło mi pozwolić przetrwać to, gdyż ci biedni ludzie cierpią za ambicje swojego pana. Jako że nie było wojny w tym kraju przez ponad sześćdziesiąt

30 C h a n d l e r D . , red., op.cits. 35.

lat, te miasta i wioski są tak czyste, że byłabyś z nich zadowolona”31.

Rzeczywiście niszczenie Bawarii nie było zaszczytnym czynem. Wprawdzie alianci mogli twierdzić, że w ten sposób mszczą się na sojuszniku Ludwika XIV, który w latach osiemdziesiątych XVII w. jeszcze gorzej zdewas­tował Palatynat. Jednak niewielu oficerom i żołnierzom poprawiło to nastroje. W tamtych czasach karanie poddanych za grzechy i działania ich władców nie było aż tak po­wszechne. Zatem nagana jakiej udziela swojemu przodkowi Winston Churchill jest jak najbardziej na miejscu. Nie jest ważne co ks. Marlborough mógł odczuwać i pisać do swojej ukochanej żony. Liczyły się czyny. „Ludzie u władzy muszą być sądzeni nie za to co czują, ale za to co robią. Lamentowanie nad nieszczęściami, które chęć spowodowała jest tanim pocieszeniem dla zranionego sumienia”32.

Nie było także czasu na wyrzuty sumienia. Oto znad Renu nadchodził w kierunku Bawarii nowy przeciwnik — armia Tallarda, licząca 34 000 żołnierzy.

ARMIA MARSZ. TALLARDA RUSZA DO BAWARII

Gdy tylko do Landau przybyły rozkazy od Ludwika XIV marszałkowie Tallard i Villeroy rozpoczęli proces tworzenia nowych armii. Tallard ze swoimi siłami zaczął przeprawę przez Ren w Strasburgu 28 czerwca. Jego siły znalazły się po drugiej, „niemieckiej”, stronie rzeki 1 lipca. Za nim swoją armię przeprawił Villeroy. Gen. de Coigny natomiast ruszył, aby wykonać swoje zadanie — pilnować Alzacji.

Tallard, zauważony przez siły cesarskie pilnujące Linii Stollhofen, szedł do Bawarii. Villeroy stanął w okolicy Linii, aby obserwować armię ks. Eugeniusza. Francuskie oddziały znowu przejęły inicjatywę.

31 Coxe W., op.cit., t. I, s. 375, [w:] Churchill W., op.cit., s. 822.32 C h u r c h i l l W., op.cit., s. 822-823.

Marszałek po raz drugi w tym roku przechodził przez Czarny Las. Trwało to do 16 lipca. Tego dnia jego armia stanęła pod niewielką fortecą w Villingen. Tallard planował ją zdobyć, a potem ruszyć na Rothweil. Te dwie pozycje miały tworzyć jego linie komunikacyjne z Bawarią. Jednak od samego początku sprawy szły nie po myśli Francuza. Najpierw straszne spustoszenia i rozboje, jakich dopuszczali się jego żołnierze, spowodowały powstanie oddziałów party­zanckich wśród chłopów w Czarnym Lesie. Maruderzyi służby tyłowe ginęli w męczarniach z rąk zdesperowanych wieśniaków. Dalej Villingen. Niewielki garnizon bronił się z uporem. Tallard przewidywał, że oblężenie potrwa około dwóch dni. Ale czas mijał, a obrońcy zabójczo celnym ogniem odpowiadali na francuskie pociski. Baterie oblegają­cych, źle usytuowane, dostały się pod ostrzał armat cesars­kich. Pożary w mieście były szybko gaszone przez mieszkań­ców. W dodatku do kwatery marszałka przybył kurier od Marsina z wieściami o klęsce pod Schellenbergiem i niszcze­niu Bawarii. Były to porażające wiadomości. Wprawdzie już 6 lipca Tallard wiedział, że elektor stracił Donauwörth z przeprawą przez Dunaj, ale alianci mieli zapłacić za szturm ofiarą aż 14 000 ludzi, a sam ks. Badeński został ciężko ranny. Teraz nagle okazało się, że Maksymilian Emanuel spiskuje z ks. Marlborough i myśli o separatystycznym pokoju! Tylko szybkie nadejście odsieczy, alarmował Marsin, może zmusić go do zmiany decyzji. Nie było wyjścia. 22 lipca Tallard zwinął oblężenie Villingen, porzucił myślio wzięciu Rothweil i ruszył do Augsburga.

Jednak ani marszałek, ani Villeroy nie wiedzieli, że 18 lipca, kiedy już od dwóch dni Francuzi bombardowali Villingen, ks. Eugeniusz z 16 000 ludzi opuścił Linie Stollhofen i wyruszył do Rothweil. Zrobił to tak umiejętnie, że Villeroy w niczym się nie zorientował. Cesarska armia zaczęła z dystansu pilnować Tallarda. „Jeśli Tallard ma połączyć się z elektorem, Eugeniusz będzie się trzymał

blisko i połączy się z Marlborough w odpowiednim czasie”33. W Rothweil była już 20 lipca, zagrażając tyłom Tallarda i przecinając jego połączenia z armią Villeroya.

Francuz, po zwinięciu oblężenia, nie mógł ruszyć zamierzoną trasą (drogę blokowały mu siły ks. Euge­niusza), więc poszedł w kierunku Augsburga okrężną drogą. Dunaj sforsował w Tuttlingen i idąc wzdłuż rzeki doszedł do Augsburga 5 sierpnia. Nie miał dość furażu dla swojej armii — nie mógł przygotować linii komunikacyjnych — a nagle odkrył, że w mieście nie ma odpowiedniej ilości ziarna.

Tymczasem ks. Marlborough dowiedział się o marszu Tallarda prawie w tym samym momencie, jak przekroczył on Ren. Natychmiast porozumiał się z ks. Eugeniuszemi zdecydował wysłać mu na pomoc 40 szwadronów swojej kawalerii. Sabaudczyk musiał myśleć również o armii marsz. Villeroya. Jeżeli Francuzi dowiedzą się, że Linii Stollhofen strzegą tylko słabe siły, to zorientują się, że Eugeniusz poszedł do Bawarii. Wtedy na pewno marszałek podąży jego tropem. Dlatego też Sabaudczyk urządził genialną prowokację. Gdy tylko dowiedział się, że Tallard dotarł pod Augsburg, ruszył w okolice Linii z ostentacją. Ale nagle, 28 lipca zniknął gdzieś w Szwabii. Jednak Francuzi byli przekonani, że pilnuje umocnień. Tymczasem18 000 ludzi, razem z 40 szwadronami kawalerii ks. Marlborough, szło w okolice Dillingen.

Ludwik XIV, gdy tylko dowiedział się o marszu Euge­niusza do Rothweil, kazał Villeroyowi podążać także w tym kierunku, a obserwację Linii Stollhofen zostawić gar­nizonowi Strasburga. Byłoby to rozsądne posunięcie. Ale Villeroy 28 lipca był przekonany, że Eugeniusz powrócił nad Ren. Dlatego zignorował nowe rozkazy od swojego monarchy i przesłał zapewnienia, że książę z całą swoją

33 C h u r c h i l l W . , op.cit. , s . 825.

armią strzeże Linii. Ludwik XIV z Wersalu nie był w stanie skontrolować rewelacji swojego podwładnego i po namyśle zatwierdził jego postępowanie. Tak więc silna armia marsz. Villeroya strzegła Strasburga i pilnowała nielicznej załogi Linii. A ks. Sabaudzki maszerował do Bawarii.

Dzięki posunięciom dwóch alianckich dowódców nadej­ście armii Tallarda zostało praktycznie zneutralizowane.

KS. LUDWIK BADEŃSKI ODCHODZI OBLEGAĆ IGNOLSTÄDT

Ks. Marlborough i ks. Badeński musieli postanowić co robić dalej. Wszyscy zdawali sobie sprawę, że dalsze niszczenie Bawarii nie ma sensu. Elektor na pewno nie ugnie się przed żądaniami aliantów, kiedy na pomoc nadeszło mu 34 000 Francuzów. Ks. Ludwik postanowił, że razem ze swoją armią pomaszeruje oblegać Ignolstädt— ostatnią bawarską twierdzę nad Dunajem, a siły ks. Marlborough będą go osłaniać. Anglik ani nie zaprotestował, ani nie wyraził jednoznacznej zgody. Czekał na wieści od ks. Eugeniusza. A ten przybył do Dillingen i obserwował koncentrację sił Tallarda z armią marsz. Marsina i Ma­ksymiliana Emanuela w Biberbach i Augsburgu.

Wielu historyków zauważa, że oblężenie Ignolstädt było pułapką zastawioną przez Eugeniusza i Marlborough, w którą wpadł ks. Badeński. Obaj wielcy dowódcy musieli zdawać sobie sprawę, iż tylko generalna bitwa może coś zmienić w nowo zaistniałej sytuacji. Znali niechęć ks. Ludwika do ryzykownych działań. Zagrali więc tak, aby to on sam wysunął myśl o oblężeniu. I Badeńczyk chwycił przynętę. Ks. Marlborough kilka dni niby wahał się, czy to nie on powinien oblegać Ignolstädt. Ale ostatecznie miał wspaniałomyślnie zgodzić się na propozycję ks. Ludwika. Jednak, jak zauważył John Tincey34, oblężenie Ignolstädt

34 T i n c e y J., T u r n e r G., op.cits. 37.

było pomysłem samego Badeńczyka. W dodatku zapew­niłoby aliantom alternatywną przeprawę przez Dunaj w wy­padku utraty Donauwörth oraz oczyściłoby tę rzekę z bawar­skich garnizonów.

Ks. Eugeniusz 6 sierpnia przybył do Schrobenhausen, kilometr od Sandizeil, gdzie stacjonowały połączone armie ks. Marlborough i ks. Badeńskiego — razem 53 000 ludzi. Do narady pomiędzy trzema książętami i hrabią Wratis- lawem doszło 7 sierpnia. Ks. Marlborough wyjawił, że poprowadzi armię osłaniającą oblężenie. To zostawiało dwóch cesarskich dowódców — niech sami rozstrzygną, który pójdzie pod Ignolstädt. Zanim ks. Eugeniusz zdołał coś powiedzieć, Badeńczyk stanowczo oświadczył, że to on powinien iść nad Dunaj i oblec twierdzę. Sabaudczyk wspaniałomyślnie się zgodził.

Pod dowództwem ks. Ludwika 8 sierpnia wyszło z San­dizeil 15 000 ludzi (20 batalionów i 15 szwadronów) oraz słaby park oblężniczy i ruszyły oblegać Ignolstädt.

Teraz ks. Marlborough dysponował armią liczącą 38 000 ludzi, która musiała pilnować oblężenia Ignolstädt wobec 60 000 Francuzów i Bawarczyków. W dodatku od 16 000 żołnierzy ks. Eugeniusza w Höchstädt oddzielał go tylko Dunaj. Tak więc można założyć, że wobec silniejszego przeciwnika odesłanie 15 000 ludzi było czystym szaleństwem. Napoleon Bonaparte na pewno zdegradowałby ks. Marlborough, gdyby ten był jednym z jego marszałków. Przecież podstawową zasadą wojs­kowości było zachowanie maksymalnie skoncentrowa­nych sił w przypadku chęci stoczenia decydującej bitwy. A ks. Marlborough i ks. Eugeniusz z dużą determinacją złamali ten kanon. Na pewno mogli wezwać ks. Ludwika, jeżeli poczuliby się zagrożeni. Ale oto około 8 sierpnia Anglik posłał pod Ignolstädt dalsze 10 szwadronów ze swojej armii (czyli około 1600 żołnierzy). I to w chwili, gdy był zdecydowany wydać bitwę marszałkom i elek­

torowi. Czyli ks. Marlborough musiał być absolutnie pewny swoich żołnierzy.

Tymczasem w Augsburgu trwały gorączkowe narady pomiędzy Tallardem, Marsinem i Maksymilianem Emanu­elem. Jak już wspomniałem, kiedy Tallard przybył do miasta był zaskoczony widokiem, jaki w nim zastał. Jeszcze pod Villingen Marsin zapewnił go, że ma dość zaopatrzenia dla jego 34 000 ludzi. Nagle jednak okazało się, że w Augsburgu jest tylko 40 worków mąki. Dlatego wysłał swoje siły do miejscowości Biberbach, aby zgromadziły zapasy na następne dni. Wkrótce miały dołączyć do nich siły Marsina i elektora. W dodatku z silnej armii ba­warskiej elektor mógł zabrać w pole zaledwie 5 batalionówi 23 szwadrony. Reszta strzegła jego majątków przed grabieżą i dewastacją ze strony aliantów. Marsz. Tallard zażądał od elektora, aby natychmiast zebrał wszystkie rozproszone siły wokół Augsburga. Marsin poparł go. Ale Maksymilian Emanuel się ociągał — owszem zbierze swoje siły, ale dopiero jak nieprzyjaciel opuści jego kraj. Na razie, w geście kompromisu, rozkazał wyjść czterem batalionom i czterem szwadronom z Monachiumi kierować się w stronę Augsburga.

Na kolejnej naradzie w Biberbach, gdzie stacjonowała armia Tallarda, trzej dowódcy postanowili zmusić aliantów do opuszczenia Bawarii przez zagrożenie ich liniom komu­nikacyjnym w Nordlingen. Marszałek raportował do Wer­salu: „ze wzgórz Biberbach będziemy widzieć co zrobi nieprzyjaciel i podporządkujemy nasze ruchy, zanim trzy­naście batalionów i szesnaście szwadronów, którymi Elektor podjął się wzmocnić swoją armię, umożliwi nam chwycić nieprzyjaciela ciaśniej i wtedy nie damy mu odejść tanio”35. Dlatego połączone armie wyszyły z Biberbach i ruszyły nad Dunaj. 10 sierpnia przeprawiły się przez rzekę i rozbiły

35 P e l e t J.J.G., Va u l t F.E. de, op.cit., t. IV, s. 548, [w:] C h u r c h i l l W., op.cit., s. 840.

namioty w Dillingen. Było to miejsce dawnego obozowiska elektora, kiedyś potężnie ufortyfikowanego. Tallard chciał tam poczekać do nadejścia posiłków — owych oddziałów z Monachium, a potem działać na liniach komunikacyjnych aliantów. Lecz ku zaskoczeniu marszałka żadnych umocnień już nie było! Bawarczycy zrównali je z ziemią. Wściekły Tallard nie wiedział co dalej robić. Elektor zachęcał, aby ruszyć trochę dalej pod Höchstädt. Znał te okolice, przecież niedaleko tej miejscowości stoczył razem z marsz. Villarsem zwycięską bitwę w 1703 r. Uznał je zatem za dogodne do obrony. W dodatku można było zaskoczyć siły ks. Euge­niusza i zniszczyć je przed odejściem ks. Marlborough z Bawarii. Marsin poparł ten pomysł. Jednak trwały sporyo to co robić dalej. Maksymilian Emanuel pragnął uderzyć na ks. Eugeniusza i iść odbić Donauwörth. Ale Tallard sprzeciwił się temu. Czas pracuje na naszą korzyść, argumentował. Wkrótce sezon działań wojennych się skoń­czy, a armia ks. Marlborough nie może zostać na zimę w Bawarii. W 1705 r. całkowicie zniszczy się Austriakówi zdobędzie Wiedeń. Poczekajmy na pełną koncentrację oddziałów bawarskich. Na sprzeciwy elektora marszałek odparł sucho: „Gdybym nie był tak pewien prawości Waszej Wysokości, wyobrażałbym sobie, że pragniesz ryzykować siłami Króla bez posiadania jakichkolwiek własnych [wyróżnienie — R.R.], aby zobaczyć jakie ryzyko poniosą”36. Zawstydzony elektor umilkł. Ale Marsin poparł jego starania. Przecież 60 000 niezwyciężonych żołnierzy „Króla Słońce” nie może obozować bezczynnie przez miesiąc, czekając co zrobi wróg. Niżsi oficerowie poparli elektora. Ostatecznie Tallard trochę ustąpił. Armia rozłoży się na równinie Höchstädt i poczeka na ruch nieprzyjaciela. Jeżeli nadarzy się okazja, Francuzi i Bawarczycy uderzą na siły ks. Eugeniusza i odbiją Donauwörth. Wielki angielski

3 6 Churchi l l W. , op.cit. , s . 841.

historyk George Macaulay Trevelyan czyni Tallardowi wyrzuty. Uważa, że powinien on z większą determinacją bronić swoich poglądów i nie ulec dwóm kolegom. Dys­ponował przecież najsilniejszą armią. Jego uwagi o opóź­nieniu walki wydały się angielskiemu historykowi słuszne. Lepiej niż Marsin i elektor znał arkana dyplomacji Lud­wika XIV. Przecież Włochy, Niderlandy, Badenia i Wir­tembergia były we francuskich rękach. Sezon na działania wojenne w 1704 r. już się powoli kończył i armia ks. Marlborough będzie musiała odejść z Bawarii. Lepiej poczekać na wiosnę 1705 r. Wtedy wyprze się aliantów z Bawarii i pójdzie na Wiedeń37. I rzeczywiście w ar­gumentacji Tallarda było sporo racji. Bitwę chciał stoczyć przede wszystkim ks. Marlborough. To jemu potrzebny był spektakularny sukces — zwycięstwo w generalnym starciu. Francuzi mogli poczekać do następnego roku. Jednak Marsin i elektor nie chcieli czekać, pragnęli odpłacić Anglikowi za klęskę pod Donauwörth i niszczenie Bawarii. Poparli ich niżsi oficerowie, grożąc wysłaniem skarg do Wersalu. Gdyby Tallard był żołnierzem, a nie dyplomatą, powinien wzruszyć ramionami i trzymać się swoich po­stanowień. Jednak marszałek był również dyplomatą szu­kającym kompromisów. I znalazł pośrednie wyjście, które doprowadziło go do Höchstädt, a 13 sierpnia do Blenheim. Potwierdziła się zasada, że na wojnie nie ma kompromisów. Doskonale rozumieli to ks. Marlborough i Eugeniusz. Zaryzykowali odsyłając ks. Badeńskiego i wygrali.

KU BITWIE

Po odejściu sił ks. Ludwika ks. Marlborough miał swoje oddziały skoncentrowane w Sandizeil. Stąd mógł zarówno osłaniać oblężenie, jak i w miarę szybko przyjść na pomoc

3 7 T r e v e l y a n G.M., op.cit., s. 373-376.

ks. Eugeniuszowi. Do Donauwörth miał około 22 mil (około 33 km), które mógł przejść w jeden dzień. Po naradzie Sabaudczyk odjechał do swojej armii rozłożonej w okolicach Höchstädt, obserwując poczynania marszałków i elektora. Natomiast ks. Marlborough przygotowywał swoją armię do bitwy po drugiej stronie Dunaju.

Nagle 10 sierpnia przybył kurier od ks. Eugeniusza z alarmującymi nowinami:

„Obóz w Munster, dwie godziny od Donauwörth,sierpień 10, 1704

Monsieur,Wróg wymaszerował. Jest prawie pewne, że cała armia

przekracza Dunaj pod Lauingen. Oni zepchnęli podpuł­kownika, którego ja posłałem, aby rozpoznał z powrotem Höchstädt. Równina Dillingen jest zatłoczona żołnierzami. Trzymałem się tutaj cały dzień, ale z osiemnastoma batalionami nie ważę się ryzykować zostać na noc. Opuś­ciłem jednakże z wielkim żalem, [pozycję] będącą dobrą i jeśli on [nieprzyjaciel] zajmie ją, będzie drogo nas kosztowało odebranie jej.

W takim wypadku odesłałem tej nocy piechotę i część kawalerii do obozu, jaki wyznaczyłem przed Donauwörth. Zostanę tu tak długo, jak będę mógł, z kawalerią, która przybyła dzisiaj z obozu Waszej Ekscelencji i z moimi własnymi dragonami. Jak tylko czoło waszej piechoty przybędzie, ruszę znowu z moją, jeśli przeciwnicy nie zajmą pozycji.

Wszystko, milordzie, zawiera się w szybkości [diligence] i czy ty niezwłocznie wyruszysz, aby dołączyć do mnie jutro, bez czego, obawiam się, będzie za późno. Krótko mówiąc, cała armia jest tu. Oni zostawili przynajmniej dwanaście batalionów w Augsburgu pod Caramenem [...].

Kiedy pisałem, dotarły do mnie pewne wieści, że cała armia przeprawiła się. Tak więc nie ma nawet chwili do stracenia i myślę, że możesz zaryzykować

podjęcie marszu przez Lech i Dunaj. To na pewno skróci go, bo droga jest lepsza. Czekam twojej odpowiedzi, milordzie, aby podjąć swoją decyzję. Jest ponad wszelką wagą, aby nie zostać zamkniętym [zahamowanym?] po­między tymi górami i Dunajem”38.

Tak więc ks. Eugeniusz musiał wycofać się w kierunku Donauwörth. Obaj z ks. Marlborough natychmiast pojęli dwa niebezpieczeństwa: nieprzyjaciel może zniszczyć armię cesarską zanim angielska przybędzie jej na pomoc oraz, że równina wokół Höchstädt jest ostatnim miejscem, gdzie można stoczyć generalną bitwę przed górami Szwabii. To zelektryzowało Anglika. Natychmiast wysłał całą swoją kawalerię na pomoc Sabaudczykowi, a piechota pod gen. Charlesem Churchillem (20 batalionów) i główne siły ruszyły ku przeprawom przez Dunaj. Ks. Marlborough zdawał sobie sprawę, że marsz 36 000 ludzi jedną drogą, a potem przeprawa przez rzekę jednym mostem, spowoduje duże zatory oraz opóźnienia. Dlatego jego brat dostał rozkazy przeprawy pod Merxheim. 11 sierpnia obie kolum­ny dotarły do rzeki i zaczęły ją przekraczać. Na następny dzień przewidziana została koncentracja obu alianckich armii przy rzece Kessel.

Tymczasem siły francusko-bawarskie, jak już opisał ks. Eugeniusz, 10 sierpnia wyruszyły z Dillingen ku Höchstädt.11 sierpnia podeszły pod to miasteczko i wzięły do niewoli 180 ludzi z cesarskiej załogi strzegącej tamtejszego zamku.12 sierpnia rozbito obóz nad rzeką Nebel między wioskami Blenheim (lub Blindheim) a Lutzingen. Między marszał­kami i elektorem znowu wynikły spory co robić dalej. Maksymilian Emanuel nalegał na dalszy marsz, aby rozbić Eugeniusza i zająć Donauwörth. Marszałkowie nie byli tacy pewni. Wysłane podjazdy stwierdziły obecność dużych alianckich sił nad pobliską rzeką Kessel. Tak więc pewnie

38 C h u r c h i l l W., op.cits. 837-838 (w przypisie na s. 839 również francuska wersja tego listu).

ks. Marlborough połączył się z Sabaudczykiem. Dys­ponowali znacznymi siłami, a jeżeli jeszcze był z nimi ks. Badeński nie warto było ryzykować. Tak więc 12 sierpnia 40 szwadronów markiza de Silly mszyło na rekonesans, który miał o wszystkim zadecydować: jeżeli siły ks. Ludwika nie nadeszły, należy uderzyć na aliantów. Jeżeli zaś były, trzeba poczekać, aż nieprzyjaciel wycofa się do Nordlingen. Jednak podjazd natknął się na równie silną kawalerię sprzymierzonych. De Silly’emu udało się wziąć kilku jeńców oraz zebrać kilkunastu maruderów. W obozie pod Höchstädt zaczęło się ich badanie. Wszyscy powiedzieli to samo — ks. Badeński jest nad Kessel, ale alianci zamierzają wycofać się ku Nordlingen, zaniepokojeni nagłym manewrem francusko-bawarskim, aby ratować swoje linie komunikacyjne. Uspokojeni marszałkowie po­stanowili poczekać na dalszy rozwój wypadków i dać odpocząć wojsku. 12 sierpnia odnieśli znaczny sukces.

Tallard, Marsin i elektor nie mogli wiedzieć, że w odleg­łym o 6 mil od ich obozu Tapfheim ks. Marlborough i ks. Eugeniusz dokonywali lustracji terenu przed Nebel. Wspięli się na wieżę tamtejszego kościoła i przez lunety badali teren. Po południu 12 sierpnia podjęli decyzję — następnego dnia ruszą na przeciwnika i zmuszą go do decydującej bitwy.

Jak się okazało owi „jeńcy” i „dezerterzy”, których pochwycił podjazd de Silly’ego, tak naprawdę okazali się agentami ks. Marlboroügh. Mieli przekonać marszałków, że armia aliantów liczy 80 000 ludzi (był z nimi ks. Badenii), ale nie zamierza toczyć w 1704 r. decydującej bitwy, lecz wycofać się do Nordlingen. Sam Anglik za to doskonale znał skład i liczebność sił przeciwnika. Współ­cześni historycy są pod wrażeniem wywiadu, jakim dys­ponował ks. Marlborough. Kilka razy podczas marszu nad Dunaj dostawał tajne dokumenty, które okazywały się najtajniejszymi kopiami listów i dyspozycji wychodzących od francuskiego ministra wojny Chamillarta do marszałków

w polu. Winston Churchill pisze tak: „Nie mniej godną podziwu była Służba Wywiadowcza Marlborough. W tych dniach pomiędzy Koblencją i Mainz w obozie pod Neustadt Pan Cardonnel [sekretarz ks. Marlborough — R.R.] otrzy­mał ważny list od przyjaciela w Celle. List i jego załączniki zniknęły, ale ich treść może być osądzona przez odpowiedź Cardonnela. «Za te służby — napisał — należy panu podziękować oraz za pańskie dwa listy z dołączonym Memoriałem pana de Chamillarta i wywodem du Breuila. Z uwagi na poprzednie [raporty — R.R.], wie pan jużo najważniejszym punkcie jaki oni podjęli — połączeniu— ma ono swój efekt bez ani jednego uderzenia, zanim ks. Badenii nie dołączył do żołnierzy i kiedy dał dokładne rozkazy, aby oni nie działali przed jego przyjazdem: znajdujemy, jednakże, najważniejsze zamiary nieprzy­jaciela, w tym memoriale, i mam nadzieję, że będziemy w stanie przeciwstawić się im» [wyróżnienie — R.R.]”39. Dalej autor wyjaśnia, że informacje te przesłał szpiego przezwisku Roberton, który był sekretarzem księcia Brunszwiku. Za swoje listy dostawał znaczne sumy ze specjalnego funduszu ks. Marlborough. Jednakże najważ­niejszym agentem księcia był nierozpoznany do dziś człowiek w biurze ministra wojny Chamillarta. „Człowiek ten opłacany był z funduszy tajnych służb Anglii i otrzy­mywał zawrotną sumę 15 000 funtów rocznie. Marlborough utrzymywał kontakty z dworem jakobickim w St. Germain oraz z siostrzeńcem, księciem Berwick, jednym z marszał­ków francuskich. Dbałość o bezpieczeństwo pozwoliła księciu utrzymać źródła informacji w sekrecie przed sko­rymi do kłótni sojusznikami, a także przed potomnymi”40. Tak samo było w momencie gdy marsz. Tallard przekraczał Ren w Strasburgu. Ks. Marlborough znał wtedy liczebność

39 L e d i a r d T., Life of John, Duke of Marlborough, 1736, s. 300, [w:] C h u r c h i l l W., Marlborough..., s. 760.

40 L i v e r n e y A . , op.cit., s . 7 3 .

i cel jego marszu. Teraz zaś wiedział, że siły francusko- bawarskie nie mogą liczyć więcej niż 60 000 ludzi, więc nie były o wiele liczniejsze niż jego i ks. Eugeniusza. Dlatego też 13 sierpnia postanowił uderzyć na pewnych siebie marszałków i elektora, których już oszukał co do swoich zamiarów i liczebności.

13 sierpnia 1704 r. ks. Marlborough i ks. Eugeniusz postanowili wydać decydującą bitwę, która miała rozstrzyg­nąć losy nie tylko Wiednia i Cesarstwa, ale i ich własne.

KRÓTKIE BIOGRAMY DOWÓDCÓW OBU STRON

Warto byłoby teraz przedstawić bohaterów, którzy mieli odegrać główne role w dramacie z 13 sierpnia 1704 r.

Marszałek Camille d’Hostun, hrabia de Tallard (lub Tallart) (1652-1728). Tallard postanowił związać swoją karierę z wojskiem. W 1688 r., kiedy zaczynała się wojna z Ligą Augsburską, został mianowany pułkownikiem, a w 1693 r. generałem-porucznikiem. Po zawarciu pokoju w Rys wiek, Ludwik XIV wyznaczył Tallarda na ambasa­dora Francji w Londynie. Musiał zatem spotkać się z ks. Marlborough wiele razy. To on negocjował warunki obu Traktatów Podziałowych z Wilhelmem III Orańskim (1698 r. w La Haye, 1700 r. w Londynie) i cieszył się dużym zaufaniem swojego monarchy. Wykazał się przy tym znacznym rozeznaniem politycznym, kiedy w swoich memoriałach ostrzegał „Króla Słońce” przed konsekwen­cjami przyjęcia testamentu Karola II Habsburga.

Po wybuchu wojny o sukcesję hiszpańską Tallard wrócił do Francji. Ludwik XIV mianował go gubernatorem pro­wincji Foix (1701) i wysłał w pole. W kampanii 1702 r. służył pod rozkazami marsz. Boufflersa. Walczył dość dobrze, odznaczając się przy wzięciu Trewiru i Brisach. Jednak dopiero w 1703 r. dostał samodzielne zadanie, które polegało na zdobyciu bardzo ważnej twierdzy Landau.

Oblegał ją od 24 października do 28 listopada. 15 listopada zadał klęskę armii cesarskiej, która szła na pomoc oblężonej załodze. Tallard wykazał się przy tym dość dużą odwagą i ryzykiem — nie przerwał oblężenia, lecz podzielił swoje siły i pomimo znacznej przewagi liczebnej nieprzyjaciela (8000 wobec 20 000!), zaryzykował nagły nocny marsz. Do bitwy doszło pod Spirą. Wykorzystał zaskoczenie i rozdzielenie wroga, rozbijając jedną część armii, zanim reszta mogła przyjść na pomoc pokonanym towarzyszom broni. Cesarscy stracili 6000 ludzi, w tym 2000 jeńców i 23 działa, a Francuzi 4000 żołnierzy. Po tym sukcesie oblegany garnizon bronił się jeszcze prawie dwa tygodnie, ale pozbawiony szans na odsiecz poddał się 28 listopada. Zwycięstwo pod Spirą i wzięcie Landau zapewniło Tallar- dowi buławę marszałkowską.

Na początku 1704 r. Ludwik XIV powierzył nowo mia­nowanemu marszałkowi niebezpieczną misję dostarczenia rekrutów i zapasów dla armii Marsina. Tallard wykonał swoje zadanie poprawnie. Ku zdumieniu ks. Badeńskiego i załogi Linii Stollhofen z 36 000 ludzi, 10 000 rekrutów i 400 wozami przeszedł groźne wąwozy Czarnego Lasu i wymanewrował armię cesarską. Następnie tą samą trasą spokojnie powrócił nad Ren.

Dopiero pod Blenheim-Höchstädt szczęście go opuściło i na osiem lat trafił do angielskiej niewoli (1704-1712). Jego wojskowa kariera została złamana, ale wciąż cieszył się łaską Ludwika XTV. Wyraziło się to ciepłym przyjęciem na dworze po powrocie do Francji, mianowaniem na księcia d’Hostun oraz wciągnięciem marszałka do Rady Regencyjnej po śmierci „Króla Słońce”. W 1723 r. Tallard został członkiem Akademii Paryskiej, a w 1726 r. ministrem41.

41 Grand Larousse Encyclopédique XIX Siècle, Paris 1964, t. 10, s. 150; T i n c e y J., T u r n e r G . , op.cit., s . 1 2 ; M a c d o n a l d John, Wojny. Bitwy. Dowódcy, t. III, Wielkie Bitwy Historii, Warszawa 1(WH, s. 40.

Marszałek Ferdinand, hrabia de Marsin (1656-1706). Marsin jest uważany za generała — żołnierza. Karierę wojskową rozpoczął jako kapitan kompanii Gendarmes de Flandre. Dzięki osobistej odwadze został najmłodszym generałem-porucznikiem w armii Ludwika XIV. Wkrótce po tym awansie nadszedł następny — na Dyrektora General­nego Kawalerii (w 1695 r.). W latach 1701-1703 sprawował funkcję ambasadora nadzwyczajnego w Hiszpanii.

W wojnie o sukcesję hiszpańską Marsin walczył pod dowództwem Tallarda pod Spirą i znowu pokazał swoje męstwo. Prawdopodobnie to, a także wstawiennictwo Tallarda, zapewniło Marsinowi buławę marszałkowską w 1703 r. Po kłótniach marsz. Villarsa z Maksymilianem Emanuelem, zajął jego miejsce jako dowódca armii niemiec­kiej. Kilka uwag, które wyraził na naradach wojennych było celnych i świadczyło o znajomości rzemiosła woj­skowego. Jednak rację mają również i jego krytycy twier­dząc, iż Marsin nie powinien dowodzić więcej niż brygadą kawalerii. Brakowało mu doświadczenia w prowadzeniu dużych mas ludzkich. Najlepiej sprawdzał się, gdy ktoś kontrolował jego poczynania. Tego zabrakło pod Blenheim, chociaż akurat tu dowodził celnie i dość dobrze współ­pracował z elektorem Bawarii.

Marsz. Marsin zmarł w alianckiej niewoli w 1706 r. z powodu ran odniesionych w bitwie o Turyn42.

Maksymilian Emanuel von Wittelsbach, elektor bawar­ski (1662-1726). Miał duże doświadczenie wojskowe. W la­tach 1686-1688 walczył przeciwko Turkom. Potem odzna­czył się pod Sieghardin (11 marca 1702 r.), gdzie pokonał liczniejszą armię cesarską, oraz w pierwszej bitwie pod Höchstädt (20 września 1703 r., chociaż tutaj raczej asystował marsz. Villarsowi). W 1691 r. uzyskał od cesarza stanowisko gubernatora hiszpańskich Niderlandów. Elektor był dumny

42 Grand Larousse..., Paris 1964, t. 7, s. 126; T i n c e y J . , T u r n e r G., op.cit., s. 12-13.

z tego stanowiska i do swoich obowiązków przykładał się niezmiernie sumiennie. Ożenił się z córką Leopolda I— Marią Antonią i stąd wysuwał swojego syna na króla Hiszpanii. Jednak śmierć młodego Józefa Ferdynanda unie­możliwiła mu odniesienie sukcesu w wielkiej elekcji.

Pomimo związków rodzinnych z Wiedniem Maksymilian Emanuel był wrogiem Leopolda I, marząc o zajęciu jego miejsca. Wykorzystał to Ludwik XIV. Tak więc w wojnieo sukcesję hiszpańską Bawaria sprzymierzyła się z Francjąi Hiszpanią. Kraj zapłacił za to dewastacją w 1704 r. i cesarską okupacją w latach 1704-1714. Sam Maksymilian Emanuel służył dalej „Królowi Słońce”, walcząc ze swoimi oddziałami ocalonymi z katastrofy pod Blenheim i otrzymał stanowisko gubernatora hiszpańskich Niderlandów.

Po pokoju w Rastädt zawartym pomiędzy Francją i ce­sarzem w 1714 r. odzyskał swoje dziedzictwo43.

John Churchill, książę Marlborough (1650-1722). Urodził się 5 lipca 1650 r. w Devonshire jako pierwszy syn Winstona Churchilla, zwolennika ściętego Karola I Stuarta. Za udział w wojnie domowej po stronie przegranego króla parlament nałożył na Churchilla wysoką grzywnę. Dopiero dojście do władzy Karola II przyniosło ojcu naszego bohatera odmianę losu — miejsce w parlamencie oraz pozycję na dworze.

Wszyscy biografowie i znawcy życia Johna Churchilla są zgodni, że jego karierze wielce dopomógł fakt, iż siostra młodzieńca — Arabella — została kochanką Jakuba, ks. Yorku — przyszłego króla Jakuba II. John został paziem na dworze księcia i dzięki jego protekcji wstąpił do Pułku Gwardii Pieszej. Służył z nim w garnizonie Tangieru (1668-1672). Potem został kapitanem Pułku Księcia Yorku, który wszedł w skład angielskiego korpusu ekspedycyjnego wysłanego do Flandrii. John Churchill odznaczył się

43 T i n c e y J . , T u r n e r G . , op.cits . 1 3 ; M a c d o n a l d J . , op.cit s . 4 0 .

w oblężeniu potężnej holenderskiej twierdzy Maastricht, gdzie ocalił życie ks. Monmouth, dowódcy korpusu i synowi Karola II (z nieprawego łoża). W nagrodę został podpuł­kownikiem i zasłużył na osobistą pochwałę Ludwika XIV. W 1674 r. walczył jako ochotnik pod dowództwem naj­słynniejszego francuskiego marsz. Turenne w bitwach pod Sinzheim i Entzheim. W 1678 r. dostał stanowisko podpuł­kownika Regimentu Księcia Yorku.

Po powrocie do Anglii poświęcił się karierze dworskiej. W 1678 r. poślubił Sarę Jennings, piękną dworkę i bliską przyjaciółkę księżniczki Anny Stuart, młodszej córki ks. Yorku.

Kiedy Jakub Stuart został królem, John Churchill służył mu wiernie. Wielce przyczynił się do zdławienia rebelii swojego dawnego dowódcy, ks. Monmouth, w 1685 r. Odznaczył się w decydującej bitwie pod Sedgemoor. Jednak rosnące niezadowolenie z rządów katolickiego monarchy w protestanckim kraju doprowadziło do tzw. Chlubnej Rewolucji, czyli objęcia tronu przez Wilhelma III Orań- skiego i królową Marię Stuart (siostrę księżniczki Anny). John Churchill w porę przeszedł na stronę zwycięzcy, porzucając swojego dawnego dobroczyńcę. Za ten czyn został mianowany Earlem Marlborough i dostał dowództwo nad angielskim kontyngentem wspomagającym Holendrów w walce z Ludwikiem XIV. I znowu Marlborough od­znaczył się dzielnie stając na czele piechoty w walce z francuską Gwardią w bitwie pod Walcourt. Następnie został wysłany do Irlandii, która nadal opowiadała się za Jakubem II. W „Kraju Sw. Patryka” zasłynął brawurowym zdobyciem dwóch ważnych twierdz: Cork i Kinsale. Jed­nakże ciągłe kłótnie sióstr — królowej Marii i księżniczki Anny — doprowadziły do upadku Earla Marlborough, który zdecydowanie poparł księżniczkę (w 1692 r.). W 1694 r. został oskarżony o zdradę stanu i na kilka miesięcy trafił do osławionej twierdzy Tower w Londynie. Wilhelm Orański sądził, że Marlborough spiskuje z wy­

gnanym Jakubem II, przesyłając mu informacje o posunię­ciach angielskiego korpusu we Flandrii.

W tym samym 1694 r. zmarła królowa Maria i księż­niczka Anna została następczynią bezdzietnego Orańczyka. Zarówno Marlborough, jak i jego żona stali się teraz jednymi z najważniejszych osobistości na dworze. Wil­helm III wybrał go na swojego następcę jako przywódcę nowej koalicji przeciw Ludwikowi XIV. W 1702 r. został posłem nadzwyczajnym w Holandii i generał-kapitanem oraz Mistrzem Uzbrojenia. W latach 1702, 1703 i 1704 skutecznie prowadził alianckie siły w Zjednoczonych Niderlandach, Flandrii, Niemczech i Bawarii. Za zwycię­stwa w 1702 r. został mianowany księciem Marlborough. Przyjaźń z królową Anną Stuart oraz Hensiusem zapewniła mu dominującą rolę w światowej polityce.

W 1704 r. zwyciężył pod Blenheim-Höchstädt, w 1706 pod Ramillies, w 1708 pod Oudenarde, w 1709 pod Malplaquet. Lata 1710-1712 to powolny upadek znaczenia ks. Marlborough w Anglii. Ostatecznie w 1712 r. stracił wszystkie tytuły. Dopiero dojście do władzy dynastii hanowerskiej przywróciło mu pozycję księcia. Jednak starość, wyczerpanie i wylewy nie pozwoliły mu odegrać ważniejszej roli w wielkiej polityce. Zmarł w 1722 r. we wspaniałym pałacu Blenheim44.

Książę Eugeniusz Sabaudzki (1663-1736). Urodził się w Paryżu jako syn hrabiego Eugeniusza Maurycego de Soissons de Savoie i siostrzenicy kardynała Mazarina, Olimpii. Jego dzieciństwo wypełniły upokorzenia, kiedy zarówno ojciec, jak i matka byli kilkakrotnie skazywani na wygnanie z Wersalu za rzekome spiski dworskie. Lud­wik XIV osobiście interesował się edukacją młodego Sabaudczyka. Kiedy ten poprosił o stanowisko w jednym z francuskich pułków, „Król Słońce” odmówił. Co więcej

4 4 T i n c e y J . , T u r n e r G., op.cits. 13-15; Dictionary of National Biography, Leslie Stephen, t. X, London 1887, s. 315-341.

zaproponował chłopcu wstąpienie do seminarium du­chownego.

Upokorzony Eugeniusz uciekł z Francji zapowiadając, że powróci na jej teren, ale tylko z mieczem w dłoni. Udał się na służbę do Leopolda I. Pierwsze doświadczenie wojskowe Sabaudczyk zdobył w bitwie pod Wiedniem w 1683 r. Potem walczył we Włoszech (w 1691 r.). W 1694 r. cesarz mianował ks. Eugeniusza naczelnym wodzem swojej armii. Jednak cała Europa usłyszała o mło­dym księciu w 1697 r. kiedy pokonał o wiele liczniejszą armię turecką pod Zentą. Zadecydowała ona o tym, że duża część Węgier znalazła się pod panowaniem Leopolda I.

W wojnie o sukcesję hiszpańską dowodził armią cesarską w Italii. W latach 1701-1702 kilkakrotnie pobił Francuzów (Capri, Chiari). Dopiero w marsz. Vendôme znalazł godnego przeciwnika. Przegrał starcia pod Cremoną i Luzzarą, ale Francuzi mieli tam znaczną przewagę liczebną.

W 1703 r. został mianowany Przewodniczącym Cesar­skiej Rady Wojennej i wysłany przeciw węgierskim powstańcom, których udało mu się częściowo powstrzy­mać (walką i dyplomacją). Rok 1704 to manewry na Linii Stollhofen i zwycięstwo pod Blenhiem-Höchstädt. W 1706 r. odznaczył się pod Turynem. W latach 1708-1709 walczył razem z ks. Marlborough pod Oudenar- de, oblegał Lille i dowodził pod Malplaquet. Jednak w 1712 r. marszałek Villars zadał mu klęskę pod Denain, która zmusiła cesarza do negocjacji i zawarcia pokoju w Rastädt (1714 r.).

Walczył z Turkami, a jego zwycięstwa umożliwiły wojskom cesarskim zajęcie Belgradu (w 1717 r.). Fawory­zował kolonizację krajów odebranych Imperium Osmań­skiemu. Ponownie bił się z Francuzami w 1733 r. Zmarł w roku 173645.

45 Grand Larousse..., Paris 1964, t. 4, s. 796; T i n c e y J., T u r n e r G., op.cits. 15-16; M a c d o n a l d John, op.cit., s. 40.

Książę Ludwik Wilhelm, margrabia Badenii, nazywany również księciem (1655-1707). Margrabia został mianowa­ny głównodowodzącym cesarskiej armii na Węgrzech w 1689 r. Dwa lata później pokonał Turków pod Szlan- kamen, chociaż przeważali nad nim dwa do jednego. Później dowodził różnymi armiami nad Renem w wojnie Ligi Augsburskiej.

Na początku wojny o sukcesję hiszpańską dostał dowódz­two nad cesarską armią nad Renem. Jego głównym zada­niem było pilnowanie Linii Stollhofen. 14 października 1702 r. został pobity przez marsz. Villarsa pod Friedlingen. Jednakże w 1703 r. dość skutecznie odpierał ruchy armii francusko-bawarskich.

W trakcie kampanii w Bawarii nie udało mu się zapobiec wejściu armii marsz. Tallarda z zaopatrzeniem dla Francuzów. Potem nie pokonał słabszej i obciążonej setkami wozów z zaopatrzeniem armii elektora i Marsina. Przez cały czas działań wojennych utrzymywał przy­jacielską korespondencję z Maksymilianem Emanuelem. Dlatego też wielu oskarżało go o zdradę. Jednakże ks. Ludwik odznaczył się w szturmie na Schellenberg, a jego pomysł z oblężeniem Ignolstädt był dość trafny. Dopiero po bitwie pod Blenheim-Höchstädt oskarżał ks. Marlborough, że specjalnie uniemożliwił mu udział w decydującym starciu kampanii w 1704 r. Stąd właśnie żywił silną animozję do Anglika.

Badeńczyk zmarł z powodu zakażenia krwi w 1707 r. kiedy dowodził nad Renem. Co ciekawe śmierć była spowodowana niezaleczoną raną palca u nogi, którą dostał pod Schellenbergiem46.

Oprócz krótkich biogramów naczelnych dowódców prag­nąłbym także zamieścić również małe notki niższych

46 T i n c e y J . , T u r n e r G . , op.cit. , s . 1 6 .

generałów z armii ks. Marlborough, które udało mi się znaleźć. Moim zdaniem pomogą one prześledzić tryb kariery ówczesnego wysokiego oficera.

William Cadogan (1675-1726). Generał, porucznik 1. Pułku Gwardii. Urodził się w Dublinie jako najstarszy syn Henryka Cadogana, adwokata. Wstąpił do wojska i brał udział w zwycięskiej dla Wilhelma Orońskiego bitwie pod Boyne. Za swoje męstwo otrzymał patent w 5. Regimencie Irlandzkich Dragonów. Walczył w kampanii irlandzkiej i we Flandrii, gdzie zwrócił na siebie uwagę Johna Churchilla, późniejszego księcia Marlborough. Już wtedy zaczęły pocią­gać go raczej obowiązki biurowe i zaopatrzeniowe. W kwiet­niu 1702 r. Cadogan został mianowany kwatermistrzem generalnym sił angielskich we Flandrii. Powszechnie uważa­no go za najbliższego towarzysza ks. Marlborough. Od­znaczył się przy oblężeniu Mehaigne, a w 1704 r. przygoto­wywał słynny marsz znad kanału La Manche do Bawarii. Podczas ataku na Schellenberg został ranny i postrzelono pod nim konia, ale był obecny na polu bitwy pod Blenheim. Za swoje zasługi 25 sierpnia 1704 r. został mianowany brygadierem. Później zajmował się sprawami dyplomatycz­nymi (misje do Wiednia i Hanoweru), ale walczył pod Ramillies (23 maja 1706 r.). Po tym zwycięstwie zajął Ghent i Antwerpię. 1 lipca 1706 r. promowany na genera- ła-majora. Nadal zajmował się zaopatrywaniem armii ks. Marlborough (choć nie tylko). Od 1707 r. przejął pozycję angielskiego ambasadora w Holandii.

Rola żołnierza i administratora nie przeszkodziła mu cztery razy zasiadać w londyńskim parlamencie.

Brał udział w bitwie pod Oudenarde, gdzie jego dywizja bardzo się odznaczyła. Za swoje czyny 1 stycznia 1709 r. został mianowany na generała-porucznika. Obecny także w bitwie pod Malplaquet. W grudniu 1709 r. objął niezwykle prestiżowe stanowisko Porucznika Londyńskiej Tower.

Jednak upadek ks. Marlborough pociągnął również Ca- dogana. Został usunięty z ambasady w Hadze i powrócił do swoich obowiązków administracyjnych. Po śmierci królowej Anny niezwykle aktywny w snuciu intryg i spisków, które miały umożliwić Domowi Hanoweru objęcie brytyjskiej korony. Za swoje zasługi na tym polu mianowany mistrzem szat króla, porucznikiem uzbrojenia i pułkownikiem pułku gwardii. Zwieńczeniem jego kariery było dowodzenie armią angielską (od 1717 r.) oraz ranga gubernatora wyspy Weight (wielce prestiżowa funkcja). Był też parem, a od maja 1718 r. Earlem Cadogan. Po śmierci ks. Marlborough przejął jego tytuły generał-kapitana i Mistrza Uzbrojenia. Zmarł 17 lipca 1726 r.47

Adam de Cardonnel (7-1719). Był sekretarzem ks. Marlborough. Syn Adama de Cardonnel, francuskiego protestanta. Szybko wstąpił do administracji wojennej i zasłużył na tytuł głównego urzędnika. W 1693 r. został mianowany sekretarzem i skarbnikiem komisarzy do spraw chorych i rannych marynarzy. Zaprzyjaźnił się z Johnem Churchillem i od 1692 r. zaczął pełnić funkcję jego osobistego sekretarza. Spełniał wiele ważnych i pożytecznych zadań we wszystkich kampaniach wiel­kiego dowódcy.

Był także aktywnym parlamentarzystą (reprezentował swój okręg na pięciu kolejnych sesjach).

Po upadku ks. Marlborough, Cardonnel nie szukał nowych urzędów, żył cicho i spokojnie w swoim majątku. Zmarł 22 lutego 1719 r.48

Charles Churchill (1656-1714). Generał, trzeci syn Sir Winstona Churchilla i młodszy brat ks. Marlborough. Urodził się 2 lutego 1656 r. Kiedy miał trzynaście lat został paziem na dworze króla Danii, a kilka lat później

47 Dictionary of..., C h i c h e s t e r H. Manners, t. VIII, London 1886, s. 183-187; T i n c e y J . , T u r n e r G . , op.cit. , s . 1 6 .

4 8 Dictionary of..., G o o d w i n Gordon, t. IX, London 1887, s. 41.

szlachcicem sypialni ks. Jerzego Duńskiego, męża księżni­czki Anny Stuart (od 1702 r. królowej).

Po wstąpieniu na tron Wilhelma III Orańskiego został żołnierzem. Walczył w Irlandii (w 1690 r. w oblężeniu Cork), a potem we Flandrii (w 1693 r. w bitwach pod Landen i Neerwinden). Za swoje zasługi został mianowany w marcu 1694 r. brygadierem, a pod koniec tegoż roku generałem-majorem piechoty i gubernatorem twierdzy Kinsale.

W 1702 r., dzięki wstawiennictwu starszego brata, awan­sował na stanowisko generała-porucznika i mistrza psiarni królowej Anny. Odznaczył się w bitwie pod Blenheim, gdzie doskonale dowodził głównymi siłami piechoty ks. Marlborough. W październiku został Porucznikiem Lon­dyńskiej Tower. W 1706 r. dowodził oblężeniem Dender- monde. Pod nieobecność swojego brata dowodził całością sił królowej Anny we Flandrii.

Aktywny parlamentarzysta (zasiadał w kolejnych par­lamentach niezmiennie przez lata 1701-1710).

Jego błyskotliwą karierę wojskową brutalnie zahamował atak epilepsji w marcu 1708 r. Zmarł 29 grudnia 1714 r.49

John Cutts (1661-1707). Generał-porucznik, drugi syn Ryszarda Cuttsa, ziemianina ze starej rodziny w Essex. Pierwsze wzmianki o karierze wojskowej młodego Cuttsa pochodzą z 1686 r., kiedy to odznaczył się w zdobyciu Budy na Węgrzech, jako członek oddziału ochotników walczących z Turkami w cesarskiej armii pod ks. Lotaryngii. W 1690 r. powrócił do Anglii i walczył pod Wilhelmem Orońskim w Irlandii (m.in. nad rzeką Boyne). Został ranny podczas oblężenia Limerick. Za swoje zasługi król miano­wał go baronem Cutts na Gowran w dobrach w Irlandii.

Cutts, w randze brygadiera, walczył we Flandrii i pod­czas bitwy pod Stenkirk został poważnie ranny. W 1693 r.

4 9 Dictionary of.., C o u r t n e y W.P., t. X, London 1887, s. 308;T i n c e y J., T u r n e r G., op.cit., s. 16.

otrzymał stanowisko gubernatora wyspy Weight. Był postacią bardzo łubianą i cenioną na londyńskim dworze (oprócz odważnych czynów wojskowych pisał wiersze i poematy rycerskie). Obecny podczas nieudanej inwazji na Francję pod Brestem i podczas oblężenia twierdzy Namur. Jego odwaga i brawura podczas zdobywania umocnień dala mu przydomek Salamandra, z którego Cutts był niezmiernie dumny.

Wojnę o sukcesję hiszpańską rozpoczął w randze bryga­diera, ale już w marcu 1702 r. został mianowany generałem- -majorem, a w 1703 r. generałem-porucznikiem. Odznaczył się w oblężeniu jednego z fortów Venloo (Fortu św. Michała) 18 września 1702 r.

Aktywny parlamentarzysta (uczestniczył w pięciu kolej­nych parlamentach od 1689 do 1701 r.).

Podczas nieobecności ks. Marlborough dowodził wszyst­kimi angielskimi żołnierzami (zima 1702/1703). Aktywny w czasie kampanii 1703 r. Podczas bitwy pod Blenheim trzeci najstarszy rangą oficer na polu bitwy, odznaczył się jako dowódca kolumny atakującej samo miasteczko. To była jego ostatnia bitwa.

W 1707 r. Cutts został mianowany głównodowodzącym sił w Irlandii jako zastępca ks. Ormonde. Jednak zły stan zdrowia zmusił go do ograniczenia działalności. Zmarł w Dublinie 26 stycznia 1707 r.50

Hamilton, Lord George, Earl Orkney (1666-1737). Generał, piąty syn Wilhelma, Earla Selkirk, który w 1660 r. został ks. Hamilton. Urodził się 9 lutego 1660 r. Służbę wojskową rozpoczął w 1684 r. pod swoim wujem, Earlem Dumbarton, jako kapitan 1. Regimentu Piechoty. Walczył i odznaczył się podczas bitwy nad rzeką Boyne. Za swoje zasługi został podpułkownikiem w 1689 r., a w 1692 r. pułkownikiem za bitwę pod

50 Dictionary of. C h i c h e s t e r H. Manners, t. XIÏÏ, London I K H 8 , s. 367-370.

Steeinkirk. Po raz kolejny odznaczył się pod Landen 19 lipca 1693 r. Obecny w pozostałych wielkich starciach, w których uczestniczył angielski kontyngent. Hamilton został promowany brygadierem w lipcu 1695 r.

Uwieńczeniem jego kariery wojskowej był tytuł Earla Orkney nadany mu 10 stycznia 1696 r. Aż do śmierci Wilhelma III Orańskiego generał cieszył się zaufaniem króla.

9 marca 1702 r. Orkney został promowany na generała- -majora i walczył we Flandrii w latach 1702-1703. W stycz­niu 1704 r. dostał awans na generała-porucznika i kawalera Orderu Podwiązki. Pod Blenheim odznaczył się jako dowódca kolumny kawalerii zapamiętale ścigającej ucieka­jących Francuzów. Obecny przy kilku oblężeniach w 1706 r., a w 1708 r. miał decydujący udział w zwycięs­twie pod Oudenarde. Wziął udział w bitwie pod Malplaquet, gdzie dowodził piętnastoma batalionami, z którymi otworzył drogę decydującej szarży kawalerii ks. Marlborough. W 1710 r. odznaczył się przy oblężeniach Douai i Bouchain. Po dymisji ks. Marlborough służył pod jego następcą — ks. Ormonde (w 1712 r.).

Cieszył się łaską Jerzego I Hanowerskiego (mianowany lordem sypialni króla i gubernatorem kolonii Wirgini 17 grudnia 1714 r.). W 1736 r. dostał tytuł marszałka polowego wszystkich sił króla.

Orkney był aktywnym parem w Izbie Lordów. Cieszył się dużym szacunkiem. Miał znaczne wpływy polityczne i wojskowe. Zmarł 29 stycznia 1737 r. w Londynie51.

51 Dictionary of. S m i t h G. Bamett, t. XXIV, London 1890, s. 156-158.

Rozdział VIBITWA POD BLENHEIM-HÖCHSTÄDT

(13 SIERPNIA 1704 ROKU)

MARSZ ALIANTÓW NA POLE BITWY

Po dokonaniu niezbędnych obserwacji pozycji armii fran- cusko-bawarskiej z wieży kościoła w Tapfheim, ks. Marl­borough i ks. Eugeniusz wydali rozkazy, aby ich połączone siły przygotowały się do bitwy następnego dnia. Gdy tylko te wieści dotarły do obozu, alianccy oficerowie i żołnierze rozpoczęli przegląd i czyszczenie swojej broni, oporządzanie koni oraz mundurów. Pobudka została zapowiedziana na drugą w nocy, a wymarsz o trzeciej. Jednak zapewne niewielu ludzi zasnęło, wiedząc, iż już wkrótce dojdzie do decydującego starcia kampanii 1704 r. Natomiast pionierzy, saperzy i in­żynierowie całą noc stawiali mosty na rzece Kessel.

O godz. 3.00 z obozu zaczęły wychodzić kompanie, które stopniowo łączyły się w bataliony i szwadrony, te w regimenty i brygady, a one z kolei, w kolumny. O godz. 4.00 alianckie siły sprawnie przekroczyły Kessel, gdzie dołączyły do 40 szwadronów straży przedniej. Tam ostatecz­nie armie alianckie uformowały osiem kolumn marszowych. Cztery z nich tworzyły armię ks. Eugeniusza (dwie prawe to kawaleria, a dwie lewe to piechota), siły ks. Marlborough także tworzyły cztery kolumny (dwie jazdy flankowały

dwie piesze). Aliantom sprzyjało szczęście, gdyż ich marsz od wykrycia przez wroga osłaniała poranna mgła. Nato­miast, gdyby Francuzi wysłali jedynie swoją straż przednią (40 szwadronów) mogliby znacznie utrudnić podejście sprzymierzonych. W kilku przypadkach teren sprzyjałby obrońcom, np. gdyby spróbowali zablokować przejścia przez bagnistą Kessel.

Jednak marsz przebiegał bez przeszkód i gdy tylko alianci przekroczyli potok przepływający przez Tapfheim, z ich składu wyłoniła się dziewiąta kolumna złożona z 20 batalionów i 15 szwadronów. W jej skład weszły angielskie brygady Rowe’a i Fergusona, Heseńczycy i Hanowerczycy oraz 15 szwadronów placówek. Dowodził nią lord Cutts, zwany przez swoich podkomendnych Salamandrą. O godz.6.00 armie dotarły do miejscowości Schweningen, odległej zaledwie o trzy kilometry od obozu wrogów. Teraz jedyną naturalną przeszkodą, która oddzielała aliantów od rzeki Nebel, był niewielki potok Reichen.

ALIANCI ZASKAKUJĄ WROGA

Po dojściu do Schweningen ks. Marlborough i ks. Euge­niusz odbyli krótką naradę z pruskim gen.-mjr. Natzmerem, który brał udział w pierwszej bitwie pod Höchstädt w 1703 r. i dokładnie znał teren spodziewanego starcia. Obaj dowódcy ustalili, iż armia kś. Eugeniusza zajmie prawe skrzydło, pomiędzy miejscowościami Lutzingen i Oberglau, a siły ks. Marlborough utworzą lewe skrzydło od Oberglau do Dunaju. Po tych postanowieniach alianckie kolumny ruszyły przez rzekę Nebel ku pozycjom nieprzyjaciela.

Jak już wspomniałem, nadejście aliantów skrywała mgła, toteż francusko-bawarskie pikiety odkryły wroga dopiero około godz. 6.00. Gońcy pomknęli ku kwaterom dowódców, donosząc o dużej liczbie nieprzyjaciół nadchodzących od Münster.

Jednakże Tallard nie zaniepokoił się tymi informacjami. Kiedy przybył do niego kurier, pisał list do Ludwika XIVo następującej treści:

„Tego ranka przed świtem nieprzyjaciel ogłosił generale [pobudkę — R.R.] o drugiej, a o trzeciej assemble [zbiórkęi wymarsz — R.R.]. Teraz oni są ustawieni przed swoim obozem i wygląda, jakby mieli dzisiaj wymaszerować. Na wsi szerzy się pogłoska, iż należy oczekiwać ich w Nordlin- gen. Jeśli to będzie prawdą, zostawią nas pomiędzy Dunajem a sobą i w konsekwencji będą mieli trudność w utrzymaniu stanowisk i zakładów, które zajęli w Bawarii”1.

Z powyższego listu wynika niezbicie, że gra ks. Marl­borough powiodła się całkowicie. Nieprzyjacielscy dowódcy uwierzyli w zeznania dezerterów i maruderów schwytanych12 sierpnia oraz pogłosek na wsi o odmarszu alianckich armii do Nordlingen, aby ratować swoje linie komunikacyj­ne. Tallard nawet na chwilę nie rozważał możliwości zostania zaatakowanym przez słabszego przeciwnika. Oto bowiem marszałek około godz. 7.00, a więc w momencie, gdy alianckie kolumny podchodziły do Nebel, wysłał swoją wiadomość do Wersalu!

Jednak o godz. 7.30 kolejny kurier przybył do kwatery Tallarda z o wiele groźniejszą informacją: cała równina za Nebel jest pełna alianckich żołnierzy. Straże wyraźnie rozróżniły dziewięć ogromnych kolumn nieprzyjacielskich żołnierzy. Zdumiony francuski dowódca wybiegł na ze­wnątrz domu i na własne oczy mógł się przekonać, że to nie jest pomyłka: około 60 000 nieprzyjaciół podchodziło pod rzekę, spychając jego nieliczne straże. Nie było nawet chwili do stracenia. Marszałek nakazał wystrzelić salwy sygnałowe. Gdy tylko to uczyniono, z namiotów zaczęli

1 Marsz. Tallard do króla, datowane w Leitzeim, sierpień 12, 1704; Campagne de Monsieur le Maréchal de Tallard en Allemagne 1704, Amsterdam 1763, t. II, s. 140 (razem z wersją w języku francuskim), [ w: | C h u r c h i l l W., op.cit. , s. 847.

wybiegać zdziwieni oficerowie i żołnierze. Jednak auto­matycznie ustawiali się w oddziały tam, gdzie mieli nakazane. Wkrótce też 90 francusko-bawarskich dział otworzyło ogień ku nadchodzącym nieprzyjaciołom.

Bitwa pod Blenheim-Höchstädt została rozpoczęta!Alianckie baterie nie dały nieprzyjaciołom długo czekać

i wkrótce na równinie dało się słyszeć huki wystrzałów blisko 130 dział o różnych kalibrach (artyleria z armii ks. Eugeniusza maszerowała i nie mogła wziąć udziału w tym pojedynku ogniowym).

Tymczasem Tallard, Marsin i elektor zebrali się w Blen- heim, aby omówić plan obrony. Przez chwilę panowała cisza, wynikająca z ich ogromnego zdziwienia, że aliancka armia odważyła się ich w ogóle zaatakować. Jednak wkrótce trzej dowódcy żywo zaczęli debatę. Nie było powodów do niepokoju — ich pozycja była bardzo silna. Wprawdzie agresywny ruch sprzymierzonych kazał im przypuszczać, że z ks. Marlborough i ks. Eugeniuszem jest armia ks. Badenii, mieli więc znaczną przewagę (80 000 do 58 000). Jednak od pozycji francusko-bawarskich oddzielała ich bagnista rzeka Nebel oraz trzy umocnione wioski. Przewaga terenu była po stronie żołnierzy Ludwika XIV. W końcu Tallard, Marsin i Maksymilian Emanuel wspięli się na wieżę kościoła w Blenheim. Przez lunety mogli zobaczyć dziewięć kolumn przygotowujących się do przekroczenia Nebel. Należało podjąć decyzję, jak się bronić. Elektor i Marsin, których oddziały stacjonowały pomiędzy Lutzingen i Oberglau, proponowali, aby ze wszystkich sił starać się, by nie przepuścić wroga przez rzekę. Tallard miał jednak inny plan. Chciał on przepuścić pewną liczbę nieprzyjaciół przez Nebel na swoim odcinku — od Oberglau do Dunaju, a potem wepchnąć ich z powrotem w bagniste tereny jedną potężną szarżą kawalerii. Ogień piechoty z Oberglau i Blenheim miał dopełnić reszty. Pozostali nie zgodzili się, aby na ich odcinkach zastosować tę taktykę. W końcu postanowiono,

że Marsin i elektor będą bronić się tak jak zamierzali, a bitwę rozstrzygnie silniejsza armia Tallarda. Wprawdzie Maksymilian Emanuel ostrzegał dumnego Francuza, że na jego odcinku są regimenty Anglików, doskonale wyszkolo­nych zdobywców Schellenbergu: „Strzeż się tych żołnierzy. Oni są bardzo niebezpieczni, nie możesz pozwolić sobie, aby im ustąpić. Dobrze, zatem, powiedział Tallard, widzę, że dzisiaj zwycięstwo będzie jedynie moje własne”2. Po takiej odpowiedzi elektor zamilkł i udał się na swoje pozycje. Obaj marszałkowie podążyli jego śladem.

POLE BITWY

Pole bitwy pod Blenheim-Höchstädt było niezwykle urozmaicone. Rozciągało się na cztery mile (ok. 6 km). Od północy ograniczały je wzgórza i lasy Lutzingen. Sama wioska (Lutzingen) nie była zbyt duża, a miał w niej swoją kwaterę elektor Bawarii. Dalej, jakby w środku całej francusko-bawarskiej pozycji, znajdowała się kolejna wioska— Oberglau. W niej z kolei była siedziba marsz. Marsina. Następnie, prawie dotykając Dunaju, leżało miasteczko Blenheim (lokalnie nazywane Blindheim). Składało się z około 300 niewielkich domków, z charakterystycznej „niemieckiej cegły”, oraz kościoła i cmentarza, otoczonych wysokim kamiennym murem. Od aliantów pozycje te oddzielała niewielka rzeka, Nebel, jeden z licznych do­pływów Dunaju. Według wielu uczestników bitwy nie była ona ani szeroka (jakieś 12 stóp, czyli 3,5 m), ani głęboka, ale miała bagniste, a miejscami również strome brzegi. Dość wartki nurt skłonił okolicznych mieszkańców do postawienia na niej kilku młynów wodnych. Pomiędzy Blenheim i Oberglau leżała szeroka równina, idealna do działań dużych mas kawalerii.

2 C h u r c h i l l W . , op.cit, s . 851.

Francuzi i Bawarczycy w pewnym stopniu wykorzystali walory obronne swojej pozycji. Wszystkie trzy miejsca zostały ufortyfikowane, na ile pozwoliły warunki, a przerwy między zabudowaniami żołnierze zablokowali wozami, drzwiami czy innym sprzętem. Poszczególne domy przemieniły się w małe forteczki. Ułatwiał to fakt, że praktycznie każdy posiadał swój ogródek otoczony parkanem lub murkiem. W Blenheim kościół i cmentarz stały się prawdziwymi twierdzami, a w oka­lającym je murze Francuzi wybili strzelnice. Wspomniane już młyny wodne zamieniono w reduty, uniemożliwiające szybkie przejście rzeki Nebel. Na odcinku od Blenheim do Oberglau były prawdziwe mokradła. Jedynie fragment od Oberglau do Lutzingen oceniono jako „podmokły”. Obrońcy zniszczyli (zburzyli lub spalili) wszystkie mosty i kładki. Alianci musieli je odtwarzać lub budować własne.

Jednak nie było to kompletne ufortyfikowanie całej pozycji. Marsz. Tallard proponował wykonanie kilkunastu prac inżynieryjnych (okopów, redut ziemnych i stanowisk dla dział), ale elektor stanowczo się temu sprzeciwił. Gdyby trzej wodzowie brali pod uwagę możliwość alianckiego ataku, to być może postąpiliby inaczej, a tak poszczególni generałowie wykazali się improwizacją. Mimo to ze wszystkich trzech wiosek uczyniono umocnione punkty obronne. Obsadzone silną i zdeterminowaną załogą mogły okazać się ciężkim orzechem do zgryzienia dla nieprzyjaciela.

Po francusko-bawarskiej stronie rzeki Nebel, na odcinku od Blenheim do Oberglau, teren był płaski — idealny dla kawalerii. Takie ukształtowanie terenu faworyzowało obroń­ców. W dodatku około mili od rzeki wznosiło się niewielkie wzgórze (wysokie na jakieś 40-50 m) ułatwiające obserwa­cję ruchów wroga i dające kawalerii siłę impetu, kiedy uderzała na wroga przekraczającego rzekę Nebel.

Ogólnie rzecz biorąc pozycja pomiędzy Blenheim i Ober­glau faworyzowała obronę. Flanki chroniły wzgórza i głę­bokie lasy (na północy) oraz nieprzekraczalna rzeka — Dunaj

( na południu). Natomiast jej front osłaniała bagnista rzeka

bez stałej przeprawy. Trzy z czterech większych wiosek (oprócz Unterglau nad rzeką Nebel) zostały dość silnie ufortyfikowane. Unterglau oraz dwie małe wioski - Weil-

heim i Schwenenbach zostały podpalone przez wycofujące się czujki francuskie. Dodatkowo młyny wodne pełniły rolę redut znacznie spowalniających przeprawę przez rzekę. Za samą rzeką wspomniane już wzgórze znacznie ułatwiało obserwację ruchów atakującego i dawało przewagę manewru.

USZYKOWANIE ODDZIAŁÓW FRANCUSKO-BAWARSKICH 3

Maksymilian Emanuel i obaj marszałkowie swoje armie ustawili w sposób następujący (idąc od lewej do prawej) Elektor miał swoją kwaterę w Lutzingen. Na północy otaczały je lasy i wzgórza. Teren między nimi a wioską obsadziło 12 batalionów francuskiej piechoty z brygady markiza du Rosel (siedem w pierwszej, a pięć w drugiej linii). Sama wioska także została ufortyfikowana. Lutzingen broniła bawarska piechota — 14 batalionów gen. de Maffeia ustawionych w trzy linie. Oddziały te posiadały silną artylerię złożoną z dziewięciu baterii (6-, 8- i 12-fun- towych). Teren od Lutzingen do Oberglau obsadziła kawa- leria Maksymiliana Emanuela (23 szwadrony gen.von Wolframsdorffa) w dwóch liniach, wsparta przez trzy linie francuskiej jazdy z armii marsz. Marsina pod komendą znanego już nam z obrony Schellenbergu, hrabiego d'Arco Składało się na nie 48 szwadronów: 17 samego d’Arco po prawej, 13 markiza de Magnac w centrum i 18 markiza de Legall na lewo. Razem dawało to dość znaczną 26 batalionów, 71 szwadronów i 9 baterii artylerii (36 dział).Oddziały te obsadzały tereny sprzyjające obronie - odLutzingen do Oberglau, dotykając dopływu Nebel.

3 Dokładny spis oddziałów francuskich i bawarskich Czytelnik znąjdzie w Aneksie.

Następnie znajdowało się francuskie centrum w wiosce Oberglau, siedziba marsz. Marsina. Oddał on swoją kawa­lerię elektorowi i Tallardowi, więc skupił się na obronie samej wioski, jakby spinającej obie armie — Maksymiliana Emanuela, własną na północy i Tallarda na południu. Samo Oberglau, silnie ufortyfikowane, obsadziło 10 batalionów markiza de Blainville. Wspierało je kolejne 10 batalionów wicehrabiego Clare, które stały na zboczu wspomnianego już wzgórza. W ich składzie znalazła się brygada irlandzkich najemników, słynni Wild Geese, wsławiona obroną kilku twierdz (m.in. Kaiserwerth). Obrońców Oberglau wzmac­niało sześć baterii artylerii, w tym dwie najcięższych dział polowych, 24-funtówek. Ustawiły się one przed frontem i na prawo od wioski, mając doskonałe pole ostrzału. Centrum całej pozycji składało się więc z 20 batalionów i sześciu baterii artylerii (24 działa).

Oberglau stanowiło skraj obu armii francusko-bawarskich (połączonych sił elektora, Marsina oraz Tallarda). Na południe od niej znajdowała się armia Tallarda licząca 34 000 żołnierzy. Teren od wioski do Blenheim obsadziły 64 szwadrony doborowej kawalerii francuskiej (własne 44 Tallarda oraz 20 Marsina) podzielone na trzy części: 20 szwadronów gen. du Bourga po lewej (w dwóch liniach), 29 szwadronów markiza d’Humèriesa w centrum (w trzech liniach) oraz 15 szwadronów szwajcarskiego gen.-por. hrabiego de Zurlaubena. (w dwóch liniach), który jedno­cześnie dowodził całością tej masy jazdy. Za kawalerią markiza d’Humèriesa stało 11 batalionów piechoty markiza de St. Pierre. Ich trzy baterie artylerii ustawiono przed wszystkimi szwadronami. Na prawo, prawie aż do Dunaju rozciągała się duża wioska Blenheim — kwatera marszałka. Obsadziło ją dziewięć batalionów piechoty z brygad Nawar­ry i Artoisa z sił gen.-por. markiza de Clérambaulta. Jak już wspomniałem żołnierze ci zamienili kościół, cmentarz i każdy dom w małe twierdze. Za wioską stało dalszych

siedem batalionów tegoż generała. Terenu od Blenheim do Dunaju strzegło 12 szwadronów spieszonych dragonów (ich konie padły na nosaciznę — ang. glenders — której nabawiły się w Alzacji). Oni również zalegli za barykadami z wozów i innych rolniczych sprzętów. Rezerwę Blenheim stanowiło11 batalionów markiza de Marinvaux ustawionych w trzech liniach. Tę potężną masę piechoty wspierał ogień sześciu baterii artylerii (24 działa). Tallard zdawał sobie doskonale sprawę, że Blenheim stanowi kluczowy punkt całej francus­kiej pozycji. Jeżeli aliantom udałoby się wyprzeć piechotę z wioski, mogliby ścieśnić całą jego armię od prawej do lewej, wepchnąć ją na siły Marsina i elektora, a przede wszystkim odciąć od Dunaju (a więc linii komunikacyjnych Armii Renu biegnących przez Höchstädt i samą rzekę). Właśnie dlatego marszałek rozmieścił w samym Blenheim aż 16 batalionów doborowej piechoty, a następne 11 ustawił w rezerwie. Gen.-por. de Clérambault miał również 12 szwadronów spieszonych dragonów na prawej flance. Tak więc w wiosce i wokół niej stało blisko 14 000 elitarnych żołnierzy. W dodatku mieli oni silną artylerię, która panowała nad przeprawami przez Nebel. Warto jeszcze dodać, że na samej rzece znajdowały się młyny wodne, stanowiące małe reduty, uniemożliwiające wrogowi szybkie sforsowanie rzeki, a samo Blenheim zostało zamienione w małą fortecę. Sam Tallard nadzorował prace swoich ludzi, którzy dzięki prowi­zorycznym barykadom praktycznie zatarasowali wszystkie wejścia i wyjścia z wioski.

W sumie Tallard dysponował 36 batalionami doskonałej piechoty, 64 szwadronami kawalerii, 12 szwadronami spieszonych dragonów oraz 9 bateriami artylerii (36 armat). Była to silna armia 33 000 ludzi, z doskonałą piechotą i dość dobrą kawalerią. Stanowiła ona godną przeciwniczkę sił ks. Marlborough.

Łącznie siły francusko-bawarskie oceniane są na jakieś 56 000 ludzi. Armia Tallarda 33 000, a elektora i Marsina

23 000. Nie wiadomo dokładnie, czy te liczby są ścisłe, ale wszyscy historycy są zgodni, że alianci lekko ustępowali liczbą żołnierzy swoim przeciwnikom.

Jak już wspomniałem, na naradzie przed bitwą trzej dowódcy mieli zupełnie różne pomysły na rozegranie decydującego starcia. Marsin i elektor pragnęli trwać w upor­czywej obronie i nie przepuścić „ani człowieka” przez Nebel, wykrwawiając wroga w atakach na swoje pozycje. Znali już wartość nieprzyjacielskiej piechoty i jej sprawność manewro­wą. Natomiast ambitny Tallard chciał połączyć defensywę z lokalną ofensywą. Jego zdaniem można było przepuścić część oddziałów ks. Marlborough przez rzekę, a potem z powrotem zepchnąć je w nurty Nebel przez jedną piorunują­cą szarżę kawalerii. Przed niespodziankami miały chronić go silne garnizony w Blenheim i Oberglau. W dodatku te ufortyfikowane wioski mogły pełnić rolę statycznych strzel­nic, rażących zdemoralizowanego wroga ogniem flankowym oraz ewentualnymi kontratakami mas piechoty (20 baterii w Oberglau i 27 w Blenheim razem z silną artylerią). Prawdę mówiąc nie był to zły plan. Jednak marszałek nie pozostawił w nim miejsca na reakcję nieprzyjaciela. Co będzie, gdy decydująca szarża jego kawalerii się nie uda? Asekurowało ją zaledwie 11 batalionów piechoty. Reszta została zmasowana w wioskach i niełatwo było je stamtąd wyprowadzić. Ewentualny kontratak wrogiej jazdy mógł Tallarda kosztować rozerwaniem frontu i okrążeniem jego redut.

W dodatku marszałkowie i elektor popełnili poważny błąd w uszykowaniu swoich sił. Wprawdzie można przyjąć, że stykiem trzech armii była wioska Oberglau, ale tak naprawdę stanowiła go kawaleria. Obie armie — połączona elektora i Marsina oraz ta Tallarda stanęły w szyku marszowym, czyli kawaleria na skrzydłach, a piechota w centrum. Tak więc ich połączenie wypadło w kawalerii (tej jej części, którą Marsin oddał Tallardowi). Jak już wspomniałem asekurowało je zaledwie 11 batalionów

piechoty. I tak się złożyło, że właśnie ten punkt ks. Marlborough wybrał na miejsce przełamania.

ROZMIESZCZENIE SIŁ ALIANCKICH4

Kiedy Maksymilian Emanuel, Marsin i Tallard gorącz­kowo rozmieszczali zaskoczone oddziały, obaj alianccy dowódcy szli ze swoimi siłami na pozycje wyjściowe do ataku. Obie armie manewrowały dużymi kolumnami — An­glik pięcioma, a Sabaudczyk czterema.

Jeżeli chodzi o ustawienie armii ks. Marlborough na polu bitwy, to było ono nieco niekonwencjonalne. Za­czynając od lewej (patrząc od strony aliantów), najpierw była kolumna gen.-por. lorda Cuttsa (20 baterii, 17 szwad­ronów i cztery baterie artylerii). Ustawiona została w sześć brygad, stojących w jednym rzędzie. Na czele stała angiel­ska brygada brygadiera Rowe’a (5 baterii), za nią masze­rowało kolejne pięć batalionów gen.-mjr. Wilkena z Hesji (Hessen-Kassel). Kolejną brygadę, angielską, także w sile pięciu batalionów, prowadził brygadier Ferguson. Na końcu znajdowała się brygada gen.-mjr. St. Paula (hanowerska) w sile takiej samej jak jej trzy poprzedniczki. Piechota posiadała wsparcie 17 szwadronów jazdy gen.-mjr. Lumleya (w pierwszej linii 10 szwadronów gen.-mjr. Woodsa, w drugiej 7 szwadronów gen.-mjr. Rossa). Stały one za ostatnią brygadą gen. St. Paula. Wsparcie ogniowe dla kolumny lorda Cuttsa zapewniały cztery baterie angielskiej artylerii płk. Hektora Blooda (ok. 20 dział), ustawionych przed pierwszą brygadą Rowe’a.

Na lewo od tych oddziałów książę rozmieścił swoją główną linię bojową pod dowództwem brata, gen.-por. Charlesa Churchilla. Jej ustawienie charakteryzowało się znaczną nowością. 28 baterii piechoty i 68 szwadronów

4 Dokładny spis oddziałów alianckich Czytelnik znajdzie w Aneksie.

kawalerii stało bowiem w czterech liniach: pierwsza to infanteria, druga i trzecia jazda, a czwarta piechota.

Pierwszą linię tworzyły cztery brygady piesze — od lewej: dwie gen.-por. Ignolsby’ego: wirtemberska brygadiera Seckendorfa (cztery bataliony) oraz heska brygadiera Huls- tena (pięć batalionów). W dalszej kolejności znajdowały się dwie holenderskie brygady gen.-por. Homa: gen.-mjr. Pal- landta (pięć batalionów) i gen.-mjr. ks. Holsztynu Becka (pięć batalionów). Razem dawało to 19 batalionów.

Za nimi znajdowały się dwie linie alianckiej kawalerii. Również od lewej stało (w pierwszej) pięć brygad jazdy: hanowerska gen.-mjr. Noyelle’a (6 szwadronów) z dywizji gen.-por. Bulowa (za Ignolsbym); potem były trzy brygady z dywizji gen.-por. Hompescha: heska gen.-mjr. ks. Hesse- Homberga (4 szwadrony), hanowerska gen.-mjr. Schullen- berga (4 szwadrony) i holenderska gen.-mjr. Erbacha (7 szwadronów). Umieszczone były one za oddziałami gen. Homa. Na samym skraju tej linii kawalerii była duńska brygada gen.-mjr. Rantzaua (11 szwadronów) należąca do gen.-por. Neustadta. Razem tworzyły ją 32 szwadrony.

Trzecią linię (a drugą kawalerii) tworzyły (od lewej): hanowerska brygada gen.-mjr. Villera (z dywizji Bulowa) w sile 11 szwadronów; mieszana (hanowerska, saska i holen­derska) brygada gen.-mjr. Vittinghoffa (10 szwadronów) oraz heska brygada gen.-mjr. Aurocha (6 szwadronów) z dywizji Hompescha i wreszcie brygada mieszana (duńska, wirtember­ska i hanowerska) brygadiera Brockdorffa w sile 10 szwadro­nów z dywizji Neustadta. Trzecia linia miała 37 szwadronów.

Za kawalerią znajdowała się czwarta linia — 9 batalio­nów piechoty gen.-por. Orkneya. Tworzyły ją dwie brygady: angielska gen.-mjr. Webba (4 bataliony) oraz hanowerska gen.-mjr. Detleva von Rantzaua (5 batalionów).

Ta główna linia bojowa ks. Marlborough stała w rozwid­leniu rzeki Nebel (mniej więcej na wysokości końca wioski Blenheim) do wysokości Oberglau. Piechota gen. Ignols-

by’ego dotykała Unterglau, a końcowe brygady piechoty ks. Holsztynu Becka (własna księcia oraz von Rantzaua) stały naprzeciw Oberglau. Razem gen. Charles Churchill miał pod swoimi rozkazami 28 batalionów i 68 szwadronów, które wspierało sześć baterii dział regimentowych (ok. 30 armat).

Na prawo od sił Becka maszerowała na pozycję armia ks. Eugeniusza Sabaudzkiego. Ostatecznie przyjęła ona następujące ustawienie:

Lewe skrzydło tworzyła kawaleria ks. Maksymiliana Hanowerskiego (55 szwadronów). W pierwszej linii stała brygada gen.-por. ks. Durlacha (austriacka, wirtemberskai hanowerska w sile 26 szwadronów), w drugiej brygada gen.-mjr. Natzmera (z różnych państw Rzeszy w sile 20 szwadronów), a w trzeciej brygada gen.-por. ks. Bayreutha (z Hesji, Meklemburgii i Saksonii w sile 9 szwadronów). Prawe skrzydło gen.-por. Tecka również składało się z trzech linii. Pierwszą tworzyła brygada gen.-mjr. Caraffa (z Wurtzburgu, Wirtembergii i Mainz, razem 14 szwad­ronów), drugą brygada gen.-por. markiza de Cusaniego (z Austrii, Darmstadtu, Szwabii i Munsteru, łącznie 16 szwadronów), a ostatnią brygada gen.-mjr. 1’Ostange’a (z Frankonii i Holsztynu — 7 szwadronów).

Prawe skrzydło armii Sabaudczyka tworzyła piechota ks. Anhalt-Dessau, łącznie 19 batalionów. Stały one w dwóch liniach naprzeciw Lutzingen. W pierwszej była pruska brygada gen.-mjr. Finka (6 batalionów) i duńska brygada brygadiera Bielkego (5 batalionów), a w drugiej Prusacy z brygady brygadiera Canitza (4 bataliony) i Duńczycy brygadiera Rebsdorffa (3 bataliony).

Ks. Eugeniusz dysponował armią, która liczyła zaledwie 19 batalionów piechoty i aż 92 szwadrony kawalerii. Wspierały je cztery baterie dział regimentowych (ok. 20 armat).

Łącznie alianci mieli około 52 000 ludzi. Armia ks. Marlborough była silniejsza, ok. 36 000 ludzi, a ks. Euge­niusza 16 000. Tak więc proporcje pomiędzy przeciwnikami

nie były zbyt duże (Tallard 33 000, a Marlborough 36 000; elektor i Marsin 23 000, a Eugeniusz 16 000). Jedynie w artylerii Francuzi i Bawarczycy wyraźnie górowali nad sojusznikami — 90 do 60.

Po ustawieniu możemy się domyślić, jaki plan rozegrania tej bitwy przyjęli alianccy dowódcy. Silniejsza armia ks. Marlborough miała kolumną lorda Cuttsa związać walką garnizon Blenheim, a oddziałami Becka obsadę Oberglau. Tymczasem siły gen. Charlesa Churchilla powinny prze­prawić się przez Nebel, a następnie dzięki niekonwen­cjonalnemu ustawieniu (przemieszanie piechoty z kawale­rią), odeprzeć ewentualny kontratak silnej jazdy Tallarda piechotą i potem jazdą dokonać decydującego przełamania linii wroga. Tak więc ks. Marlborough dla swoich sił wyznaczył aż trzy ambitne zadania. Tymczasem ks. Euge­niusz powinien związać walką oddziały elektora Bawarii, a jeżeli nadarzy się taka okazja, przełamać je i wyprzeć z Lutzingen. Jednak zważywszy na słabość piechoty, którą miał do swej dyspozycji Sabaudczyk oraz niezwykle trudny teren — lasy i wzgórza na prawo od wioski, bagniste brzegi Nebel na froncie, a silnie obsadzone piechotą Oberglau na lewo — nie było to łatwe zadanie.

Warto również wziąć pod uwagę, że rozmieszczenie sił sprzymierzonych hołdowało późniejszym zasadom stoso­wanym przez Napoleona Bonaparte. Chodzi o koncentrację maksimum sił na wybranym i decydującym miejscu bitwy. Ks. Marlborough wzmocnił swoje centrum, czyli tę część armii, która miała dokonać przełamującego uderzenia. Jednocześnie najpierw zamierzał wykonać dwa uderzenia na skrzydła armii Tallarda: Blenheim miał zaatakować lord Cutts, natomiast Oberglau — Beck, powinny one odciągnąć z centrum francuskie odwody. Kiedy nieprzyjaciel osłabi już swój środek, do akcji wejdą siły gen. Charlesa Chur­chilla. Takie działanie nasunęło się ks. Marlborough samo, kiedy ujrzał, jak zostały ustawione armie nieprzyjaciół. Ks.

Sabaudzki powinien maksymalnie związać walką silniejszego przeciwnika (elektora i częściowo Marsina) i w ten sposób uniemożliwić im manewr na skrzydło głównej linii bitewnej (Churchilla). Jedynym problemem było przejście rzeki Nebel.

Zarówno ks. Marlborough, jak i ks. Eugeniusz zdawali sobie sprawę, że powodzenie głównego ataku pomiędzy Blenheim a Oberglau zależy w dużej mierze od postawy przeciwnika — jeżeli Tallard zdecydowałby się na upor­czywą obronę przejścia przez rzekę, to cały pomysł rozegrania bitwy mógł się nie powieść. Jednak przeczucie Anglika nie zawiodło i Francuz popełnił błąd, który miał go bardzo drogo kosztować.

ROZMIESZCZANIE ODDZIAŁÓW I KANONADA ARTYLERYJSKA

Tak jak już wspomniałem pojawienie się alianckich kolumn nad Nebel około godz. 7.30 stanowiło ogromne zaskoczenie dla Tallarda. Kiedy wreszcie uzmysłowił sobie fakt, że zostanie zaatakowany przez wroga rozpoczął pospieszne budzenie i rozmieszczanie swoich żołnierzy.O zaskoczeniu i bałaganie we francusko-bawarskich szere­gach najlepiej świadczy ten oto fragment wspomnień hrabiego Mérode-Westerloo, uczestnika bitwy pod Blen- heim-Höchstädt: „Spałem głęboko aż do szóstej rano [13 sierpnia], kiedy zostałem gwałtownie obudzony przez jednego z moich starych służących — głównego stajennego — który wpadł do stodoły cały bez oddechu. On właśnie powrócił z wyprowadzania moich koni na trawę o czwartej rano (jak został poinstruowany). Ten facet, Lefranc, nagle mnie obudziłi wydusił, że wróg tam był. Myśląc, aby nim wstrząsnąć, spytałem: Gdzie? Tam?, a on od razu odpowiedział, Tak— tam — tam! — otwierając, kiedy to mówił, drzwi od stodoły i rozsuwając zasłony łóżka. Otworzył szeroko drzwi na słoneczną, szeroką równinę — a cały teren okazał się pokryty przez wrogie szwadrony. Przetarłem swoje oczy

w niedowierzaniu i wtedy spokojnie zauważyłem, że wróg musi przynajmniej dać mi czas, abym mógł wypić moją poranną filiżankę czekolady”5. Jednak kiedy całkiem już ubrany, uzbrojony i rozbudzony hrabia wypadł ze swojej stodoły w Blenheim ze zdziwieniem zauważył, że wszyscy oficerowie i żołnierze spokojnie spali w namiotach. Alianckie straże przednie spychały francuskie pikiety ku Nebel, „[...] ale nikt zdawał się w ogóle tym nie przejmować”6. Mérode- -Westerloo dowodził walońskimi oddziałami służącymi we francuskiej armii. Teraz miał pod swoją komendą kawalerię. Natychmiast zaczął budzić ludzi i kazał im szykować się do bitwy. W innych oddziałach armii dopiero po chwili dały się słyszeć strzały alarmowe i cały obóz gwarnie ożył. Padły komendy oficerów i żołnierze pospiesznie ubierali się i ustawiali na pozycjach. Tymczasem wróg nadchodził. „Chwilę potem marszałek Tallard przegalopował na czoło drugiej linii bitewnej. Przystając, aby złożyć mi komplement za moją mądrą ostrożność w ustawianiu swoich ludzi, poprosił mnie, aby szybko głosić «Ubierać się» i «Siodłać» oraz «Na Koń» i abym wysłał adiutanta do artylerii po dwie salwy sygnałowe dla odwołania furażerów. Powiedział mi, że udaje się na lewo, ale że wkrótce wróci”7. Tak więc do około godz. 8.30 armie francusko-bawarskie sprawiały swoje szyki i przygotowywały się do bitwy, a dowódcy odbywali przytoczoną już naradę.

W tym czasie alianci spokojnie maszerowali ku Nebel. Armia ks. Eugeniusza odbiła w prawo na Lutzingen. Miała do pokonania dłuższą drogę niż siły ks. Marlborough. Musiała przebyć trudny teren, podmokły i poprzecinany niewielkimi wąwozami. W tym czasie oddziały pionierów i saperów przystąpiły do naprawiania mostów, zniszczonych przez ubezpieczenia wroga, wycofujące się na francusko-bawarski

5 C h a n d 1 e r D., red., Robert Parker..., s. 166.6 Tamże, s. 167.7 Tamże, s. 167.

brzeg rzeki Nebel. W tym celu używano drewna i faszyny, aby umożliwić piechocie spokojne przekroczenie rzeki. Jednak artyleria marsz. Tallarda, doskonale ustawiona i pa­nująca nad Nebel, natychmiast obłożyła aliantów gwałtow­nym ogniem. Wkrótce dołączyły do nich ciężkie działa Marsina i średnie elektora. Gwałtowny ostrzał całej linii sprzymierzonych rozpoczęło 90 armat Francuzów i Bawar­czyków. Wielu uczestników bitwy wspomina, że ich ogień był zdumiewająco celny i co chwila z szeregów aliantów ubywali kolejni zabici i ranni. Wprawdzie działa z armii ks. Marlborough próbowały zagłuszyć lub przynajmniej uciszyć wrogie baterie, ale miały lżejszy sprzęt, a przede wszystkim było ich znacznie mniej. W najgorszym położeniu byli żołnierze ks. Eugeniusza, wystawieni na flankowy ostrzał bez możliwości odpowiedzi. „Francuski dowódca artylerii opowiadał:

Ktoś mógł być podekscytowany przez nadzwyczajny efekt jaki on (francuski ogień) spowodował, każdy strzał ciął przez ich bataliony, część z nich przeczesywała teren ukośnie, a od tej strony, od której nieprzyjaciel był ustawiony, ani salwa nie została zmarnowana”8.

Od godz. 8.30 do 12.30 trwał ten nierówny pojedynek artyleryjski. Widząc celność pocisków wroga oficerowie kazali piechocie położyć się, a jeźdźcom zsiąść z wierz­chowców. To nieco pomogło, ale od kul armatnich, podobno, zginęło tyle samo ludzi, co w czasie dalszych starć!

Jednocześnie księża i kapelani odmawiali ostatnie modlitwy, aby pokrzepić zdenerwowanych żołnierzy. I tak wzdłuż całej linii armii ks. Marlborough rozbrzmiewały pieśni psalmów (olbrzymia większość oddziałów pochodziła z krajów protes­tanckich). Co chwila zagłuszał je świst kuli armatniej i huk, gdy upadała (czasami dołączał do tego wszystkiego krzyk zabijanych lub jęk ranionych). Gdy modły zostały zakończone,

8 P e 1 e t JV a u 11 F.E. de, t. IV, s. 576, [w:] C h u r c h i l l C., op.cits. 109.

dowódcy nakazali batalionowym lub regimentowym muzykan­tom grać skoczne i wesołe pieśni i marsze. Wszystko to miało podnieść na duchu ostrzeliwanych alianckich żołnierzy. Sam głównodowodzący, nie zważając na gęsto padające pociski, przejeżdżał wzdłuż szeregów swojej armii zachęcając ludzi do wytrwania i obiecując szybkie wejście do walki. „[...] według naocznego świadka:

Jego Miłość teraz jechał wzdłuż linii, aby obserwować postawę i oblicze swoich ludzi i znalazł zarówno ich, jaki oficerów ze wszystkich narodów, ze wszystkich aliantów, bardzo radosnych i niecierpliwych, aby wejść do bliższego starcia z nieprzyjacielem. A jak on przejeżdżał przed frontem pierwszej linii duża kula armatnia [...] otarła sięo zaorany teren, blisko boku jego konia i prawie pokryła go kurzem. On nie zatrzymał swojego kroku z tego powodu, ale ruszył dalej [...]”9.

Kiedy ks. Marlborough czekał, mając już swoje batalionyi szwadrony ustawione do walki, siły ks. Eugeniusza dalej maszerowały. Obaj dowódcy ustalili, że bitwa rozpocznie sięo godz. 11.00, ale czas upływał, a od Sabaudczyka nie nadjeżdżał adiutant z informacją o gotowości do natarcia. Jedyne co mógł w tej sytuacji zrobić Anglik, to nakazać pionierom naprawiać mosty i szykować przeprawy przez Nebel, a kilku kompaniom z brygady Rowe’a z kolumny lorda Cuttsa, zdobyć dwa młyny wodne na rzece Nebel, w dalszym ciągu zajmowane przez Francuzów. O godz. 10.00 były one już w rękach aliantów, chociaż uciekający wrogowie zdołali je podpalić. To posunięcie dało możliwość podciągnię­cia dział płk. Blooda nad sam brzeg Nebel i trochę uciszyło doskonale wstrzelane francuskie baterie załogi Blenheim.

Wreszcie o godz. 11.45 zniecieipliwiony ks. Marlborough wysłał swojego kwatermistrza, płk. Cadogana, aby spraw­dził, co opóźnia marsz Sabaudczyka. O godz. 12.00 przybył

9 Hare’s Journal, op.cit., s. 110.

od ks. Eugeniusza kolejny adiutant z informacją, że książę będzie gotowy do ataku o 12.30. To samo wkrótce potwier­dził powracający Cadogan. Doniósł on, iż oddziały cesarskie miały problemy z terenem, który okazał się mokry i pofa­lowany, a gęsto padające kule armatnie nieprzyjaciela dodatkowo utrudniały i spowalniały tempo marszu.

Na tę wiadomość piechurzy Anglika wstali, jeźdźcy dosiedli koni, a artyleria zdwoiła ogień. Jednocześnie pierwsze bataliony z kolumny lorda Cuttsa ruszyły w kierun­ku Nebel, a potem Blenheim.

SZTURM NA BLENHEIM

Było to pięć angielskich batalionów z brygady gen. Rowe’a. Za nimi szły heskie oddziały gen. Wilkena. Przeprawa przez Nebel rozpoczęła się o godz. 12.30. Około13.00 pierwsi żołnierze alianccy stali już po drugiej stronie. Przez ten czas byli osłonięci od morderczego ognia fran­cuskich baterii stromymi brzegami. Gdy tylko angielskie bataliony uformowały się w linię bojową, gen. Rowe nakazał atak na Blenheim. Z jego rozkazu zakazano żołnierzom strzelać, dopóki dowódca nie wetknie szabli w palisadę wioski. I tak było — Anglicy szli w rytm bębnów, nie zważając na morderczy ogień z dział. Wreszcie, gdy dotarli na odległość 80 jardów (około 70 m) zza zabudowań i barykad padła salwa, która powaliła wielu oficerów i szeregowych. Reszta, stąpając po ciałach zabitychi rannych towarzyszy broni, szła z muszkietami na ramieniu. Gdy tylko gen. Rowe dotarł do barykad, wetknął swoją szpadę w jeden z wozów i w tym momencie padł zabity, a jego podkomendni oddali salwę. Tak opisuje te wydarze­nia dr Hare, wspomniany już naczelny kapelan ks. Marl­borough i autor oficjalnej kroniki jego dokonań: „Była prawie pierwsza kiedy lord Cutts zrobił pierwszy atak na Blenheim. Brygadier — gen. Rowe, pieszo, poprowadzi!

swoją brygadę, która formowała pierwszą linię, a która w drugiej linii była wspierana przez brygadę Heseńczyków. Brygadier Rowe podszedł jakieś trzydzieści kroków [około10 m — R.R.] od pali wokół Blenheim zanim wróg oddał swoją pierwszą salwę, od której wielka ilość dzielnych oficerów i żołnierzy padła, ale to nie zniechęciło ich odważnego dowódcy od maszerowania prosto na te same pale, w które on wetknął swoją szablę zanim pozwolił swoim ludziom strzelać. Jego rozkazy brzmiały, aby wejść z szablą w dłoni, ale przewaga liczebna wroga i przewaga ich stanowiska uczyniła ten sposób ataku niemożliwym”10. Jednak ich strzały nie mogły bardzo zaszkodzić obrońcom Blenheim. Brygada Rowe’a została zdziesiątkowana przez salwy najlepszej piechoty Francji i ognia kartaczowego blisko 30 dział. Mimo wielkiego bohaterstwa, angielska piechota nie wytrzymała tej nawały i rozpoczęła odwrót, który (jak często się zdarza w takich przypadkach) przerodził się w paniczną ucieczkę. Nie pomogły nawoływania oficerówi żołnierze biegli w stronę Nebel. W dodatku byli atakowani z dwóch stron przez Francuzów. Oto z zabudowań Blenheim wypadły dwa bataliony wroga i szybko szły za pierz­chającymi Anglikami. Natomiast z lewej strony resztki brygady Rowe’a nadziały się na kontratak kilku szwadronów żandarmerii, którą posłał gen. Zurlauben. Jeźdźcy wycieli wielu nieszczęsnych piechurów, a nawet zdobyli jeden ze sztandarów regimentu poległego gen. Rowe’a.

Gdy skłębiona masa angielskiej infanterii uciekała ku Nebel, przez rzekę przeprawiło się już pięć heskich batalio­nów z brygady gen. Wilkena. Widząc szarżującą żandar­merię, szybko uformowali szeroką linię bojową frontem ku jeździe i ruszyli na kawalerzystów. Upojonych zwycięzców nagle powitała mordercza salwa z setek heskich muszkietów. Teraz role się odwróciły — Francuzi zaczęli się wycofywać,

10 Hare’s Journal, op.cit.

a alianci gonić. Jednak pogoń ta nie trwała długo, gdyż Heseńczycy natknęli się na dwa bataliony piechoty z Blen­heim i musieli się zatrzymać. Z kolei Francuzi widząc przewagę wroga, w dodatku ostrzeliwani przez angielską artylerię (w tym dwa działa przeciągnięte przez Nebel), wrócili do wioski. Jednak heskiej piechocie udało się odebrać sztandar zdobyty na Anglikach przez żandarmerię.

Całe starcie trwało około 25 minut i skończyło się rozbiciem czołowej brygady z kolumny lorda Cuttsa. Na razie plan marsz. Tallarda działał.

Kiedy brygady Rowe’a i Wilkena przeprawiały się na prawo od młynów wodnych, na lewo od nich ruszyły kolejne dwie — Fergusona i St. Paula. Brytyjczycy próbo­wali sforsować umocnienia dragonów pomiędzy Dunajemi Blenheim. Natomiast Hanowerczycy na razie pozostali w rezerwie, pilnując przeprawy.

Umocnień przy Dunaju broniło 12 szwadronów spieszo­nych dragonów, które zrobiły proste barykady. I tutaj także alianci nie uzyskali powodzenia. Gdy tylko dotarli na odległość skutecznego strzału, obrońcy oddali morderczą salwę, która skutecznie zahamowała postępy piechoty. Alianci musieli zatrzymać się w bezpiecznej odległości, narażeni na ostrzał francuskiej artylerii. Mimo to, co jakiś czas podrywali się do lokalnych natarć, czasami w sile kompanii, a czasami batalionu, z przeraźliwym wyciemi wielką desperacją. Jednak efekt zawsze był taki sam. Gdy tylko zbliżali się do umocnień zatrzymywała ich mordercza salwa lub kontratak Francuzów. Wszyscy, i szturmujący,i obrońcy, maszerowali po ziemi pokrytej ciałami martwych lub rannych towarzyszy.

Jednak sama gwałtowność ataków tych 20 batalionów sprzymierzonych wstrząsnęła francuskim dowódcą w Blen­heim — markizem de Clérambaultem. Po pierwszym natar­ciu (Rowe’a i Wilkena) wezwał 7 batalionów rezerwy, a po drugim ataku sił Fergusona (oraz podejściu 5 batalionów

Hanowerczyków z rezerwy) kolejne 11 batalionów. Tak więc o godz. 13.30 było w Blenheim aż 27 batalionów doborowej francuskiej piechoty. „Z resztą pola bitwy poza zasięgiem wzroku i być może poza myślą co do linii horyzontu na lewo, on [de Clérambault — R.R.] stał się prześladowany lokalną walką o Blenheim”11. Markiz stło­czył w niewielkiej wiosce 12 000 ludzi, tak że nie mogli skutecznie manewrować, a nawet swobodnie posługiwać się bronią. W dodatku takie zagęszczenie spowodowało, że każdy strzał alianckiej piechoty po prostu musiał być celny, nie mówiąc już o kulach armatnich. Jednak na wszelkie prośby i uwagi podkomendnych, aby wyprowadzić z po­wrotem na lewą flankę choćby 10 batalionów, Clérambault był głuchy. A marsz. Tallard beztrosko pojechał do Oberg­lau, aby zobaczyć, jak wygląda sytuacja na lewym skrzydle. Stamtąd widział tylko dymy i błyski wystrzałów wokół wioski. Nie mógł zauważyć, że kolejne masy jego piechu­rów wchodzą do Blenheim. Potem, gdy po dwóch godzinach wrócił, nie miał czasu zmienić bezsensownych decyzji swojego generała-porucznika, ponieważ koncentrował się na szykowaniu kawalerii w centrum do decydującej szarży na wychodzących z Nebel żołnierzy gen. Charlesa Chur­chilla. Najwyraźniej uznał, że nie ma czasu na skorygowanie błędu swojego niekompetentnego podwładnego. Sytuację w Blenheim tak opisuje hrabia Mérode-Westerloo: „Po tym przydługim preludium [kanonadzie artyleryjskiej — R.R.], angielska piechota, która czekała, aby siły cesarskie dołą­czyły do bitwy na prawo, wreszcie zaatakowała wioskę Blenheim; krótko po południu, tak mi się wydaje. Pierwsze salwy w tym ataku ledwie zostały wystrzelone, kiedy dwie linie naszej piechoty, jakieś dwadzieścia siedem batalionów, których rozkazy brzmiały, aby wesprzeć pozycję, weszły do wioski wielce przedwcześnie i źle zarządzone. Co

11 B a r n e t t C., op.cit., s. 116.

więcej, dalsze dwanaście regimentów [raczej szwadronów— R.R.] spieszonych dragonów również zostało wysłanych do środka”12. Tak więc relacja hrabiego pokazuje, że Clérambault rozkazał dragonom także wejść do Blenheim. Nie wiadomo po co. Lepszy użytek byłby z nich tam, gdzie stacjonowali do tej pory. Ale oddajmy głos Walończykowi: „Czemu nie więcej niż dziesięć batalionów byłoby zdolnych do bronienia tego miejsca w o wiele lepszym stylu, a cała pozostałość z tej istnej armii mogłaby być o wiele użyteczniej użyta gdzie indziej. Ludzie byli tak stłoczeni jeden przy drugim, że nie mogli strzelać, nawet nie wspominająco otrzymywaniu lub roznoszeniu jakichkolwiek rozkazów. Ani jeden strzał wroga nie chybił swojego celu, podczas gdy jedynie kilku z naszych ludzi na przedzie mogło odpowie­dzieć ogniem i wkrótce wielu z nich było niezdolnych do strzału, z powodu wyczerpania lub dlatego, że ich muszkiety eksplodowały od ciągłego użycia. Ci wyciągnięci na tyłach byli koszeni nawet bez oddania strzału w kierunku wroga; gdyby chcieli odpowiadać, mogliby jedynie strzelać do swoich własnych towarzyszy albo masowo bez celowania. Aby uczynić rzeczy jeszcze gorszymi, wioska została podpa­lona przez francuskich żołnierzy i nasi biedni chłopcy palili się pomiędzy stale walącymi się dachami i płomieniami wybuchającymi z domów. Byli paleni żywcem pomiędzy prochami w tej mniejszej Troi własnego użytku”13.

W przeciwieństwie do Tallarda ks. Marlborough doskonale panował nad sytuacją na całym polu bitwy. Gdy tylko lord Cutts zawiadomił go o zaistniałych wydarzeniach wydał kategoryczne rozkazy, aby już nie ponawiać ataków na Blenheim tylko trzymać żołnierzy poza zasięgiem strzału, ewentualnie co jakiś czas pozorować natarcia oraz ostrzeliwać wioskę ogniem plutonowym i armatnim. Książę zdał sobie sprawę, iż najlepszym planem dla aliantów było zatrzymać

12 C h a n d 1 e r D., red., Robert Parker..., s. 169.13 Tamże, s. 169.

Francuzów w wiosce. Dlatego jednym zadaniem Cuttsa stało się teraz niedopuszczenie, aby choć jeden batalion wydostał się z pułapki. Nie było to łatwe, ale lord robił wszystko co mógł — ze swoimi wykrwawionymi brygadami pilnował wszystkich wyjść na północ i wschód od Blenheim. Czasami powtarzał też pozorowane ataki. A gen.-por. de Clérambault był na tyle niekompetentny, że nie zmieniał swoich decyzji.

O godz. 14.15 sytuacja wokół Blenheim przedstawiała się następująco: heska brygada gen. Wilkena stała najbardziej na lewo (frontem ku francuskiej kawalerii w centrum), osłaniając przeprawiającą się własną kawalerię oraz zbierających się piechurów z brygady poległego gen. Rowe’a. Brygada Fergusona stanęła na prawej flance, naprzeciw pozycji, gdzie wcześniej rozmieszczeni byli francuscy spieszeni dragoni. Lukę w centrum wypełniła brygada St. Paula oraz powoli przeprawiające się szwadrony gen. Lumleya. Aliantom udało się także przeprawić wszystkie swoje działa przez Nebel. Natychmiast podjęły one pojedynek z armatami Francuzów.

I tak wykrwawione 20 batalionów i 17 szwadronów lorda Cuttsa trzymały w szachu 27 batalionów i 12 spieszonych szwadronów Francuzów. Dotychczasowe walki pochłonęły ponad 2000 zabitych i rannych aliantów i około 800 obrońców Blenheim oraz żandarmerii. Zadaniem od­działów lorda stało się teraz niedopuszczenie, aby choć kilka batalionów zaatakowało z flanki przeprawiające się siły gen. Churchilla.

O godz. 14.30 prawa część pułapki marsz. Tallarda została całkowicie zneutralizowana przez pomysłowość ks. Marl­borough i jego zdolnych podwładnych, ale również bezmyśl­ność i brak szerszego osądu sytuacji gen. Clerambaulta.

SZARŻA PALMESA I UCIECZKA ŻANDARMERII

Kiedy trwały walki o Blenheim, główne siły armii ks. Marlborough rozpoczęły przeprawę przez Nebel. Pionierzy

Książę Eugeniusz Sabaudzki Elektor Maksymilian Emanuel von Wittelsbach

Marszałek Tallard Marszałek Villars

Marszałek Vendôme Marszałek Villeroy

Earl of Orkney

Earl of Orkney

Akcja pod Schellenbergiem

Marszałek Jacques Berwick

Wioska Blenheim zajęta i zabarykadowana przez Francuzów

Alianccy żołnierze przekraczają Nebel

Miejsce opatrywania rannych przy palącym się młynie wodnym nad Nebel

Kapitan Robert Parker

Angielska i aliancka kawaleria spycha Francuzów do Dunaju, na przedzie działa pułkownika Blooda

Marszałek Tallard w powo­zie księcia Marlborough po dostaniu się do niewoli

Hrabia Mérode-Westerloo

Marlborough pisze „de- peszę Blenheim” po tym, jak był w siodle sie­demnaście godzin

Książę Eugeniusz atakuje Francuzów...

naprawili kamienny most oraz dodali doń pięć kolejnych, z pontonów i faszyny. Przeprawa nie spotkała się z żadnym przeciwdziałaniem ze strony Francuzów, może poza spora dycznym ostrzałem artyleryjskim. A gdyby Tallard pchnął nawet te pozostałe w centrum 11 batalionów piechoty razem ze wsparciem choćby brygady kawalerii, cała prze prawa utknęłaby albo przynajmniej kosztowała aliantów ogromne straty. A tak pierwsza linia z sił gen. Charlesa Churchilla — 14 batalionów — spokojnie mogła prze­kroczyć strome i bagniste brzegi Nebel. Za nią ruszyły linie druga i trzecia (68 szwadronów).

Jednak po kilkunastu minutach do szarży na lewe skrzyd­ło, wychodzącej i ustawiającej się piechoty, ruszyło osiem szwadronów żandarmerii. Były to te same oddziały, które godzinę wcześniej uderzyły na brygadę Rowe’a i ucierpiały od ognia pięciu heskich batalionów Wilkena. Francuzi próbowali zepchnąć z powrotem do Nebel wyczerpanych i rozproszonych aliantów. Własna kawaleria nie mogła wspomóc piechurów, gdyż dopiero wchodziła do rzeki. Jednak ks. Marlborough, ze swojego stanowiska na wzgórzu przy Unterglau, zauważył rysujące się zagrożenie. Po drugiej stronie Nebel było już 17 szwadronów alianckiej kawalerii gen. Lumleya z kolumny lorda Cuttsa. Adiutanci natych miast przynieśli od generała-porucznika rozkaz: wybrać pięć szwadronów i skontrować francuski atak. Lumley posłał do natarcia trzy szwadrony płk. Francisa Palmesa (po jednym z angielskich regimentów Wyndhama, Schomberga i Wood sa) oraz dwa szwadrony płk. Charlesa de Sybourga. Alianci mieli szansę zająć dobry, twardy teren — idealny do szarży. Żandarmeria, widząc wychodzącą na jej flankę jazdę wroga, zmieniła ustawienie i ruszyła na spotkanie nowego przeciw nika. Nie zostało do końca wyjaśnione, czy Francuzi mieli przewagę liczebną nad sprzymierzonymi. Należy bowiem pamiętać, że szwadrony marsz. Tallarda ucierpiały z powo du nosacizny i innych chorób, które przyniosły z Alzacji

(więc nie miały pełnych stanów, tak jak angielskie) oraz uczestniczyły już w krwawym starciu z heską piechotą. A zatem można przyjąć, że siły po obu stronach były mniej więcej równe14.

Jednak przewaga manewru znajdowała się po stronie żołnierzy Ludwika XIV. Dowódca francuski postanowił oskrzydlić przeciwnika. Dlatego polecił czterem swoim szwadronom związać trzy wroga, a kolejnym czterem (po dwa na każdym skrzydle) uderzyć na nie z flanki. Naj­wyraźniej nie zauważył dwóch szwadronów rezerwy płk. de Sybourga. Dlatego czekała go nieprzyjemna niespodzian­ka. Kiedy owe cztery skrzydłowe szwadrony miały zmieść trzy angielskie, nagle same znalazły się w śmiertelnym zagrożeniu. Płk de Sybourg podzielił swoje siły na pół i kazał każdemu ze szwadronów zajść oskrzydlających Francuzów od tyłu. Tak więc nagle oskrzydlający Francuzi sami zostali oskrzydleni. Cztery manewrujące szwadrony zostały pokonane i zmuszone do odwrotu. Teraz z kolei płk de Sybourg mógł przyjść na pomoc ciężko walczącym trzem szwadronom płk. Palmesa. Ten ostatni, mając teraz znaczną przewagę liczebną, odepchnął Francuzów i zmusił ich do panicznej ucieczki. Dr Hare tak opisał te wydarzenia: „Gen.-por. Lumley zgodnie nakazał płk. Palmerowi [Pal- mesowi — R.R.] przejść przez potok z trzema szwadronami, które były najbliżej, a za nimi podążył płk Leybourg [Seybourg — R.R.] z dwoma kolejnymi, które wszystkie nie prędzej wyciągnęły się jak osiem szwadronów nie­przyjaciela spadło na nich, a nasze ruszyły na przód, aby spotkać się z nimi. Te wrogie szwadrony dały ognia z niewielkiej odległości, ale angielskie szwadrony zaszar- żowały na nie z pałaszami w dłoniach, złamały je i zmusiły do ucieczki. Ale będąc obezwładnionymi przez świeże szwadrony i zmieszane przez ogień nieprzyjacielskiej

14 T i n c e y J., T u r n e r G., op.cits. 60.

piechoty rozmieszczonej wokół Blenheim, nasze szwadrony zostały odparte w swoim ataku i zmuszone wycofać się”15.

W tym czasie Tałlard dalej szykował swoją kawalerię do decydującej szarży. Może dlatego żandarmeria, uciekająca wzdłuż zabudowań Blenheim, dopiero po dłuższej chwili otrzymała wsparcie — zza barykady padła gwał­towna salwa Regimentu de Royale. Powstrzymała ona galopujących alianckich jeźdźców. Mimo to sam widok ośmiu szwadronów elitarnej kawalerii Francji (tylko oddziały Maison du Roi, gwardii królewskiej, uważano za bardziej elitarne) pierzchających przed zaledwie pięcioma szwadrona­mi sprzymierzonych wielce zdeprymował ich rodaków16.

Dzięki ofiarności, lepszemu zorganizowaniu i skutecz­niejszym metodom ataku kawalerii pułkowników Palmesa i de Sybourga przeprawa głównych sił ks. Marlborough pod gen. Charlesem Churchillem mogła odbywać się bez dalszych przeszkód, a piechota z pierwszej linii miała czas, aby się zorganizować i odpocząć.

ATAKI KS. EUGENIUSZA NA PRAWYM SKRZYDLE

Jak już wspominałem, podejście sił ks. Eugeniusza na pozycje wyjściowe było ciężkie i zajęło im o wiele więcej czasu niż przewidywano przed bitwą. Również teren na jakim oddziały cesarskie miały atakować nie był sprzyjają­cy. O godz. 12.30 kawaleria ks. Eugeniusza rozpoczęła

15 Hare’s Journal, op.cit.16 Co ciekawe właśnie tę szokującą porażkę swojej elitarnej kawalerii

marsz. Tallard uznał za jedną z przyczyn francuskiej porażki pod Blenheim „Ale co Tallard widział wbiło sopel lodu w jego serce. W świadectwie, które ostatecznie napisał w grudniu o bitwie zaznacza, że chociaż było tam osiem szwadronów po naszej stronie, pięć szwadronów wroga wytrzymało ich atak i spowodowało, że zostały odrzucone. Sam tłumaczył stratę bitwy ponieważ żandarmeria nie była w stanie złamać pięciu angielskich szwadronów”. Cytat marsz. Tallarda z Pe 1 e t J.J.G., V a u 11 F.E. de, op.cit, t. IV, s. 575, [w:] C h u r c h i l l W., op.cits. 855-856.

przeprawę przez bagna i moczary Nebel, wkrótce do natarcia ruszyła też pruska i duńska piechota.

Zadanie, jakie na swoje barki wziął sabaudzki dowódca, było niezwykle ciężkie. Miał on wiązać silniejsze liczebnie oddziały elektora bawarskiego i marsz. Marsina, aby nie mogły wyjść na flankę głównym siłom ks. Marlborough, kiedy te sforsują Nebel. Trudność wynikała z sił jakimi dysponował cesarski dowódca. Miał on bowiem wprawdzie 92 szwadrony kawalerii wobec 71 francusko-bawarskich, ale zaledwie 18 batalionów piechoty (ze wsparciem około 20 dział) wobec 23 batalionów przeciwnika. W dodatku Maksymilian Emanuel ustawił swoje siły o wiele umiejętniej niż marsz. Tallard. Pruska i duńska piechota miały atakować Lutzingen i jak najdłużej związać skoncentrowaną wokół niej infanterię wroga. Natomiast kawaleria ks. Hanower­skiego i ks. Tecka powinna zrobić to samo z jazdą nieprzyjaciela pomiędzy wioską i Oberglau.

Jednak plan nie przebiegał tak, jak spodziewał się ks. Eugeniusz. Gdy tylko jego kawalerii udało się (i to z wielkim trudem) przekroczyć Nebel, znalazła się w pasie grząskiego i niesprzyjającego dla działań jazdy terenu. A elektor zastosował taktykę inną niż Tallard — natychmiast pchnął całą pierwszą linię kawalerii na przeciwnika. Mimo trudności z terenem cesarskiej kawalerii udało się odepchnąć wroga, ale za cenę znacznych strat, zamieszania i upływu czasu. Tak więc, gdy spadł nä nią kontratak drugiej linii francusko- bawarskiej, nie zdołała stawić wrogowi skutecznego oporu. Rozpoczął się gwałtowny odwrót, który zakończył się dopiero na skraju lasu. Ks. Eugeniuszowi nie udało się powstrzymać gwałtownego odwrotu swojej jazdy. Po przeprawieniu się przez Nebel musiał poświęcić dużo czasu na uporządkowanie szyków, zanim jego kawaleria zdołała zaatakować drugi raz.

Tymczasem 18 batalionów piechoty Sabaudczyka, pod dowództwem ks. Anhalt-Dessau szło na Lutzingen. Czekały na nie 23 bataliony wroga, wsparte przez silną artylerię

i umocnienia. Oddziały cesarskie, tak jak w przypadku szturmu na Blenheim przywitał najpierw ogień z dział, a potem salwy z muszkietów. W dodatku po odparciu kawalerii ks. Eugeniusza, elektor mógł zgromadzić kilka szwadronów do flankującej szarży. O wielkiej odwadze pruskich batalionów niech świadczy fakt, że udało się jej zabrać kilka bawarskich dział. Gdy tylko tego dokonały, na aliantów spadł kontratak bawarskiej piechoty, a z flanki nadchodziła zwycięska jazda pod przywództwem samego Maksymiliana Emanuela. Nic dziwnego, że dalsze natarcie sił cesarskich zakończyło się całkowitym niepowodzeniem. Piechota ks. Anhalt-Dessau została zmuszona do odwrotu (ale uporządkowanego). Ten pierwszy atak kosztował Prusaków bardzo drogo, w dodatku stracili aż dziesięć chorągwi17.

Ponownie posłuchajmy jak opisał to dr Hare: „Cesarska kawaleria także przeszła przez pierwszą linię [kawalerii— R.R.] wroga, ale została odparta przez drugą linię i zepchnięta do lasu na tyłach terenu, gdzie najpierw się wyciągnęli, aby wykonać atak. Tak więc w ten sposób pruscy i duńscy piechurzy, będąc zagrożeni okrążeniem przez nieprzyjacielskie szwadrony, zmuszeni zostali do porzucenia korzyści, jaką zyskali i cofnięcia się do lasu”18.

Ten pierwszy atak na prawym skrzydle aliantów trwał prawie półtorej godziny. Dopiero o godz. 15.30 kawaleria ks. Eugeniusza mogła przystąpić do drugiego natarcia. Miało ono być zsynchronizowane z uderzeniem piechoty ks. Anhalt- -Dessau. Gdy infanteria przeprawiła się przez Nebel natych­miast zmieniła front — w kierunku lasu — chcąc zajść Bawarczyków z flanki. Wybuchły zażarte walki. Tymczasem cesarskiej kawalerii powiodło się jeszcze gorzej niż za poprzednim razem. Konie były już zmęczone i powtórni* przejście rzeki kosztowało je bardzo dużo wysiłku. Nic więc dziwnego, że gdy spadła na nią francusko-bawarska szarża nic

17 T i n c e y J . , T u r n e r G., op.cit., s. 67.18 Hare’s Journal, op.cit.

była w stanie długo stawiać oporu. Rozpoczął się gwałtowny odwrót. „Około pół godziny później Książę Eugeniusz zrobił drugi atak, ale cesarska kawaleria została ponownie odparta przez wielką stanowczość bawarskich jeźdźców [...]. Konsek­wencją tego było, że niektóre szwadrony wroga spadły na flankę pruskich batalionów, które mimo całkowicie wspania­łej obrony, były zmuszone także wycofać się do lasu i zmienić swój front, jedynie dwa szwadrony pozostały, aby je wesprzeć”19. Mimo gróźb ks. Eugeniusza, że zastrzeli każdego, kto się cofnie, jazda odpłynęła na drugą stronę rzeki. Jednak siły przeciwnika nie odważyły się przejść Nebel i „dwie siły kawalerii stanęły, liżąc swoje rany i porządkując swoje szyki, obie bez chęci do podjęcia walki”20.

Zdenerwowany Sabaudczyk postanowił przyłączyć się do pruskiej piechoty, która szła do ataku na Lutzingen. Upo­rządkowanie szyków swojej jazdy pozostawił książętom Hanowerskiemu i Wurtemburg-Teckowi. Jednak, gdy jechał do ks. Anchalt-Dessau, znalazł się w śmiertelnym niebez­pieczeństwie: „Sfrustrowany ponad wytrzymałość, nieczuły na śmierć, Eugeniusz wyjechał na otwarty [teren — R.R.] i w ciągu kilku sekund zostałby zastrzelony przez bawars­kiego dragona. Jednak jeden z cesarskich, widząc jak dragon mierzy w cel, ściął go swoją szablą”21. Tu scenariusz był trochę inny, niż podczas walk piechoty. Jednak szturm na umocnione domy Lutzingen nie miał szans powodzenia. Tylko wsparcie duńskiej brygady, której udało się zniszczyć kilka armat z silnej 16-działowej baterii artylerii, zapobiegło praktycznie rozstrzelaniu dzielnych żołnierzy ks. Anhalt- Dessau. Jednak ostrzał z prawej flanki francuskich batalionów ukrytych w lasach na zachód od wioski i widok bawarskiej kawalerii szykującej się do szarży na lewą, odsłoniętą, flankę Prusaków, zmusił piechotę do odskoku ku Nebel.

19 Hare’s Journal, op.cit.20 T i n c e y J., T u r n e r G., op.cit., s. 67.21 G r e e n D . , op.cits . 9 0 .

Tam, dzięki wsparciu własnych dział, dzielni piechurzy mogli spokojnie oprzeć się o bagna i mokradła.

Około godz. 17.00 obie strony zajmowały te same pozycje jak na początku bitwy, a zdenerwowany ks. Eugeniusz szykował swoje oddziały do trzeciego ataku.

WALKI O OBERGLAU I KRYZYS W ALIANCKIM CENTRUM

Kiedy przez Nebel przeprawiła się pierwsza linia piechoty gen. Charlesa Churchilla miała ona po lewej stronie groźną przeszkodę — wioskę Oberglau obsadzoną przez 14 batalio­nów piechoty marsz. Marsina. Francuzi mogli uderzyć na flankę porządkującej i formującej się alianckiej infanterii. Dlatego ks. Marlborough wydzielił ze swoich sił 10 batalio­nów ks. Holsztynu Becka (holenderskie brygady: własna księcia i gen.-mjr. Pallandta), aby zneutralizował to niebezpie­czeństwo. Książę miał opanować zabudowania szturmem, tak samo jak lord Cutts zdobyć Blenheim. Jednak ks. Beck okazał się gorszym dowódcą niż Anglik. Przeprawił się przez Nebel z zaledwie dwoma holenderskimi batalionami, nie czekając na resztę. Może chciał jak najszybciej zabezpieczyć flankę głównej linii piechoty. Jednak jego brawura się nie opłaciła. Gdy stanął na drugim brzegu ujrzał przed sobą widok, który musiał nim wstrząsnąć — z zabudowań Oberglau i z rezerwy stojącej za nią nagle ruszyło dziewięć batalionów i szło ku niemu. W dodatku marsz. Marsin posłał po kilka szwadronów ze swojej armii, będących pod rozkazami elektora. Przerażony książę wezwał na pomoc resztę swojej brygady oraz poprosiło wsparcie cesarskiego gen.-mjr. hrabiego Fuggera, którego brygada kirasjerów stanowiła skraj armii ks. Eugeniuszai jako jedyna mogła mu udzielić wsparcia. Jednak na prośbęo pomoc, dumny hrabia odparł, że „on nie może działać bez bezpośrednich rozkazów od samego Eugeniusza”22.

22 T i nc e y J., Tur n er G., op.cits. 69.

Tak więc nieszczęsne dwa holenderskie bataliony najpierw dostały się pod ogień silnej baterii artylerii, potem dosłownie wpadły na nie trzy irlandzkie bataliony, będące na francuskiej służbie (tzw. Wild Geese), a na flankę wychodziła reszta (6 batalionów) pod samym gen.-por. markizem de Blainville. Alianci nie mieli najmniejszych szans. Ich dwa bataliony zostały po prostu starte z powierzchni ziemi. Sam Beck, ciężko ranny, dostał się do niewoli. Resztki przerażonych żołnierzy gnały ku Nebel. Uniemożliwiło to przejście rzeki reszcie brygady Becka i Pallandta. Zwłaszcza że marsz. Marsin i jego podkomendny de Blainville nie popełnili tego samego błędu co Tallard i Clérambault — trzymali swoje oddziały blisko brzegu.

Porażka czoła grupy Becka wytworzyła niebezpieczną sytuację dla przeprawiających się oddziałów alianckiej kawalerii. Dziewięć batalionów piechoty, wspartych jeszcze przez kilka szwadronów jazdy pod dobrym dowódcą, jakim bez wątpienia był de Blainville, mogło zagrozić całemu planowi ks. Marlborough. „Przez moment wydawało się, że Francuzi mogą mieć okazję do przejęcia kontroli nad bitwą i przerwać siły konfederatów na pół przez decydujące pchnięcie z Oberglau. Mogło się wydawać, że całkowita uwaga Marlborough będzie zajęta na przewidywaniu prze­prowadzenia swoich głównych sił przez potok Nebel, ale oficerowie sztabowi Marlborough działali jak oczy i uszy nad całym polem bitwy”23. Gdy książę, który do tej pory pozostawał w okolicach Unterglau, został powiadomiony przez jednego ze swoich adiutantów o kryzysie wojsk wokół Oberglau, natychmiast tam pojechał24. Czuwanie

23 Tamże, s. 69.24 Ten przypadek doskonale ilustruje fakt w jak dużym stopniu ks.

Marlborough panował nad całym polem bitwy. System przekazu informacji głównodowodzącemu był dwustopniowy. Z jednej strony książę miał kilkunastu adiutantów, którzy jeździli po całym polu bitwy i donosili mu, co się dzieje w danym sektorze. Było to ważne, ponieważ zazwyczaj już

nad przeprawą pozostawił bratu, a sam natychmiast polecił przeprawić się pozostałym trzem batalionom z brygady poległego Becka. Dostały one wsparcie artylerii oraz kilku szwadronów kawalerii gen.-mjr. Avercocsa. Siły te ustawiły się w linii na twardym terenie i skutecznie zastopowały natarcie francusko-irlandzkiej piechoty. Jednak groził im flankowy atak kawalerii. Dlatego książę poprosił Eugeniuszao wsparcie — możliwość użycia brygady Fuggera. Sabaud- czyk, chociaż sam uwikłany w ciężkie walki, nie wahał się ani chwili. Kirasjerzy dostali rozkaz, aby przejść Nebeli uderzyć na flankę szarżującego wroga. Ich atak był straszny —jeźdźcy rozbili kawalerię wroga i zmusili ją do gwałtownego odwrotu pod osłonę własnej piechoty w Ober­glau: „Ale kirasjerzy Fuggera zaszarżowali w tym samym czasie i, uderzając po przekątnej i z ręką na uździe, odrzucili szwadrony Marsina w nieporządku. Marlborough, ustawiwszy swoją baterię, aby ostrzeliwać linie Blainville’a, był teraz w stanie znowu ruszyć na trzy bataliony Hanower- czyków, wspomagany przez rosnące masy pod dowództwem Becka. Walka wokół Oberglau weszła w punkt szczytowy, obie strony były blisko związane, a ich działa strzelały kartaczami, a nawet kilkoma kartaczami naraz”25. De Blainville, widząc przed swoimi dziewięcioma bateriami brygadę alianckiej piechoty, flankowaną przez dwie brygady

po 30 min, najwyżej po godzinie, cały teren starć pokrywała chmura dymu prochowego, uniemożliwiająca skuteczną widoczność na więcej niż 100-200 m. Adiutanci informowali, jak dany oddział się sprawuje, czy radzi sobie dobrze, czy może potrzebuje wsparcia. Jednak ci młodzi wyżsi oficerowie, w swoich jasnych kurtkach i na pięknych koniach, stanowili doskonały cel dla wroga (i rzeczywiście często padali ranni lub martwi). Dlatego byli jeszcze piesi gońcy z charakterystycznymi laskami ze złotym, srebrnym lub brązowym zakończeniem (w zależności od rangi), którzy przebiegali pole bitwy. Według D. Chandlera i G. M. Trevelyana stanowili „oczy i uszy” ks. Marlborough. Można ich zobaczyć na k i l k u malowidłach o bitwach pod Schellenbergiem i Blenheim.

25 C h u r c h i l l W., op.cits. 856.

jazdy i ostrzeliwany przez artylerię, rozsądnie wycofał się do wioski.

O godz. 15.00 również garnizon Oberglau został skutecz­nie zneutralizowany przez aliantów. Oba skrzydła armii marsz. Tallarda zostały okrążone i zmuszone do bezowoc­nego trwania w zabudowaniach. Teraz pełna uwaga ks. Marlborough zwróciła się ku najsłabszemu punktowi fran­cuskiej pozycji — centrum.

ALIANCI PRZEKRACZAJĄ NEBEL; WALKI W CENTRUM— PRZEŁAMANIE ARMII MARSZ. TALLARDA

Przeprawa przez Nebel była niezmiernie skomplikowa­nym zadaniem. Saperom i pionierom udało się odbudować kamienny most, który zburzyli wycofujący się Francuzi (teraz służył artylerii i zaopatrzeniu) oraz sporządzić pięć grobli. O godz. 12.30 alianccy żołnierze mogli rozpocząć manewr przejścia na drugą stronę rzeki. Na czele szła pierwsza linia piechoty z głównej masy oddziałów ks. Marlborough — dziewięć batalionów gen.-por. Ignolsby’ego z brygad Hulstena i Seckendorfa (pozostałe dwie szły do boju o Oberglau). Za nimi ruszyły druga i trzecia linia— kawaleria gen.-por. Bulowa (17 szwadronów), Hompes- cha (31 szwadronów) i ks. Wurtemburg-Neustadt (21 szwadronów), razem 69 szwadronów. Dopiero za nimi miała przeprawić się czwarta linia — druga linia piechoty gen.-por. Orkneya (9 batalionów).

Kawaleria Tallarda pod szwajcarskim gen.-por. de Zur- laubenem (64 szwadrony) starała się nie przeszkadzać gen. Charlesowi Churchillowi. Próby kontrataków garnizonu Blenheim były niemożliwe, a atak z Oberglau udało się aliantom zlikwidować, chociaż z trudem. Pułapka marszałka została więc rozbrojona przez ks. Marlborough. Pozostała mu już tylko kawaleria, wpierana przez 11 batalionów piechoty. Jak pamiętamy Tallard zamierzał przepuścić

centrum alianckich sił, a potem z powrotem wepchnąć je do rzeki Nebel jedną szarżą swojej kawalerii. Jednak po porażce ośmiu szwadronów żandarmerii w walce z pięcioma płk. Palmesa, chyba nie czuł się już tak pewnie. Może po raz pierwszy zdał sobie sprawę, że samowola gen.-por. Cléram- baulta pozbawiła go przynajmniej 17 batalionów doborowej piechoty, ale na ściągnięcie jej z powrotem nie było już czasu. W dodatku ustawienie wrogich żołnierzy było dość dziwne— piechota na przedzie, za nią dwie linie kawalerii — równie silnej jak jego własna — i znowu piechota. Na czoło całej tej formacji wysuwały się działa płk. Blooda.

Tymczasem gen. Charles Churchill ustawiał swoją piechotę jakieś 100 m za Nebel. Pomiędzy poszczególnymi bataliona­mi zostały pozostawione interwały, przez które mogła manewrować kawaleria. „Kiedy kawaleria szarżowała, w li­niach piechoty pozostawiono dla niej luki, aby mogła powrócić, gdyby była goniona; piechota mogła zniechęcić ścigających [jeźdźców — R.R.] nie tylko ogniem plutono­wym, ale także, kiedy pierwszy szereg klękał na jedno kolano i wkopywał rękojeści swoich kolb od muszkietów w ziemię, tworzył straszną przeszkodę dla koni nieprzyjaciela, na kształt żywopłotu ze stali”26. Dopiero za nimi zaczęły pojawiać się kolejne brygady kawalerii. W tym momencie gen. de Zurlauben ruszył do szarży. Może miał nadzieję, że zmęczone alianckie szwadrony nie sprostają impetowi francuskiej kawalerii. Rzeczywiście przejście przez Nebel było wyczer­pujące (na tym odcinku rzeka rozlewała się na dwie odnogi i tworzyła istne mokradła), ale nie aż tak, aby pozbawić woli walki wszystkie 69 szwadronów.

Widząc nadchodzącego wroga bataliony pierwszej linii wycofały się na tyły swojej jazdy, a te odpowiedziały kontrszarżą. Pierwsza dopadła do aliantów żandarmeria. Główny impet spadł na lewą flankę alianckiej pozycji.

26 Green D., op.cit., s. 82.

Udało im się zmieszać kilka hanowerskich i pruskich szwadronów, ale ostatecznie żandarmeria została odparta. Francuzi zostali zmuszeni do odwrotu, a prowadzący atak gen. de Zurlauben ciężko ranny. Jednak galopujący w pogo­ni alianci (na czele z pruskim regimentem von Bulowa) zostali ostrzelani z flanki przez wspomniany już Regiment de Royale z garnizonu Blenheim. Teraz oni musieli cofnąć się pod osłonę reszty własnej kawalerii. Tak opisuje to kapitan Parker: „W tych kilku godzinach szarżowali jedni na drugich z różnym skutkiem, wszyscy z pałaszem w dłoni. Wreszcie francuska odwaga zaczęła słabnąć i nasze szwad­rony zyskały terenu na nich, zanim oni [alianci — R.R.] zepchnęli ich [Francuzów — R.R.] z powrotem na wzgórze, na którym byli rozciągnięci za pierwszym razem”27.

Po tym incydencie nastąpiło kilka szarż Francuzów, ale bez jakiejkolwiek koordynacji. Poszczególni generałowie brygad lub nawet pułkownicy podrywali swoich zmęczo­nych podkomendnych do szaleńczych ataków. Były one stosunkowo łatwo odpierane przez kawalerię ks. Hesse- -Kassela. Ten nieporządek mógł zostać spowodowany zranie­niem gen. de Zurlaubena. Dopiero gdy komendę po nim przejął markiz d’Humèries nakazał zaprzestanie tych bezowo­cnych szarż i uporządkowanie całej pierwszej linii własnej jazdy. To dało chwilę czasu sprzymierzonym, aby także się skonsolidować. Kolejne szwadrony i brygady mogły spokoj­nie się ustawić w dwie długie linie, mając za plecami artylerię i kolejne dwa szeregi piechoty, 18 batalionów.

Tak więc pierwsza faza bitwy w centrum zakończyła się ogromnym sukcesem ks. Marlborough. O godz. 15.00 miał na drugim brzegu Nebel 8000 kawalerii i 14 000 piechoty wspartej przez artylerię. Ustawione były w cztery potężne linie i miały na flankach duże masy żołnierzy (18 batalio­nów i 17 szwadronów lorda Cuttsa po lewej, wokół

27 C h a n d 1 e r D., red., Robert Parker..., s. 41^2.

Blenheim, i 9 batalionów oraz 12 szwadronów generałów Fuggera i Avercocsa blokujące Oberglau), które skutecznie zabezpieczały ich skrzydła. Jednak Anglik czekał ze swoim atakiem, aż ks. Eugeniusz uporządkuje oddziały po drugim nieudanym natarciu. Pragnął bowiem przystąpić do ofen­sywy na całym froncie. Tak więc przez blisko pół godziny nad polem bitwy zaległa cisza, przerywana jedynie przez sporadyczne strzały artylerii.

Obie strony wykorzystały ją na odpoczynek i sprawianie szyków przed decydującym starciem. Jednak ks. Marl­borough był już pewny zwycięstwa, gdyż „krótko po godzinie trzeciej po południu wysłał jednego ze swoich adiutantów, lorda Turnbridge’a, do Eugeniusza, ogłaszając, że w centrum wszystko przebiega prawidłowo”28.

Markiz d’Humèries o godz. 16.30 rzucił pierwszą linię francuskiej kawalerii do gwałtownej szarży. Impet dużej masy Francuzów, którzy szli ze wzgórza na stojące niżej wrogie szwadrony, był straszny. Cała pierwsza linia alianckiej kawalerii została zmuszona do gwałtownego odwrotu. Przez chwilę Tallard, który osobiście szykował drugi szereg jazdy do ataku, mógł mieć nadzieję, że jego plan się powiedzie. Jednak mylił się — francuska kawa­leria nagle znalazła się przed dziewięcioma batalionami wrogiej piechoty. Stanowiło to olbrzymie zaskoczenie. Jak uciekający przed nimi jeźdźcy tak sprawnie wykonali manewr przejścia przez zamykające się właśnie interwały? Przecież powinni wpaść na swoją infanterię! A tu nagle na upojonych sukcesem kawalerzy sto w Ludwika XIV spadła straszna salwa z tysięcy muszkietów. Powaliła setki koni i jeźdźców („[...] ich piechota [stała — R.R.] znacznie na przedzie, oni zabili i zranili wiele naszych koni z odległości trzydziestu kroków [ok. 27 m — R.R.]”29). W dodatku na cofających się Francuzów

28 C h u r c h i l l W., op.cit., s. 859.29 C h a n d l e r D., red., Robert Parker..., s. 172.

spadła nagle druga linia wrogiej kawalerii. A jeszcze działa płk. Blooda strzelały kartaczami. Nieszczęśni Francuzi rozpoczęli gwałtowną ucieczkę. Nietknięta druga linia gen. Hompescha ruszyła za nimi w pogoń. „Wszystkie nasze brygady [...] szarżowały energicznie i sprawiły, że wszystkie szwadrony jakie one zaatakowały uciekły; ale szwadrony te były wsparte przez kilka linii pieszych i konnych, nasi ludzie zostali zmuszeni do odwrotu, wpadły na naszą drugą linię, która (będąc w oddali) dała wrogom czas na zdobycie terenu — co im się udało — z powodu ich liczby i powolnego marszu”30. Tak więc nowatorski, przemieszany szyk alianckiego centrum całkowicie wykazał swoją wyższość. Przez ten manewr w środku francuskiej linii zaczęła powstawać groźna wyrwa.

Nie była ona jeszcze całkowicie otwarta. Na drodze aliantów stało ostatnie 11 francuskich batalionów z regimen­tów, którymi dowodzili: de Robecq, de Beuil i de Belleisle. Byli to rekruci, dopiero niedawno wcieleni do wojska. Jednak gen. markiz de St. Pierre nie zamierzał poddać się łatwo. Na jego rozkaz piechurzy sformowali czworoboki i spokojnie czekali na kawalerię sprzymierzonych. Pierwsze szeregi jeźdźców nagle wpadły pod salwy dzielnych Fran­cuzów. Wywołało to szok, taki sam, jaki przeżyła pierwsza linia francuskiej kawalerii, gdy wpadła na ukrytą piechotę gen. Ignolsby’ego. Regiment, którym dowodził de Robecq nawet przeszedł do kontrataku i zepchnął zmieszanych wrogów kilkanaście metrów. „To było prawdopodobnie w tym momencie, kiedy [...] jeden z jego generalnych oficerów wycofywał się z oddziałem kawalerii w niepo­rządku. Marlborough podjechał do niego i, nakazując zatrzymać się, wskazał z ceremonialnym sarkazmem, «Panie, jesteś w błędzie; wróg jest w tym kierunku: nie

30 Świadectwo jednego z francuskich generałów, uczestników bitwy, L e d i a r d T., op.cits. 429, [w:] C h u r c h i l l W., op.cits. 861.

masz nic innego do zrobienia jak stanąć przed nim twarzą a bitwa będzie wygrana»”31.

Widząc to ks. Marlborough wezwał swoją piechotę i artylerię oraz podciągnął resztę kawalerii. Teraz czworo­boki francuskiej piechoty musiały przyjąć na siebie cały impet alianckiego centrum. „Dzielne francuskie bataliony wycofały się, aby sformować defensywną formację pomie­szanych batalionów w linii i czworobokach, ale bez skutecznego wsparcia od swojej własnej kawalerii zostały wycięte przez zdyscyplinowany ogień salw piechoty kon­federatów i z bliskiej odległości podwójnych kartaczy z baterii dziewięciu dział”32. Także Winston Churchill był pod wrażeniem postawy tych młodych chłopców: „Ci młodzi żołnierze, którzy walczyli z tak wielką dzielnością za Francję, dublując i wspierając swoją kawalerię, spowo­dowali znaczny nieporządek w pierwszej linii Marlborough i zmusiły ją do zatrzymania się, a następnie do wycofania na dystans, utrzymywany przez kilku obserwatorów, na jakieś sześćdziesiąt kroków [ok. 20 m — R.R.]”33.

Teraz na drodze do zwycięstwa stała już tylko druga linia jazdy Tallarda. Była ona bez wątpienia znacznie wyczerpana wszystkimi szarżami, jakie musiała zrobić podczas tego popołudnia. W dodatku dużo koni padło lub zostało zranionych od ognia alianckiej piechoty. Teraz druga linia miałaby uderzyć i na dwie linie wrogiej jazdy, i na dwa szeregi infanterii. Gdy Tallard wydał rozkazy, spotkał go srogi zawód: „[...] żołnierze francuskiej kawalerii zaczęli oddalać się ze swoich szwadronów i wkrótce francuska kawaleria została zredukowana do zmieszanej masy koni i ludzi niesionych wspólnym celem, aby się ocalić. Ta bezcelowa droga niosła jakieś 3000 francuskiej

31 The Lives of the Two Illustrious Generals, 1713, s. 72, [w:] C h u r c h i l l W., op.cits. 862.

32 T i n c e y J., T u r n e r G., op.cit., s. 80.33 C h u r c h i l l W., op.cit., s. 861.

kawalerii przez wysoki brzeg i w dół do bagnistych wód nad brzegami Dunaju”34. Zawstydzony postawą ludzi, na których tak polegał przed bitwą, marszałek posłał kuriera do Blenheim, aby ściągnąć przynajmniej dziesięć batalio­nów piechoty i załatać powstającą wyrwę w swoim centrum. Hrabia Mérode-Westerloo też wpadł na ten sam pomysł: „[...] pojechałem do Blenheim, chcąc wyciągnąć zeń tuzin batalionów (które z pewnością nie były tam potrzebne), aby sformować linię na skraju strumienia wspartą przez armaty i resztki moich szwadronów. Brygady Saint-Segonda i Monforta wyruszyły, aby podążyć za mną, kiedy Pan de Clérambault swoją osobą zatrzymał ich i krzycząc i prze­klinając cofnął z powrotem do wioski”35. Okazało się, że elektor i Marsin mieli rację — pułapka Tallarda została całkowicie zniszczona przez aliantów, a on sam pozostał teraz wodzem bez żołnierzy. Niekompetencja gen. Cléram- baulta pozbawiła jego jazdę tak potrzebnego wsparcia piechoty. „I teraz Tallard, odkrywając, że żołnierze w Blen­heim nie sprostają jego oczekiwaniom, posłał do nich, aby opuścili wioskę i przybyli mu na pomoc; ale niestety oni nie byli w stanie pomóc samym sobie. On wtedy posłał po pomoc do marszałka Marsina; ale ten odesłał mu wiado­mość, że ma zbyt dużo pracy na swoich barkach”36.

Teraz już nic nie stało na przeszkodzie dla masy kawalerii ks. Marlborough. Natychmiast podzielił swoją jazdę na dwie części — jedna, pod gen. Hompeschem (w sile 30 szwadronów), miała gonić uciekających Francuzów w kie­runku Höchstädt, aby nie sformowali się ponownie i nie powrócili na pole bitwy, a druga, pod nim samym i ks. Hesse-Kasselem, przyprzeć kolumnę nieprzyjacielskiej jaz­dy do brzegów Dunaju. Natomiast cała piechota pod jego bratem ruszyła, aby okrążyć Blenheim.

34 T i n c e y J . , T u r n e r G . , op.cit, s . 8 1 .35 C h a n d 1 e r D., red., Robert Parker..., s. 172.36 Tamże, s. 42.

Klęska armii marsz. Tallarda i przełamanie centrum jego pozycji sprawiło, że cała francusko-bawarska linia stanęła wobec ogromnego zagrożenia.

CAŁKOWITE ZWYCIĘSTWO ALIANTÓW

O godz. 19.00 sytuacja na polu bitwy wyglądała na­stępująco: w Blenheim 27 batalionów i 12 spieszonych szwadronów gen.-por. Clerambaulta (mocno zresztą osła­bionych ostrzałem aliantów oraz pożarami) było okrążanych przez siły lorda Cuttsa od północy oraz piechotę gen. Charlesa Churchilla od zachodu i południa. Wschód bloko­wał Dunaj, przeszkoda nie do przebycia. W centrum resztki kawalerii markiza d’Humèriesa panicznie uciekały w kierun­ku Höchstädt i Sonderheim ścigane przez dwie linie jazdy ks. Marlborough. „Francuski ogień był całkiem gasnący, oni nie podjęli nawet najmniejszego oporu, ale ustąpili i załamali się od razu. Nasze szwadrony spychały samo ich centrum, co wprawiło ich w całkowity popłoch. Około 30 ich szwadronów ruszyło w kierunku mostu z łodzi, jaki mieli przez Dunaj: ale most (jak to się często zdarza w takich przypadkach) załamał się pod tłumem spieszącym po nim, i wszyscy oni poszli w dół”37. W Oberglau Francuzi gen. de Blainville’a (14 batalionów) byli skutecz­nie neutralizowani przez dwie brygady holenderskiej pie­choty i kawalerzystów Fuggera i Avercocsa. Jedynie na lewym skrzydle elektor i marsz. Marsin (który przeniósł się w okolice Lutzingen po porażce swojej piechoty w Oberg­lau) trzymali w szachu siły ks. Eugeniusza. Jednak załama­nie się prawoskrzydłowej armii Tallarda groziło im okrą­żeniem i przyparciem do wzgórz i lasów Lutzingen.

Tak więc, widząc klęskę francuską, elektor szykował swoje oddziały do odwrotu, a marsz. Marsin nakazał

37 Tamże, s. 42.

garnizonowi w Oberglau to samo. Jednak najpierw musieli się upewnić czy ks. Eugeniusz nie zaatakuje ich od frontu. A takie zagrożenie materializowało się, ponieważ Sabaud- czyk też zauważył sukces swojego kolegi oraz porażkę wroga pomiędzy Blenheim i Oberglau. Dlatego poderwał piechotę i kawalerię do kolejnego ataku. Nie powiódł się on, nie miał prawa się powieść. Wyczerpani alianci powoli i z najwyższą ostrożnością przeszli Nebel, ale nie zdołali w poważnym stopniu zagrozić odwrotowi Francuzów i Bawarczyków. Przebiegał on spokojnie i w całkowitym porządku. Obaj dowódcy do końca panowali nad swoimi żołnierzami. W dodatku, kiedy ks. Eugeniusz chciał rzucić własną jazdę do pościgu, okazała się ona zbyt wyczerpana, aby podołać temu zadaniu. Podobno Sabaudczyk zastrzelił dwóch kawalerzystów, aby zmusić resztę do bardziej energicznego pościgu38. Także ks. Marlborough nie zdołał w porę zamknąć okrążenia. Kiedy wysłał gen. Hompescha i jego 30 szwadronów do ataku na flankę wycofującego się wroga, było już za późno. Maksymilian Emanuel i mar­szałek zdołali odejść w stronę wioski Morselingen. Doszło nawet do tragicznej pomyłki. W zapadających ciemnościach Prusacy wzięli nadciągających towarzyszy za Francuzów i otworzyli gwałtowny ogień. W ten sposób zabili i ranili pewną liczbę sprzymierzonych. Zaskoczona kawaleria gen. Hompescha odskoczyła kilkanaście metrów i szykowała się do szarży. Dopiero po dłuższym czasie obu stronom udało się właściwie rozpoznać tożsamość „nieprzyjaciela”. Jednak na jakikolwiek pościg za elektorem i Marsinem było już za późno: „[...] jego Miłość przewidując, że odwrót Elektora będzie skierowany w kierunku Höchstädt, od Lutzingen i Oberglau (które zostały podpalone), wysłał rozkazy do naszych szwadronów, które goniły wroga w kierunku Morselingen, aby zawróciły i dołączyły do niego [...]

38 C h u r c h i l l W., op.cits. 864.

w celu stworzenia razem oddziału dość silnego, aby zaatako­wać go. Ale prawe skrzydło naszej armii, które nie było w dużej odległości za tą [strażą tylną — R.R.] elektora, zostało pomylone jako część jego żołnierzy maszerujących w dobrym porządku i w takim kierunku, jaki byłby w stanie pozwolić mu zaatakować z flanki nasze szwadrony, gdyby one zaszarżowały na inną część sił elektora; i jako że stawało się za ciemno, aby jasno rozpoznać kilka oddziałów, odwrót nieprzyjaciela nie został dalej zagrożony w tym kierunku. Był tam również gęsty las, który wielce temu sprzyjał”39.

Marsz. Tallard miał o wiele mniej szczęścia. Kiedy z powodu zbyt dużej masy uciekinierów nie udało mu się dotrzeć do Blenheim, podążył ku Sonderheim. Jednak w zapadających ciemnościach i zamieszaniu popełnił ten sam błąd co alianci na lewym skrzydle — wziął oddziały wroga za swoich własnych żołnierzy. Po prostu podjechał do kilku szwadronów kawalerii pod do­wództwem gen. Beinenbourga — adiutanta ks. Hesse- -Kassela — i został przez nich rozpoznany (po Orderze św. Ducha na swoim mundurze). Razem z kilkoma oficerami ze swojego sztabu i adiutantami został wzięty do niewoli. Generał dostarczył cennego jeńca swojemu przełożonemu, a ten przekazał go ks. Marlborough. Aliancki głównodowodzący okazał się wielce uprzejmy i oddał więźniowi do dyspozycji swój powóz.

Ks. Marlborough napisał notatkę do swojej żony, która przeszła do historii jako „depesza z Blenheim”:

„Sierpień 13, 1704Nie mam czasu, aby powiedzieć więcej, ale błagam

cię oddaj moje usługi Królowej i daj jej znać, że jej armia odniosła wielkie zwycięstwo. Pan Tallard i dwaj inni generałowie są w moim powozie, a ja podążam za resztą. Doręczyciel, mój adiutant pułkownik Parke,

39 Hare’s Journal, op.cit.

da Jej [Królowej — R.R.] świadectwo, co się wydarzyło. Ja zrobię to w dzień lub dwa przez kolejne i większe [świadectwa — R.R.].

Marlborough”40

Po odwrocie Maksymiliana Emanuela i marsz. Marsina oraz rozbiciu centrum armii marsz. Tallarda, sprzymie­rzonym pozostało jeszcze Blenheim i jej liczna załoga. Jak już wspomniałem wioska została praktycznie cał­kowicie otoczona przez piechotę lorda Cuttsa i gen. Charlesa Churchilla. Jednak oddziały te były znacznie uszczuplone popołudniowymi starciami oraz zmęczone. Natomiast Francuzi, chociaż zapewne także ponieśli pewne straty, mieli 27 batalionów doborowej piechoty i 12 szwadronów spieszonych dragonów. W dodatku zbliżała się noc, w czasie której garnizon mógł podjąć liczne próby wyjścia z okrążenia.

Około godz. 18.30 alianci całkowicie otoczyli wioskę. Od północy i wschodu pierścień tworzyły cztery brygady: gen. Rowe’a (mocno uszczuplona), heska, Fergusona (także poniosła znaczne straty) i hanowerska. W ich rezerwie stało kilkanaście szwadronów kawalerii. Zachodni i połu­dniowy odcinek zamykały siły gen. Charlesa Churchilla: osiem batalionów lorda Orkneya wsparte przez regimenty kawalerii gen. Lumleya (m.in. Scot Greys). O godz. 18.45 Orkney uderzył na kościół w Blenheim. Jego bataliony wsparło kilka szwadronów. Chociaż aliantom udało się dojść do zabudowań, to ponieśli duże straty. Po kwadransie zaciętych walk Francuzi wypchnęli napastników z wioski. Wreszcie i gen. Charles Churchill zdał sobie sprawę, iż kolejny bezpośredni szturm nie ma najmniejszego sensu.

A zatem generałowie Cutts i Churchill postanowili likwidować wszelkie starania wyjścia z zabudowań Blen­heim, dlatego, kiedy tylko Francuzi próbowali wychylić się

40 Blenheim Papers, [w:] C h u r c h i l l W., op.cits. 863.

zza umocnień, ostrzał aliantów spychał ich z powrotem. Obuj dowódcy doskonale zdawali sobie sprawę, że nie stać ich na kolejny bezpośredni szturm, ponieważ Francuzów było więeei (nawet 12 000) i nadal zawzięcie się bronili. Nastąpił impas wokół wioski. Pomoc ze strony ks. Marlborough mogła nadejść dopiero za jakiś czas. Na razie jedynym wsparciem, jaki generałowie otrzymali, była bateria haubic.

Tallard, będąc więźniem i siedząc w powozie księcia, poprzez adiutanta zaproponował Marlborough, że osobiście wyda rozkaz swoim oficerom w Blenheim, aby zaprzestali stawiania oporu i złożyli broń, jeżeli Anglik zgodzi się, aby mogli swobodnie odejść. Na taką dziwną ofertę książę odparł: „Zdaje mi się, że Pan Tallard nie wziął pod uwagę, że on nic ma już komendy tam, gdzie się obecnie znajduje”41.

O godz. 19.00 zdumiony gen. Orkney ujrzał, jak na obrzeżach Blenheim szykują się do wyjścia dwie brygady Francuzów. Taki atak mógł zakończyć się katastrofalnie dla zmęczonych żołnierzy sprzymierzonych. W tej sytuacji angielski generał postanowił wysłać do wioski swojego adiutanta z prośbą o chwilowe zawieszenie broni i nu rozmowy. Francuzi się zgodzili. Kpt. Abercombie śmiało wjechał do Blenheim i na placu przed kościołem spotkał się z kilkoma niższymi rangą oficerami wroga. Powied/.ial im, że cała ich armia została pokonana, Tallard jest w niewoli u ks. Marlborough, a elektor i Marsin rozpoczęli odwrót. Zdziwieni Francuzi posłali po swojego przeto żonego, gen. Clérambaulta, jednak nigdzie nie mogli go znaleźć42. W tym samym momencie przed alianckim

41 L e d i a r d T., op.cit., s. 393, [w:] C h u r c h i l l W., Marlborough. , . s. 121.

42 Dopiero po bitwie okazało się, że niekompetentny dowódca gami/.onu Blenheim uciekł z wioski i postanowił przepłynąć Dunaj konno. Ru/,cm z adiutantem rzucił się w nurty rzeki, jednak utonął. Adiutant /.c/.nuł potem, iż jego przełożony prawdopodobnie szukał śmierci, gdyż nic* rtmlal pokazać się swoim rodakom.

parlamentariuszem skapitulował młody brygadier — markiz Denonville, dowodzący Regimentem de Royale. Jedynym jego warunkiem było, aby oszczędzić jego żołnierzy. Oczy­wiście Abercombie ochoczo się na to zgodził. Kapitan, razem z jeńcem, wyjechał z wioski, aby porozumieć się z generałami Orkneyem i Charlesem Churchillem. Posłali kuriera do lorda Cuttsa, aby ten zaprzestał jakichkolwiek ataków na Blenheim. W końcu kazali Abercombiemu pojechać do wioski z markizem Denonville’em, który miał zaświadczyć o sytuacji na polu bitwy. Gdy obaj wjechali do Blenheim zobaczyli wielu szeregowych żołnierzy oczekują­cych na wynik rozmów. Denonville zaczął krzyczeć, że porozumienie o kapitulacji garnizonu zostało zawarte, a dal­szy opór nie ma sensu, gdyż reszta francusko-bawar- skich sił została już pokonana i zmuszona do ucieczki. Jakakolwiek walka jest nie tylko niemożliwa, ale i bez­celowa, gdyż może jedynie skończyć się masakrą obrońców. Anglik to wszystko potwierdził, a nawet dodał, że ks. Marlborough już maszeruje z resztą armii i szturm na wioskę wkrótce się zacznie.

Wśród Francuzów wybuchło zamieszanie. Część żołnierzy zaczęła składać broń, inni pragnęli dalej się bronić. Sami generałowie nie byli zgodni, co robić dalej i po długich naradach jeden z nich, de Blansac, pojechał na skraj zabudowań, aby naocznie sprawdzić jak wygląda sytuacja. To co zobaczył wstrząsnęło nim — szeregi alianckiej piechoty stały w gotowości do ataku, a baterie artylerii tylko czekały na rozkaz do strzału. Nigdzie nie widać było ani jednego francusko-bawarskiego batalionu lub szwadronu. A lord Orkney „[...] próbował, prawdopodobnie w dobrym francus­kim, co sam potem nazwał małą gaskonadą, zapewnić de Blensaca, że nawet w tym momencie, gdy oni rozmawiają, Marlborough z całą armią jest w drodze. To zadziałało”43.

43 G r e e n D . , op.cits. 106.

Przygnębiony oficer, który postanowił przejąć dowodzenie po nieobecnym gen. de Clerambault, zgodził się na honorową kapitulację. I tak 12 000 najdzielniejszych piechurów Lud­wika XIV znalazło się w niewoli. Gdy kpt. Abercombie pojechał do lorda Cuttsa i zakomunikował mu, że Francuzi się poddają, nikt mu nie uwierzył! Dopiero widok wynoszonej z Blenheim broni i sztandarów upewnił Anglików o całej sytuacji. Jednak wielu Francuzów nie chciało haniebnie oddać swoich znaków bojowych. Regiment de Navarre spalił wszystkie sztandary, a oficerowie odmówili podpisania odpowiednich konwencji. Takie honorowe gesty nie mogły nic zmienić, jednak pozwoliły ocalić godność jednego z najstarszych pieszych pułków Francji. Alianci woleli nie ryzykować zamieszania. Ustalono, że na razie oficerowie i żołnierze złożą broń na skrajach wioski, a rankiem 14 sierpnia wyjdą z Blenheim. „Brytyjscy żołnierze pod Blen­heim [...] sformowali linię, podczas gdy więźniowie stali całą noc, oni stali na straży tak samo”44.

44 Sierżant Milner, [w:] C h u r c h i l l W., op.cits. 868.

Rozdział VII PO BITWIE

STRATY OBU STRON

Noc po bitwie jednostki alianckie spędziły tam gdzie stały. Jedynie wokół Blenheim zgromadzono więcej żoł­nierzy, aby pilnowali jeńców z francuskiego garnizonu.

Sam ks. Marlborough spał w jednym z młynów wodnych niedaleko Höchstädt. Co ciekawe, w zamku jeszcze przez całą noc bronił się niewielki francuski garnizon, złożony z około 100 osób. „Istnieje opowieść, że Anglicy mogliby wejść doń jeszcze wieczorem 13 sierpnia, gdyby nie wzięli nagrobków na cmentarzu, iskrzących się w zachodzącym słońcu, za kirysy Francuzów!”1. Poddali się nad ranem.

Dopiero 14 sierpnia rozpoczęto zbieranie zabitych i rannych, których wynajęte chłopskie wozy wiozły do Nordlingen, gdzie znajdował się główny szpital sprzymierzonych. Jedno­cześnie specjalnie wyznaczeni urzędnicy, na czele z dr. Hare’em, kronikarzem ks. Marlborough, udali się do Blenheim, aby spisać nazwiska wszystkich francuskich oficerów wziętych do niewoli oraz policzyć podoficerów i szeregowych.

W ręce aliantów wpadł marsz. Tallard, 1150 oficerów, 13 000 podoficerów i żołnierzy (głównie w Blenheim) oraz

1 G r e e n D., op.cits. 122.

60 dział, 300 sztandarów i chorągwi, a także cały obóz francusko-bawarski. Ocenia się, że Francuzi i Bawarczycy stracili w bitwie łącznie 38 609 ludzi: 23 409 zabitych lub utopionych w Dunaju, rannych i dezerterów oraz 15 200 wziętych do niewoli. Najbardziej szczegółowy spis strat znajduje się u sierż. Milnera, który to wykaz zawarł w swojej pracy Winston Churchill:

„Generałowie albo godne uwagi osoby zabite w polu, albo utopione w Dunaju — 9. Równowartość trzydziestu szwadronów spieszących do Dunaju, podliczonych — 4400.

Zabici w czasie bitwy, włączając oficerów — 6000.Ranni lub unieszkodliwieni — włączając oficerów

— 8000.Razem zabici i ranni, włączając w to trzydzieści szwad­

ronów utopionych i dziesięć batalionów wyciętych na kawałki z ilością dwudziestu dwóch batalionów w inny sposób zabitych i rannych w akcji — 18 409.

Dezerterzy w czasie bitwy i pospiesznego odwrotu, w inny sposób podliczeni — 5000.

Razem zabici albo utopieni, ranni i dezerterzy — 23 409.Wzięci [do niewoli — R.R.]: hrabia Tallard, ich generał

kapitan, czterech generałów poruczników, sześciu generałów majorów i ośmiu brygadierów, trzech innych pułkowników konnych, trzech dragonów i trzynastu pieszych; większość hrabiów, markizów, książąt i baronów, pomiędzy nimi trzech markizów i jeden książę kapitan żandarmów — 41.

Pomiędzy wszystkimi porucznikami, pułkownikami i ma- jorami ze wspomnianych wyżej dwudziestu ośmiu batalio- nów i dwunastu szwadronów dragonów, każdy podliczony będzie dalej — 64.

Kapitanowie i podoficerowie, podliczeni następująco— 1091.

W dwudziestu ośmiu batalionach wyżej wymienionych i z pewnymi oddzielonymi, którzy wpadli w Blenheim— 12 200.

W dwunastu szwadronach, zawierając również niektórych oddzielonych i tym podobnych — 1800.

Razem wszyscy zabici albo utopieni, ranni, wzięci [do niewoli] i dezerterzy — 38 609”2.

Można jednak spotkać również inne liczby:J. Tincey podaje jedynie dane co do Francuzów i Bawar-

czyków wziętych do niewoli: marszałek, 40 generałów, 1150 oficerów i 13 000 zwykłych żołnierzy — razem 14 191 jeńców3; R. Parker: francuscy oficerowie wzięci do niewoli: marsz. Tallard, 27 oficerów wyższej i 1500 niższej rangi; 40 000 zabitych, utopionych i rannych Francuzów, alianci: 6000 zabitych i 8000 rannych4; Mérode-Westerloo: zabici i ranni równo po obu stronach — po 20 000 ludzi, Francuzi: wzięty do niewoli garnizon Blenheim (około 14 000 jeń­ców)5; D. Chandler: Francuzi: 20 000 zabitych i rannych, 14 000 jeńców i 6000 dezerterów (łącznie 40 000 ludzi); alianci: 12 000 zabitych i rannych6; lub Francuzi: jeńcy: 40 generałów, 1150 niższych rangą oficerów oraz 11 000 żołnierzy w Blenheim i 2000 w innych sektorach (łącznie13 000) — 14 190 wziętych do niewoli oraz 20 000 zabitych i rannych — razem 34 190 ludzi; alianci: na żołdzie Anglii i Holandii: 190 zabitych i 464 rannych oficerów (654 ludzi), 3102 zabitych i 4927 rannych podoficerów i żołnierzy (8029 ludzi) — łącznie 8683 ludzi; cesarscy: 4200 zabitych i rannych; razem 12 883 zabitych i rannych7.

Widać więc, że u Francuzów i Bawarczyków straty wynoszą mniej więcej 20 000 zabitych i rannych oraz14 000 jeńców — łącznie 34 000 ludzi, a u sprzymierzo­nych 12 000 zabitych i rannych.

2 C h u r c h i l l W., op.cit., s. 872.3 T i n c e y J., T u r n e r G., op.cit., s. 88.4 C h a n d l e r D., red., Robert Parker..., s. 44.5 Tamże, s. 174.6 Tamże, przyp. 2, s. 44.7 C h a n d l e r D., Marlborough..., s. 148.

Oczywiście w ręce aliantów wpadła również bogata zdobycz wojenna. Oprócz armat, sztandarów i chorągwi, pościg kawalerii zagarnął przecież cały obóz Francuzów i Bawarczyków. Robert Parker tak opisał te wszystkie trofea: „103 armaty, 14 haubic, 129 chorągwi, 110 sztan­darów, 17 par kotłów, 3600 namiotów, 15 pontonów, 34 powozy, 24 baryłki srebra i 30 mułów załadowanych zastawą stołową i bagażami oficerów”8.

Z olbrzymiej, prawie 60-tysięcznej armii, straty stano­wiły prawie 2/3. Tak wielkiej klęski wojska francuskie nie poniosły od blisko półwiecza. Nawet sami zwycięzcy byli zdziwieni swoim sukcesem. I właśnie w liczbie jeńców, konieczności ich policzenia, przemieszczenia, a zwłaszcza wyżywienia tłumaczy się brak pogoni za uciekającym elektorem i marsz. Marsinem. Jednak należy pamiętać, iż alianci również ponieśli znaczne straty. Ten sam sierż. Milner ocenia je na „[...] dwanaście tysięcy siedmiuset pięćdziesięciu ośmiu ludzi zabitych i ran­nych”9. Współcześni historycy oceniają je na 6000 zabi­tych i 8000 rannych oraz dezerterów10. A zatem z 52 000 aliantów ubyło 14 000, więc około 1/4. Co do reszty, byli oni zmęczeni i rozproszeni. Wielu ludzi zostało od­delegowanych do odtransportowania swoich rannych ko­legów do Nordlingen. Musiało potrwać zanim połączone siły ks. Marlborough i ks. Eugeniusza odzyskały pełną wartość bojową.

Mimo znacznych strat radość i duma z odniesionego zwycięstwa były ogromne. Wielu aliantów przychodziło do Blenheim, aby popatrzeć na kilkanaście tysięcy nie­zwyciężonych francuskich żołnierzy oraz Tallarda. Nie­szczęsny marszałek musiał przyglądać się klęsce swojej elitarnej piechoty, a teraz uroczystościom dziękczynnym

8 C h a n d l e r D . , red., Robert Parker..., s. 44.9 C h u r c h i 11 W., op.cit, s. 872.

10 T i n c e y J., T u r n e r G., op.cits. 88.

za zwycięstwo aliantów. Do historii przeszedł krótki dialog pomiędzy Francuzem a ks. Marlborough:

„Marlborough: jest mi niezwykle przykro, że takie nieszczęście spadło na żołnierza, dla którego miałem najwyższe poważanie.

Tallard: A ja gratuluję pokonania najlepszych żołnierzy na świecie.

Marlborough: Wasza Lordowska Mość, mniemam, poza tymi, którzy mieli honor pokonać ich”11.

Ponieważ była to niedziela, pastorzy i kapelani od­prawiali msze i nabożeństwa za poległych towarzyszy, ale przede wszystkim w podzięce dla Najwyższego za tak wielki sukces.

ODWRÓT FRANCUZÓW I BAWARCZYKÓW NAD REN

Tymczasem „po drugiej stronie barykady” nastroje były oczywiście zupełnie inne. Pokonane siły Maksymiliana Emanuela i marsz. Marsina w pośpiechu szły na Ulm. Najpierw musiały przebyć Dunaj. Obaj dowódcy postano­wili dokonać tego w Dillingen. Ponieważ znajdował się tam tylko jeden most, marszałek nakazał zbudować dwa kolejne, aby uniknąć zatorów i chaosu podczas przeprawy. Nie trwało to długo, jednak część kawalerii dostała rozkazy, aby iść na Lawingen i tam przejść Dunaj12. Przez jeden dzień wyczerpani jeźdźcy zrobili aż 60 km (być może przesadzone, ale niewykluczone, że uciekinierzy byli w sta­nie pokonać taki dystans) i po dotarciu do Ulm pozostali w nim trochę czasu. Dopiero po trzech dniach dotarła do miasta równie wyczerpana piechota pod dowództwem samego elektora. Trwało to tak długo, gdyż chłopi, roz­

11 D u t e m s J.F.H., Histoire de Jean Churchill, 1806, t. II, s. 11; The Lives ofthe Two Illustrious Generals, s. 73, [w:] C h u r c h i l l W., op.cit. , s. 875.

12 C h a n d 1 e r D., red., Robert Parker..., s. 177.

wścieczeni rabunkami i podpaleniami, jakich podczas marszu dopuszczali się żołnierze, atakowali i mordowali każdego, kto się oddalił od zwartej kolumny. W dodatku w tym smutnym konwoju znajdowało się aż 7000 rannych i chorych (1000 oficerów i 6000 żołnierzy)13. Wyczerpani oficerowie i żołnie­rze mieli chwilę czasu na odpoczynek oraz zebranie swoich rozproszonych oddziałów. Obaj dowódcy pospiesznie się naradzali. Zdruzgotany elektor zastanawiał się, co robić dalej. Miał dwa wyjścia: mógł iść z armią Marsina nad Ren i dołączyć do Francuzów — w końcu nadal pozostawał gubernatorem Zjednoczonych Prowincji. Tak nakazywał mu honor wobec potężnego Ludwika XIV. Jednak istniało jeszcze drugie, być może bardziej kuszące rozwiązanie— mógł zawrzeć traktat ze zwycięskim cesarzem, na warunkach, jakie proponowali mu alianci przed bitwą. Dlatego też wysłał jednego ze swoich zaufanych poddanych do hrabiego Wratislawa z pytaniem, czy warunki, jakie proponował mu, są nadal aktualne. Gdy minister powiadomiło tym ks. Marlborough i ks. Eugeniusza, obaj dowódcy byli za skorzystaniem z oferty pokonanego elektora. Był on nadal silnym partnerem z kilkunastoma tysiącami doskonałych żołnierzy. Jego usługi mogły się przydać, a przede wszystkim osłabić Francję. Jednak Leopold I nie zamierzał wybaczyć swojemu krnąbrnemu wasalowi. Warunki sprzed Blenheim były już nieaktualne — Maksymilian Emanuel powinien zdać się na łaskę i niełaskę swojego suzerena.

Gdy do Ulm dotarła odpowiedź cesarza, elektor nie wahał się już więcej. Postanowił zostawić w mieście kilka swoich słabych batalionów jako załogę (marsz. Marsin dodał do tego własne dziewięć batalionów, również znacznie wy­krwawionych pod Blenheim) i iść z Francuzami nad Ren. Hrabia Mérode-Westerloo dziwił się, czemu alianci nie uderzyli na Ulm: „Kiedy dowiedzieliśmy się, że wróg był

13 G r e e n D., op.cits. 123-124.

w marszu po wzięciu Ignolstädt [21 sierpnia — R.R.] opuściliśmy sąsiedztwo Ulm. Gdyby wróg był dość szybki, nikt z nas nie mógłby uciec. Gdyby oni tylko zmasowali wszystkich swoich dragonów i wysłali ich przed nami, aby zajęli linie niedaleko Moesskirch, my kompletnie nie bylibyś­my w stanie maszerować naprzód, biorąc pod uwagę wstrząś­nięte morale naszej armii; zatem, gdyby część sił wroga nadeszłaby tu przed nami, powinniśmy byli zostać zmuszonymi złożyć naszą broń”14. Pozostałe w Ulm siły powinny wytar­gować w miarę korzystne warunki, a przede wszystkim dopilnować losu kilku tysięcy rannych i chorych towarzyszy broni, którzy pozostali w tamtejszych szpitalach. Warto dodać, iż w mieście pozostały też ciężkie tabory, zapasy i bagaże Francuzów i Bawarczyków. Reszta armii „Króla Słońce” wyruszyła nad Ren. Jej tragiczny marsz znaczyły pożary i rabunki, gdyż zdemoralizowani żołnierze całkowicie wy­mknęli się spod kontroli swoim oficerom. 20 sierpnia 1704 r. 16 000 oficerów i żołnierzy dotarło do Tuttlingen.

Nad Renem armia marsz. Villeroya, oszukana przez zręczny manewr ks. Eugeniusza, pilnowała cesarskiej załogi Linii Stollhofen. 17 sierpnia marszałek postanowił uderzyć na obrońców, zgodnie z rozkazem Ludwika XTV. Jednak jeszcze wieczorem tego samego dnia dotarły do niego pierwsze straszne wieści o całkowitej zagładzie francusko-bawarskich oddziałów w wielkiej bitwie pod Blenheim. Alianci mieli zmieść siły wroga z powierzchni ziemi. Przestraszony Villeroy wstrzymał wszelkie działania i czekał na jakiekolwiek pewne wieści od marszałków i elektora. 19 sierpnia dotarł doń kurier od Marsina z relacją o bitwie i odwrocie rozbitych oddziałów, jego i elektora, na Ulm. To zmotywowało Villeroya do aktywnych działań. Natychmiast porzucił myśl o szturmie na Linie Stollhofen. Ruszył za to do Czarnego Lasu tą samą trasą, którą pokonał marsz. Tallard. 23 sierpnia jego siły

14 Tamże, s. 180.

dotarły pod Villingen, cesarską forteczkę, o którą już raz rozbiły się francuskie oddziały. Jednak Villeroy wcale nie miał zamiaru zdobywać nic teraz nie znaczącego miasta. Po prostu wywnioskował, że oddziały elektora i Marsina będą musiały przechodzić niedaleko Villingen, aby dojść nad Ren. I nie pomylił się, 24 sierpnia ujrzał 16 000 Francuzów i Bawarczyków wyczerpanych i zdemoralizowanych, których jedynym celem było przekroczenie granicznej rzeki.

Po połączeniu się niedaleko Villingen, trzy armie ruszyły przez Freiburg, Homburg, Offenburg i Kahl do Strasburga. 31 sierpnia pobici Francuzi i Bawarczycy przekroczyli Ren i znaleźli się w Alzacji.

Jak obliczył W. Churchill: „16 000 złamanych wojną ludzi, którzy przewlekli się przez mosty Strasburga re­prezentowało fragmenty trzech potężnych armii: po pierw­sze, 35 batalionów i 55 szwadronów bawarskiej armii; po drugie, 60 szwadronów i 50 batalionów armii Villarsa (później Marsina), razem z posiłkami Tallarda równymi 20 batalionom; i po trzecie, 40 batalionów i 50 szwadronów własnej armii Tallarda. Całkowity wysiłek w dwóch kam­paniach mógł ledwie być mierzony przez mniej niż 150 batalionów i 170 szwadronów, albo około 150 000 ludzi. Z tych wszystkich rozległych ambicji i polityki nie pozostało nic poza 16 000 ludzi bez ducha, którzy odetchnęli z ulgą, kiedy ich słabe stopy znowu dotknęły ziemi Francji. Szkarłatna Gąsienica nie przeszła przez Europę bez celu”15.

ALIANCKIE DZIAŁANIA NAD MOZELĄ

Jednak ks. Marlborough nie zamierzał jeszcze kończyć kampanii 1704 r. Kiedy tylko dotarły do niego wiadomościo pospiesznym odwrocie elektora i Marsina do Ulm, postanowił zebrać swoje oddziały i ruszyć na to miasto.

15 C h u r c h i l l W., op.cit., s. 882.

Z Augsburga i Memmingen marsz. Marsin już rozkazał wycofać się francuskim garnizonom. Miały one dołączyć do jego armii w Ulm. Zdobycie tego miasta dałoby aliantom całkowitą kontrolę nad doliną Dunaju, a przede wszystkim nad Bawarią. Natomiast wzięcie Ignolstädt nie było już konieczne. Marlborough i ks. Eugeniusz zdawali sobie doskonale sprawę, że izolowana twierdza sama się im wkrótce podda. Dlatego nakazali ks. Badenii, aby ze swoją armią dołączył do nich, a pod Ignolstädt pozostawił jedynie niewielki oddział do blokady okrążonej twierdzy. Zgodnie z ich przewidywaniami garnizon poddał się już 21 sierpnia. Książę niechętnie podporządkował się swoim dwóm kolegom i zwinął oblężenie. Dzięki szybkim marszom dotarł na miejsce koncentracji (pod Augsburg) już 25 sierpnia. Na naradzie, która odbyła się jeszcze tego samego dnia, alianci postanowili ruszyć nad Mozelę, ale najpierw zdobyć Landau.

Połączone armie rozpoczęły marsz nad Ren 26 sierpnia. Jednak wkrótce odłączył się od nich 15 000 korpus gen. Thungena z ciężką artylerią, który ruszył pod Ulm. Nato­miast reszta sił spokojnie szła na Philippsburg, z jego mostami na Renie. Najpierw jednak ks. Eugeniusz wydał rozkazy, aby załoga Linii Stollhofen dołączyła do jego armii. Po Blenheim celem aliantów była wyłącznie ofen­sywa, to Francuzi mieli się bronić.

Do koncentracji wszystkich oddziałów sprzymierzonych (oprócz korpusu gen. Thungena, który zaczynał oblężenie Ulm) doszło 31 sierpnia. Nad Renem stały 92 bataliony i 181 szwadronów. Alianci byli pełni zapału i pragnęli szybko przejść na drugi brzeg potężnej rzeki. Bitwa pod Blenheim całkowicie zmieniła nastawienie żołnierzy — wie­rzyli w swoje umiejętności, a zwłaszcza swoich „dwóch bliźniaczych generałów-kapitanów”: ks. Marlborough i ks. Eugeniusza. Jednak ci dwaj najwięksi żołnierze Europy Zachodniej zdawali sobie sprawę, że sytuacja nie jest aż tak klarowna, jakby się wydawało. Wprawdzie moralna

przewaga sprzymierzonych nie podlegała żadnej dyskusji, lecz jak pisał Marlborough (7 września) do Godolphina: „Ponad połowa z naszych batalionów jest strasznie słaba, tak więc, jeśli wejdziemy do akcji, zamierzam zrobić z czternastu angielskich batalionów siedem i uczynić laką samą rzecz z Duńczykami i Hesami, co podniesie liczbę naszych batalionów do siedemdziesięciu ośmiu”16. Tak więc z treści tego listu można wywnioskować, iż ubytek w szeregach, zwycięskich przecież armii, był znaczny. Te14 000 ludzi, których 13 sierpnia stracili ks. Marlborough i ks. Eugeniusz nie dało się na razie zastąpić. Jednak wiedzieli oni, że Francuzi również ponieśli ogromne straty, więc ich połączone armie mają olbrzymią szansę odnieść duży sukces nad Mozelą.

W dniach 6-8 września alianckie siły przeprawiły się przez Ren i postanowiono następnego dnia iść w kierunku rzeki Quiech, nad którą leżała bardzo ważna twierdza— Landau. Strzegła jej armia Villeroya, Marsina i elektora Bawarii. Liczyła łącznie 85 batalionów i 112 szwadronów, ale jej morale nie mogło być zbyt wysokie. W dodatku wszyscy trzej dowódcy zdawali sobie sprawę, że na nową bitwę nie mogą sobie pozwolić. Jednak z drugiej strony Ludwik XIV przesłał im rozkazy, aby za wszelką cenę utrzymali linię rzeki Quiech, a zwłaszcza twierdzę. Jednak francuscy dowódcy byli na miejscu i lepiej zdawali sobie sprawę z realnej sytuacji na froncie.

Ks. Marlborough, ks. Eugeniusz i ks. Badeński 9 września ruszyli ze swoimi siłami, ustawionymi w linię bojową, w kierunku rzeki Quiech, aby następnego dnia uderzyć na Landau. Widząc ten agresywny krok wrogów, Villeroy nic- odważył się stawić im czoła. Rozpoczął paniczny odwrót. Oparł się dopiero o odległą o 30 km rzekę Lauter. Widzue to książęta Marlborough i Eugeniusz zostawili siły ks.

16 Tamże, s. 893.

Ludwika, aby obiegły Landau, a sami ruszyli w pościg za uchodzącym wrogiem. Jednak nie zdecydowali się na przekroczenie rzeki. Stanęli nad jej brzegiem, obserwując armię Villeroya, stacjonującą po drugiej stronie, a jedno­cześnie osłaniając oblężenie Landau. Jednak marszałek znowu ich zaskoczył, ponieważ wycofał się o kolejne 60 km, nad następną rzekę — Möder. Tam w końcu mógł bezpiecznie obserwować dalsze działania aliantów.

Taka paniczna ucieczka, potężnej przecież armii fran­cuskiej, wstrząsnęła Ludwikiem XIV i jego ministrami. Dopiero teraz zdał sobie w pełni sprawę, że klęska pod Blenheim całkowicie zmieniła sytuację nad Renem. Minister wojny, Chamillart, napisał do Marsina taki oto list datowany na 19 września:

„Nigdy nie wierzyłem, że konsekwencje Höchstädt będą aż tak katastrofalne, jak okazały się dzisiaj; teraz, zaledwie miesiąc później, nieprzyjaciel straszy Alzację i może sobie wybierać czy obiegnie tę, czy inną fortecę, zależnie od swojej woli. Ta zmiana jest wielce niepokojąca i alarmująca [...]. Bóg zapewni, że wyjdziemy z tego z nie większymi stratami, niż mamy obecnie”17.

A Landau było teraz w potrzasku. Wprawdzie Villeroy, zanim zarządził odwrót nad Lauter, zdołał umieścić w twierdzy dziewięć batalionów doborowej piechoty (pod dzielnym dowód­cą — Laubaniem) oraz duże zapasy. Jednak garnizon nie mógł liczyć na jakąkolwiek odsiecz. Wprawdzie ks. Ludwik, czy to z rozgoryczenia na swoich kolegów, czy z niechęci, prowadził oblężenie dość niemrawo, mimo to pociski z jego ciężkich dział dzień i noc ostrzeliwały umocnienia twierdzy. Sytuacja obrońców wydawała się bardzo ciężka.

Tymczasem w Bawarii gen. Thungen, 8 września, roz­począł ostrzał Ulm. Garnizon nie zamierzał się bronić. Już 10 września dowódca poprosił o zawieszenie broni, a następ-

17 R ö d e r , Kriegs- und Staatsschriften über den spanischen Erbfolge­krieg, 1850, t. II, s. 85, [w:] C h u r c h i l l W., op.cits. 894.

nego dnia cała załoga (około 4000 ludzi) wyszła z miasta. Spełniła swoje zadanie — przez pewien czas 15 000 ludzi z parkiem oblężniczym znajdowało się poza głównym teatrem operacyjnym. Jednak Bawarczycy z garnizonu wcale nie zamierzali iść nad Ren za swoim nieudolnym i zdradziec­kim elektorem, lecz po prostu rozeszli się do domów. Jeżeli chodzi o Francuzów, to wśród obrońców Ulm było wielu rannych i chorych. Tylko nieliczni wytrzymali trudy podróży do granic ojczyzny. Jak podaje Winston Churchill „jedynie dziewięciuset Francuzów dotarło do Renu”18. W dodatku w mieście znajdowały się liczne zapasy wojenne, ale co najważniejsze, ponad 250 dział i 200 beczek prochu. Teraz to wszystko miało posłużyć aliantom w zdobyciu Landau.

Ks. Marlborough nie zamierzał jeszcze kończyć kampanii 1704 r., ale z Anglii napływały listy, aby czym prędzej zwijał oblężenie i wracał do Holandii. Już niedługo miała odbyć się kolejna sesja londyńskiego parlamentu, gdzie jego osobista obecność była niezbędna. Zdrowie księciu nie dopisywało— cierpiał na silne, bóle głowy i ogólne osłabienie, jednak stanowczo odpowiadał, że działania wojenne nad Mozelą nie zostały jeszcze zakończone. Anglik planował bowiem prze­nieść kampanię w 1705 r. właśnie nad tę rzekę, aby spróbować najechać Francję pomiędzy Koblencją a Trewi- rem. Dlatego po wzięciu Landau chciał jeszcze w 1704 r. zdobyć trzy ważne miasta — Trewir, Saarlouis i Trarbach. Po przybyciu korpusu oblężniczego gen. Tungena było to możliwe, ale pod warunkiem szybkiego wzięcia Landau. A ks. Badeński wcale się z tym nie spieszył.

Wreszcie ks. Marlborough, zdenerwowany na opieszałość cesarskiego dowódcy, osobiście ruszył, aby dopilnować oblężenia. Nie mógł odsunąć ks. Badeńskiego od dowódz­twa. Jednak jego obecność i przybycie parku oblężniczego z Bawarii znacznie przyspieszyło działania wokół Landau.

18 C h u r c h i l l W., op.cit., s. 895.

Zła sytuacja wokół miasta zaniepokoiła zarówno Villeroya, jak i Wersal. W dodatku z raportów szpiegów wynikało, że wzięcie miasta nie jest jedynym celem ks. Marlborough.

Informacje Ludwika XIV były bardzo dokładne, dosko­nale odgadł, że alianci planują podjąć dalsze działania nad Mozelą w 1705 r. Jednak jego marszałkowie — Villeroy nad Möder, a Marsin w Strasburgu — byli zdania, że ks. Marlborough nie zdecyduje się na żadne nowe manewry w tym roku zanim nie upadnie Landau. Jedyne co zrobili, aby zapobiec ewentualnym dalszym klęskom, było wzmoc­nienie 3000 żołnierzy korpusu gen. de Coigny, stacjonują­cego pomiędzy Trewirem a Thionville.

Tym razem to „Król Słońce” wykazał się lepszym zmysłem strategicznym i przewidywaniem ruchów przeciw­nika. Ks. Marlborough 6 października był już zmęczony ciągłym ścieraniem się z ks. Badeńskim i postanowił wyruszyć w pole. 13 października nakazał tworzenie nowego korpusu w okolicach Homburga, około 40 km na zachód od Landau. 19 października wyruszyły ciężkie działa płk. Blooda (14 armat i cztery haubice), eskortowane przez trzy bataliony piechoty. 20 października poszły 22 bataliony, a następnego dnia 48 szwadronów. Cały korpus liczył 12 000 ludzi i 18 dział. 24 października głów­nodowodzący rozpoczął marsz na Trewir przez ciężkie do przejścia jesienią pasmo gór Hunsruch.

Tak więc zaskoczeni marszałkowie musieli przełknąć kolejną porażkę, jaką tego roku zafundował im ks. Marlborough. A Anglik nie tracił czasu. Marsz przez łańcuch górski trwał zaledwie pięć dni i 29 października zaskoczona załoga Trewiru ujrzała alianckie oddziały przygotowujące się do oblężenia. Jedynym francuskim oddziałem, który byłby w stanie przyjść na pomoc Trewirowi był korpus gen. de Coigny, lecz był on zdecydowanie za słaby na taki desperacki manewr. Pomimo przysłania wspomnianych 3000 żołnierzy, generał nie odważył się stanąć do walki ze strasznym Anglikiem. Co więcej wysłał

do Villeroya paniczną prośbę o posiłki. Marszałek, przerażony śmiałym manewrem aliantów, zgodził się i pospiesznie wysłał kolejne 5000 żołnierzy ze swojej armii.

Jednak zanim gen. d’Algere był w stanie przybyć nad Mozelę, załoga Trewiru już się poddała. Co więcej, opór nie trwał nawet dnia. Tego samego 29 października, po krótkim, ale strasznym, ostrzale artyleryjskim, garnizon skapitulował. Ks. Marlborough natychmiast zatrudnił 6000 okolicznych chłopów do naprawienia uszkodzonych fortyfikacji. Po pozostawieniu silnego garnizonu, Anglik przeszedł Mozelęi ruszył na Trarbach, kolejną francuską fortecę leżącą nad tą rzeką. Przybył doń 3 listopada i natychmiast rozpoczął oblężenie. Jeżeli liczył na taki sam sukces, jak pod Trewirem, to niestety przeliczył się. Garnizon, chroniony przez o wiele potężniejsze fortyfikacje, nie zamierzał kapitulować. Co więcej, ks. Marlborough osłabił swój korpus pozostawieniem wspomnianego garnizonu w Trewirze. Dopiero nadejście pomocy z Holandii — o czym pisał do Villeroya Lud­wik XIV — poprawiło sytuację. „Król Słońce” pomylił się jednak. Tych batalionów nie było cztery, lecz aż dwanaście.

Ks. Marlborough pozostawił oblężenie Trarbach ks. Heskiemu, a sam wrócił do Landau. Garnizon twierdzy, bombardowany przez liczne ciężkie działa i pozbawiony nadziei na jakąkolwiek odsiecz, poddał się 28 listopada. Dzielni obrońcy wyszli ze zrujnowanych murów z pełnymi honorami. Mimo kapitulacji, gen. Laubanie, ciężko ranny, zasłużył na pochwały. Bronił się przez 75 dni, a jego opór uniemożliwił aliantom rozpoczęcie blokady Saarlouis, co planowali jeszcze na rok 1704.

Anglik nie czekał na kapitulację Trarbach (ostatecznie garnizon poddał się 18 grudnia) i 14 grudnia wylądował już w Greenwich razem z Tallardem i co znaczniejszymi generałami.

Wieści o zwycięstwie pod Blenheim do Anglii wiózł pik Parke, który miał przy sobie „depeszę Blenheim”. Jego

podróż obfitowała w radość i uniesienie, gdyż wszyscy wrogowie Ludwika XIV z niecierpliwością oczekiwali jakich­kolwiek wieści z Bawarii. Tak więc teraz mieli powody do wielkiego świętowania. Parke dotarł do ojczyzny po ośmiu dniach wyczerpującej podróży (z czego aż trzy zajął rejs przez kanał La Manche). Gdy tylko w kraju rozgłoszono szczęśliwą wieść, tańcom i ucztom nie było końca.

Część zdobytych sztandarów i chorągwi 3 stycznia tryumfalnie przeniesiono do Westminster Hall. Resztę przeniesiono do pałacu St. James. Królowa Anna oglądała całą tę procesję, a tłum wiwatował i świętował. Wszyst­kiemu towarzyszyły dwie salwy z 40 dział.

WALKI O GIBRALTAR

Należałoby także wspomnieć, że sierpień przyniósł aliantom jeszcze jedno zwycięstwo, i to nie mniej ważne niż to pod Blenheim-Höchstädt. Odniosła je eskadra brytyjskiej floty, pod dowództwem znanego nam już z oblężenia Kadyksu i bitwy w zatoce Vigo, adm. Rooke’a. Jego siły miały niepokoić hiszpańskie wybrzeża, zapobiec przebazowaniu francuskiej floty atlantyckiej do Tulonu oraz jeszcze raz spróbować zdobyć Kadyks. Admirałowi nie udało się wypełnić żadnego ze stawianych mu zadań— francuska flota bezpiecznie dotarła do Tulonu, Rooke w ogóle nie próbował zdobywać Kadyksu, a plądrowaniei ostrzeliwanie wybrżeży też nie przyniosło spodziewanych efektów. Wtedy książę Hesji zaproponował inne rozwiąza­nie — uderzenie na twierdzę Gibraltar. Admirał się zgodziłi jego flota, wzmocniona do 51 okrętów liniowych, wzięła kurs na tę strategiczną pozycję. 21 lipca rozpoczęło się oblężenie. Hiszpański garnizon (złożony zaledwie z 300 ludzi, w dodatku słabo wyszkolonych i uzbrojonych) bronił się dzielnie, ale wobec zmasowanego ostrzału z morzai silnego desantu, nie miał szans. 4 sierpnia 1704 r. dowódca obrońców skapitulował i Gibraltar zajął aliancki garnizon.

Gdy tylko wiadomość o sukcesie adm. Rooke’a i ks. Hesji dotarła do Ludwika XIV, natychmiast nakazał swoim śródzie­mnomorskim eskadrom popłynąć, aby odbić twierdzę. 24 sierpnia 1704 r. doszło do wielkiej bitwy morskiej pod Malagą, gdzie aliancka flota w sile 51 okrętów liniowych zastąpiła drogę połączonym eskadrom francuskim, liczącym 50 liniowców. Okręty Rooke’a już pół roku znajdowały się na morzu i wymagały napraw, dużą ilość amunicji zużyły na ostrzał umocnień Gibraltaru, a co więcej, prawie 1000 piechurów morskich znajdowało się w twierdzy, jako garni­zon. Była to zatem bitwa pomiędzy równymi liczebnie siłami.

24 sierpnia doszło do bitwy. Flota angielsko-holenderska liczyła 51 okrętów liniowych, 12 fregat, 7 branderów (czyli okrętów przeznaczonych do palenia statków wroga), a Fran­cuzi — 51 okrętów liniowych, 8 fregat, 9 branderów i 12 galer. Obie strony podzieliły swoje statki na trzy eskadry (francuskie galery działały niezależnie). Starcie było nie­zwykle zacięte. O ile alianci odnieśli znaczne sukcesy na skrzydłach (francuska straż przednia lekko się cofnęła), to ich centrum zostało silnie poturbowane. Tylko pomoc własnej straży przedniej zapobiegła rozbiciu sił głównych adm. Rooke’a. W dodatku na alianckich okrętach zaczynało brakować amunicji. I kiedy adm. Rooke chciał zarządzić odwrót do Gibraltaru, spostrzegł, że Francuzi wycofują się do Malagi, a potem do Tulonu.

Kiedy Ludwik XIV zdał sobie sprawę, że Gibraltaru nie da się odzyskać drogą morską nakazał oblężenie na lądzie. W pewnych momentach prowadziło je nawet 50 000 Hiszpanów, głównie andaluzyjskiej szlachty z pospolitego ruszenia. Jednak taka akcja nie miała większego sensu, dopóki aliancka flota panowała na morzach i mogła wspierać obrońców, czy to dostarczając zapasy i posiłki, czy to ostrzeliwując atakujących ogniem ze swoich dział. Obrona ta była skuteczna w wyniku traktatu w Utrechciei dalszej determinacji Londynu. Twierdza gibraltarska po dziś dzień jest jednym z fundamentów brytyjskiej potęgi.

Rozdział VIII PODSUMOWANIE

Kampania w 1704 r., zakończona starciami pod Schellen- bergiem, a zwłaszcza pod Blenheim, zmieniła losy wojnyo sukcesję hiszpańską. Śmiałe i niezwykle zaskakujące przemieszczenie armii ks. Marlborough z hiszpańskich Niderlandów nad Dunaj wytrąciło inicjatywę z rąk Lud­wika XIV i elektora Maksymiliana Emanuela. Na ol­brzymią pochwałę całych pokoleń historyków zasłużył sposób w jaki ks. Marlborough zaplanował i przeprowadził ten 400-kilometrowy marsz. Na ówczesne warunki (po­czątek XVIII w.), kiedy drogi były w złym stanie, a duże masy żołnierzy miały problemy z przemieszczaniem sięi zaopatrzeniem, był to iście ruch hazardowy. W dodatku po owym epokowym wydarzeniu angielscy żołnierze zdołali zdobyć silnie umocnione wzgórze (Schellenberg), spustoszyć Bawarię i pokonać silniejszą i lepiej rozmiesz­czoną armię przeciwnika (pod Blenheim).

Ks. Marlborough zdał sobie sprawę, iż Cesarstwo jest na skraju załamania. Kampania w 1704 r. mogła przynieść upadek Wiednia i konieczność zawarcia przez Leopolda I separatystycznego pokoju z Francją, Hiszpanią i Bawarią. Jedynie śmiałe działania ze strony „mocarstw morskich” (Anglii i Holandii) były w stanie pomóc Habsburgom. Dlatego że desperackie manewry hrabiego Wratislawa

przyniosły spodziewany efekt — ks. Marlborough po­stanowił przenieść wojnę nad Dunaj, w samo serce Europy.

Słowo Dunaj nie pojawiło się nawet w korespondencji księcia z jego małżonką. Tajemnica została dochowana. Francuzi, których wywiad nie był wcale taki zły, opraco­wując kontrplany (obrony linii rzeki Mozeli), nawet w naj­czarniejszych snach nie przewidywali możliwości pójścia całej armii sprzymierzonych nad Dunaj lub do Bawarii.

Tymczasem przez całą zimę 1703/1704 i część wiosny 1704 r. alianccy komisarze i kwatermistrzowie gromadzili (skrupulatnie obliczone) zapasy żywności i materiałów dla 40 000 ludzi. Oczywiście pod pozorem działań nad Mozelą. Później okazało się, że ks. Marlborough bezbłędnie wyliczyłi przewidział co było potrzebne jego podkomendnym. „Stawiając czoło tym problemom, wydawało się wysoce nieprawdopodobne, że Marlborough będzie mógł osiągnąć Dunaj z nietkniętą armią, dość silną, aby walczyć i wygrać natychmiastową bitwę, by zabezpieczyć kontrolę nad re­gionem — jednak tylko taki czyn złagodziłby zagrożenie Wiednia”1.

Dzięki tym wszystkim przygotowaniom marsz nad Dunaj okazał się łatwy, szybki i skuteczny. W kolejnych miej­scach, przeznaczonych na składy, czekały na oficerówi żołnierzy potrzebne zapasy pożywienia i paszy dla koni oraz zapasowych części umundurowania czy butów oraz kontyngenty sprzymierzonych. Wszystko przebiegło zna­komicie, dokładnie według opracowanego planu. Zasko­czona Europa wstrzymała oddech, patrząc jak „szkarłatna gąsienica” mija kolejne mosty, najpierw nad Mozelą, a potem nad Renem i nie idzie na Francję. A Ludwik XIV z niedowierzaniem wczytywał się w raporty szpiegówi obserwatorów, co chwila zmieniając dyspozycje dla swoich marszałków i generałów.

1 Chandler D . , Marlborough..., s . 128.

Trzeba przyznać, że sytuacja polityczno-wojskowa pod koniec 1703 r. sprzyjała staremu monarsze. Wprawdzie plan zajęcia Wiednia i zmuszenia cesarza do zawarcia separatysty­cznego pokoju się nie powiódł (na skutek „zdrady” ks. Sabaudii i kłótni marsz. Villarsa z elektorem Bawarii Maksymilianem Emanuelem), ale jego armie zajęły strategi­cznie ważne twierdze i terytoria. Zwycięstwa Francuzów pod Höchstädt i Spirą oraz wzięcie Landau niezmiernie osłabiło pozycję Leopolda I. Na północy Villeroy i Bedmar zdołali zatrzymać ofensywne plany ks. Marlborough, a marsz. Vendôme tylko na skutek „zdrady” Wiktora Amadeusza nie połączył się z Villarsem i elektorem. Jednak nic straconego. Ludwik XIV wiedział, że rok 1704 przyniesie całkowitą klęskę aliantów: w hiszpańskich Niderlandach potrójny pas potężnych fortec zatrzyma każde, nawet najbardziej śmiałe ataki genialnego Anglika. W Italii Vendôme zajmie całą Sabaudię. Natomiast Wiedeń zostanie wzięty w dwa ognie— od zachodu przez 100 000 Francuzów i Bawarczyków marsz. Marsina i elektora, a od wschodu przez powstańców Rakoczego. I trzeba przyznać, iż ten plan „Króla Słońce” był całkowicie realny, a co więcej niezmiernie skuteczny. Gdyby nie genialne posunięcie ks. Marlborough, Wiedeń by się poddał w połowie 1704 r., a nowym cesarzem Rzeszy zostałby Maksymilian Emanuel von Wittelsbach!

W dodatku Ludwik XIV nie popełnił żadnego błędu w rozdzieleniu swoich sił. Wprawdzie Francja weszła do wojny o sukcesję hiszpańską osłabiona prawie pięćdziesię­cioma latami nieustannych wojen, jednak miała jeszcze środki, aby prowadzić ją na olbrzymią skalę. W Niderlan­dach stacjonowało 40 000 ludzi (Villeroya), nad Renem 50 000 ludzi (Tallarda i de Coigny’ego), w Bawarii 30 000 (Marsina), w Italii 60 000 (Vendôme’a), w Hiszpanii 30 000 (Berwicka), a przeciw Kamizardom 10 000 (Villarsa). Razem dawało to 220 000 ludzi, liczba może nie tak ogromna, jak w czasie zmagań z Ligą Augsburską (nawet

400 000!), ale wystarczająca. W dodatku Francja miała nad aliantami przewagę położenia środkowego i skróconych linii komunikacyjnych. Mogła łatwo i szybko przerzucać swoje armie z jednego teatru operacyjnego na drugi. W dodatku współpracowali z nią Hiszpanie (około 50 000 ludzi) i Bawarczycy (również 50 000 ludzi). Razem dawało to wysoką liczbę 320 000 oficerów i żołnierzy, wprawdzie rozrzuconych aż na sześciu teatrach operacyjnych, lecz dysponujących krótkimi i sprawnymi liniami zaopatrzenia, a przede wszystkim scentralizowanym dowództwem. Tym­czasem alianci byli oddzieleni górami i rzekami (armie ks. Marlborough od sił cesarza nad Renem i w Italii) lub morzem (od Portugalii). W dodatku nie istniało scen­tralizowane dowodzenie. Ks. Marlborough nie posiadał kontroli nad angielskimi żołnierzami, którzy operowali w Portugalii, nie wspominając nawet o ścisłej mu podleg­łości Holendrów. Cesarz miał swoje plany i problemy i nie uważał za stosowne powiadamiać Londynu i Hagi o zamia­rach własnych armii.

Marsz „szkarłatnej gąsienicy” powstrzymał wszelkie fran- cusko-bawarskie manewry w hiszpańskich Niderlandach, nad Renem i w Bawarii. Po prostu Wersal i Monachium oddały inicjatywę całkowicie w ręce aliantów (oprócz włoskiegoi hiszpańskiego teatru operacyjnego). Nikt nie wiedział, gdzie maszeruje 40 000 żołnierzy wroga. Mozela? Ren? Alzacja? Villeroy z częścią swoich żołnierzy odszedł z Flandrii, czyniąc tam jakąkolwiek ofensywę zupełnie niemożliwą. Marsz. Tallard, po dostarczeniu uzupełnień dla Marsina,też pozostał w defensywie. Jednak, co dla Wiednia najważniejsze. Marsin i elektor nie poszli na cesarską stolicę. Czekali na to, co zrobi ks. Marlborough. Tak więc kluczowa część planu Ludwika XIV została udaremniona. Inicjatywa wymknęła się z rąk jego marszałków, a przejęli ją alianci.

A ks. Marlborough maszerował szybko i zdecydowanie, nie pozostawiając wrogom dużo czasu do namysłu.Wejście

jego armii do Frankonii całkowicie zmieniło dotychczasowy układ sił. Jednak zanim mógł aktywnie zacząć działać w Bawarii, musiał zorganizować swoje linie komunikacyjne, a do tego była potrzebna pewna przeprawa na Dunaju. W tym celu wykorzystał połączenie swojej armii z tą ks. Ludwika Badeńskiego i ruszył na Donauwörth oraz jego „obrońcę” — wzgórze Schellenberg. Manewr ten, a zwłasz­cza jego szybkość, ponownie zaskoczył Francuzów i Bawar- czyków. Nie zdołali oni na czas naprawić i wzmocnić umocnień Schellenbergu, aby, obsadzone przez słabych liczebnie obrońców, były w stanie odeprzeć szturm. A ten odbył się w iście błyskawicznym tempie. Ks. Marlborough nie czekał na pełną koncentrację sił alianckich, lecz zaatakował wroga tymi, którymi dysponował.

Akcja pod Schellenbergiem przebiegała według zupełnie nowego schematu. Alianci najpierw zmylili przeciwnika, co do własnych zamiarów, przez poranne projektowanie obozu. Miało to umocnić gen. d’Arco w przekonaniu, że nie zaatakują 2 lipca, lecz dopiero następnego dnia. Potem nastąpiła szybka koncentracja dostępnych oddziałów i rów­nie zdecydowany szturm. W tym miejscu ks. Marlborough zadziałał w sposób, jaki będzie cechował go przy general­nych bitwach: najpierw uderzenie w, z pozoru, najsilniejszy punkt umocnień, przy użyciu wszystkich własnych sił. Miało to na celu odciągnięcie odwodów nieprzyjaciela od miejsca przewidzianego na decydujący atak. Wprawdzie Anglicy, Holendrzy i żołnierze będący na ich żołdzie, ponieśli stosunkowo duże straty, to wypełnili swoje zadanie— w punkcie umocnień, gdzie zaatakowały rezerwowe siły cesarskie ks. Badeńskiego opór był minimalny. Po sfor­sowaniu szańców Schellenbergu w pogoń ruszyła, trzymana do końca w rezerwie, kawaleria. Zepchnęła spanikowanych obrońców wzgórza na mosty nad Dunajem. Ścisk i świado­mość, że nieprzyjaciel ich goni spowodowały, że wielu żołnierzy spadło do rzeki i utonęło. Tylko szybko zapada­

jący zmierzch powstrzymał jazdę od sprawienia prawdziwej rzezi nieprzyjaciół. Jednak mimo to alianci odnieśli błys- kotliwe zwycięstwo. Bez Schellenbergu garnizon Donau- wörth natychmiast skapitulował.

Wielu ówczesnych polityków i wojskowych zarzucało ks. Marlborough, że nie podjął regularnego oblężenia, tak jak proponował ks. Badeński, lecz zaryzykował niezwykle krwawy szturm nawet bez porządnego przygotowania artyleryjskiego. Jednak nie wzięli oni pod uwagę faktu, że obrońcom Schellenbergu szła na pomoc cała armia elektora Bawarii i marsz. Marsina. Gdyby alianci nie podjęli szturmu2 lipca, na następny nie mieliby już szans. Zamiast 14 000 obrońców, 3 lipca (a 4 na pewno) byłoby ich nawet 34 000. Wtedy jakiekolwiek oblężenie nie mogłoby w ogóle być brane pod uwagę. Należy jeszcze dodać, że gdy ks. Badeński zauważył szykowany po drugiej stronie Dunaju obóz dla spodziewanej armii Maksymiliana Emanuela i francuskiego marszałka, od razu uznał gwałtowny wieczorny atak za jedynie słuszne rozwiązanie. Regularne oblężenie nie wchodziło w grę.

Hilaire Belloc tak sądzi o ataku na Schellenberg: „Kry­tyka manewru będzie usprawiedliwiona, kiedy powiemy, że Marlborough kalkulował całkiem słusznie. Zaatakował mocno w czasie dnia, mając jedynie dwie godziny na przygotowania, aby wydać bitwę i został odrzucony ze stratą 3000 ludzi, a morale tych co przetrwali silnie osłabło. Ale na tę ocenę, jeśli ona została mu postawiona, książę mógł odpowiedzieć, że to właśnie jego atak sprawił, że Ludwik Badeński mógł odnieść swój sukces.

Wzięcie Donauwörth i jego mostów, otworzyło drogę do inwazji na Bawarię

Co do Francuzów i Bawarczyków, to zlekceważyli prze- ciwnika. Na rok 1704 elektor w ogóle nie brał pod uwagę

2 B e l l o c Hilaire, Le génie militaire du duc dr Marlborough, Paris 1934, s. 77.

możliwości inwazji swojego kraju, lecz planował atak na Wiedeń. Kiedy zdał sobie sprawę, że armia ks. Marlborough maszeruje nad Dunaj i zamierza się połączyć z siłami ks. Badeńskiego wysłał do Schellenbergu swojego najlepszego dowódcę — gen. d’ Arco — z doborowymi oddziałami, aby naprawił umocnienia „Wzgórza w kształcie Dzwonu” na ile będzie to możliwe. Nie przewidział, że alianci z tak dużą szybkością podejdą pod Donauwörth i w dodatku, praktycznie z marszu zaatakują Schellenberg. Nie zdążył zatem przyjść na pomoc swojemu garnizonowi i wycofał się do Augsburga.

Tak podsumował działania pod Donauwörth jeden z naj­większych historyków wojskowości, Hans Delbrück: „A- lianci zadali Bawarii ciężki cios przez szturm Schellenbergu, który umożliwił im przejście przez Dunaj przy Donau wörth; do większego rozstrzygnięcia trudno było doprowadzić, ponieważ po obu stronach [wyższe — R.R.] dowództwo było podzielone”3.

Zastanawia mnie jednak fakt, co by było, gdyby Ma­ksymilian Emanuel spróbował zablokować przeprawę przez Dunaj (np. spalił most na rzece) lub ustawił całą swoją armię i siły Marsina tuż przy przeprawie? Być może przez ten manewr utrudniłby aliantom przejście rzeki oraz wejście do samej Bawarii. Jednak nie zdecydował się na tak ryzykowny manewr i wycofał się aż do Ulm.

Natomiast ks. Marlborough, po zdobyciu Donau wörth, nie miał pomysłu na dalsze działania. Okazało się bowiem, że cesarscy nie dostarczyli obiecanego parku oblężniczego. Kiedy Anglik próbował zdobyć niewielką forteczkę Rain, zabrało mu to aż siedem dni. Tak więc zdał sobie sprawę, iż wzięcie tak potężnych twierdz, jak Augsburg czy Monachium lub mocno obwarowanego obozu w Ulm w ogóle nie wchodzi w rachubę. Angielski specjalista od wojny o sukcesję hiszpańską — David Chandler — celnie

3 D e l b r ü c k Hans, Geschichte der Kriegskunst im Rahmen der politischen Geschichte, t. 4, Neuzeit, Berlin 1964, s. 364.

zauważył, że: „W międzyczasie książę i margrabia próbowali zmusić elektora do zawarcia pokoju. Aliantom brakowało ciężkiej artylerii, gdyż cesarski pociąg artyleryjski, na który Marlborough liczył, wpadł w ręce wroga w poprzednim roku, a więcej dział zostało zatrzymanych w Mainz i Nuremburgu na kilka tygodni i w konsekwencji nie byli w stanie zaatakować dużego bawarskiego obozu w Ulm”4. Jedno co pozostało sprzymierzonym to systematyczne plądrowanie i palenie Bawarii w nadziei, że cierpienia poddanych skłonią Maksymiliana Emanuela do odstąpienia od Francuzów. Przez prawie miesiąc blisko 400 miasteczek i wsi poszło z dymem, ale elektor nie ugiął się. Istniał wprawdzie moment, kiedy był bliski przystąpienia do aliantów, jednak wiadomość o marszu do Bawarii 36 000 Francuzów marsz. Tallarda przeważyła i wojnę trzeba było prowadzić dalej. Tak podsumował to Hans Delbrück: „Gdy Francuzi i Bawarczycy zajęli nietykal­ne stanowisko pod Augsburgiem, alianci musieli, mimo dużej przewagi, systematycznie pustoszyć Bawarię, aby przez nędzę ludu zmusić elektora do ustąpienia”5.

Wejście nowej armii do Bawarii całkowicie zmieniło sytuację. Teraz to Francuzi i Bawarczycy uzyskiwali przewa­gę i liczebną, i manewru. Tylko błąd Tallarda, polegający na bezskutecznym oblężeniu Villingen (stracił na to aż tydzień), oraz niezwykle odważna decyzja ks. Eugeniusza o wyjściu16 000 cesarskich żołnierzy z Linii Stollhofen i skierowaniu ich do Bawarii uratowały sytuację aliantów.

Połączenie armii francusko-bawarskich w Ulm stworzyło masę 60 000 ludzi. Mieli oni różne możliwości manewru. Najbardziej sensowną z nich wydawało się pozostanie w mieście i czekanie na ruch wroga. Ewentualnie mogli przejść Dunaj w Dillingen i spróbować zagrozić liniom komunikacyjnym armii ks. Marlborough, na przykład przez uderzenie na Nordlingen lub Donau wörth i Schellenberg.

4 C h a n d l e r D., op.cit., s. 136.5 D e l b r ü c k H., op.cit., s. 365.

Wtedy alianci musieliby wycofać się z Bawarii. W dodatku powoli kończył się sezon walki, zbliżała się jesień i wkrótce siły angielsko-holenderskie powinny wrócić nad dolny Ren. Tak więc najlepszym, co mogli zrobić elektor i mar­szałkowie, było unikanie walnej bitwy. Czas działał na ich korzyść — to sprzymierzonym zależało na odniesieniu decydującego zwycięstwa. Gdyby ks. Marlborough został zmuszony do odejścia znad Dunaju bez jakiegoś znacznego sukcesu, czekałby go atak Torysów, a nawet części Wigów i Holendrów. Jego pozycja na pewno by ucierpiała, nawet mógł stracić swoje stanowiska. W Anglii to parlament miał decydujące słowo w sprawach armii, a nie królowa.

Wydaje się zatem, że to Tallard miał rację, kiedy na naradach powstrzymywał swoich kolegów i podwładnych od gwałtownych działań. Francuzi powinni oszczędzać siły na następną kampanię — wszystkie atuty leżały na razie w ich rękach. Bawarczycy mogliby odzyskać swoje pozycje na jesieni, po odejściu armii ks. Marlborough, lub na wiosnę 1705 r. Jednak elektor i co bardziej zapalczywi generałowie francuscy domagali się zdecydowanych działań jeszcze w 1704 r. Tallard ustąpił — zgodził się na przejście Dunaju pod Dillingen i marsz w kierunku Donauwörth chociaż nie wiedział, co planują alianci.

A tymczasem przeciwnicy dokonali czegoś co cał­kowicie przeczyło współczesnym zasadom strategii wojen­nej. Ks. Marlborough zdecydował się zezwolić armii ks. Badeńskiego na oblężenie Ignolstädt. Przez to osłabił swoją armię wobec niedaleko stacjonującego przeciwnika. Jak się potem okazało poświęcił przewagę liczebną dla uzyskania swobody operacyjnej. Wszyscy w alianckim obozie zdawali sobie sprawę, że ks. Ludwik nie zgodzi się na stoczenie generalnej bitwy z tak silnym przeciwnikiem jak 60 000 ludzi elektora, Marsina i Tallarda. Dlatego ks. Marlborough i ks. Eugeniusz dali mu 16 000 ludzi i całą ciężką artylerię na oblężenie Ignolstädt. W ten sposób

pozbyli się ostatniej przeszkody, która uniemożliwiała im stoczenie decydującej bitwy jeszcze w 1704 r. Oto jak ten dziwny, ale zaplanowany, manewr ocenił Hans Delbrück: „Istota strategii osłabienia (wyczerpania) stawała się powszednia, gdy alianci przyciągnęli korpus oblegający Ignolstädt (14 000), aby dysponować znaczną przewagą (62 000 przeciw 47 000), można było przypuszczać, że zrezygnują z tych 14 000, aby tylko pozbyć się księcia Ludwika Badeńskiego, z którym były bardzo złe (niehar- monijne) stosunki”6.

Mimo to w całej tej genialnej strategii alianckich dowód­ców istniało pewne niebezpieczeństwo. Było ono mało realne, ale istniało. Otóż, gdyby Francuzi i Bawarczycy zdołali przeprawić się przez Dunaj wystarczająco szybko i zepchnąć słabszą armię ks. Eugeniusza w kierunku Donauwörth, mieli szansę uniemożliwić siłom ks. Marlborough przeprawę przez rzekę. Armia Sabaudczyka mogłaby zostać stłoczona w umo­cnieniach Schellenbergu lub nawet wepchnięta do Dunaju, przez co najlepsza aliancka przeprawa przez rzekę zostałaby stracona. Jednak elektor, który pragnął szybkiego marszu na Donau wörth musiał ustąpić przed obawami Tallarda, że takie uderzenie będzie zbyt niebezpieczne. Dlatego Francuzi i Bawarczycy wybrali obóz pod Höchstädt. W ten sposób ponownie oddali inicjatywę w ręce aliantów. Powodem tego był błąd Maksymiliana Emanuela, który polecił zrównać z ziemią umocnienia wokół Dillingen. W dodatku nic powiadomił o tym francuskich kolegów. Tak więc kiedy Tallard przeszedł Dunaj ujrzał jedynie zniwelowane zarysy szańców. Wpadł w gniew, gdyż cała jego strategia runęła. Dlatego połączone siły Ludwika XIV musiały pójść dalej na nieumocnioną pozycję nad Nebel.

Wprawdzie nowe miejsce obozowania było dość bezpiecz ne, ale nie dorównywało Dillingen. W dodatku znacznie

6 D e l b r ü c k H., op.cit., s. 365; należy skorygować liczby, które podaje ten historyk.

wydłużało, i tak już rozciągnięte, linie komunikacyjne Tallarda. Tak dochodzimy do 12 sierpnia, kiedy ks. Marl­borough połączył się z siłami ks. Eugeniusza pod Münster, całkiem niedaleko od Nebel. Jeszcze tego samego wieczoru obaj dowódcy podjęli decyzję o nocnym marszu i ataku na obóz nieprzyjaciół. Było to śmiałe i ryzykowne posunięcie. Podobno wszyscy generałowie byli przeciw. Jednak nie mieli szans zmienić postanowienia swoich przełożonych. A obaj książęta działali całkowicie zgodnie — jak jeden człowiek. 13 sierpnia 1704 r. o godz. 3.00 z obozu w Münster wyszło osiem kolumn, idąc ku historycznemu zwycięstwu.

Stosując ten nocny marsz ks. Marlborough po raz kolejny złamał ówcześnie obowiązujące standardy wojskowe. Jed­nak spełnił swoje zadanie — alianci podeszli pod Nebel bez oporu ze strony wroga. Przyczyniła się do tego również sprytna akcja dezinformująca wywiad sprzymierzonych: rozsiewanie fałszywych informacji w okolicy (że armia aliancka, przerażona silną pozycją i przewagą liczebną Francuzów i Bawarczyków, zamierza odejść na Nordlingen) oraz wysyłanie „dezerterów” z takimi samymi wieściami wprost na pikiety Tallarda. I to powiodło się. Jeszcze 13 sierpnia o godz. 7.30, kiedy alianckie straże przednie już dochodziły do Nebel, marszałek pisał do Ludwika XIV list z informacją, że nieprzyjaciel wycofuje się, aby ratować swoje linie komunikacyjne, a jego siły, razem z tymi elektora i Marsina, wkrótce pójdą za nimi w pościg!

Dezinformacja i zaskoczenie sprawiły, iż sprzymierzeni zastali nieprzyjaciół całkowicie nieprzygotowanych do bitwy, w wielkim nieporządku, w dodatku nie w szyku bitewnym, lecz marszowym. A było to ważne, ponieważ pozycja francusko-bawarska była dość silna. Gdyby Tallard zdecydował się posłuchać rad elektora i Marsina, być może bitwa w ogóle nie doszłaby do skutku. Alianci mieli bowiem zaatakować silniejszego nieprzyjaciela, w dodatku oddzielonego od nich bagnistą rzeką. Ks. Marlborough

wprawdzie był pewien, że Francuzi na jego odcinku nie będą bronić przepraw, ale takie ryzyko zawsze istniało.

Trzeba także przyznać, iż plan Tallarda był sensowny i gdyby został zrealizowany zgodnie z zamysłem mar­szałka, mógł przynieść mu zwycięstwo. Umieszczenie silnych garnizonów w Blenheim i Oberglau oraz dużej masy kawalerii w centrum miało sens. Być może, jeśli Tallard dałby swojej jeździe większe wsparcie piechoty, a nie pozwolił Clérambaultowi stłoczyć ją w Blenheim, bitwa skończyłaby się inaczej. Hilaire Belloc tak to podsumował: „Plan Tallarda zawierał prowadzenie akcji defensywnej, podczas gdy Marlborough i książę Eugeniusz przeciwnie, szukali niczego innego jak atak. Tallard miał szeregowo, solidnie ufortyfikowanych i zebranych żołnierzy w Blenheim, na swojej skrajnej prawej, aby być pewnym, że nie zostanie oskrzydlony z tej strony. On tak samo wierzył w ten sam rezultat na północnym skraju swojej linii, blisko wzgórz.

Zaproponował zatem, aby przepuścić wrogów przez Nebel pod ogniem swojej artylerii, następnie, gdy ta operacja się uda, będzie kontratakował, wierząc, że będzie mógł spowodo­wać konfuzję, przez co wróg będzie^próbował na nowo przejść strumień, z jego bagnistymi brzegami i wąskimi brodami”7. Elektor i Marsin zdecydowali się walczyć z armią ks. Eugeniusza zupełnie inaczej — ustawić żołnierzy przy Nebel i bronić się blisko rzeczki. Hans Delbrück tak skomentował pomysł na obronę Francuzów i Bawarczyków: „Jak wiemy [...] nie ma mocniejszej formy walki jak defensywa, która w odpowiedniej chwili przechodzi w ofen­sywę. Ale do tego potrzebny jest wielki wódz (naczelny dowódca) [wyróżnienie — R.R.]”8.

Tak więc siły francusko-bawarskie zostały podzielone na trzy nie współpracujące ze sobą części: armię Tallarda, od Blenheim do Oberglau, piechotę Marsina w Oberglau i armię

7 B e 11 o c H., op.cit., s. 87.8 D e l b r ü c k H., op.cit., s. 366.

elektora od Oberglau do Lutzingen. Trzej dowódcy nie mieli skutecznej komunikacji pomiędzy sobą, nie istniał wspólny plan walki lub jakikolwiek odwód „grupy armii”. Tallard miał pod swoimi rozkazami część kawalerii Marsina, ten drugi zaś dwa bataliony kolegi. Elektor dowodził Bawarczykami i dużą częścią armii Marsina. Jednak trzej dowódcy nie mieli czasu na ustawienie oddziałów w szyku bitewnym. Dlatego też obie armie (Tallarda na prawym skrzydle oraz połączona elektora i Marsina na lewym) stanęły do bitwy w ustawieniu marszowym: kawaleria na skrzydłach, a piechota w centrum. Dlatego właśnie centrum ich całej linii bojowej stanowiła kawaleria — centrum Tallarda (jego własne szwadrony oraz te, które oddał mu Marsin). I właśnie to newralgiczne miejsce wybrał ks. Marlborough do decydującego uderzenia. Hans Delbrück bardzo trafnie wychwycił sens taktyki Tallarda: „Bitwa była przez nich pomyślana na nic innego, jak na obronę ukierunkowaną i dlatego wsie Blindheim [Blenheim — R.R.] i Ober-Glauheim [inna nazwa Oberglau — R.R.] tak mocno były zajęte, że nie pozostawało żadnych rezerw do ofensywy” oraz przypis do tego zdania: „Tallard miał zamiar zaatakować aliantów i poczynił kroki w tym celu, jak tylko przekroczą Nebel, znajdującą się przed ich frontem. Ale przy ustawianiu swoich sił zbyt mocno obsadzono Blindheim i przez brak rezerw bitwa była nastawiona na defensywę”9.

Plan ataku aliantów był zupełnie nowatorski. Również u nich były dwie oddzielne armie: silniejsza ks. Marl­borough na lewym i słabsza ks. Eugeniusza na prawym skrzydle. Jednak Anglik zminimalizował niebezpieczeństwo rozerwania ich połączenia poprzez całkowicie nowatorskie ustawienie swoich sił: piechota na skrzydłach, a w centrum dwie linie piechoty i dwie kawalerii (pierwsza infanteria, druga i trzecia jazda, a czwarta znowu infanteria). Obie

9 De lbrück H. , op.cits . 366 (przypis także na tej stronie).

skrzydłowe kolumny (lorda Cuttsa po lewej i ks. Holsztynu Becka po prawej) miały zająć garnizony Blenheim i Ober­glau, a centrum miało rozbić kawalerię Tallarda. Było to śmiałe założenie. Jednak opierało się na przeświadczeniu, że Francuzi pozwolą siłom ks. Marlborough spokojnie przepra­wić się przez Nebel, a potem zniszczyć wrogie centrum. Tak opisuje sposób rozegrania bitwy przez Anglika D. Chandler: „Marlborough preferował przygwożdżać flanki wrogów przez swoje początkowe ataki, wyciągając i likwidując rezerwy wroga przez ostrość tych drugich szturmów i wtedy zmaso­wać przeważającą siłę w centrum (najczęściej kawalerię, ale z liczbą batalionów we wsparciu) dla przełamania wroga w znacznej skali. Chociaż Oudenarde było wyjątkiem dla generalnego schematu, to był bazowy wzór dla Blenheim, Ramillies i Malplaquet”10. Tymczasem ks. Eugeniusz miał po prostu związać walką silniejsze oddziały elektora.

Bitwa pod Blenheim zaczęła się o godz. 8.30 cztero­godzinną kanonadą artyleryjską blisko 150 dział. Właściwe starcia nastąpiły dopiero o godz. 12.30.

Efekt ataku aliantów na Blenheim przeszedł najśmielsze oczekiwania ks. Marlborough. Dzięki plutonowemu ogniu dwóch angielskich brygad i zaciekłości szturmów na wioskę, nieudolny gen.-por. de Clerambault ściągnął do umocnień aż 17 batalionów piechoty rezerwy. Przez ten niezrozumiały manewr upchnął w niewielkiej wiosce ponad 12 000 najlepszych piechurów Francji nie dając im szans na skuteczny udział w bitwie. Następnie rozkazał wejść do niej dodatkowo dwunastu szwadronom spieszonych drago­nów (około 1500 ludzi), przez co odsłonił prawą stronę Blenheim — od Dunaju. Po tym posunięciu Clérambaulta ks. Marlborough wstrzymał dalsze ataki na Blenheim.

10 C h a n d 1 e r D., op.cits. 89 — autor wspomina tu cztery zwycięskie bitwy ks. Marlborough odniesione w czasie wojny o sukcesję hiszpańską, pod: Blenheim w 1704 r., Ramillies w 1706 r., Oudenarde w 1708 r. i Malplaquet w 1709 r.

Teraz zadaniem lorda Cuttsa pozostało utrzymanie 27 batalionów i 12 szwadronów w wiosce. I aliantom to się udało.

Błąd Clérambaulta był wielki, ale co najważniejsze Tallard nie znalazł czasu, aby mu zapobiec. Gdy walki wokół Blenheim rozgorzały na dobre, marszałek pojechał do Oberglau, aby sprawdzić, jak radzi sobie piechota marsz. Marsina. Nie było go prawie dwie godziny. Gdyo 14.00 wrócił na swoje pozycje, nie zdecydował się na wycofanie z Blenheim choćby 10 batalionów i pogrążył się w przygotowaniu decydującego ataku swoich szwadronów na alianckie centrum.

Jedynym momentem, kiedy Francuzi mieli szansę na zwycięstwo był aliancki atak na Oberglau i kontratak piechoty gen. de Blainville’a. Nieudany manewr Becka, który przepra­wił się przez Nebel z zaledwie dwoma batalionami, zagroził przerwaniem całej linii bojowej sprzymierzonych. Kontratak ośmiu batalionów Blainville’a, wsparty przez kilka szwadro­nów kawalerii, był niezwykle groźny. Jednak kontrreakcja ks. Marlborough była jeszcze bardziej zachwycająca. Współpraca pozostałych ośmiu batalionów piechoty Becka, dział płk. Blooda i cesarskich kirasjerów gen. Fuggera to mistrzowski pokaz współdziałania różnych formacji armijnych. Dzięki temu posunięciu garnizon Oberglau został całkowicie zneutra­lizowany, centrum alianckiej linii bojowej zaś trwale zabez­pieczone. Oczywiście chwałę należy oddać również ks. Eugeniuszowi. Chociaż sam znajdował się w ciężkiej sytuacji, nie wahał się ani chwili z przekazaniem brygady kirasjerów ks. Marlborough.

Pozostaje jeszcze sprawa przeprawy „głównej formacji bitewnej” gen. Charlesa Churchilla przez Nebel. Dzięki błędowi marsz. Tallarda i nietypowemu jej ustawieniu przeszła rzekę i natychmiast była w stanie odeprzeć atak francuskiej kawalerii. Przemieszanie brygad piechoty i ka­walerii całkowicie zdało egzamin. Piechota miała wsparcie

własnej jazdy, a ta w wypadku niepowodzenia w walce z kawalerią francuską mogła się wycofać przez interwały pozostawione w linii swojej infanterii i spokojnie się zreorganizować. Sprawny ogień plutonowy alianckiej pie­choty i ściana bagnetów skutecznie odstraszały wrogą jazdę.

Kiedy już szwadrony francuskiego centrum zostały wy­krwawione, druga linia kawalerii ks. Marlborough (czyli trzecia linia jego centrum) mogła przełamać pozycję marsz. Tallarda. I tu w całej okazałości ukazany został koszt braku skutecznego wsparcia francuskiej piechoty dla wyczerpanych szwadronów markiza d’Humièresa. Jedenaście batalionów rekrutów robiło co mogło, aby zatrzymać masę aliantów, ale zostali ostrzelani przez ogień plutonowy piechurów oraz kartacze baterii artylerii, a wreszcie po prostu rozjechani kolejną szarżą kawalerii. W dodatku nie posiadali wsparcia, ponieważ druga linia francuskiej jazdy (pod dowództwem samego Tallarda) nie ruszyła do ataku, lecz po prostu uciekła.

W ten sposób centrum armii Tallarda rozpadło się. Ponad 70 szwadronów alianckiej kawalerii ruszyło w pościg, a piechota gen. Charlesa Churchilla uszczelniła pierścień okrążenia Blenheim.

Armia elektora bawarskiego miała ułatwione zadanie. Nie dość, że nie popełnił on błędu Tallarda i ustawił swoje oddziały bliżej rzeki, to musiał walczyć ze słabszym przeciw­nikiem. W dodatku Maksymilianowi Emanuelowi sprzyjał teren. Wśród oddziałów Sabaudczyka dominowała kawaleria. Jej akcje po drugiej stronie rzeki Nebel utrudniały bagna i mokradła. Dlatego należy oddać chwałę siłom ks. Eugeniu­sza za ich trzy ataki na wroga. Na szczególne uznanie zasługuje piechota pruska ks. Anhalt-Dessau. Jej ataki na Lutzingen były przeprowadzane w ciężkim terenie i pod ogniem silnej baterii bawarskiej artylerii. Wprawdzie nie skończyły się wzięciem dzielnie bronionej wioski, ale spełniły swoje zadanie. Kiedy do Marsina (który po zdobyciu garnizonu w Oberglau objął dowodzenie swoją kawalerią,

pozwalając elektorowi skupić się na obronie Lutzingen) przybył kurier od Tallarda z prośbą o posiłki, nie uzyskał nic, gdyż marszałek z trudem odpierał ataki ks. Eugeniusza.

Jednak, kiedy o godz. 19.00 elektor i Marsin, zauważyli katastrofę Tallarda musieli zarządzić odwrót swoich sił, aby nie zostać otoczonymi i zepchniętymi w góry i lasy w pobliżu Lutzingen. Odwrót przeprowadzili wzorowo, w całkowitym porządku i spokoju. Zapadające ciemności i zmęczenie alianckich żołnierzy (którzy byli na nogach od godz. 3.00, a więc 14 godzin) zapobiegły wysłaniu pościgu za wrogiem wycofującym się na całym froncie.

Pozostał jeszcze garnizon w Blenheim — 13 000 ludzi. I tu, kiedy zawiodły próby bezpośredniego szturmu, spryt i zdecydowanie alianckich dowódców doprowadziły do kapitulacji najlepszej piechoty Francji. Zadecydował o tym błąd Clérambaulta i brak dowódców zdecydowanych na obronę do końca.

Należałoby jeszcze wziąć pod uwagę fakt, że alianci mieli siły słabsze niż Francuzi, a mimo to wygrali. A oto jeden z powodów: „Przeciwne armie nie różniły się szczególnie w liczbie [...]. Siły francuskie — po dołączeniu do nich małego kontyngentu sojuszników bawarskich, w proporcji jeden do dziesięciu liczby całkowitej — miały prawdopodobnie lekką przewagę w piechocie (35 do 33), znacznie mniejszą liczbę kawalerii (19 do 25), a o wiele większą liczbę armat (90 do 66).

Ale wielką różnicę zapewniał stan materiałowy żołnierzy i ich instrukcje [...]”n. Hans Delbrück również zauważył, że: „Alianccy naczelni wodzowie zwyciężyli, przy bardzo małej ilościowej przewadze wroga, mając własną przewagę dowodzenia”12.

Gdyby Tallard posłuchał rad swoich kolegów i ustawił kawalerię bliżej rzeki miałby ogromne szanse na zwycięst-

11 B e 11 o c H., op.cit., s. 93.12 D e l b r ü c k H., op.cit, s. 365.

wo. Gdyby jeszcze wzmocnił wsparcie piechoty dla jazdy, ks. Marlborough nie mógłby myśleć o przeprawieniu swoich oddziałów przez Nebel. Armia Tallarda była niewiele słabs/a od jego własnej, a zajmowałaby niezwykle silną pozycję. Ogień artylerii i piechoty rozbijałby próby wyjścia z rzeki i uformowania rozerwanych alianckich szyków. Nawet jeżeli ich dzielnym piechurom udałoby się przebyć Nebel w miarę dobrej kondycji, nie mieliby miejsca, aby odpowiednio się rozwinąć. Szarża świeżej francuskiej kawalerii zepchnęłaby siły sprzymierzonych z powrotem do rzeki. Jednak Tallard zdecydował inaczej i dał nie­przyjacielowi czas nie tylko na przejście Nebel, ale i na uformowanie zwartych szyków. Być może, jeśli ks. Marl­borough ustawiłby swoje centrum w tradycyjny sposób, wyłącznie z kawalerii, plan Francuzów mógłby się powieść. A tak współpraca piechoty i kawalerii gen. Charlesa Churchilla nie tylko odparła chaotyczne ataki jazdy Tallarda, ale doprowadziła do przerwania szyku francuskiej armii.

W dodatku należy zauważyć, że ks. Marlborough dosko­nale panował nad całym sześciokilometrowym polem bitwy. System adiutantów i pieszych gońców dostarczał mu informacji o poszczególnych sektorach walki. Jego decyzje, aby zatrzymać ataki na Blenheim, kiedy gen.-por. de Clémmbault ściągnął do wioski 17 batalionów rezerwy, czy osobista interwencja pod Oberglau, a wreszcie dosko­nała koordynacja działań piechoty, kawalerii i artylerii w wfllce z jedenastoma francuskimi batalionami w centrum, doskonale ilustrują skuteczność metod dowodzenia. Rów­nież współpraca z ks. Eugeniuszem układała się wzorowo. Sabaudczyk nie wahał się oddać jedną ze swoich brygad kawalerii pomimo własnych kłopotów. W dodatku plan bitwy obaj dowódcy ułożyli wspólnie.

Tymczasem po stronie francusko-bawarskiej nie tylko nie było takiej współpracy, ale Tallard toczył jakby oddzielną bitwę, niż elektor i Marsin. Różnił ich sposób prowadzenia

obrony Nebel oraz całkowity brak komunikacji w czasie walki. Zauważył to Hilaire Belloc, pisząc: „Słabość Francu­zów, w tej decydującej bitwie, jest kolejnym przykładem słynnego napoleońskiego epigramu, że jeden zły dowódca jest lepszy niż dwóch dobrych. Blenheim jest, pomiędzy wieloma innymi bitwami, przykładem pokazującym szaleństwo po­dzielonego dowodzenia. Zjednoczone dowodzenie nie zawsze jest łatwe w momencie realizowania rozkazów”13. Marsin nie mógł (lub nie chciał) wspomóc Tallarda, kiedy ks. Marlbo­rough rozerwał francuskie centrum. A być może istniała możliwość odesłania na prawe skrzydło kilku batalionów z Oberglau oraz kilkunastu szwadronów kawalerii. Przecież napór jazdy ks. Eugeniusza był już wtedy czysto iluzoryczny. A atak tych oddziałów mógłby zmusić siły ks. Marlborough do zatrzymania się i zorganizowania trwałej obrony swojej rozciągniętej prawej flanki. Kontratak sił blokujących Oberg­lau był niemożliwy. Jednak Marsin koncentrował się na swoim odcinku, a rezerwy „grupy armii” nie było. Z kolei na wyciągnięcie choćby dwóch brygad z Blenheim nie zgodził się Clérambault. Być może, gdyby Tallard sam pojechał do wioski i wymógł na swoim nieudolnym podkomendnym taki manewr, to dowódca garnizonu by posłuchał. Marszałek zdecydował się na osobistą interwencję stanowczo za późno i jazdę do Blenheim przypłacił niewolą.

David Chandler tak podsumował sposób dowodzenia genialnego Anglika 13 sierpnia 1704 r.: „Ponad wszystko, jednakże, zwycięstwo zostało osiągnięte dzięki umiejętnoś­ciom dowódczym Marlborough: śmiałym nocnym natarciu, silnej, elastycznej kontroli bitwy w jej różnych etapach, osobistej interwencji w miejscach kryzysu i jego udowod­nionej zdolności do złączenia wielonarodowej armii w zin­tegrowane narzędzie o wysokim morale [...]. W księciu Eugeniuszu, książę miał szczęście znaleźć pokrewną duszę

13 B e 11 o c H., op.cit., s. 95.

chętną do współpracy, aby w pełni zaakceptować jego całkowitą kontrolę nad walką Marlborough”14.

Zwycięstwo pod Blenheim nie było całkowite. Armia marsz. Marsina i elektora odeszła z pola bitwy prawie nietknięta. Wprawdzie jej morale było złamane, ale jedno­stki ocalały, po uzupełnieniu rezerwami można było je odbudować. Powodem tego był zupełny brak pościgu na odcinku od Lutzingen do Oberglau. Kawalerii ks. Marl­borough nie udało się zamknąć okrążenia, a siły ks. Eugeniusza były zbyt zmęczone. Konie jego jazdy nie nadawały się do kolejnego wysiłku. W dodatku zapadał już zmierzch i alianci mieli problemy z odróżnieniem wroga od sojusznika (pomyłkowe ostrzelanie kawalerii ks. Marl­borough przez pruską piechotę!). Jednak brak skutecznego pościgu to jedyne co można wytknąć obu dowódcom sprzymierzonych. W dodatku ciągle jeszcze istniał problem Blenheim i 13 000 okrążonych Francuzów. Ks. Marl­borough nie dysponował już rezerwami, a być może trzeba było toczyć kolejną bitwę z garnizonem wioski. Tak więc pościg został wstrzymany, a alianci doszli tylko do Höch- städt. W dodatku brak pościgu był regułą w bitwach przełomu XVII i XVIII w. Ciekawie wyjaśnia to David Chandler: „W licznych przypadkach, zwycięzca pozostawał usatysfakcjonowany fizycznym zajęciem pola bitwy i spę­dzał trochę czasu przestawiając swoją armię, dbając o ran­nych i (w przypadku Francuzów) śpiewając Te Deum [...]”15.

Dalsza kampania przyniosła sprzymierzonym kolejne sukcesy. Oblężenie Ignolstädt zostało mądrze porzucone— garnizon poddał się już 21 sierpnia. Kampania nad Mozelą przyniosła zdobycie Landau, Trewiru i Trarbach. Dała podstawy do przyszłorocznej inwazji na samą Francję właśnie przez Mozelę. Jednocześnie pokazała załamanie morale oddziałów francuskich. Nie były to już owe niezwyciężone

14 C h a n d 1 e r D., op.cits. 149.15 Tamże, s. 89.

armie, które pokonywały kolejne koalicje zawiązywane przeciwko zaborczej polityce „Króla Słońce”. Blenheim obaliło mit niezwyciężalności wojsk Ludwika XIV. Poza tym oddało inicjatywę w ręce sprzymierzonych i to już do końca wojny o sukcesję hiszpańską.

Bitwa pod Blenheim-Höchstädt zmieniła obraz wojnyo sukcesję hiszpańską. Po trzech latach względnej równo­wagi, a nawet sukcesów armii Ludwika XIV, stanowiła pierwszy znaczny sukces aliantów. Nagle okazało się, że niezwyciężone, wydawałoby się, wojska francuskie można pokonać. Książęta Marlborough i Eugeniusz Sabaudzki dokonali czegoś, czego nie udawało się kolejnym pokole­niom wodzów różnych koalicji antyfrancuskich. 13 sierpnia 1704 r. rozbili silniejszą i zajmującą lepszą pozycję armię „Króla Słońce”, zabijając lub raniąc ponad 20 000 ludzi, a biorąc do niewoli marszałka Francji, ponad 1000 oficerówi blisko 14 000 żołnierzy. Jeńcy pochodzili z najlepszych pieszych regimentów francuskich, które przez ponad 50 lat podbijały i miażdżyły kolejne kraje, prowincje i armie przeciwników.

W dodatku ks. Marlborough i ks. Eugeniusz wcale nie poprzestali na tym jednym tryumfie. Wkrótce znowu przybyli gońcy z wieściami o trzech słynnych fortecach, które wpadły w ręce aliantów — Trewir, Trarbach i Landau i o armiach francuskich w popłochu wycofujących się, prawie uciekających, przed niezwyciężonymi wodzami i ich dzielnymi podwładnymi. Dopiero w grudniu 1704 r. onie­miała Europa mogła odetchnąć i napawać się tymi dziwami.

W Wersalu oczywiście nastrój był zupełnie inny. Przecież wszystko miało być tak piękne, Wiedeń podbity i upoko­rzony, Wittelsbachowie cesarzami Rzeszy zamiast hardych Habsburgów, a Holandia, Sabaudia i Portugalia drżąceo swój los w następnej kampanii. A Blenheim-Höchstädt to wszystko zmieniło. Nagle zaczęły nadchodzić wieścio katastrofie w Bawarii, stracie tego ważnego strategicznie

kraju, szczątkach niezwyciężonych do tej pory wojsk w popłochu zmierzających nad Ren i wreszcie straconych twierdzach na Mozeli. To nie tak miało być. Francji został zadany straszny cios. Wprawdzie nie powalił jej na kolana, ale groźnie zachwiał morale wojsk i finansami państwa. Kampania w 1704 r. nie okazała się decydującą, wręcz przeciwnie. Na następną należało się przygotować jeszcze staranniej, gdyż na powtórkę Blenheim-Höchstädt Lud­wik XIV nie mógł sobie pozwolić. Warto również zauwa­żyć, że chociaż w dalszych kampaniach kolejne armie francuskie były gromione przez ks. Marlborough i ks. Eugeniusza (Ramill i Turyn w 1706 r., Oudenarde w 1708 r. czy Malplaquet w 1709 r.) to armia „Króla Słońce” nie została do końca pokonana (o czym może świadczyć zwycięstwo marsz. Villarsa pod Denain w 1712 r.). Społe­czeństwo francuskie, chociaż niezmiernie wyczerpane kolej­nymi wojnami swojego władcy, ciągle stało za nim — pła­ciło coraz wyższe podatki, arystokracja przynosiła swoje kosztowności, aby opłacić żołnierzy. Po 1709 r. Wielki Sojusz nie walczył już tylko z absolutyzmem Burbonów, lecz z Francją.

Dzięki bitwie pod Blenheim-Höchstädt, Wiedeń był bezpieczny. Leopold I mógł przerzucić część swoich wojsk do Italii, na pomoc księciu Sabaudii. Cała Bawaria, na mocy traktatu zawartego pomiędzy hrabią Wratislawem a żoną elektora Bawarii, przeszła pod rządy cesarza. A ks. Marlbo­rough zamierzał dokonać inwazji na Francję przez Mozelęi w 1705 r. zakończyć wojnę. Wprawdzie nie dane mu było odnieść tak decydującego zwycięstwa jak pod Blenheimi wojna o sukcesję hiszpańską musiała trwać aż do 1714 r., to bitwa nad Dunajem zdecydowanie odmieniła jej oblicze.

ANEKS

SKŁAD ARMII POD BLENHEIM-HÖCHSTÄDT

W Internecie Czytelnik znajdzie dokładny skład armii francu- sko-bawarskich. Po przeanalizowaniu go z powyższymi informac­jami, sądzę, iż jest on warty zamieszczenia. Można znaleźć go na stronie: www.warflag.com

ARMIE FRANCUSKO-BAWARSKIE

Francuska Armia Renu (marsz. Tallard)

OBRONA BLENHEIM Piechota prawe skrzydło (gen.-por. markiz de Clérambault, 16

bat. i 12 szw. — spieszonych).Spieszeni dragoni [pomiędzy Blenheim a Dunajem] (12 szw.). Regiment Mestre de Camp, Général Regiment La Reine,

Regiment Rohan-Chabot.1. linia w Blenheim (5 bat.):

1) Navarre, 2) Navarre, 3) Navarre, 1) Greder Allemand, 2) Greder Allemand.

2. linia w Blenheim (4 bat.):1) Artois, 2) Artois, 1) Provance, 2) Provance.

3. linia za Blenheim (4 bat.):1) Languedoc, 2) Languedoc, 1) Santerre, 2) Santerre.

4. linia za Blenheim (3 bat.):1) Zurlauben, 2) Zurlauben, St. Segond.

Artyleria:[na zewnątrz Blenheim] dwie baterie dział 8-funtowych (średnich), [na lewo od Blenheim, przed frontem armii] dwie baterie dział 4-funtowych (lekkich).

Piechota — rezerwa prawego skrzydła (markiz de Marinvaux,11 bat):

1. linia (5 bat.):1) Royal, 2) Royal, 3) Royal, 1) Boulonnais, 2) Boulonnais.

2. linia (3 bat.):1) Montfort, 2) Montfort (Walończycy w hiszpańskiej służbie), Blaisois.

3. linia (3 bat.):Montroux (Włosi we francuskiej służbie), 1) Aunis, 2) Aunis.[na lewo od Blenheim, przed frontem armii] dwie baterie 4- -funtowych dział (lekkich).

PRAWE SKRZYDŁO KAWALERII [pomiędzy Blindheim a Oberglauheim] (9 bat. i 64 szw.):

Kawaleria — prawe skrzydło — prawa (gen.-por. hrabia de Zurlauben, 15 szw.):

1. linia (8 szw.):Gendarmerie de France (4 szw.), Gendarmerie de France (4 szw.).

2. linia (7 szw.):Valliere (2 szw.), St. Pouanges (2 szw.), Hautefort Dragoons (3 szw.).

Kawaleria — prawe skrzydło — centrum (książę d’Humèries, 29 szw.):

1. linia — centrum (10 szw.):Le Roi (3 szw.), Mestre de Camp (3 szw.), Vienne (2 szw.), Noailles (2 szw.).

2. linia — prawa (11 szw.):Orleans (3 szw.), Forsat (2 szw.), La Baume (2 szw.), Ligonday (2 szw.), Brissac (2 szw.).

1. linia — lewa (przed St. Pierre’em) (8 szw.):Bourgogne (3 szw.), Cravates (3 szw.), Acosta (2 szw. Waloń- czyków w hiszpańskiej służbie).

Centrum linii piechoty (markiz de St. Pierre, 9 bat.):2. linia [za 1. linią — na lewo od kawalerii] (3 bat.):

Robeque (Walończycy), D’Albert Bandeville.3. linia (3 bat.):

1) Auxerrois, 2) Auxerrois, Chabrillant.4. linia (3 bat.):

Nice, Agenois, Lassay.Artyleria:

[ustawione wzdłuż frontu całej armii] trzy baterie d/lnl I -funtowych (lekkich).

Kawaleria — prawe skrzydło — centrum [część armii iium*# Marsina, ale pozostająca pod dowództwem marsz. TiiIIiimIm| Mtt Bourg, 20 szw.):

1. linia (11 szw.):Royal (3 szw.), Aubusson (2 szw.), Choiseul (2 szw.), Prince Charles (2 szw.), Levis (2 szw.).

2. linia (9 szw.):D’Alezy (2 szw.), Piedmont (3 szw.), Heudincourt (2 szw.), La Ferronnay (2 szw.).

Francuska Armia Niemiec (marsz. Marsin):

Obrona Oberglauheim (markiz de Blainville, 10 bat.):1. linia (w Oberglauheim) (4 bat.):

1) Bourbonnais, 2) Bourbonnais, 1) Foix, 2) Foix.2. linia (w Oberglauheim) (3 bat.):

1) Champagne, 2) Champagne, 3) Champagne.3. linia (za i na lewo od Oberglauheim) (3 bat.):

Isengheim (Walończycy), 1) Toulouse, 2) Toulouse.Artyleria:

[rozstawiona wzdłuż frontu wroga na lewo od Oberglauheim] bateria dział 4-funtowych (lekkich).

Rezerwa Oberglauheim na wzgórzu (wicehrabia Clare, 10 bat.):1. linia (3 bat.):

Dorrington Crack (Irlandczycy), Clare Crack (Irlandczycy), Lee Crack (Irlandczycy).

2. linia (3 bat.):1) La Reine, 2) La Reine, Agnois.

3. linia (4 bat.):1) Poitu, 2) Poitu, 1) Coetquen, 2) Coetquen.

Artyleria:[przed Oberglauheim] dwie baterie dział 24-funtowych (ciężkich), bateria dział 16-funtowych (ciężkich) oraz drużyny saperów.

Lewe skrzydło kawalerii [na lewo od Oberglauheim] (47 szw.). Lewe skrzydło kawalerii — prawa — (hrabia d’Arco, 17 szw.):1. linia (8 szw.):

Montmain (2 szw.), Bourck (2 szw. Irlandczyków), La Billarderie (2 szw.), Rouvray (2 szw.).

2. linia (9 szw.):Barentin (2 szw.), Dauphin Etranger (3 szw.), Fouirqevaux (2 szw.), Livry (2 szw.).

Lewe skrzydło kawalerii — centrum (markiz de Magnac,12 szw.):

1. linia (6 szw.):Vivans (2 szw.), Bissy (2 szw.), Sheldon (2 szw. Irlandczyków).

2. linia (7 szw.):LTsle du Vigier (2 szw.), Merinville (2 szw.), Condé (3 szw.).

Lewe skrzydło kawalerii — lewa (markiz de Legali, 18 szw.):1. linia (6 szw.):

Conflan (2 szw.), d’Aurain (2 szw.), Tamault (2 szw.).2. linia (dragoni) (12 szw.):

Listenois (3 szw.), La Vrilliere (3 szw.), Fontbeausard (3 szw.), Bouville (3 szw.).

Armia bawarska (Maksymilian Emanuel, elektor Bawarii):

Bawarska kawaleria (Von Wolframsdorf, 23 szw.):1. linia (11 szw.):

Arco Kuirassiers (6 szw.), Weickel Kuirassiers (4 szw.), Horse Garde Coys (1 szw.).

2. linia (12 szw.):Wolframsdorf Kuirassiers (6 szw.), Costa Kuirassiers (4 szw.), Locatelli Hussars (2 szw.).

Lutzingen — bawarska piechota (De Maffei, 15 bat.):1. linia (6 bat.):

Mercy, 1) Maffei, 2) Maffei, 1) Lieb, Grenadier, Bettendorf.2. linia (6 bat.):

1) Kumprinz, 2) Kumprinz, Tattenbach, Schellenberg, 1) Lutzel- burg, 2) Lutzelburg.

3. linia (3 bat.):Beam Crack, Nivernais, La Mothe.

Artyleria bawarska:Działa polowe:cztery baterie dział 8-funtowych (średnich) oraz drużyny saperów. Działa regimentowe:dwie baterie dział 6-funtowych (regimentowych — lekkich).

Skrajne lewe skrzydło (markiz du Rosel, 15 bat.):1. linia (7 bat.):

1) Vermandois, 2) Vermandois, 1) Nettancourt, 2) Nettancourt, 1) Dauphin, 2) Dauphin, 3) Dauphin.

2. linia (5 bat.):Bourbon, Enonville, Silly, Condé, Montboissier.

Artyleria:trzy baterie dział 12-funtowych (średnich) oraz drużyny saperów.

Armia Renu (marsz. Tallard):36 bat., 64 szw., 12 szw. spieszonych dragonów, 10 baterii artylerii (dwie 8-funtowe oraz osiem 4-funtowych) + drużyny saperów.Armia Niemiec (marsz. Marsin):20 bat., 48 szw., 6 baterii artylerii (dwie 24-funtowe, jedna 16-funtowa oraz trzy 4-funtowe) + drużyny saperów.Armia Bawarska (elektor Maksymilian):26 bat., 23 szw., 9 baterii artylerii (trzy 12-funtowe, cztery 8-funtowe oraz dwie 6-funtowe) + drużyny saperów.RAZEM:82 bat., 135 szw., 12 szw. spieszonych oraz 25 baterii artylerii.

ARMIE ALIANTÓW:

Armia Marlborough: Gen.-kpt. John Churchill, ks. Marl­borough:

Kolumna szturmująca Blenheim (gen.-por. lord Cutts, 20 bat.i 17 szw.):

1. linia (5 bat.):Howe, Ignolsby, Marlborough, North i Grey, Row.

2. linia (5 bat.):Leibregiment, Erbprinz von Hessen-Kassel, Grenadier, Prinz Wilhelm, Gauvin (Hanoverian).

3. linia (5 bat.):Derby, Ferguson, Hamilton (Royal Irish), Earl of Orkney’s 2nd Bat., Ist Foot Guards.

4. linia (5 bat.):Regt, zf de Luc, Regt, zf de Breuil, Regt zf d’Herleville, 1) Guards, 2) Guards.

Artyleria (płk Hector Blood) [nad brzegami strumienia — przy spalonych młynach wodnych]:

angielska bateria haubic oraz trzy angielskie baterie dział 9- -funtowych (średnich).WSPARCIE KAWALERYJSKIE dla Cuttsa (gen.-mjr Lumley,17 szw.):

1. linia (10 szw.):Woods (2 szw.), Wyndham (2 szw.), Schömberg (2 szw.), Cadogan (1 szw.), Lumley (3 szw.).

2. linia (7 szw.):Erb Prinz Hessen-Kassel Dg. (4 szw.), Ross Irish Dragoons (2 szw.), Royal Scots (Hay’s) Dg. (1 szw.).

Główna linia bitewna (gen.-por. Charles Churchill, 28 bat.i 68 szw.):

Lewe skrzydło (gen.-por. Ingoldsby, 9 bat.):Prawa brygada (5 bat.):

Wartenslieben, Schopping, Stuckrad, Tozin (Hanowerczycy), Hufsen (Hanowerczycy).

Lewa brygada (4 bat.):Stenfels, Hermann, Leib-Grenadiers, Seckendorf (Ansbach).

Artyleria (działa regimentowe): bateria hanowerskich dział regimentowych (lekkich), bateria holenderskich dział regimentowych (lekkich).

Gen.-por. Horn (9 bat.):1. linia (5 bat.):

Erbprinz von Hessen-Kassel, Wulffen, Vrenne, Schwerin (Meck- lemburczycy), Baynheyn (Holendrzy).

2. linia (4 bat.):1) Orkney (Anglicy), Webb (Anglicy), Meredith (Anglicy), Churchill (Anglicy).

Artyleria (działa regimentowe): bateria niemieckich dział regimentowych (lekkich), bateria angielskich dział regimentowych (lekkich).

Gen.-mjr Beck, ks. Holsztynu (10 bat.):1. linia (5 bat.):

Goor (Holendrzy), Sturler (Szwajcarzy/Holendrzy), Hirzel (Szwajcarzy/Holendrzy), Rechteren (Holendrzy), Heidebrecht (Ansbach).

2. linia (5 bat.):St. Paul, Bemsdorf, Mecklenberg, 1) Rantzau, 2) Rantzau.

Artyleria: działa regimentowe:bateria hanowerskich dział regimentowych (lekkich), bateria holenderskich dział regimentowych (lekkich), działa polo we:bateria hanowerskich dział 12-funtowych (średnich), bateria heskich dział 12-funtowych (średnich).

Lewe skrzydło kawalerii: (gen.-por. Bulów ze Zjednoczonych Prowincji, 16 szw.) [za Ingoldsbym]:

1. linia (6 szw.):Voigt’s Horse, 2 szw., Noyelle’s Horse, 2 szw., Leib Horse, 2 szw.

2. linia (11 szw.):Bulów’s Dragoons, 3 szw., Viller’s Dragoons, 4 szw., Bothmers Dragoons, 4 szw.

Gen.-por. Hompesch (31 szw.):2. linia (15 szw.):

Leibregiment zu Pferde Hessen-Kassel in Dutch Pay, 2 szw., Spiegel Karabiniers Hessen-Kassel in Dutch Pay, 2 szw., Breiden- bach’s Horse, 2 szw., Schulenburg Dragoons, 2 szw., Erbach’s Horse, 2 szw., Baldwin’s Horse, 1 szw., Schmettau Dragoons, 4 szw. (dragoni z Ansbach).

3. linia (16 szw.):Graffendorff’s Dragoons, 3 szw., Hardenberg’s Dragoons, 3 szw. (Saxe-Gotha), Sachsen Heilburg Horse, 2 szw. (Holendrzy), Bannier Horse, 2 szw. (Hanowerczycy), Erbach Horse (Hesse Kassel), 2 szw., Auroch’s Dragoons, 4 szw.

Gen.-por. ks. Wurtemberg-Neustadt (21 szw.):2. linia (11 szw.):

2nd Sjaellandske Horse, 2 szw., 5th Jydske Horse, 2 szw., 4th Jydske Horse, 2 szw., Liv Regt. Horse, 2 szw., Wurtemburg-Oels Dragoons, 3 szw.

3. linia (10 szw.):3rd Jydske Horse, 2 szw., Ahlefeld Kuirassier, 2 szw., 2nd Jydske Horse, 2 szw., Holstein Horse, 2 szw., Wurtemburg-Oels Dragoons, 2 szw.

Armia Cesarskiej Austrii (ks. Eugeniusz Sabaudzki):

Kawaleria (92 szw.):Ks. Maksymilian Hanowerski (55 szw.):1. linia — lewa (26 szw.):

Styrum Draggons, 6 szw. (Austriacy), Alt-Hanover Kuirassiers, 6 szw. (Austriacy), Lobkowits Kuirassiers, 6 szw. (Austriacy), Fugger Kuirassier, 3 szw., Oettingen Dragoons, 2 szw., Helmstaett Dragoons, 3 szw. (Wurttemburg).

2. linia — lewa (20 szw.):Cusani Kuirassiere Imperial, 6 szw., Darmstadt Kuiassiere Im­perial, 6 szw., Regt, zu pferde Nagel Munster in Dutch Pay,2 szw., Erbprinze von Wurtemberg Kuirassiers, 3 szw. (Szwabo­wie), Venningen Gendarmes, 2 szw. (Palatyńczycy), Hachenberg Kuirassiers, 1 szw. (Neiderrhein).

3. linia — lewa (9 szw.):Auffess Dragoons, 5 szw., Moorheim Kuirassiers, 2 szw. (Mek- lemburczycy), Leutsch Kuirassiers, 2 szw. (Saxe-Gotha).

Generał Herzog von Wurttemburg-Teck (37 szw.):1. linia — prawa (14 szw.):

Leib Dragoons, 3 szw., Krassow Dragoons, 2 szw. (Meklembur- czycy), Margraf Philipp Horse, 3 szw., Wartensieben Horse,3 szw., Bayreuth Horse, 3 szw.

2. linia — prawa (16 szw.):Fechenback Wurzburg Dragoons, 4 szw., Bibra Mainz Dragoons in Imperial Pay, 4 szw., Leibgarde Horse (Wirtemberczycy),2 szw., Sonsfeld Dragoons, 3 szw., L’Ostande (Portail) Horse,3 szw.

3. linia — prawa (7 szw.):Bayreuth Kuirassiers, 5 szw. (Frankończycy), Ostheim Horse,2 szw. (Holstein).

Prawe skrzydło pruskiej piechoty (gen. ks. Leopold von Anhalt- -Dessau, 11 bat.):

1. linia (6 bat.):1) Leopold von Anhalt-Dessau, 2) Leopold von Anhalt-Dessau, 1) Margraf Christian Ludwig, 2) Margraf Christian Ludwig, 1) Kronprinz Friedrich Wilhelm, 2) Kronprinz Friedrich Wilhelm.

2. linia (5 bat.):1) Margraf Philip, 2) Margraf Philip, Lottum, 1) Canitz, 2) Canitz.

Artyleria (działa regimentowe): trzy baterie pruskich dział regimentowych (lekkich).

Prawe skrzydło duńskiej piechoty (gen.-por. Schölten, 8 bat.):1. linia (5 bat.):

1) Prince George, 2) Prince George, Prince Karl, Gardes, Ist Sjaellanske.

2. linia (3 bat.):Ist Fynske, 2nd Sjaellanske, 2nd Prince George.

Artyleria (działa regimentowe): bateria duńskich dział regimentowych (lekkich).

Armia ks. Marlborough:69 bat., 85 szw. i 12 baterii artylerii (bateria haubic, dwie baterie dział 12-funtowych, trzy baterie dział 9-funtowych oraz sześć baterii dział regimentowych).Armia ks. Eugeniusza:19 bat., 92 szw. i 4 baterie artylerii (baterie dział regimentowych). RAZEM:88 bat., 177 szw. oraz 16 baterii artylerii.

MAPY

SPIS ILUSTRACJI

Anglia: Oficer, Regiment Konny, 1705 (1); Austria: Żołnierz, Regiment Kirasjerów. 1705 (2); Anglia: Dobosz, Regiment Piechoty7, 1704 (3)

Prusy: Grenadier.Regiincnt Piechoty, 1709 (1); Anglia: Chorąży, Regiment Piechoty, 1708 (2);Hanower: Żołnierz, Regiment Dragonów, 1708 (3)

Holandia: Oficer Artylerii, 1705 (1); Anglia: Żołnierz, Regiment Konny. 1709 (2); Anglia: Artylerzysta. Pociąg Artylerii, 1709 (3)

Anglia: Książę Marlborough (1); Austria: Książę Eugeniusz (2): Anglia: Trębacz Marlborough (3)

Prusy: Oficer, Piesza Gwardia, 1702(1); Anglia: Kapral. Regiment Dragonów, 1704 (2); Holandia: Żołnierz, Regiment Kiras- jerów, 1708 (3)Anglia: Sierżant, Szkocki Regiment Fizylierów. 1706 (1); Holandia:

Chorąży, Regiment Piechoty, 1704 (2); Dania: Muszkieter. Regiment Piechoty. 1702 (3)

Anglia: Grenadier. 1. Gwardii Pieszej. 1704 (1); Austria: Oficer Grenadierów, Waloński Regiment Piechoty, 1708 (2): Holandia: Muszkieter. Piesza Gwardia. 1706 (3)

Prusy: Flecista. Piesza Gwardia, 1704 (1); Austria: Żołnierz, Regiment Huzarów. 1709 (2): Anglia: Piechur, Regiment Piechoty. 1709(3)

Francja: Grenadier, Regi. De la Reine, 1692-1698 (1); Francja: Milicjant. Milicja Prowincjonalna. 1688-1697 (2); Francja: Muszkieter, Regt, des Gardes Françaises. 1685-1697 (3)

Francja: Fizylier, Regt, de Navarre, 1690-1700 (1); Francja: Artylerzysta, Regt. Rogal-Bombardiers, 1690-1700 (2); Francja: Sierżant. Regt, de Provence, 1690-1696 (3): Francja: Fizylier. Regt. Erlach, 1690 -1700 (4)

Francja: Żołnierz kawalerii z regimentu królewskiego. 1695-1715(1); Francja: Żołnierz, Regi. Rogal-Carabi- nier. 1693-1715(2); Francja: Żołnierz. Regt. Cosse. 1695- 1715 (3)

Francja: Dobosz, Regt. Saint-Ger- mani-Beaupre. 1702-1714(1); Francja: Fizylier, Regt. Montluc, 1702-1707(2);Francja: Porucznik, nosiciel chorągwi. Regt. Maille, 1705-1714(3) Francuskie działo 24-funtowe

Angielski grenadier ze zdobycznym sztandarem pod BlenheiinWilhelm III OrańskiLudwik XIV BurbonJohn Churchill,pierwszy ks. MarlboroughKrólowa Anna StuartKsiążę Eugeniusz SabaudzkiElektor Maksymilian Emanuel von WittelsbachMarszałek TallardMarszałek VillarsMarszałek VendômeMarszałek VilleroyEarl of OikneyEarl of OikneyMarszałek Jacques BerwickAkcja pod SchellenbergiemWioska Blcnheim zajęta i zabarykadowana przez Francuzów Alianccy żołnierze przekraczają NebelMiejsce opatrywania rannych przy palącym się młynie wodnym nad NebelKapitan Robert ParkerAngielska i aliancka kawaleria spycha Francuzów do Dunaju, na przedzie działa pułkownika Blooda Hrabia Merode-WesterlooMarszałek Tallard w powozie księcia Marlborough po dostaniu się do niewoliMarlborough pisze „depeszę Blenheim” po tym, jak był w siodle sie­demnaście godzinKsiążę Eugeniusz atakuje Francuzów...

SPIS TREŚCI

Wstęp, czyli dlaczego Blenheim-Höchstädt? ................................ 5Rozdział IPrzyczyny wojny o sukcesję hiszpańską ....................................... 7Rozdział IIArmie Europy Zachodniej za panowania Ludwika XIV ............. 22

Armia angielska ...................................................................... 45Rozdział IIIKampania w 1702 roku ............................................................... 69Rozdział IVKampania w 1703 roku ............................................................... 89Rozdział VKampania w 1704 roku ............................................................. 104

Działania wojenne we Włoszech .......................................... 105Działania wojenne w Hiszpanii i Portugalii .......................... 107Przygotowania dyplomatyczne do nowej kampanii ............. 108Sytuacja na wschodnich frontach w 1704 r. oraz wojsko-

wo-finansowe przygotowania do marszu nad Dunaj ........ 112Marsz ks. Marlborough nad Dunaj i francuska odpowiedź 115

Połączenie armii alianckich .................................................. 124Szturm na Schellenberg ........................................................ 128Kampania w Bawarii ............................................................. 140Armia marsz. Tallarda rusza do Bawarii .............................. 144Ks. Ludwik Badeński odchodzi oblegać Ignolstädt .............. 147

Ku bitwie .............................................................................. .151Krótkie biogramy dowódców obu stron ............................... .156

Rozdział VIBitwa pod Blenheim-Höchstädt (13 sierpnia 1704 roku) ......... .169

Marsz aliantów na pole bitwy ................................................169Alianci zaskakują wroga ........................................................170Pole bitwy ............................................................................. .173Uszykowanie oddziałów francusko-bawarskich ....................175Rozmieszczenie sił alianckich .............................................. .179Rozmieszczanie oddziałów i kanonada artyleryjska ............ .183Szturm na Blenheim ............................................................. .187Szarża Palmesa i ucieczka żandarmerii ................................ .192Ataki ks. Eugeniusza na prawym skrzydle ........................... .195Walki o Oberglau i kryzys w alianckim centrum ................. .199Alianci przekraczają Nebel; walki w centrum — przeła­

manie armii marsz. Tallarda ............................................. .202Całkowite zwycięstwo aliantów ........................................... .209

Rozdział VIIPo bitwie ................................................................................... .216

Straty obu stron ......................................................................216Odwrót Francuzów i Bawarczyków nad Ren ....................... .220Alianckie działania nad Mozelą .............................................223Walki o Gibraltar .................................................................. .230

Rozdział VIIIPodsumowanie .......................................................................... .232Aneks: Skład armii pod Blenheim-Höchstädt .......................... .254Bibliografia ............................................................................... .263Spis ilustracji ............................................................................ .268