hoe dat olivier na meer andere saken dede boetscappen ende ...bouwstoffen.kantl.be/bml/olyvier van...
TRANSCRIPT
-
Hoe dat Olivier na meer andere saken dede boetscappen ende weten
sijn coemste den coninc van Enghelant, ende vander
eeren diemen hem dede. 1
Capittel .XLV. 2
Nae desen spraken ende nae meer ander soe brochtmen wijn ende
specien, ende elc ghinc slapen tot des anderen daghes dat alle mannen
bi bevele vanden capiteynen hem selven reet maken souden om te
vertrecken. 3 Ende als si alle bereyt waren ende alle dingen ghepact
ende beschict 4 hadden, so stelden si hem selven te weghe om weder
omme te Lonnen te comen. 5 Ende doe dede Olivier tot hem comen
een seer vroem riddere, ende hi was een vanden pri[n]cipalen 6
Enghelschen capiteynen, den welcken hi seer hueschelic 7 ende
naerstelic badt dat hi ghinge totten coninc om hem te laten weten hair
luder toecoemste, ende dat hi hem bet alle saken seggen soude dan
men soude mo-[f6rb]ghen scriven. 8
Die ridder volbrochte den wille van Olivier, ende hi stelde hem
selven te weghe, ende hi dede alsulcke naersticheit als dat hi in corter
tijden te Lonnen quam, ende hi groetede den coninc, ende hi dede die
recommendacie seer oetmoedelic van Olyviers weghen ende van alle
sijn ghesellen. 9 Daer na begonste hi hem te vertellen hoe dat si int
weder keeren waren, ende dat si die seven conincrijcken van Yerlant
1. Jan van Ghelen 1576: Ende met triumphen ende blijschappen dat hy in ghehaelt wert.
2. Â Conment Oliuier apres plusieurs choses enuoya dennuncer sa ve[n]ue au roy
dangleterre et de lhonneur que on luy fist. Le .xlv. chapitre
3. Apres plusieurs parolles on apporta vin et espices et sen alla chascun coucher iusques a
lendemain que tout homme par le commandement des capitaines sappresta de partir
4. Jan van Ghelen 1576: gheschiet
5. Et ainsi tout prest et toutes bagues trousses se midrent a chemin pour retourner vers
londres
6. Homburch [1510]: pripcipalen
7. hueschelic ende naerstelic: beleefd maar nadrukkelijk
8. Et lors oliuier appella vng tresuaillant cheualier et lung des principaulx capitaines
angloys Auquel il prya moult courtoisement quil allast deuers le roy denuncer leur venue
et que mieulx luy sauroit dire toutes choses que on ne porroit escrire.
9. Le cheualier en accomplissant la volunte de oliuier se mist au chemin et fist tant que en
peu de temps arriua a londres et salua le roy Et fist les recommandations treshumblement
de par oliuier et de tous ses compaignons.
211
-
ghewonnen hadden ende gestelt in sijnre onderdanicheit, 10 ende dat
Olyvier met hem brochte alle die seven coningen ghevangen om sinen
wille daer mede te doene. 11 Oec seide hi ende vertelde hem die
wonderlike vromicheit die hi in Olivier ghesien hadde, ende dattet bi
na onmoghelijc was als dat eenich sterflijck mensche soude doen
moghen tghene dat hi hem hadde sien doen ende volbrenghen. 12 Ende
hi seide: “Here, naest Gode ende Sijnre liever moeder danct den alder
vroemsten ende stoutsten Olivier, want overmits sinen rechteren arm
hebt ghi ghehouden die victorie van uwen vianden. 13 Ende seker, ic en
ghelove niet dat God nie creature meer doechdelike crachten
ghegheven heeft dan Hi [in] 14 desen ghedaen heeft!” 15
Die coninc dese blide nieumaren horende, was also vervolt van
vroechden dat hi een langhe wile was dat hy niet een woert spreken en
mochte. 16 Nochtans ten eynde van dien so nam hi den ridder in sinen
arm, ende hi seide hem: “Mijn lieve vrient, ghi sijt seer willecome. 17 Ic
dancke Gode ende die arm ende dat swaert vanden edelen ridder
vanden bliden nieumaren die ghi mi brenget!” 18 Daer na beval hi hem
10. De vertaler heeft “de son septiesme” in zijn brontekst genegeerd, een corruptie die al
voorkwam in de druk van Louis Cruse, Genève 1482 en die overgenomen werd in de
herdrukken onder de naam Loys Garbin, maar die curieus genoeg gecorrigeerd werd in
de druk van ná 1493: “de son septre” (onder zijn scepter), zoals in hs. Gent, UB 470, fol.
112r: “Puis luy commencha a compter comment Ilz estoient sur leur Retour et que les
Royaumes dyrlandes estoient concquis subiugies et mys a lobeyssance de son sextre [...]”
en hs. Parijs, BnF, fr. 24385, fol. 84r.
11. Puys luy commenca a compter comment ilz estoient sur le retour et que les .vij.
royaulmes dirlande estoient conquis et mis a obeissance de son septiesme Et que oliuier
luy amenoit tous les [.]vij. roys prisonniers pour en faire sa volunte
12. Et luy commenca a deuiser la merueilleuse vaillance quil auoit veue faire a Oliuier et
que a peine estoit il creable que homme mortel peust faire ce quil auoit veu accomplir au
dit oliuier
13. Et disoit sire apres dieu et sa tressainte mere rendes graces au tresuaillant cheualier
Oliuier Car par son bras destre aues obtenu victoire contre les ennemys
14. [in] ontbreekt in Homburch [1510] — aangevuld naar Jan van Ghelen 1576.
15. Et certes ie ne cuide pas que dieu donnast oncques plus de bien a creature quil a fait a
celuy.
16. Le roy oyant ces ioyeuses nouuelles fut si rempli de lyesse quil fut longue espace sans
pouoi[r] sonner mot
17. Touteffoys a chef de presse il embrassa le cheualier et luy dist Mon amy vous soyes le
bien venu.
18. ie loue dieu et les bras et lespee du tresgentil cheualier des ioyeuses nouuelles que
212
-
dit overluyt ende openbaerlijc te seggen. 19
Doen begonst hi noch meer int langhe daer af te verrekenen 20 dan hi
[f6va] ghedaen hadde voerden coninc, ende altijts lovede ende prijsede
hi die cloecheyt van Olivier, seggende dattet een dinc was vander ander
werelt ende niet te geloven vanden ghenen die dat niet ghesien en
hadden. 21
Dese nieumaren quamen doe in die cameren vanden vrouwen ende tot
die oren van die scone Helena, die welcke seer blide was [van] 22 dat si
daer of hoerd[e] 23 seggen, ende haer dochte, so wann[ee]r 24 si
coninghinne gheweest hadde van Olivier, dat alle die werelt 25 daer of
te bet soude hebben, waer by dat si in haers sels 26 herte blameerde
ende versmade haren vader om dat hi eenen soe edelen riddere nam 27
ende onthilt tghene dat hem toebehorende was. 28
Die coninc vernam ende vraechde den dach wanneer dat hi comen
soude, ende hi ordineerde den hofmeesters een seer grote feeste te
vous mapportes
19. Puys luy commanda le dire tout hault
20. verrekenen: verkeerde keuze van de vertaler, bedoeld is ‘compter’ in de betekenis van
‘racompter’ (vertellen) en niet ‘compter’ in de zin van ‘computare’ (rekenen).
21. Si commenca encore a compter plus au long quil nauoit [e3r] fait a la personne du
roy Et tousiours en louant la prouesse et vaillance de Oliuier disant que cestoit chose de
laultre monde et non a croyre a ceulx qui ne lauoient veu.
22. Homburch [1510]: dat si van — verbeterd naar Jan van Ghelen 1576
23. Homburch [1510]: hoerdr
24. Homburch [1510]: wanneeer
25. alle die werelt: geen (te) woordelijke vertaling van “tout le monde” maar een
geïnspireerde poging om zin van onzin te maken. Hs. Gent, UB 470, fol. 113r: Et lui
sambloit bien que quant elle eust este Royne de tout le monde sy leust bien valu oliuier”:
als zij koningin van heel de wereld geweest zou zijn dan zou dat veel beter voor Olivier
zijn.
26. sels: selfs (Hollands)
27. nam: de vertaling is geïnspireerd, want de brontekst is corrupt. Correct ware geweest
‘o(u)stoit’, zoals in hs. Parijs, BnF fr. 1474, fol. 62, Louis Cruse, 1482, Loys Garbin, ca.
1491-1492 en Loys Garbin, ná 1493, van het werkwoord ‘oster’ (wegnemen) — de hss.
Gent, UB 470, fol. 113r en Parijs, BnF fr. 24385, fol. 85r lezen hier: “tolloit”.
28. Ces nouuelles vindrent en la chambre des dames et iusques aux oreilles de la belle
helaine qui estoit bien ioyeuse de ce quelle en ouoit dire Et luy sembloit que quant elle
eust este royne que tou[t] le monde en eust mieulx vallu et doliuier Par quoy son courage
blasmoit son pere de ce que a si gentil cheualier estoit ce que luy estoit deu.
213
-
doene tot haer luder coemste. 29 Ende hi beval alle den groten heren
ende princen van sinen lande daer te comen om alsoe veel te bet
gheselscappet te wesen. 30 Ende alst quam ende ghebuerde dat Olivier
die stat nakende was, so quamen alle die princen ende heren ende
reden hem teghen in schoonder ende heerliker ordinancien, ende daer
en wasser gheen van hem allen, si en deden hem grote eere ende
reverencie. 31
Die coninc hadde gheordineert dat hi met triumphen ende
vroechden gebrocht [soude worden] 32 doer die stat. 33 Daer om so
waren die straten behanghen ende grote vieren ontsteken, ende die
clocken luden tot allen plaetsen. 34 Oec mede quamen hem [tegen] 35
die processien van alle siden tot der poerten toe. 36 Ende als Olivier die
processien ende collegien sach, soe stelde hi hem selven te voete ende
vervolghede, 37 die grote heren die hem die eere deden. 38 Ende in
desen state qua-[f6vb]men [si] 39 tot inder kercken, daer si Gode
loveden ende gracie seiden om die grote victorie die si ghehad
hadden. 40
Doe saten si op te paerde, ende Olivier sant die coninghen van
Yerlant inder herbergen die om hem luden gheschict ende
gheordineert waren, ende hi quam al ghewapent voer den coninc, den
welcken hi oetmoedeliken groetede ende reverencie dede. 41
29. Le roy enquist et demanda du iour quil viendroit et ordonna aux maistres dostelz de
faire vne bien grant feste a leur venue
30. Il commanda a tous les grans seigneurs et princes de son pays de y estre pour estre
mieulx accompagne
31. Et quant vint que Oliuier approcha pres de la ville tous les princes allerent a lencontre
de luy et ny eust celuy qui ne luy fist honneur et reuerence.
32. Homburch [1510]: soude gebrocht — verbeterd naar Jan van Ghelen 1576.
33. Le roy auoit ordonne quil fust amene en triumphe par la ville.
34. pour ce furent tendues les rues et feuz allumez et sonnerent les cloches de toutes pars
35. [tegen] ontbreekt in Homburch [1510] — aangevuld naar Jan van Ghelen 1576.
36. Aussi les processions vindrent de toutes pars a lencontre de luy iusques a la porte
37. Hier mankeert de vertaling. Het is niet zo dat Olivier lopend de grote heren volgt,
maar de grote heren volgen het voorbeeld van Olivier en stijgen ook af.
38. Et quant Oliuier apperceut les collieges et processions il mist pie a terre et
consequamment les grans seigneurs qui luy firent ces honneurs
39. [si] ontbreekt in Homburch [1510] — aangevuld naar Jan van Ghelen 1576.
40. Et en cest estat vindrent iusques en leglise ou ilz rendirent graces et louenges a dieu
41. Et puys monterent a cheual et enuoya oliuier les roys dirlande aux hostes qui pour
214
-
Als hem die coninc sach, soe quam hi hem tegen, den hoet in die
hant hebbende, ende hi nam hem inden armen ende cussede hem,
segghende: “Mijn alder liefste vrient, ghebenedijt si [die vader die u
gewonnen heeft ende die moeder die u droech, ende ghebenedijt si] 42
mijn opperste Scepper, dat Hi u ye den wille gaf in dit conincrike te
comene, dat welcke op desen tijt al so sere gheeert is, ende dat bider
ontsienisse van uwen swaerde. 43 Ic bidde Gode dat Hi mi dat late
verdienen ende my macht gheven wil u dat te lonen.” 44
Olivier antwoerde: “Here, bedancket Gode ende daer naer die vrome
ridders die ghi mi ghegheven hebt, ende mi niet, want al hebbe ic mijn
beste gedaen na mijn vermoghen, nochtans en hebbe ic niet verdient
die eere die ghi mi doet.” 45
Die coninc seyde als dat hi van alle saken wel geinformeert was, ende
hi beval hem dat hi hem ghinghe ontwapenen, ende als die ure vander
maeltijt ghecomen soude wesen, dat hi dan weder om quame, ende dat
hi met hem brocht die coningen van Yerlant, want hi wilde dien avont
met hem eten in sijn pallays. 46
Olivier ghinck tot sijnre vrouwen, der welcker die coninc bevolen
hadde dat si hem alle die eere soude doen die si mochte. 47 Daer om,
als si Olivier sach comen, so nam si hem bider hant ende cussede hem,
eux estoient ordonnez. Et luy tout arme vint vers le roy le quel il salua treshumblement
42. Homburch [1510]: Ghebenedijt si di mijn opperste scepper — aangevuld en verbeterd
naar Jan van Ghelen 1576.
43. Qua[n]t le roy lapperceut il marcha contre luy le chappeau oste et le commenca a
embrasse[r] et le baisa de ioye en disant Mon tresdoulx amy benoist soit le pere par qui tu
fus engendre et la mere qui te porta Et loue soit mon benoist creatour quant oncques
vous donna volunte de venir en ce royaulme lequel est a present tant honore par la
crainte de vous et de vostre espee
44. ie prye a dieu quil le me lasse desseruir et me doint puissance de le vous guerdonner.
45. Oliuier luy respondit. Sire remercyes nostre seigneur et apres les vaillans hommes que
vous maues bailles et non pas moy Car prenes que iay fait le mieulx que iay peu. si nay ie
pas desseruy lhonneur que vous me faites
46. Le roy luy respondit quilt estoit bien aduerty de tout et luy commandast quil sen allast
desarmer Et quant lheure du soupper seroit venue quil reuenist et quil amenast les roys
dirlande car il vouloit soupper auecques eulx en son hostel.
47. Oliuier sen alla deu[er]s sa maistresse a laquelle le roy auoit commande que tout
lhonneur que elle pourroit faire quelle luy fist.
215
-
seggende dat hi wille come w[a]s. 48 Mer om dattet late was ende die
ure vand[e]r 49 maeltijt naken-[g1ra]de was dat Olyvier die gevangen
coningen brengen soude, so en was hi niet langhe biden vrouwen,
maer hi nam orlof ende ghinc in sijn herberghe. 50
48. Â Et pour ce quant elle vit venir oliuier. elle le prist par la main et le baisa en luy
disant quil fust le bien venu — Homburch [1510]: wans
49. Homburch [1510]: vandcr
50. Mais pour ce quil estoit tart et lheure du soupper approchoit que. Oliuier deuoit
mener ces roys prisonniers il ne fust guaires vers les dames. Mais prist conge et sen alla en
son hostel.
216
-
Rosenwald Collection 1121-2, fol. g1 recto
217