(hoe) kan vlaanderen een kenniseconomie worden?€¦ · kenniseconomie, stoot men regelmatig op...
TRANSCRIPT
UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE
ACADEMIEJAAR 2006 – 2007
(HOE) KAN VLAANDEREN EEN KENNISECONOMIE WORDEN?
Scriptie voorgedragen tot het bekomen van de graad van licentiaat in de toegepaste economische wetenschappen
Laurence De Clercq
onder leiding van
Prof. Aimé Heene
“Permission” “Ondergetekende Laurence De Clercq bevestigt hierbij dat onderhavige scriptie mag worden geraadpleegd en vrij mag worden gefotokopieerd. Bij het citeren moet steeds de titel en de auteur van de scriptie worden vermeld.”
I
Woord vooraf
Het schrijven van een thesis is zonder twijfel de meest veeleisende, maar tegelijk meest
boeiende opdracht die men dient te verrichten tijdens de opleiding tot Master in de
Toegepaste Economische Wetenschappen. Het opzoeken, verwerken en interpreteren van
allerhande gegevens gecombineerd met het omzetten van de verworven kennis in een
gestructureerd document maakten het voor mij een leerrijke ervaring.
Mijn dank gaat in de eerste plaats uit naar Professor Aimé Heene voor de begeleiding bij het
verwezenlijken van mijn thesis.
Verder zou ik de vele personen uit de academische en de bedrijfswereld willen bedanken voor
de tijd die ze reserveerden en voor hun bijdrage tot mijn eindverhandeling.
Een bijzonder woord van dank zou ik willen richten aan mijn ouders. Zij hebben me steeds
gesteund op de juiste momenten.
Als blijk van waardering zou ik deze thesis dan ook aan hen willen opdragen.
II
Inhoudstafel
Inleiding ................................................................................................................................1
Hoofdstuk 1: Begripsomschrijving en situering ..............................................................3
1. Een waaier aan definities ............................................................................................3
2. Besluit ........................................................................................................................5
Hoofdstuk 2: Noodzakelijke elementen voor een kenniseconomie .................................7
1. Kennis ........................................................................................................................7
1.1. Wat is kennis?......................................................................................................8
1.2. Menselijk Kapitaal ...............................................................................................9
2. Netwerken en samenwerking ....................................................................................13
2.1. Bedrijven in netwerken ......................................................................................15
2.2. Kenniscentra en universiteiten in netwerken.......................................................16
2.3. Overheid in netwerken .......................................................................................18
2.3.1. Promotie van O&O......................................................................................19
2.3.1.1. Intellectuele eigendomsrechten .............................................................19
2.3.1.2. Belastingsvoordelen..............................................................................19
2.3.1.3. Subsidies ..............................................................................................20
2.3.2. Opbouw en ondersteuning van een nationaal/regionaal innovatiesysteem ....20
2.3.3. Algemeen klimaat .......................................................................................22
2.3.3.1. Ruimte..................................................................................................22
2.3.3.2. Overregulering......................................................................................22
3. Creativiteit als samenspel van innovatie, ondernemerschap en openheid ...................23
3.1. Innovatie en O&O..............................................................................................24
3.1.1. Inputs van innovatie en O&O ......................................................................25
3.1.2. Outputs van innovatie en O&O....................................................................26
3.2. Ondernemerschap...............................................................................................27
3.3. Openheid............................................................................................................29
3.3.1. Export en buitenlandse investeringen...........................................................29
3.3.2. Internationale samenwerkingsverbanden......................................................30
4. Financiering..............................................................................................................32
5. ICT ...........................................................................................................................33
III
Hoofdstuk 3: Troeven en hindernissen in Vlaanderen..................................................36
1. Situering Vlaanderen ................................................................................................37
2. Menselijk kapitaal.....................................................................................................38
2.1. Troeven..............................................................................................................39
2.1.1. Algemeen....................................................................................................39
2.1.1.1. Hoeveelheid..........................................................................................39
2.1.1.2. Kwaliteit...............................................................................................39
2.1.1.2.1. Scholingsgraad...............................................................................40
2.1.1.2.2. Arbeidsproductiviteit .....................................................................41
2.2. Hindernissen ......................................................................................................41
2.2.1. Tekort aan onderzoekspersoneel ..................................................................42
2.2.1.1. Mobiliteit..............................................................................................42
2.2.1.2. Afgestudeerden in wetenschappen ........................................................44
2.2.1.3. Imago van wetenschappers en onderzoekers .........................................45
2.2.2. Levenslang leren .........................................................................................46
2.3. Besluit................................................................................................................47
3. Creativiteit ................................................................................................................48
3.1. Innovatie en O&O..............................................................................................50
3.1.1. Hindernissen ...............................................................................................50
3.1.2. Besluit .........................................................................................................53
3.2. Ondernemerschap...............................................................................................54
3.2.1. Hindernissen ...............................................................................................54
3.2.1.1. De mate van ondernemerschap..............................................................54
3.2.1.2. Imago van de ondernemer.....................................................................57
3.2.2. Besluit .........................................................................................................57
3.3. Openheid............................................................................................................58
3.3.1. Troeven.......................................................................................................58
3.3.1.1. Export...................................................................................................58
3.3.1.2. Internationale samenwerking inzake onderzoek ....................................59
3.3.2. Hindernissen ...............................................................................................61
3.3.2.1. Buitenlandse investeringen in Vlaanderen.............................................61
3.3.3. Besluit (openheid) .......................................................................................62
3.4. Besluit (creativiteit)............................................................................................63
4. Samenwerking ..........................................................................................................63
IV
4.1. Troeven..............................................................................................................64
4.1.1. Het bestaan van clusters en netwerken in Vlaanderen .................................64
4.1.2. Samenwerking tussen bedrijven onderling en met universiteiten..................64
4.2. Hindernissen ......................................................................................................65
4.2.1. Nood aan focus: specialisatie.......................................................................65
4.2.2. Nood aan specialisatie in kennisintensieve en hoogtechnologische sectoren66
4.3. Besluit................................................................................................................67
5. Financiering..............................................................................................................68
5.1. Hindernissen ......................................................................................................68
5.1.1. Financiering door de Vlaamse overheid.......................................................68
5.2. Troeven..............................................................................................................69
5.2.1. Risicokapitaalsector.....................................................................................70
5.2.2. Op de goede weg: organisaties en initiatieven in Vlaanderen .......................72
5.2.2.1. Participatie Maatschappij Vlaanderen (PMV) .......................................72
5.2.2.2. Andere initiatieven ...............................................................................73
5.3. Besluit................................................................................................................74
6. ICT ...........................................................................................................................75
6.1. Troeven..............................................................................................................75
6.1.2. Aanwezigheid van infrastructuur .................................................................75
6.2. Hindernissen ......................................................................................................76
6.2.1. Investeringen in ICT....................................................................................76
6.2.2. Benutten van de aanwezige infrastructuur....................................................77
6.2.2.1. Gebruik ................................................................................................77
6.2.2.2. Vaardigheden .......................................................................................78
6.2.2.3. Services ................................................................................................78
6.2.3. Tekort aan ICT- personeel ...........................................................................79
6.3. Besluit................................................................................................................80
7. Valorisatie van O&O activiteiten en kennistransfer ...................................................80
7.1. Hindernissen ......................................................................................................80
7.2. Besluit................................................................................................................82
8. Vlaanderen als aantrekkelijke investeringsregio ........................................................83
8.1. Troeven..............................................................................................................83
8.2. Hindernissen ......................................................................................................84
8.2.1. Imago ..........................................................................................................85
V
8.2.2. Soort activiteiten .........................................................................................85
8.2.3. Huisvestingsmogelijkheden .........................................................................86
8.2.4. Rol van de overheid.....................................................................................86
8.3. Besluit................................................................................................................87
9. Het overheidsoptreden ..............................................................................................87
9.1. Hindernissen ......................................................................................................88
9.1.1. Algemene kwaliteit van de overheid ............................................................88
9.1.2. Regulering...................................................................................................89
9.1.3. ICT..............................................................................................................90
9.1.4. Financiering ................................................................................................90
9.1.5. Transport - en onderzoeksinfrastructuur.......................................................90
9.2. Besluit................................................................................................................91
Hoofdstuk 4: Algemeen Besluit: (Hoe) kan Vlaanderen een kenniseconomie worden?
.........................................................................................................................................93
Lijst van geraadpleegde werken.........................................................................................VII
Wetenschappelijke Artikels en Boeken........................................................................VII
Populaire artikels..........................................................................................................XII
Websites ...................................................................................................................... XIII
Persoonlijke contacten: gesprekken..........................................................................XVII
Bijlagen .........................................................................................................................XVIII
VI
Gebruikte afkortingen BAN Business Angel Network BBP Bruto Binnenlands Product BBPR Bruto Binnenlands Product per Regio BERD Business expenditures R&D BOF Bijzonder Onderzoeksfonds BVA Belgian Venture Capital Private Equity Association E&Y Ernst & Young EPO European Patent Office ERA European Research Area ERC European Research Council ESA European Space Agency EU (EU15, EU25) Europese Unie met de 15 landen of met de 10 nieuw toegetreden landen erbij EWI Departement Economie, Wetenschap en Innovatie FIT Flanders Investment and Trade Flanders DC Flanders Districts of Creativity FWO Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek GEM Global Entrepreneurship Monitor GERD Gross expenditures R&D, som van BERD en non-BERD IBBT Interdiscipinair centrum voor BreedBand Technologie ICT Informatie- en CommunicatieTechnologie IMEC Interuniversitair Micro-Electronica Centrum IOF Industrieel Onderzoeksfonds IWT Instituut voor de aanmoediging van Innovatie door wetenschap en technologie in Vlaanderen KMO Kleine en middelgrote onderneming LRD Leuven Research and Development NonBERD Onderzoeksuitgaven van overheid en non-profit sectoren NRC-fonds Fonds voor innovatiegerelateerde non-recurring costs NRI Networked Readiness Index O&O Onderzoek en Ontwikkeling OESO Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling PMV Participatie Maatschappij Vlaanderen SBO Strategisch Basisonderzoek-programma TEA Total Entrepreneurial Activity USPTO United States Patent and Trademark Office VIB Vlaams Instituut voor Biotechnologie Vinnof Vlaams Innovatiefonds VIS Vlaams Innovatie Systeem VITO Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek VRIND Vlaamse Regionale Indicatoren VRWB Vlaamse Raad voor WetenschapsBeleid
VII
Lijst van tabellen en grafieken Tabellen Tabel 2.1.: Preferentie werknemer versus zelfstandige in percentage van het totaal aantal
ondervraagden, 2004 ...........................................................................................28
Tabel 2.2.: Risicoaversie, in percentage van het totaal aantal ondervraagden, 2004...............29
Tabel 3.1.: Growth and Jobs Monitor, huidige score (2006)..................................................37
Tabel 3.2.: Hooggeschoolde immigranten en emigranten, als percentage van de volledige
hooggeschoolde bevolking, enkele OESO landen, in 2000 ..................................43
Tabel 3.3.: De Euro Creativity Index, 2004...........................................................................49
Tabel 3.4.: Evolutie van BERD, non-BERD en GERD (som van BERD en non-BERD) als
percentage van het BBP in het Vlaams gewest ....................................................51
Tabel 3.5.: Een blik op internationalisatie, jobcreatie en innovativiteit van de startende
ondernemers (2004-2006) ...................................................................................55
Tabel 3.6.: Bezoldigde werkgelegenheid in de ICT-sector en voor het totaal van alle sectoren
in het Vlaamse Gewest........................................................................................75
Tabel 3.7.: Belangrijkste troeven van Vlaanderen als vestigingsplaats ..................................84
Tabel 3.8.: Belangrijkste handicaps van Vlaanderen als vestigingsplaats ..............................85
Tabel 3.9.: Samenvattende tabel ...........................................................................................94
Grafieken Grafiek 2.1.: Percentage van de bevolking 25-64 jarigen met secundaire en hogere opleiding
in 2004.............................................................................................................11
Grafiek 2.2.: Uitgaven voor O&O, als percentage van het BBP, 2005...................................25
Grafiek 2.3.: Totaal aantal onderzoekers (in voltijdse equivalenten) per duizend werknemers,
2005.................................................................................................................26
Grafiek 2.4.: Aantal patentfamilies per duizend inwoners, 2003............................................26
Grafiek 2.5.: De rol van EUREKA in het bereiken van de Lissabondoelstelling van 3 procent
.........................................................................................................................31
Grafiek 3.1.: Afgestudeerden Wetenschappen en Toegepaste Wetenschappen in
leeftijdscategorie 20-29 jaar, 2004....................................................................44
Grafiek 3.2.: Aanbod van risicokapitaal in 2003 ...................................................................71
1
Inleiding
In maart 2000 nam de Europese Raad in Lissabon een algemene strategie aan om tegen 2010
van Europa 'de meest concurrerende en dynamische kenniseconomie van de wereld' te maken
'die in staat is tot duurzame economische groei met meer en betere banen en een hechtere
sociale samenhang'. In maart 2002 werd de Lissabon-strategie specifieker ingevuld: ‘Europa
moet tegen 2010 3% van haar BBP besteden aan Onderzoek en Ontwikkeling (O&O)’.
Het Pact van Vilvoorde vormt de vertaling ervan naar Vlaanderen toe.
Hoe realistisch zijn deze doelstellingen? Wat is er nodig om Europa minstens even innovatief
en kennisgericht te maken als de Verenigde Staten en Japan? De instrumenten, nodig om deze
doelstellingen te bereiken, worden niet vermeld.
In deze verhandeling wordt hier dieper op ingegaan. Vooral Vlaanderen wordt geanalyseerd,
waarbij wordt onderzocht of Vlaanderen reeds een kenniseconomie is, of hoe ze dit kan
worden.
Het boek van Martin Nihoul ‘Kenniseconomie in Europa – sprong in de diepte?’ vormt de
aanzet van deze thesis (HINOUL M., 2005). Hij pleit voor een ‘bewaker van de economische
keten’.
“Naast kennis, heb je voor economische groei nood aan durfkapitaal en groeifinanciering,
spin-offs, industrieterreinen, goed opgeleid personeel en een aangepast investeringsbeleid. Je
hebt dan iemand nodig die nagaat op welk punt in die keten moet worden bijgestuurd (De
Tijd, 10/04/06, blz. 3)”.
HINOUL M. vergelijkt het Europese en het Vlaamse model met het Amerikaanse model.
Vanuit kennisspecifieke regio’s, zoals Silicon Valley, wordt kennis gegenereerd om dan
binnen het bedrijfsleven commerciële toepassingen te vinden. Hierin hinkt Europa en meer
specifiek Vlaanderen, achterop: wij kijken te weinig naar de noden van de markt. Enkele
Europese kennisregio’s bestaan echter wel: Cambridge, Sophia Antipolis, Ierland, Finland en
jawel Vlaanderen.
2
De scriptie bestaat uit een literatuurstudie en een praktische toetsing aan de hand van
interviews met personen die beroepsmatig in contact komen met Vlaanderen als al dan niet
een kenniseconomie. In bijlage vindt men de lijst van geïnterviewde personen, alsook de
gegevens met betrekking tot datum en plaats van het interview 1.
De verhandeling is opgedeeld in vier hoofdstukken. Na de begripsomschrijving en situering
van de term ‘kenniseconomie’ in hoofdstuk één, focussen we in het tweede hoofdstuk op de
noodzakelijke elementen voor een kenniseconomie. In hoofdstuk drie wordt dit toegepast op
Vlaanderen. Welke troeven bezit Vlaanderen reeds? Welke hindernissen moeten nog
overwonnen worden? In hoofdstuk vier komen we tot een algemeen besluit, waarin gepoogd
wordt een antwoord te geven op de vraag hoe Vlaanderen kan evolueren naar een
kenniseconomie.
Tijdens een tocht doorheen de wildgroei aan literatuur, beschikbaar rond het begrip
kenniseconomie, stoot men regelmatig op vaststellingen en uitspraken, die mager onderbouwd
zijn met cijfermateriaal, en bijgevolg door critici als mythes bestempeld worden. In deze
verhandeling wordt getracht deze mythes te ontrafelen door zoveel mogelijk cijfermateriaal
toe te voegen.
Feiten en cijfers worden frequent gebruikt, zij het dat deze niet steeds uit dezelfde jaartallen
afstammen, omwille van het vaak voorkomend gebrek aan recente cijfers. Desalniettemin
geven alle cijfers een goed beeld van de in de literatuur beschreven trends en ontwikkelingen.
Data met betrekking op Vlaanderen en België vullen elkaar aan.
Om de leesbaarheid te verhogen worden cijfers en besprekingen van grafieken en tabellen
meestal in voetnoot vermeld.
1 Deze gegevens zullen doorheen de verhandeling slechts één maal vermeld worden. De namen van de geïnterviewde personen zullen steeds in kleine letters vermeld worden, terwijl de namen van de auteurs van wetenschappelijke literatuur in drukletters staan.
3
Hoofdstuk 1: Begripsomschrijving en situering
1. Een waaier aan definities POWELL W.W. en SNELLMAN K. (2004) definiëren het begrip ‘kenniseconomie’ als volgt:
“Production and services based on knowledge-intensive activities that contribute to an
accelerated pace of technical and scientific advance, as well as rapid obsolescence. The key
component of a knowledge economy is a greater reliance on intellectual capabilities than on
physical inputs or natural resources (POWELL W.W. en SNELLMAN K., 2004, blz. 199)”.
De auteurs achten een versneld tempo van technologische en wetenschappelijke vooruitgang
noodzakelijk om te kunnen spreken van een kenniseconomie. Fysieke en natuurlijke inputs
worden minder belangrijk dan intellectuele capaciteiten.
Ook Sleuwaegen L. vertrekt van deze multifactorproductiviteit en stelt dat in een
kenniseconomie, naast arbeid en kapitaal, kennis een belangrijke productiefactor wordt. “In
een kenniseconomie wint de productiefactor kennis aan belang ten opzichte van de andere
productiefactoren: naast arbeid en kapitaal, zijn er andere factoren die de toegevoegde waarde
in een economie bepalen.” De immateriële activa staan centraal, bijvoorbeeld technologische
vooruitgang, merknamen, patenten, enzovoort. Sleuwaegen L. voegt er aan toe dat arbitrage
speelt wanneer men poogt te vinden wanneer een economie een kenniseconomie is.
“Inspanningen voor onderzoek en ontwikkeling (O&O), kwaliteit van het menselijk kapitaal
zijn voorbeelden van maatstaven” (gesprek met de heer Sleuwaegen L., 31 januari 2007,
Leuven).
ARCHIBUGI D. en COCO A. (2005) prefereren de term ‘globalizing learning economy’
boven ‘knowledge-based economy’. Een knowledge-based economy legt volgens hen de
focus op know-how en competenties in de economische sfeer. Het gebruik van de term
‘globalizing learning economy’ verantwoorden zij als volgt:
“This term seems to capture better the key role played by human learning in the economic and
social infrastructures and competencies needed to exploit them (ARCHIBUGI D. en COCO
A., 2005, blz. 435) ”.
Het menselijk kapitaal staat met andere woorden centraal. Een lerende economie wordt
gelijkgeschakeld aan een economie waarin men op continue basis nieuwe kennis moet
vergaren om te kunnen reageren op de vele veranderingen.
4
De OESO (1996) omschrijft de kenniseconomie heel algemeen als
“Een economie die gebaseerd is op productie, distributie en gebruik van kennis en informatie
(OESO, 1996, blz. 7)”.
Levenslang leren krijgt bijzondere aandacht.
Clarysse B. ziet een kenniseconomie als:
“Een economie waarin nieuwe technologieën centraal staan. Deze nieuwe technologieën
houden creatieve oplossingen in, geïnspireerd op bepaalde trends.”
Bij technologieën die inspelen op bepaalde trends denkt Clarysse B. meteen aan
nanotechnologie en energie. Hij benadrukt de rol van ondernemerschap in een
kenniseconomie (gesprek met de heer Clarysse B., 2 februari 2007, Gent).
Allaert G. vertrekt van zeven soorten kennis, met name: gespecialiseerde kennis, institutionele
kennis, lokale kennis, kennis rond markten, producten, omgeving, en leiderschap en
management. “Deze verschillende ingangen moeten met elkaar interfereren en synergieën
opwekken om te kunnen spreken van een kenniseconomie. Creativiteit, innovatie en spin-offs 2zijn gevolgen; men moet eerst en vooral dit kader (h)erkennen (gesprek met de heer Allaert
G., 21 februari 2007, Gent).”
Deze zienswijze verschilt van andere benaderingen, in die zin dat creativiteit en innovatie deel
uitmaken van een kenniseconomie, maar een doel zijn in plaats van een middel.
De Waele W. hanteert volgende benadering:
“Een kenniseconomie is een economie of regio waar het interessant is voor bedrijven om
activiteiten met een hoge toegevoegde waarde uit te voeren (gesprek met de heer De Waele
W., 11 april 2007, Sint-Martens-Latem).”.
Vanuit dit perspectief is het belangrijk om een aantrekkelijke omgeving te creëren.
Op basis van deze omschrijvingen wordt door experten besloten dat Vlaanderen nog geen
kenniseconomie is.
2 “Een spin-off kan beschouwd worden als een technologie-transfermechanisme via dewelke een technologie die ontwikkeld is aan een publieke O&O instelling of een universiteit gecommercialiseerd wordt. Spin-offs kunnen ook ontstaan uit privé-ondernemingen, de zogenaamde ‘corporate spinoffs (CLARYSSE B. et al., 2001, blz. 10)”.
5
2. Besluit
Een algemeen aanvaarde omschrijving van de term ‘kenniseconomie’ moet, afgaande op
voorgaande definities, verschillende elementen capteren. Zo kan men tot volgende
omschrijving komen:
“Een kenniseconomie is een economie die zorgt voor een aantrekkelijke omgeving waarin
versnelde technologische vooruitgang plaatsvindt via het verhoogde belang van de
productiefactor kennis, waarbij intellectuele capaciteiten, creativiteit en ondernemerschap
centraal staan in het genereren en verspreiden van nieuwe kennis en er een continue nood
bestaat om bij te leren”.
Deze definitie maakt ons echter niet veel wijzer. Hoe kunnen we nu effectief bepalen of een
bepaalde economie al dan niet een kenniseconomie is?
In de literatuur wordt veel gebruik gemaakt van benchmarks. Men gaat vergelijken met
economieën als de VS en de Scandinavische landen, vooral Finland en Zweden. Bijgevolg
kan volgende definitie misschien makkelijker gehanteerd worden in de praktijk:
“Een kenniseconomie is een economie zoals Zweden”
Maar deze definitie is volgens experten ook niet sluitend. In hoeverre kan men vergelijken
met een andere economie? Ieder land beschikt namelijk over een verschillende geografische
ligging, historische achtergrond, overheidsstructuren, enzovoort.
Een classificatie op basis van hoogtechnologische en hoog / middentechnologische sectoren,
dewelke sterk overeenkomt met het belang van O&O investeringen in de sector, kan soelaas
bieden, maar is geenszins volledig.
“Men moet opletten met classificaties op basis van hoogtechnologische sectoren, ook
traditionele en andere sectoren spelen mee. Een kenniseconomie bestaat uit
hoogtechnologische sectoren én sectoren met hoge toegevoegde waarde, zoals bijvoorbeeld de
sierteelt in Vlaanderen. Dit is een kleine sector, niet hoogtechnologisch, maar met een hoge
toegevoegde waarde (Allaert G.)”.
Deze classificatie mag dus niet de foute indruk wekken dat kennis louter het monopolie is van
de hoogtechnologische sectoren. Het belang van kennis is namelijk enorm toegenomen in alle
sectoren, ook in de traditionele, midden- en laagtechnologische sectoren.
6
Bijlagen 1.1 en 1.2. geven de hoogtechnologische sectoren in industrie en diensten weer
(VANWEDDINGEN M., 2006, blz. 10).
Er dient opgemerkt te worden dat de sterke groei van de marktdiensten belangrijk is voor de
(kenniseconomische) toekomst. Enerzijds omwille van het stijgende belang van de
dienstensectoren in de economische groei. Anderzijds omwille van de toenemende
afhankelijkheid en verwevenheid tussen industrie en diensten. Ook in Vlaanderen is dit het
geval: het concurrentievermogen van de Vlaamse industrie is afhankelijk van de vooruitgang
in dienstensectoren (DE BACKER K. en SLEUWAEGEN L., 2003, blz. 115).
Een nieuwe poging kan zijn:
Een kenniseconomie is een economie
- die zorgt voor een aantrekkelijke omgeving waarin versnelde technologische
vooruitgang plaatsvindt, via het verhoogde belang van de productiefactor kennis,
- waarbij intellectuele capaciteiten, creativiteit en ondernemerschap centraal staan in het
genereren en verspreiden van nieuwe kennis,
- waarin er een continue nood bestaat om bij te leren,
- die vooral, maar niet uitsluitend, terug te vinden is in hoogtechnologische en
kennisintensieve industrie en diensten, en een voorbeeld kan nemen aan de economie
in de Scandinavische landen.
Na een poging tot het omschrijven van de term ‘kenniseconomie’, kan men zich de vraag
stellen welke factoren bepalen of een economie al dan niet een kenniseconomie is. Er is nood
aan objectieve criteria. Deze zijn echter niet voorhanden. In het volgende deel wordt getracht
de belangrijkste indicatoren weer te geven, gebaseerd op de literatuur en op interviews met
personen die beroepsmatig in contact komen met Vlaanderen als al dan niet een
kenniseconomie.
7
Hoofdstuk 2: Noodzakelijke elementen voor een kenniseconomie
In een kenniseconomie worden productiviteit en groei bepaald door de snelheid van de
technologische vooruitgang en de accumulatie van kennis. Investeringen in O&O maken dit
mogelijk. Netwerken zijn van groot belang voor de verspreiding van kennis en informatie. De
vraag naar hooggeschoolde werknemers neemt toe, aangezien vooral hoogtechnologische en
kennisintensieve sectoren genieten van de productiviteitsgroei. Zowel de werknemer als het
bedrijf zelf worden continu uitgedaagd om bij te leren. De overheid gaat een prominentere rol
spelen, want zij zal instaan voor infrastructuur en incentives die investeringen in O&O
aanmoedigen. Financiering en ICT krijgen bijzondere aandacht.
In dit hoofdstuk worden deze stellingen uitgediept.
1. Kennis
Kennis is vanzelfsprekend een noodzakelijk ingrediënt voor een goed draaiende
kenniseconomie.
DE CLERCQ D. en DE SUTTER M. (2003) menen dat de stijgende belangstelling voor de
rol van kennis als bron van competitiviteit te maken heeft met de notie dat sectoren die sterk
kennisgericht zijn vaak verbonden worden met hogere groeicijfers. Dit wordt door onderzoek
bevestigd: de sectoren die de grootste productiviteitstoename en outputgroei gekend hebben
in België in de periode 1995-2001 zijn transport, post- en telecommunicatie en financiële
dienstverlening (DE BACKER K. en SLEUWAEGEN L., 2003, blz. 116).
In de periode 2001-2005 zijn de sectoren met hoogste productiviteit in de EU25: chemie,
radio, televisie en telecommunicatie, petroleum, papier en basismetalen (KOOPMAN G.J.,
2006, blz. 33).
Vooraleer we dieper ingaan op het begrip ‘kennis’ vermelden we de term
‘kennismanagement’.
Verschillende auteurs, zoals onder andere DEBACKERE K. (1997), menen dat managers een
grote bijdrage kunnen leveren in de aanmoediging van creativiteit binnen een organisatie. In
een innovatiegedreven omgeving is het immers van primordiaal belang dat elke mogelijke
innovatie wordt verkend en eventueel uitgewerkt. Een strategie dient zich aan om ideeën van
8
het personeel, bepaalde bedenkingen of opmerkingen met betrekking tot innovatie en O&O te
verzamelen, te vatten onder het begrip kennismanagement (Sleuwaegen L.).
1.1. Wat is kennis?
Kennis is een bijzondere productiefactor die zich onderscheidt van andere productiefactoren
doordat men er gebruik van kan maken zonder dat hij uitgeput geraakt. Bovendien kan kennis,
vanwege die immateriële vorm, ook niet volledig worden toegeëigend door de uitvinder. Er
zijn dus steeds belangrijke kennisspillovers naar andere gebruikers die deze kennis ook
productief kunnen aanwenden zonder dat dit de oorspronkelijke eigenaar hoeft te schaden
(behalve bij regelrechte imitatie). Daarnaast is de productiefactor kennis cumulatief van aard:
kennis bouwt voort op eerder verworven kennis en vormt zo een onuitputtelijke grondstof
voor groei (LAROSSE J. et al., 2000, blz.17).
Kennis kan vanuit verschillende invalshoeken gedefinieerd worden.
Er wordt vaak een onderscheid gemaakt tussen expliciete en impliciete kennis. (AKBAR H.,
2003, blz. 1999), (LEVER W.F., 2002, blz. 861).
Expliciete kennis is harde gecodificeerde kennis, formeel en gestructureerd. Deze kennis kan
samengevoegd worden op één enkele locatie en wordt opgeslagen in routines, procedures en
gedragingen.
Impliciete kennis refereert naar de subjectieve inzichten en intuïties, en naar de opgebouwde
vaardigheden en ervaring. Deze kennis is ingebed in de persoon zelf, bijgevolg moeilijk te
aggregeren op een enkele locatie en zal vooral via persoonlijke contacten overgebracht
kunnen worden. Het is deze kennis die volgens de auteurs een grote rol speelt in
technologische innovatie.
Dit onderscheid zal geen grote bijdrage leveren bij het bepalen van wat een kenniseconomie is
en hoe ze economisch functioneert.
Een andere mogelijke definitie onderscheidt kennis van informatie.
“Information is the conversion of unorganized sludge of data into relevant and purposeful
information . Knowledge is the subjective storage of aggregate information or expertise
(AKBAR H., 2003, blz. 1999)”.
Informatie wordt in deze benadering gezien als een omzetting van ongeorganiseerde data in
relevante informatie, terwijl kennis dan de subjectieve opslag is van deze informatie.
9
Ook SANCHEZ R. en HEENE A. (2004) vertrekken van dit onderscheid. Informatie is voor
hen de betekenis die men afleidt uit de interpretatie van data, terwijl kennis een set van
overtuigingen rond causale relaties is.
Kennis kan bovendien opgedeeld worden in drie vormen, zijnde know-how, know-why en
know-what.
Know-how omvat de praktische kennis die mensen in staat stelt een bestaand systeem te
onderhouden. Know-why is de theoretische kennis die mensen aanwenden om een nieuw
systeem te ontwerpen. Know-what is de strategische kennis omtrent de toepassing van de
beschikbare know-how en know-why (SANCHEZ R. en HEENE A., 2004, blz. 84).
Op basis van de literatuur kom ik tot volgende beknopte omschrijving:
“ Kennis is de verzameling van opgeslagen informatie en feiten, die wordt verkregen via
ervaring en continu bijleren”.
1.2. Menselijk Kapitaal
Aangezien kennis het belangrijkste ingrediënt is voor een kenniseconomie, speelt menselijk
kapitaal een enorm grote rol. Focus is niet alleen nodig op hoeveelheid, maar ook op leeftijd
en vooral op kwaliteit. Vorming en opleiding worden gebruikt als indicatie van het menselijk
kapitaal.
Verboven P. beschouwt het menselijk kapitaal als de belangrijkste factor in een
kenniseconomie. “Mensen staan garant voor ideeën, creativiteit en kennis”. Dit menselijk
kapitaal moet opgeleid worden. “Formele opleiding en informele opleiding moeten elkaar
aanvullen. Formele opleiding bestaat uit de brede basis van kennis die opgedaan wordt in het
basis-, secundair en hoger onderwijs en is multi-inzetbaar. Daartegenover staat dat er niet
altijd aansluiting te vinden is op de arbeidsmarkt”. Onder informele opleiding wordt
permanente vorming op de werkvloer verstaan (gesprek met de heer Verboven P., 14
december 2006, Antwerpen).
HIRSHHORN R. et al. (2000) menen dat landen die investeren in de ontwikkeling van
onderwijs en vaardigheden een betere positie hebben om nieuwe technologieën te
ontwikkelen (HIRSHHORN R. et al., 2000, blz. 5). Dit lijkt een logische vaststelling, al is ze
moeilijk te ondersteunen met cijfermateriaal.
10
FLORIDA R. en TINAGLI I. (2004) achten het belang van het menselijk kapitaal voor de
economische ontwikkeling enorm belangrijk. Menselijk kapitaal wordt volgens deze auteurs
samengesteld uit hoogopgeleide en/of artistieke personen, die openstaan voor nieuwe ideeën.
Het blijkt te gaan om vrij jonge personen, in de eerste fase van hun carrière. De woonlocatie
blijkt een belangrijke factor te zijn. Het gaat vooral om stedelijke plekken die ‘in’ zijn, met
een bloeiend cultureel en sociaal leven (FLORIDA R. en TINAGLI I., 2004, blz. 13). Gent
vormt een mooi voorbeeld (Allaert G.).
Het menselijk kapitaal is in grote mate afhankelijk van de scholingsgraad van de bevolking.
De opkomst van de kenniseconomie gaat gepaard met een stijgende vraag naar
hooggeschoold personeel. De hoogtechnologische sectoren van de economie tonen immers de
grootste dynamiek in termen van output en werkgelegenheidsaangroei, wat een groter
wordende vraag naar hooggeschoolde werknemers met zich meebrengt (POWELL W.W. en
SNELLMAN K., 2004, blz. 209). Cijfers over een stijgende vraag naar hooggeschoold
personeel zijn moeilijk beschikbaar, maar deze stelling wordt bevestigd door de verschillende
geïnterviewde experten.
Volgens deze experten heerst er wereldwijd een groot tekort aan menselijk kapitaal, vooral
aan goed opgeleide wetenschappers, ingenieurs en informatici. Daarnaast is er ook een tekort
aan ondernemende mensen. Het menselijk kapitaal dreigt de grote flessenhals te worden in de
kenniseconomie (De Waele W.).
Men mag er echter niet vanuit gaan dat een kenniseconomie een monopolie veronderstelt van
hooggeschoolden (Sleuwaegen L.). Het is trouwens verrassend hoe weinig onderzoek er
bestaat rond de benodigde eigenschappen, bijvoorbeeld hooggeschoold of laaggeschoold, in
een kenniseconomie (POWELL W.W. en SNELLMAN K., 2004, blz. 214).
Onderstaande grafiek geeft de scholingsgraad weer van enkele innovatieve regio’s, de
zogenaamde Districts of Creativity, waarover later meer. Secondairy education staat voor
secundair onderwijs, tertairy education voor hoger onderwijs.
De regio Maryland in de VS staat op kop wat betreft het aantal geschoolden, zowel op gebied
van secundair als hoger onderwijs. Zoals we later zullen zien, kan men de Vlaamse
scholingsgraad als een troef aanzien (zie infra, blz. 40). Desalniettemin toont deze grafiek aan
dat de Vlaamse scholingsgraad nog enkele procenten mag stijgen, in vergelijking met de
andere regio’s.
11
Grafiek 2.1.: Percentage van de bevolking 25-64 jarigen met secundaire en hogere opleiding in 2004
Bron: De Voldere et al., 2006, blz. 46
De scholingsgraad hangt in belangrijke mate samen met het onderwijssysteem. ROBERTSON
S.L. (2005) meent dat economische groei meer en meer zal afhangen van kennis, waarbij voor
onderwijs een kritische rol is weggelegd.
Onderwijssystemen zullen daarom op nieuwe manieren moeten beantwoorden aan de vragen
van de kenniseconomie. Onderwijs in de kenniseconomie is verschillend van onderwijs zoals
we ze altijd kenden (ROBERTSON S.L., 2005, blz. 152).
Allaert G. vindt dat creativiteit en initiatief centraal moeten staan in het onderwijs, niet alleen
in het secundair onderwijs, ook op universiteiten en hogescholen (Allaert G.).
De Waele W. beaamt deze stelling. Bovendien moet onderwijs marktgericht zijn via
samenwerking met bedrijven (De Waele W.).
Het wereldwijd tekort aan menselijk kapitaal hangt samen met een mobiliteitsprobleem. Dit
probleem manifesteert zich enorm in de EU (Sleuwaegen L.).
Zo werken heel weinig Europeanen in het buitenland. De laatste 30 jaar ligt het percentage
Europeanen dat niet in eigen land maar in een ander EU land woont, rond de 1.5 procent.
Gemiddeld per jaar verhuist 7.2 procent van de Europeanen, waarvan 15 procent voor
professionele redenen. Dit staat in schril contrast met de Amerikaanse mobiliteit: 16.2
procent, waarvan 17 procent van professionele aard.
12
Wat betreft de arbeidsmobiliteit, blijkt dat in 9 EU landen 40 procent van de werknemers al
meer dan 10 jaar dezelfde job heeft (Europese Commissie, 2006, Facts and Figures).
Er is bewijs dat hooggeschoolde migratie een positieve invloed kan hebben op de
innovatiecapaciteiten en technologische vooruitgang van het ontvangende land. Men kan
hiermee rekening houden in het beleid door de aantrekkelijkheid van de onderzoekssector te
verhogen en belastingsvoordelen te introduceren. Landen mogen echter niet te veel
terugvallen op deze pool van menselijk kapitaal, aangezien deze aan veranderingen
onderhevig is. Migratie van hooggeschoold menselijk kapitaal mag daarom de nationale
investering in onderwijs zeker niet in de weg staan (OESO, 2002, blz. 7).
Om de mobiliteitsproblematiek aan te pakken heeft de Europese Commissie het jaar 2006
uitgeroepen tot 'Europees Jaar van de mobiliteit van werknemers’.
Bovendien probeert de Europese Commissie via de oprichting van de Europese
Onderzoeksruimte (European Research Area, ERA) een interne markt voor onderzoekers te
creëren, wat moet resulteren in betere coördinatie van de onderzoeksactiviteiten over de
verschillende EU landen, een stijging van het aantal onderzoekers en een toename van de
mobiliteit (URL: <cordis.europa.eu/era/>).
De scholingsgraad is slechts één facet van het menselijk kapitaal. Des te belangrijker is
permanente vorming om dit menselijk kapitaal op peil te houden. (DE BACKER K. en
SLEUWAEGEN L., 2005, blz. 36).
Niet alleen in het onderwijs, maar ook in de bedrijven moet er een sfeer hangen van
levenslang leren (gesprek met de heer De Clercq M., 16 februari 2007, Gent).
Waar het Belgisch percentage van 25-64 jarigen voor levenslang leren in 1996 op 2.9 procent
lag, bevond dit percentage zich toen in Denemarken op 18.0 procent en in Zweden op 26.5
procent.
In 2005 is men in België slechts opgeklommen tot 8.3 procent, Denemarken tot 27.4 procent
en Zweden tot 32.1 procent (Eurostat Data, 2007).
Het gebrek aan levenslang leren wordt dan ook door experten aanzien als hindernis tot de
ontwikkeling van een kenniseconomie in België en Vlaanderen.
13
2. Netwerken en samenwerking
Interactie leidt tot actie.
De OESO (1996) stelt dat de creatie, de verspreiding en het gebruik van kennis van groot
belang zijn binnen een kenniseconomie, hetgeen zorgt voor het ontstaan van
kennisnetwerken. De bedrijven beslissen bepaalde activiteiten zelf te ondernemen, andere in
samenwerking met andere bedrijven, universiteiten en kennisinstellingen of met de steun van
de overheid.
Vooral de rol van de kennisverspreiding krijgt binnen een kenniseconomie stijgende aandacht.
(gesprek met de heer Bil J., 28 maart 2007, Gent).
Kennisverspreiding geeft op nationaal niveau aanleiding tot het ontstaan van een nationaal
innovatiesysteem, zij het dat er de laatste jaren meer gesproken wordt van innovatie op
regionaal niveau, met andere woorden van een regionaal innovatiesysteem (CAPRON H. en
MEEUSEN W., 2000).
FREEMAN C. (1987) definieerde het begrip ‘innovatiesysteem’ in de beginjaren als
“het netwerk van instellingen in de publieke en private sectoren wiens activiteiten en
interacties nieuwe technologieën initiëren, importeren, veranderen en verspreiden”
Een belangrijke karakteristiek betreft de term ‘netwerk’, wat de nadruk legt op samenwerking
tussen de verschillende spelers.
Aangezien men, zowel mondiaal als regionaal, meer en meer in netwerken handelt, stelt men
dat de kenniseconomie hand in hand gaat met de netwerkeconomie (Allaert G.). De huidige
omgevingsfactoren zoals globalisering, verregaande informatisering en de versnelling van
levenscycli van producten, eisen een hoge kennisintensiteit en kwaliteit van producten en
diensten. Daarom moeten ondernemingen zich toeleggen op datgene waarin ze uitblinken en
dringt netwerking zich op. De veelheid en complexiteit van alle vereiste kenniselementen
maken dat bedrijven externe relaties moeten aangaan met andere bedrijven en/of kenniscentra
en bijgevolg netwerken vormen.
Om de kennisstromen in een innovatiesysteem te analyseren, maakt men vaak gebruik van de
clusterbenadering (OESO, 1997, blz. 7).
PORTER M. (1998) definieert clusters als volgt:
14
“Clusters are geographic concentrations of interconnected companies and institutions in a
particular field. Clusters encompass an array of linked industries and other entities important
to competition (PORTER M., 1998).
Uit deze definitie kunnen we afleiden dat de clusterpatronen in elk land of elke regio sterk
georiënteerd worden door reeds opgebouwde specialisaties en op hun beurt de richting van
specialisatie beïnvloeden. Daarnaast zijn clusters gebaseerd op de geografische ligging.
In Noord - Italië vind je bijvoorbeeld gespecialiseerde clusters van ondernemingen die
voortbouwen op een rijke designtraditie in de confectie, meubel - of schoennijverheid, terwijl
Silicon Valley ontstaan is in een omgeving die de combinatie van hightech en
ondernemerschap maximaal aanmoedigde (LAROSSE J. et al., 2000, blz. 16).
In de literatuur wordt vaak verwezen naar het “Triple Helix” model (ETZKOWITZ H., 2003).
Dit model stelt dat de interactie tussen universiteiten, industrie en overheid het sleutelelement
is tot de verbetering van de voorwaarden voor innovatie in een kenniseconomie
(ETZKOWITZ H., 2003, blz. 295).
Ook De Clercq heeft het over deze drie grote spelers. “Vanzelfsprekend zijn er ook nog
andere partijen, zoals bijvoorbeeld vakbonden en milieubewegingen. Ik zie de netwerken als
concentrische cirkels, met als kern de interactie tussen bedrijven, kennisinstellingen en
overheid. Het zijn deze drie spelers die van een uitvinding tot een commercialiseerbaar
product komen, niet de vakbonden bijvoorbeeld (De Clercq M.)”.
Men ziet dat er doorheen de tijd verschillende aanduidingen gezocht worden voor eenzelfde
fenomeen. Verschillende spelers, waaronder bedrijven, kennisinstellingen en overheid,
zoeken elkaar op met het oog op een samenwerking ter stimulering van hun innovatieve
capaciteiten.
In wat volgt zal afwisselend gesproken worden van nationaal en regionaal innovatiesysteem,
netwerken en clusters. Op basis van de verschillende omschrijvingen kan men tot volgende
beschrijving komen:
“De set van actoren die zowel gezamenlijk als individueel bijdragen tot de ontwikkeling en
verspreiding van nieuwe technologieën en het innovatieproces stimuleren. We kunnen
bijgevolg spreken van een systeem van onderling verbonden instellingen met als doel de
creatie, opslag en overdracht van kennis, vaardigheden en producten die nieuwe
technologieën in zich houden (Geïnspireerd op LAROSSE J. et al., 2000, blz. 55)”.
15
In de volgende paragrafen analyseren we deze spelers binnen netwerken. We kijken later of er
in Vlaanderen ook zulke clusters terug te vinden zijn 3.
2.1. Bedrijven in netwerken
Bedrijven zijn weliswaar de centrale actoren in het innovatiegebeuren maar zij innoveren
zelden alleen. Innovatie gebeurt meer en meer in netwerken van complementaire bedrijven.
Onderzoek maakt duidelijk dat het innovatievermogen van ondernemingen vergroot kan
worden door samen te werken met een veelheid aan partners (VAN LOOY B. et al., 2006,
blz. 51) . Het betreft zowel samenwerking met bestaande leveranciers en klanten,
universiteiten en onderzoekscentra als toekomstige of bestaande concurrenten.
Een bedrijf in een kenniseconomie gaat op zoek naar interactief leren met andere bedrijven.
Een belangrijke samenwerking tussen bedrijven onderling uit zich in fusies en overnames,
gedefinieerd als een vorm van samenwerking tussen twee bedrijven, waarbij minimaal één
van de partijen haar zelfstandigheid verliest (VAN LOOY B. et al., 2006). Deze worden al
geruime tijd toegepast, allianties daarentegen zagen pas recentelijk het daglicht, rond het
begin van de jaren tachtig.
Het hoofddoel van de meeste strategische allianties is het verwerven van toegang tot nieuwe
en complementaire kennis en het versnellen van de leerprocessen (LAROSSE J. et al., 2000,
blz. 56).
Verboven P. haalt het concept van ‘open innovatie’ aan, wanneer hij wijst op het belang van
netwerken en clusters. “In een kenniseconomie is men verplicht voortdurend nieuwe ideeën te
vinden en uit te werken. De vooruitgang in de omgeving gebeurt echter zodanig snel en
complex, dat ondernemingen niet enkel binnen de eigen muren maar ook daarbuiten naar deze
ideeën zoeken, met als gevolg het ontstaan van open innovatie (Verboven P.)”.
�
De term ‘open innovatie’ werd gelanceerd door CHESBROUGH H. (2003) waarbij de
wisselwerking tussen bedrijven en hun omgeving centraal staat. Bedrijven maken in een open
innovatiemodel gebruik van hun eigen bronnen binnen de onderneming, maar ook van externe
bronnen.
Een mooi voorbeeld vormt de innovatiepolitiek bij Procter & Gamble (P&G), namelijk
‘Connect & Develop’(C&D). 3 zie infra, blz. 64
16
HUSTON L. en SAKKAB N. (2006) analyseren dit model. De auteurs ontdekken dat
innovatie steeds meer in kleine en middelgrote ondernemingen gebeurt (HUSTON L. en
SAKKAB N., 2006, blz. 60). Bij open innovatie verrijkt men de interne netwerken met
externe netwerken, hetgeen resulteert in de uitdaging om 50 procent van de innovatie aan te
trekken buiten het bedrijf. In 2006 werd reeds 35 procent van de nieuwe producten van P&G
gelanceerd met behulp van externe innovaties, tegenover 15 procent in het jaar 2000. Er werd
berekend dat de O&O productiviteit toegenomen is met 60 procent, sinds de invoering van
C&D (HUSTON L. en SAKKAB N., 2006, blz. 61).
Opvallend is dat een multinational als P&G tot de conclusie komt dat kleine bedrijven een
grote bijdrage kunnen leveren in het innovatieproces.
2.2. Kenniscentra en universiteiten in netwerken
De OESO (1996) neemt waar dat onderzoeksinstellingen en instellingen uit het hoger
onderwijs, samen het wetenschappelijk systeem genoemd, meer en meer samenwerken met
industriële partners voor financiële en innovatieve doelen. Het wetenschappelijk systeem
dient een evenwicht te vinden tussen deze samenwerking en onderwijs en onderzoek (OESO,
1996, blz. 7).
Het wetenschappelijk systeem speelt een grote rol in de kenniseconomie (OESO, 1996, blz.
21-25). Er zijn drie sleutelfuncties: kennisproductie, kennistransmissie en kennisverspreiding.
De kennisproductie houdt het ontwikkelen van nieuwe kennis in. Hierbij wordt
wetenschappelijke kennis onderscheiden van technologische kennis, dewelke voortvloeit uit
de toepassing van wetenschappelijke kennis op praktische problemen. Wetenschappelijke
kennis wordt beschouwd als een publiek goed, wat aanleiding kan geven tot
onderinvesteringen door de private sector, aangezien het onmogelijk is te winnen uit de
productie ervan. Daarom moet de overheid tussenkomen en via subsidies de creatie van
kennis verzekeren om de sociale welvaart te verhogen 4.
OESO studies (1996) tonen aan dat de totale investeringen in O&O, in OESO landen, dalen.
De privé-sector beschikt over een stijgend aandeel ten opzichte van de overheid (OESO,
1996, blz. 22). Latere studies geven eveneens deze trends weer, ook in Vlaanderen 5.
4 zie infra, blz. 20 5 zie infra, blz. 50
17
Met kennistransmissie bedoelt men het onderwijs en de ontwikkeling van het menselijk
kapitaal. Goed getrainde wetenschappers en ingenieurs zijn essentieel voor het produceren
van zowel wetenschappelijke als technologische kennis.
Sinds de jaren negentig kent de productie van nieuwe onderzoekers in universiteiten,
laboratoria en industrie een dalende trend. Minder onderzoek betekent minder jobs in de
wetenschap en een onvoldoende ontwikkeling van toekomstige wetenschappers en ingenieurs.
Naast de lagere budgetten voor investeringen in O&O, hebben universiteiten een andere
uitdaging, namelijk het vinden van een evenwicht tussen onderzoek en onderwijs. Op deze
manier worden de functie van kennisproductie en die van kennistransmissie met elkaar
verzoend.
Kennisverspreiding wordt even belangrijk geacht als de productie van kennis. Voor de
kennisverspreiding is samenwerking tussen universiteit en industrie van groot belang, wat
zorgt voor het ontstaan van ondernemende universiteiten (OESO, 1996, blz. 23).
De notie ‘ondernemende universiteiten’ werd geïntroduceerd door BRANSCOMB L.M. et al.
(1999) om de actieve rol, die academici spelen in het innovatieproces, aan te stippen (VAN
LOOY B. et al., 2006, blz. 67). Universiteiten kunnen immers een grote bijdrage leveren in de
totstandkoming van nieuwe technologieën en de daaruit vloeiende economische activiteit.
Ondernemende universiteiten werken een intensere commercialisering uit van hun
onderzoeksresultaten, gaan samenwerkingsprojecten aan met bedrijven en zijn meer
betrokken bij spin-off - en patentactiviteten.
Op basis van het aantal patenten, spin-offs en contractonderzoeken kan men de mate van
samenwerking nagaan.
Kijkend naar de toegekende USPTO-patenten (US Patent and Trademark Office),
aangehouden door Europese universiteiten in de periode 2000 – 2001, merken we een
toename van de patentactiviteiten (VAN LOOY B. et al., 2004, blz. 77).
België bezet met 2.39 procent een mooie plaats binnen Europa. Opvallend is de koppositie
van Spanje met 7.31 procent van de patenten in de periode 2000 – 2001. In periode 2002-
2003 neemt dit aantal echter enorm af. Ierland volgt met 4.95 procent. Een vergelijkende
analyse toont een meer ontwikkelde patentactiviteit in de VS dan in Europa.
18
De OESO stelt vast dat het aantal spin-off activiteiten in de VS meer dan driemaal hoger ligt
dan in de andere OESO landen. In de periode 1990 tot 1999 waren er in België gemiddeld 4
spin-offs per jaar, tegenover 281 spin-offs per jaar in de VS, in de periode 1994 tot 1998
(VAN LOOY B. et al., 2004, blz. 79).
Contractonderzoek is een andere manier om de mate van technologietransfers tussen
universiteiten en bedrijven na te gaan. De samenwerking blijkt groter in de EU dan in de VS:
in 1999 wordt 6.9 procent van de Europese O&O van universiteiten gefinancierd door de
Europese bedrijven tegenover 6.3 procent in de VS. België blinkt hierin uit: 10.9 procent
werd in 1999 gefinancierd door de bedrijven (bijlage 2.1.).
Uit het aantal patenten en spin-offs leidt men ook de valorisatiegraad af van een regio of land.
We komen later terug op de valorisatie van onderzoek 6.
De Clercq M. meent eveneens dat de samenwerking tussen hoger onderwijs en de economie
cruciaal is voor een kenniseconomie. “Universiteiten moeten hun isolement verlaten en via de
principes van ondernemerschap werken om de fase van het pure onderzoek meer en beter te
verbinden met de fase van commercialiseerbaarheid.” Volgens De Clercq M. vormt deze
problematiek in Vlaanderen momenteel de grootste hinderpaal tot het evolueren naar een
kenniseconomie (De Clercq M.).
2.3. Overheid in netwerken
HIRSHHORN R. et al. (2000) bespreken de rol van de overheid binnen een kenniseconomie.
Zelfs al investeert ze niet in O&O, toch is ze een belangrijke speler binnen het
nationale/regionale innovatiesysteem, omwille van haar invloed op verschillende
economische en institutionele factoren, die de capaciteit van een economie bepalen tot het
ontwikkelen van nieuwe technologieën.
De rol van de overheid binnen een kenniseconomie kan geschetst worden in drie grote taken:
O&O promoten, helpen bij de opbouw van een nationaal/regionaal innovatiesysteem, en
algemeen een klimaat scheppen waarin innovatie en samenwerking tussen de actoren kunnen
gedijen (HIRSHHORN R. et al., 2000, blz. 17).
6 zie infra, blz. 80
19
2.3.1. Promotie van O&O
De promotie van O&O gebeurt via de bescherming van intellectuele eigendommen en andere
ondersteunende maatregelen, zoals belastingsvoordelen en subsidies.
Verboven P. haalt het belang van fiscale stimuli aan. “De overheid kan via een te strakke
regelgeving, hoge belastingen en een ingewikkelde subsidiepolitiek een ontmoedigend effect
uitoefenen op innovatie. De overheid moet een evenwicht vinden tussen deze drie taken met
het oog op innovatie en economische groei (Verboven P.)”.
2.3.1.1. Intellectuele eigendomsrechten
Met intellectuele eigendomsrechten probeert men het marktfalen in O&O markten op te
vangen. In deze markten slagen bedrijven en individuen, die een nieuwe technologie
ontwikkeld hebben, er namelijk niet in anderen ervan te weerhouden deze ook te gebruiken.
Hierdoor ontstaat een kleinere incentive tot investeringen in O&O, aangezien men zichzelf de
voordelen ervan niet volledig kan toeëigenen. Intellectuele eigendomsrechten kennen een
exclusief recht toe aan de uitvinder om de desbetreffende innovatie te gebruiken en verkopen.
Op die manier zorgen patenten en andere rechten ervoor dat de voordelen van een innovatie
volledig kunnen toegeëigend worden en bijgevolg wordt de incentive tot investeringen in
O&O hersteld. Men kan zich natuurlijk ook de vraag stellen of deze rechten geen aanleiding
geven tot dalende kennisverspreiding (HIRSHHORN R. et al., 2000, blz. 20).
De OESO (2004) maakt zich hier eveneens zorgen over: de innovatie kan ontmoedigd worden
doordat bedrijven patenten gaan gebruiken om concurrenten weg te houden van bepaalde
markten (OESO, 2004, blz. 4).
2.3.1.2. Belastingsvoordelen
Belastingsvoordelen reduceren de effectieve kost van de onderzoeksactiviteiten en dragen zo
hun steentje bij tot het promoten van investeringen in O&O (HIRSHHORN R. et al., 2000,
blz. 22).
Belastingsvoordelen zijn een belangrijke factor in de aantrekkelijkheid van een land of regio.
Bedrijven nestelen zich daar waar ze van bepaalde voordelen, waaronder belastingsvoordelen,
kunnen genieten (gesprek met de heer De Windt W., 5 april 2007, Wondelgem).
20
2.3.1.3. Subsidies
Subsidies zijn een goede incentive tot investeringen in O&O, aangezien er grote beloningen
uitgereikt worden aan degene die belangrijke nieuwe bevindingen doet. Belangrijk aspect van
subsidies, is dat ze specifiek toegewezen worden aan innovatieve projecten in plaats van aan
alle projecten, zoals bij belastingsvoordelen (HIRSHHORN R. et al., 2000, blz. 25).
Bovendien zijn subsidies een instrument om de creatie van kennis te garanderen. Gezien men
kennis als een publiek goed kan beschouwen, zouden er immers onderinvesteringen in kennis
kunnen optreden (OESO, 1996, blz. 21).
In Vlaanderen fungeert het Instituut voor de aanmoediging van innovatie door Wetenschap &
Technologie in Vlaanderen, kortweg IWT,�als grootste subsidieorgaan.
2.3.2. Opbouw en ondersteuning van een nationaal/regionaal innovatiesysteem
Een nationaal/regionaal innovatiesysteem concentreert zich op de interacties tussen bedrijven,
individuen en instituties.
Voor de ondersteuning van netwerken en clusters in een innovatiesysteem dient men inzicht
te verwerven in de fundamenten van de competitiviteit binnen dergelijke clusters, namelijk
het bestaan van vele kennisspillovers die voor een collectief productiviteitsvoordeel zorgen.
Maar het opstarten en verder ontwikkelen van dergelijke clusterorganisaties is een collectieve
investering die niet vanzelfsprekend is in een marktcontext. De overheid kan hier een
faciliterende rol spelen (LAROSSE J. et al., 2000, blz. 12).
In een kenniseconomie moet er volgens Allaert G. geïnvesteerd worden in creativiteit.
De overheid speelt hierin een rol, namelijk op het gebied van onderwijs. De onderwijs - en
kennisinstellingen dienen meer te interageren met de bedrijfswereld om, naast parate kennis,
meer toegepaste kennis te verwerven. Niet alleen in universiteiten en hogescholen, maar ook
in technische vakscholen en in het secundair onderwijs moet creativiteit aangemoedigd
worden. Zo zouden studenten reeds vanaf de leeftijd van vijftien jaar de kans moeten krijgen
ideeën uit te werken en hun creativiteit de vrije loop te laten gaan in allerhande projecten, bij
voorkeur in samenwerking met bedrijven. In het hoger onderwijs dient deze trend dan
doorgezet te worden. De overheid kan tussenkomen en een onderwijssysteem voorzien waarin
21
samenwerking met bedrijven aangemoedigd wordt en initiatief en creativiteit beloond worden
(Allaert G.).
Binnen een innovatiesysteem dient de overheid de verspreiding van fundamenteel onderzoek
te promoten. Dit kan onder andere via het wegnemen van barrières, zoals bijvoorbeeld
culturele barrières die samenwerking tussen onderzoekers uit verschillende sectoren en landen
bemoeilijken. Men vindt eveneens barrières tussen het bedrijfsleven, dat streeft naar resultaten
op korte termijn, en kenniscentra, die diepgaand onderzoek op langere termijn prefereren
(Clarysse B.).
Een goede omgevingsdynamiek bevordert de samenwerking en de ondernemingsdynamiek in
regio’s (Allaert G.).
De omgevingsdynamiek wordt bepaald door verschillende factoren. Eén ervan is
vanzelfsprekend de mate van kennis, ingebed in onderzoeksinstellingen, universiteiten,
hogescholen, enzovoort. Daarnaast zijn ondermeer de levenskwaliteit, infrastructurele
dichtheid en bereikbaarheid en het politiek en institutioneel kader eveneens bepalend. Het zijn
namelijk deze factoren die de sterke en zwakke punten van een omgeving vormen en
bijgevolg economische groei en netwerkvorming in de hand kunnen werken (Allaert G.). De
overheid kan deze sterke en zwakke punten enorm beïnvloeden, via gerichte investeringen.
De nadruk ligt op het aanbieden van een goede infrastructuur die netwerking en het delen van
informatie tussen onderzoekers in kennisinstellingen, bedrijven en overheid stimuleert
(HIRSHHORN R. et al., 2000, blz. 29).
Volgens Allaert G. verdient de infrastructuur veel aandacht binnen een kenniseconomie. De
overheid moet op continue basis investeren in de kwaliteit van haar infrastructuur.
Enerzijds is er nood aan een transportinfrastructuur: weg, water, spoor en lucht. Deze factoren
zijn van groot belang voor de bereikbaarheid. Anderzijds moet er onderzoeksapparatuur
beschikbaar zijn, wat grote investeringen vereist (Allaert G.).
Ook Dewaele S. meent dat er voor de overheid een heel belangrijke rol is weggelegd in het
voorzien van een infrastructuur, maar zich dient te beperken tot de basisinfrastructuur, zoals
wegen, havens, spoor, en elektrische en digitale netwerken. Alles wat meer is dan de
basisinfrastructuur, kan in samenwerking met de privé aangeboden worden. Hierbij denkt
Dewaele S. aan laboratoria met de geschikte onderzoeksapparatuur (gesprek met de heer
Dewaele S., 21 februari 2007, Brussel).
22
2.3.3. Algemeen klimaat
De overheid heeft ook een invloed op technologische vooruitgang via het ontwerpen van een
algemeen klimaat waarin innovatie op haar best kan gedijen.
Hoewel bedrijven en kennisinstellingen autonoom beslissen tot creativiteit en innovatie, is het
de taak van de overheid om een kader te creëren waarin die creativiteit wordt gestimuleerd
(De Waele W.).
Er is enerzijds nood aan meer ruimte en anderzijds dient overregulering zo veel mogelijk
vermeden te worden (Allaert G.).
2.3.3.1. Ruimte
Met ruimte bedoelt men naast de fysieke ruimte, zoals bedrijfsterreinen, ook ruimte in de zin
van meer mogelijkheid tot en vrijheid voor creativiteit (Allaert G.).
Dit kan bijvoorbeeld via de bevordering van ondernemerschap. Volgens Dewaele S. moet de
overheid sensibiliseren, informeren en haar bevolking bijstaan op alle mogelijke gebieden.
Het sensibiliseren houdt onder andere het promoten van ondernemerschap in (Dewaele S.).
Ook Clarysse B. gaat hierop in. Hij vindt dat het imago van ondernemers, onderzoekers en
creatieve personen in het algemeen veel aandacht verdient, maar er te weinig krijgt, binnen
het takenpakket van de overheid. “In Vlaanderen bijvoorbeeld moet er dringend een
imagoverbetering optreden. De overheid kan hierin een belangrijke bijdrage leveren door
ondermeer de financiële verloning van onderzoekers aan te passen (Clarysse B.)”.
De Clercq M. haalt tevens de mentaliteit tegenover creatieve personen en ondernemers aan.
“Zolang het een taboe blijft deze mensen meer te laten verdienen, trekken ze naar het
buitenland. Deze mentaliteit moet veranderen vooraleer men tevergeefs kanalen probeert te
creëren om academisch onderzoek in producten om te zetten (De Clercq M.)”.
2.3.3.2. Overregulering
Overregulering is volgens Sleuwaegen L. in vele landen en regio’s een probleem, zeker in
Vlaanderen. Hij meent dat in economieën die teveel gereguleerd worden, er geen prikkels
meer bestaan tot innovatie. Vooral in de dienstensector ziet hij een te grote
overheidsbescherming als grote hinderpaal tot de werking van de markt en bijgevolg tot
innovatie (Sleuwaegen L.).
23
“Een strategisch overheidsbeleid, waarbij alle beleidsniveaus op elkaar afgestemd worden,
zou een eerste stap in de goede richting kunnen betekenen. Dit beleid kan dan een stimulerend
weefsel voor innovatie betekenen (De Windt W.)”.
De overheid mag niet te sturend optreden, zeker niet wanneer technologische vooruitgang
zorgt voor een continue verandering van het speelveld.
“Overregulering komt vaak voor op het gebied van fiscaliteit en bij het bekomen van
financiering. Het is de grootste rem op de groei naar een kenniseconomie (De Waele W.)”.
De Europese Commissie beseft dat overregulering een grote druk uitoefent op bedrijven. Men
meent dat een voorwaarde voor groei in een vrijemarkteconomie inhoudt dat legale en
administratieve reguleringen het nemen van beslissingen niet in de weg staan
(27th CEIES seminar, 2005).
3. Creativiteit als samenspel van innovatie, ondernemerschap en
openheid
Wanneer men spreekt over een kenniseconomie, wordt vaak de link gelegd met een creatieve
economie (Flanders DC). Bijgevolg kan het interessant zijn de rol van creativiteit na te gaan.
Creativiteit is het vermogen om nieuwe dingen te creëren vanuit bestaande kennis (Allaert
G.).
Men kan zich afvragen hoe creativiteit gemeten kan worden.
BOWEN H.P. et al. (2006) vertrekken van volgende definitie: “Creativiteit is het genereren
van ideeën, als basis voor innovatie, nieuwe economische activiteiten en internationalisatie”.
Ze bekijken creativiteit als het samenspel tussen innovatie, ondernemerschap en openheid in
de economie. Creativiteit wordt dan gemeten door na te gaan wat de graad van innovatie,
ondernemerschap en openheid is (BOWEN H.P. et al., 2006, blz. 7).
In 2006 berekende men dat Vlaanderen, binnen de 9 Districts of Creativity, een tweede plaats
bekleedt op vlak van innovatie, een zevende plaats op vlak van ondernemerschap, en een
tweede plaats op vlak van openheid. Dit resulteert in een gewogen creativiteitsindex, goed
voor een derde plaats. De regio Baden-Wurtemberg staat ver van alle andere regio’s op de
eerste plaats, gevolgd door de regio Maryland (BOWEN H.P. et al., 2006, blz. 31).
24
Op basis van de Vlaamse scores stellen we vast dat Vlaanderen dringend nood heeft aan meer
ondernemerschap, waarover later meer 7.
De mooie score voor innovatie is enigszins verwonderlijk wanneer we een internationale
vergelijking tussen landen analyseren (zie infra).
We gaan achtereenvolgens in op de rol van innovatie, ondernemerschap en openheid.
3.1. Innovatie en O&O
“Innovatie omvat alle nieuwe combinaties van kennis en beperkt zich niet tot technologische
kennis. Innovatie gaat bovendien niet alleen over economische valorisatie, maar heeft tevens
een ruime maatschappelijke relevantie (Beleidsnota MOERMAN F. 2004-2009, blz.36)”.
Men kan drie drijfveren voor innovatie onderscheiden volgens De Windt W.
Eerst en vooral speelt de overheid een grote rol. Via het opleggen van bepaalde eisen (zoals
op het gebied van milieu) worden de bedrijven aangespoord tot innovatieve, creatieve
oplossingen. Het volledige wetgevende en regulerende kader moet een strategisch samenspel
van de verschillende beleidsniveaus zijn om een stimulans tot innovatie te kunnen vormen.
De tweede drijfveer is de concurrentie. Het streven om ‘de beste’ te zijn zet aan tot
innovatieve ideeën.
De derde en laatste drijfveer is het menselijk kapitaal. Innovatie bloeit door het aantrekken
van creatieve, goed opgeleide mensen (De Windt W.).
De steeds groter wordende rol van kennis binnen het productieproces vloeit voort uit het grote
belang van innovatie. Concurrentie tussen bedrijven gaat alsmaar meer om "competition to
innovate first” (HIRSHHORN R. et al., 2000, blz.4).
Deze competitie kan het best weergegeven worden aan de hand van cijfers: uitgaven voor
O&O, aantal onderzoekers, aantal patenten. Om de innovatie- en O&O inspanningen in een
land, een regio of een bedrijf na te gaan, concentreert men zich vooral op de input, zoals
uitgaven voor O&O. Zolang deze input van O&O echter niet resulteert in output, dragen de
inspanningen niet bij tot het uiteindelijke doel van economische groei (CAPRON H. en
MEEUSEN W., 2000, blz. 175). Innovatie is enkel belangrijk voor zover de geleverde
inspanningen ook leiden tot resultaten.
7 zie infra, blz. 54
25
In wat volgt gaan we dieper in op de input van innovatie en O&O waarna we het belang van
de output bespreken.
3.1.1. Inputs van innovatie en O&O
Wanneer men zich bij het meten van innovatie en O&O concentreert op de input, leveren
uitgaven voor O&O, aantal onderzoekers en publicatiegegevens een indicatie van de
inspanningen voor O&O.
Grafiek 2.2. toont dat in 2005 twee Europese landen op kop staan, betreffende de uitgaven
voor O&O, als percentage van het BBP, namelijk Zweden en Finland. De VS komt pas op een
zevende plaats, België op de veertiende, drie plaatsen na het OESO gemiddelde, maar twee
plaatsen boven het EU25 gemiddelde. Nederland volgt net achter België.
Wat opvalt: slechts twee EU landen voldoen aan de drie procent norm, zijnde Zweden en
Finland. IJsland komt in de buurt, maar de andere EU landen hebben nog een hele weg af te
leggen vooraleer ze de 3%, conform de norm van Lissabon, zullen bereiken.
We merken grote verschillen tussen de landen onderling.
Grafiek 2.2.: Uitgaven voor O&O, als percentage van het BBP, 2005
Bron: OESO Main Science and Technology Indicators 2006-2, blz. 2
Om een uitgebreider beeld te krijgen van de O&O inspanningen, kunnen we het aandeel van
onderzoekers per duizend werknemers van naderbij bekijken (Grafiek 2.3.).
Finland voert in 2005 de lijst eenzaam aan met meer dan 16 procent onderzoekers, gevolgd
door Zweden met iets meer dan 12 procent. De VS staat op de zesde plaats met net geen 10
procent, België op een elfde plaats met 8 procent, wat een betere score is dan het OESO en
het EU gemiddelde. Opvallend is de 25ste plaats van Nederland.
26
Grafiek 2.3.: Totaal aantal onderzoekers (in voltijdse equivalenten) per duizend werknemers, 2005
Bron: OESO Main Science and Technology Indicators 2006-2, blz. 2
3.1.2. Outputs van innovatie en O&O
Men kan zich ook concentreren op de output van innovatie. Traditioneel worden de O&O
inspanningen beoordeeld op basis van het aantal patenten (Grafiek 2.4.). Men mag deze
indicator echter niet blindelings vertrouwen, aangezien bedrijven niet iedere nieuwe
toepassing beschermen via een patent. Dit vormt trouwens een groot dilemma: kennis
beschermen via patenten en het gevaar lopen dat concurrenten de achterliggende
ontwikkelingsmethodes kopiëren zonder het te kunnen bewijzen of het risico nemen geen
bescherming aan te vragen aangezien je de naleving ervan toch niet kan afdwingen. Daarnaast
staat een patent niet garant voor succes op de markt. Het aantal patenten vormt dus niet altijd
een even goede graadmeter voor innovatie (Vlaams Indicatorenboek, 2005, blz. 148).
Onderstaande grafiek geeft het aantal patenten weer per duizend inwoners, in 2005.
Zwitserland en Finland zijn koplopers met net geen 0.125 patenten per duizend inwoners.
Zweden en Duitsland gaan de VS voor. Merk de verdienstelijke 7de en 8ste stek op van
respectievelijk Nederland en België.
Grafiek 2.4.: Aantal patentfamilies per duizend inwoners, 2003
Bron: OESO Main Science and Technology Indicators 2006-2, blz.2
Het tellen van het aantal publicaties in wetenschappelijke tijdschriften schept een beeld van de
wetenschappelijke productie in een land of regio. Zoals bij patenten doet het aantal publicaties
weinig uitspraak over de efficiëntie van het wetenschapsbeleid (Bil J.).
27
Bijlage 2.2. deelt in 2003 enkele Europese landen op in twee groepen, met enerzijds landen
met een lage output per capita en anderzijds landen met een hoge output per capita.
Spanje en Italië scoren opvallend laag. Ook Ierland, Duitsland en Frankrijk behoren tot de
groep met relatief lage output per hoofd van de bevolking.
De groep met hogere output bestaat uit de Scandinavische landen, het Verenigd Koninkrijk,
Nederland en België/Vlaanderen. Absolute koploper is Zweden. In het jaar 1992 had Zweden
reeds de Vlaamse publicatieoutput anno 2003 bereikt. Dit neemt niet weg dat Vlaanderen
begin jaren negentig een snelle evolutie van het aantal publicaties heeft gekend. Verder valt
op dat Vlaanderen beter scoort dan België. Dit zijn vanzelfsprekend positieve vaststellingen.
3.2. Ondernemerschap
Wanneer men spreekt over innovatie en O&O, wordt al snel de link gelegd met
ondernemerschap (NIJKAMP P., 2003). Een sluitende definitie van ondernemerschap is in de
literatuur moeilijk te vinden, maar NIJKAMP P. (2003) stelt dat volgende drie
complementaire factoren steeds aan de oppervlakte komen: persoonlijke motivatie, sociale
omgeving en externe bedrijfscultuur.
SCHUMPETER J.A. (1942) toonde als eerste het belang aan van ondernemerschap, waarbij
hij innovatie als de drijfveer voor economische verandering en groei zag. Hij stelt dat het
opstarten van nieuwe bedrijven bestaande evenwichten in de economie verstoort, via
innoverende activiteiten. Hij definieert de term ‘creative destruction’ als een proces waarbij
succesvolle innovaties de plaats van inferieure technologieën innemen. De toetrede van
ondernemers zorgt voor economische groei op lange termijn, maar tezelfdertijd voor
waardevernietiging in bestaande bedrijven. Als bron van vooruitgang ziet hij constante
vernieuwing, en dus innovatie (SCHUMPETER J.A., 1942).
Tegen deze achtergrond kan het interessant zijn het belang van innovatieve starters in een
land na te gaan. Dit zijn bedrijven die recent werden opgericht met als doel nieuwe producten
en/of diensten te ontwikkelen en te commercialiseren (Vlaams Indicatorenboek, 2005, blz.
226). Ze kunnen een belangrijke rol spelen voor de economische groei van een land of regio,
omdat ze zich richten op de creatie van nieuwe markten en op export.
Aangezien ondernemingen in toenemende mate afhankelijk worden van elders ontwikkelde
kennis en know-how, is innovatie is niet langer een zaak van een onderneming in isolement,
28
zoals de ondernemer van Schumpeter, maar vereist een actief zoekproces naar nieuwe
bronnen van kennis om deze over te brengen naar de eigen producten en productieprocessen
(LAROSSE J. et al., 2000, blz.56). Dit refereert naar netwerken.
De maatschappij en vooral jongeren dienen meer ondernemingsgezind te worden. Daarvoor
moet de samenleving de waarde van ondernemerschap waarderen. De media zou haar steentje
kunnen bijdragen, alsook de ondernemers zelf (ALLAERT G., 2006, blz. 85).
“Men neemt een groot verschil waar tussen de ondernemingsmentaliteit in de VS en in
Europa. Al vanaf heel jonge leeftijd denken Amerikanen aan een eigen zaak, terwijl
Europeanen en bijvoorbeeld Vlamingen het risico weren en liever in dienst van een ander
treden. Bovendien worden succesvolle ondernemers in de VS aanzien als helden, in Europa
niet (De Waele W)”.
Tabel 2.1. toont het ondernemend gedrag in 2004 in een aantal landen, waaronder België. In
de VS prefereert de grote meerderheid zelfstandig te zijn, ook in Italië en Spanje neemt men
deze trend waar, zij het met een kleinere meerderheid. In deze lijst van landen staat België op
kop wat betreft het aantal mensen die werknemer wensen te zijn, met 58 procent. Deze
zwakke positie inzake Vlaams ondernemerschap wordt ook in andere studies bevestigd 8
Tabel 2.1.: Preferentie werknemer versus zelfstandige in percentage van het totaal aantal ondervraagden, 2004 Employee Self-employed None of these DK/NA
Belgium 58 34 5 2
Canada NA NA NA NA
France 55 42 1 1
Germany 56 39 2 3
Italy 42 55 2 1
Spain 34 56 2 8
UK 55 41 2 1
USA 34 61 3 2
DK= Don’t know, NA= Not Available Bron: De Voldere et al., 2006 , blz. 75
8 zie infra, blz. 54
29
De graad van ondernemerschap in een bepaald(e) land of regio kan men linken aan de
risicoaversie (Tabel 2.2.). Meteen valt de lage risicoaversie op in de VS, en de hoge aversie in
Duitsland. België scoort relatief zwak, met 52 procent risicoaverse respondenten.
Tabel 2.2.: Risicoaversie, in percentage van het totaal aantal ondervraagden, 2004
“One should not start a business if there is a risk it might fail”
Agree Disagree DK/NA
Belgium 52 45 3
Canada NA NA NA
France 43 56 1
Germany 61 37 2
Italy 51 49 0
Spain 44 50 6
UK 43 53 4
USA 33 65 2
DK= Don’t know, NA= Not Available Bron: De Voldere et al., 2006, blz. 75
3.3. Openheid
De graad van openheid van een land, ook internationalisatie genoemd, kan men nagaan aan de
hand van de exportratio en de omvang van de buitenlandse investeringen. Daarnaast geeft het
aantal internationale samenwerkingsverbanden eveneens een indicatie van openheid.
3.3.1. Export en buitenlandse investeringen
De omgeving waarin we opereren wordt steeds internationaler.
De openheid van een land is enorm belangrijk in een kenniseconomie. Volgens Sleuwaegen
L. bestaat er immers een link tussen innovatie en internationalisatie. Innoverend gedrag
vereist samenwerking, niet alleen in nationale netwerken maar ook over de grenzen heen.
Gezien het Europees tekort aan onderzoekers is mobiliteit van onderzoekers hierbij een
belangrijk punt (Sleuwaegen L.)
De rol van internationalisatie kan men analyseren aan de hand van de internationale handel en
de buitenlandse investeringen. Deze investeringen hangen nauw samen met de
aantrekkelijkheid van een bepaald land of regio.
30
Vooral kleine landen, zoals België, dienen zich naar de internationale markt te richten, als
compensatie voor de eigen beperkte markt (CAPRON H. en MEEUSEN W., 2000, blz. 73).
COE D.T. en HELPMAN E. (1993) bewijzen dat de productiviteit van een land afhankelijk is
van zowel het eigen O&O als dat van de handelspartners. Internationale economische relaties
verbinden productiviteitswinsten van een land met de economische ontwikkelingen van haar
handelspartners (COE D.T. en HELPMAN E., 1993, blz. 1). Deze vaststelling maakt van
openheid een uiterst interessant gegeven.
COE D.T. et al. (1997) doen onderzoek naar kennisspillovers en stellen dat bepaalde landen,
die weinig of geen O&O doen, profiteren van het O&O verricht in andere landen, via handel
met deze landen (COE D.T. et al., 1997, blz. 134).
3.3.2. Internationale samenwerkingsverbanden
Internationale samenwerking in O&O is eveneens een indicator van de graad van openheid
van een land of regio. Vooral kleine landen dienen dergelijke samenwerking aan te gaan,
terwijl grote landen dit onderzoek veelal op nationaal vlak behandelen (CAPRON H. en
MEEUSEN W., 2000, blz. 38).
Momenteel gebeurt er veel in het kader van Europese samenwerking (Allaert G.).
Het European Research Council (ERC), opgericht in 2006, moedigt wetenschappelijk
hoogstaand onderzoek aan en is complementair aan andere fondsen voor onderzoek, zoals de
Europese Kaderprogramma’s (ERC, URL: <erc.europa.eu/index.cfm>. 01/04/07.).
De Europese kaderprogramma's van de EU, met als doel de verbetering van de Europese
competitiviteit, vormen een voorbeeld van internationale samenwerking. Begin 2007 werd
reeds het Zevende Kaderprogramma opgestart. Aangezien voor het Zesde Kaderprogramma
nog geen volledige resultaten beschikbaar zijn, concentreren we ons op het Vijfde
Kaderprogramma. Een internationale vergelijking geeft een mooie Belgische positie weer
(bijlage 2.3.).
Qua aantal deelnames per miljoen inwoners staat België op de derde plaats, met meer dan 350
deelnames. Enkel Denemarken en Finland scoren beter. Noorwegen en Zweden vervolledigen
de topvijf.
De deelnametoelage per miljoen inwoners is in België iets meer dan 60 miljoen euro, goed
voor een tweede plaats. Denemarken is koploper; Noorwegen, Zweden en Finland sluiten de
31
topvijf. België situeert zich dus op hetzelfde niveau van de Scandinavische landen, wat enorm
positief is. Vlaanderen scoort opmerkelijk zwakker, te wijten aan de sterke prestaties van het
Brusselse gewest (Vlaams Indicatorenboek, 2005, blz. 169).
Eureka is eveneens een initiatief ter ondersteuning van Europese innovatie en samenwerking.
Momenteel lopen er 700 Eureka projecten, waarvoor 1.7 biljoen euro budget wordt
vrijgemaakt. Naast KMO’s zijn grote bedrijven, onderzoekscentra, universiteiten en
overheidsinstellingen betrokken. Te weinig (Vlaamse) bedrijven maken reeds gebruik van
initiatieven als Eureka (Dewaele S.).
Grafiek 2.5. toont aan dat vele Europese landen in 2003 de norm van 3 procent nog niet
behaald hebben. Een groep van landen, waaronder Nederland, Slovenië, Frankrijk en België,
onderscheiden zich van de andere Europese landen op gebied van de Eureka-investeringen in
percentage van het BBP. Nederland scoort zelfs opvallend hoog met meer dan 0.06 procent.
De vier landen die de norm van Lissabon reeds bereikt hebben in 2003, namelijk Zweden,
Finland, Ierland en Ijsland, investeren niet meer dan 0.02 procent van hun BBP in Eureka. Grafiek 2.5.: De rol van EUREKA in het bereiken van de Lissabondoelstelling van 3 procent
Bron: Eureka Annual Report 2003-2004, blz. 16
Eureka is volgens de Vlaamse Raad voor Wetenschapsbeleid (VRWB) een ideaal initiatief om
innovatieve regio’s in Europa te laten samenwerken. Daarom stelt men dat de middelen voor
Eureka-projecten hoog genoeg moeten zijn om te garanderen dat deze projecten effectief
gestimuleerd worden (VRWB Studiereeks 13, 2004, blz. 112).
32
Het European Space Agency (ESA) vormt een ander voorbeeld van een internationaal
samenwerkingsverband. Deze organisatie stimuleert Europese samenwerking op het gebied
van ruimteonderzoek, ruimtetechnologie en ruimtetoepassingen en wordt gefinancierd door
bijdragen van de 15 lidstaten. De jaarlijkse ESA bijdrage van België is in 2003 meer dan
verdrievoudigd tegenover het jaar 1985 (Vlaams Indicatorenboek, 2005, blz. 175).
We bekijken later de Vlaamse deelname aan het Europese Kaderprogramma, Eureka en ESA9.
Men dient op te merken dat niet alleen Europese samenwerking maar ook samenwerking met
andere continenten belangrijk is. In het licht van de norm van Lissabon beweegt er nu echter
veel op Europees onderzoeksgebied.
4. Financiering
Financiering is een cruciaal gegeven binnen een kenniseconomie, want noodzakelijk om
ondernemerschap aan te moedigen. Naast durfkapitaal is ook groeifinanciering nodig (Bil J.).
De overheid kan haar steentje bijdragen via rechtstreekse maatregelen, zoals de oprichting van
fondsen, en kan ook onrechtstreeks te werk gaan via fiscale maatregelen.
Naast de ondersteuning van overheidswege moet ook de risicokapitaalsector zich verder
ontwikkelen (Clarysse B.).
Men kan een onderscheid maken tussen formeel en informeel risicokapitaal. Onder het
formele kapitaal wordt het risicokapitaal verstaan. Het informele bestaat uit 3F geld (geld van
Family, Friends and other Fools), en geld van business angels. Business angels zijn (dikwijls
vroegere) ondernemers die niet alleen omwille van financiële redenen maar ook uit plezier
voor het ondernemerschap, opportuniteiten zoeken om in eigen regio te investeren
(CLARYSSE B., 2004, blz. 62).
De Global Entrepreneurship Monitor (GEM) studie toont al meerdere jaren dat het bedrag aan
informele investeringen wereldwijd veel groter is dan het bedrag aan formeel kapitaal. Het
formele kapitaal bedraagt in België, volgens de GEM, slechts 0.04 procent van het BBP in
2003, terwijl dit percentage 0.065 bedraagt voor de EU (GEM, 2007).
9 zie infra, blz. 60
33
MANIGART S. en DE CLERCQ D. (2005) menen dat de toegang tot kapitaal het kleinst is
voor startende en snelgroeiende (hoogtechnologische) ondernemingen, waar het risico het
grootst is. Risicokapitaal is voor deze ondernemingen heel belangrijk, aangezien
bankfinanciering moeilijk te verkrijgen is doordat zij nog geen kasstroom hebben opgebouwd
(MANIGART S. en DE CLERCQ D., 2005, blz. 59).
Sowieso dient de Belgische/Vlaamse risicokapitaalsector beter uitgebouwd te worden,
waarover in deel 5 van hoofdstuk 3 meer 10.
Bil J. meent dat men in Europa optimistischer mag zijn wat betreft de ontwikkelingen van de
risicokapitaalsector. Hij stelt dat genoeg geld voorhanden is voor goede projecten, en dat het
probleem zich eerder situeert in het vormgeven van deze projecten omwille van het tekort aan
ervaren ondernemers. De rol van ondernemerschap is dus enorm belangrijk (Bil J.).
De Waele W. vindt de Europese risicokapitaalsector onderontwikkeld in vergelijking met de
VS, maar deelt grotendeels de mening van Bil J. Hij heeft het eveneens over het voorhanden
zijn van geld maar het tekort aan ondernemers. “De pool aan gemotiveerde, ervaren
ondernemers is veel te klein in Europa (De Waele W.)”.
5. ICT
“Informatie- en communicatietechnologieën werden door de Europese Raad in Lissabon in
2000 geïdentificeerd als één van de belangrijkste bouwstenen van een kenniseconomie. Naast
het feit dat zij een belangrijke kennisintensieve activiteit vormen op zichzelf, met een
aanzienlijk direct effect in de economie in termen van onder andere tewerkstelling en
toegevoegde waarde, zijn zij van cruciaal belang voor de ontwikkeling en groei van andere
kennisintensieve activiteiten (Beleidsnota MOERMAN F. 2004-2009, blz. 21)”.
Men kan drie manieren onderscheiden waarop ICT een invloed uitoefent op de economie
(Algemene Omgevingsanalyse Vlaanderen, 2004, blz. 123).
Ten eerste volgt uit de sterke technologische ontwikkeling dat in de ICT sector zelf steeds
productiever geproduceerd wordt, wat een invloed heeft op de hele economie11.
10 zie blz. 70 11 Dit effect is in België moeilijk meetbaar gezien de relatief geringe aanwezigheid van ICT-producenten.
34
Ten tweede is er een stijging van de kapitaalintensiteit, aangezien men meer en betere
informatieapparatuur kan gebruiken12.
Ten derde kunnen bedrijfstakken een versnelde groei kennen van de totale factorproductiviteit
door ICT-toepassing. Met eenzelfde inzet van onderzoeksmiddelen wordt namelijk meer
kennis gegenereerd, die door het gebruik van ICT beter wordt verspreid13.
De snelle vooruitgang in ICT is geen allesbepalende factor is, maar een belangrijke
katalysator voor de kenniseconomie (ALLAERT G., 2006, blz. 263).
Enkele cijfers maken het belang van ICT duidelijk in de EU25.
Zo vertegenwoordigde de ICT-sector 3 procent van de totale werkgelegenheid in 2003 en 4
procent van het BBP. De ICT-sector heeft een grote invloed op de rest van economie via
investeringen in ICT, ICT-productie en ICT-gebruik.
ICT is één van de grote krachten achter de stijgende productiviteit in vele bedrijven. Zo
betekende de ICT-sector in de EU15 45 procent van de totale arbeidsproductiviteitsgroei in
2003 (KOOPMAN G.J., 2006, blz. 37).
Daartegenover staat dat op gebied van O&O in ICT Europa minder goed scoort dan de VS en
Japan. Bovendien is de O&O vooral geconcentreerd in grote bedrijven (KOOPMAN G.J.,
2006, blz. 40).
Naast de uitbouw van een digitale infrastructuur, dient geïnvesteerd te worden in het gebruik
en het onderhoud ervan (Vlaanderen i2010, 2006, blz. 36).
Het belang van het onderhoud stijgt, aangezien er de laatste jaren een enorme toename is van
onderzoeksdata.
Het gebruik is tevens belangrijk. Men moet niet alleen de infrastructuur ter beschikking
stellen van de mensen, maar hen ook aansporen tot het gebruik ervan. Vele onderzoekers
kennen immers de mogelijkheden van de digitale infrastructuur voor hun onderzoek niet.
Daarom opteert Dewaele S. voor sensibilisering, informatieverspreiding en vorming (Dewaele
S.).
Bovendien resulteert een goede infrastructuur in een effectiever e-onderzoek, dit is
grootschalig onderzoek via virtuele samenwerking over de wereld (Vlaanderen i2010, 2006,
blz. 40).
12 In de tweede helft van de jaren negentig zorgden investeringen in ICT in Europa voor een opvoering van de kapitaalintensiteit. 13 Dit effect is in België waar te nemen in de tweede helft van de jaren negentig. Het is evenwel niet duidelijk of dit uitsluitend aan ICT te danken is. De algemene conjunctuur trok immers aan en er zijn ook aanwijzingen dat de diffusie van ICT in onze economie nog te gering is.
35
De overheid mag niet te sturend optreden, zeker niet in een snel evoluerende, dynamische
sector als ICT (De Waele W.).
De overheid kan een bijdrage leveren via een efficiënte overheidspolitiek die gebruik maakt
van nieuwe technologieën, samengevat onder e-government.
Begin april 2007 werd de Networked Readiness Index (NRI) van 2006 uitgegeven door het
World Economic Forum (WEF). Deze index toont aan in welke mate ICT kan bijdragen tot
meer welvaart en een betere concurrentiekracht.
België staat op een relatief zwakke 24ste plaats, waarmee ze haar positie handhaaft, maar ze
zou veel hoger eindigen indien de overheid meer inspanningen op ICT-gebied zou leveren.
Enerzijds maakt ICT geen integraal deel uit van het politieke beleid, anderzijds investeert de
overheid te weinig in geavanceerde technologie (De Waele W.) 14.
Denemarken staat op kop. Nederland bezet een verdienstelijke zesde plaats (NRI, 2007).
14 zie ook infra, blz. 76 ev.
36
Hoofdstuk 3: Troeven en hindernissen in Vlaanderen
“Vlaanderen heeft resoluut gekozen voor de kenniseconomie. De snelheid waarmee
Vlaanderen haar troeven kan valoriseren en een gezonde, internationaal competitieve
kenniseconomie kan uitbouwen, wordt dan steeds belangrijker. Men dient zich daarom te
richten op de aspecten die Vlaanderen, ten opzichte van andere regio’s, specifiek voor
kennisintensieve activiteiten aantrekkelijker kan maken” (Beleidsnota MOERMAN F. 2004-
2009, blz. 19).
De Vlaamse overheid spreekt duidelijke taal: Vlaanderen moet en zal evolueren naar een
kenniseconomie. Dit is meteen één van haar belangrijkste taken, met name sensibiliseren en
aanmoedigen (Dewaele S.).
In één adem moet benadrukt worden dat de verhoogde aandacht voor kennisintensieve
activiteiten niet betekent dat producerende nijverheden geen verdere aandacht verdienen.
Deze industrieën zullen namelijk eveneens competitieve voordelen kunnen halen uit de
evoluties in kennisintensieve sectoren via de innovatie, die deze laatste zullen mogelijk
maken in de producerende sectoren (Beleidsnota MOERMAN F. 2004-2009, blz. 20).
We gaan van start met het situeren van de regio Vlaanderen op basis van een ‘Lissabon-
klassement’. Vervolgens begint de zoektocht naar haar troeven en hindernissen. De
classificatie op basis van troeven en hindernissen is een zwart-wit oefening, terwijl de
noodzakelijke elementen eerder een waaier van grijze posities innemen. Desalniettemin
worden ze als troeven en hindernissen behandeld, om duidelijk aan te tonen dat Vlaanderen
nog geen kenniseconomie is. Deze laatste stelling is gebaseerd op de literatuur en de
meningen van verschillende experten. Hierover meer in hoofdstuk 4, blz. 93 ev.
37
1. Situering Vlaanderen In het begin van het jaar 2007 werd een update doorgevoerd van enkele Lissabon-indicatoren
voor het jaar 2006 (Tabel 3.1.). Dit verschaft een algemeen overzicht.
België komt hier verrassend goed uit op een tweede plaats met 1.09. Dit impliceert een sterke
stijging tegenover 2005, toen België een achtste plaats bekleedde. Zweden staat eenzaam aan
de top met een score van 1.37. Het EU15 gemiddelde bedraagt 0.90, goed voor een zevende
plaats.
Tabel 3.1.: Growth and Jobs Monitor, huidige score (2006) Current
Ranking
Overall
Country Overall
Score
Economic
Growth
Labour
Produc
tivity
Employ
ment
Ratio
Employment
by Tertiary
Education
level
Investment
Activity
(equipment)
Public
Finance
1 SWE 1.37 1.42 1.76 1.06 0.83 1.05 2.10
2 BEL 1.09 0.89 1.29 0.93 1.12 1.14 1.20
3 NDL 1.02 0.88 0.86 1.06 0.90 0.85 1.60
4 UK 0.98 0.82 1.19 1.02 0.89 0.84 1.10
5 ESP 0.98 1.23 -0.59 1.05 0.90 1.31 1.96
6 DEU 0.91 0.76 1.27 0.99 0.62 0.90 0.93
7 EU15 0.90 0.80 0.91 0.98 0.63 1.01 1.09
8 AUS 0.83 1.05 0.45 1.04 0.26 0.95 1.20
9 FRA 0.80 0.56 0.67 0.96 0.66 1.06 0.89
10 ITA 0.43 0.47 -0.10 0.94 0.03 1.16 0.10
Bron: European Growth and Jobs Monitor, 2007, blz. 27
De algemene score wordt bepaald aan de hand van zes indicatoren, zoals weergegeven in de
tabel.
België bekleedt de vierde plaats op gebied van economische groei, wat een stijging van één
plaats betekent tegenover 2005. De topdrie wordt aangevoerd door Zweden, Spanje en
Oostenrijk.
De arbeidsproductiviteit in België is zes plaatsen gestegen tegenover 2005, goed voor een
tweede plaats, nipt gevolgd door Duitsland. Opnieuw voert Zweden de rangschikking aan.
38
De werkgelegenheidsratio is de minst presterende component voor België. Met 0.93 wordt
een tiende plaats ingenomen. Zweden, Nederland en Spanje staan op kop.
Op gebied van werkgelegenheid, voor mensen die hoger onderwijs genoten hebben, staat
België bovenaan, gevolgd door Spanje en Nederland. Zweden bekleedt ‘slechts’ een vijfde
plaats.
Cijfers voor investeringen in machines en materiaal plaatsen België op de derde plaats,
voorafgegaan door Spanje en Italië. Frankrijk en Zweden sluiten de topvijf.
Zweden voert de rangschikking aan op het vlak van publieke financiën, gevolgd door Spanje,
Nederland, Oostenrijk en België (European Growth and Jobs Monitor, 2007).
Deze indicatoren geven een sterke Vlaamse positie aan ten aanzien van Europa.
Een kenniseconomie worden vereist echter echter beter presteren op deze en andere
componenten (Dewaele S.). Vlaanderen moet vooral een aantrekkelijke regio zijn om te
ondernemen, namelijk een regio waar ondernemingen zich willen vestigen en
onderzoekscentra willen oprichten (Beleidsnota MOERMAN F. 2004-2009, blz. 9). Daartoe
zijn verschillende maatregelen nodig.
We gaan nu in op de verschillende troeven waarover Vlaanderen beschikt. Deze moeten ten
volle benut worden en vragen verdere ontwikkeling. Ook de hindernissen in Vlaanderen,
dewelke stuk voor stuk overwonnen dienen te worden, komen aan bod.
2. Menselijk kapitaal Het menselijk kapitaal in Vlaanderen wordt in het algemeen als troef ervaren. We gaan in op
de omvang en de kwaliteit van het menselijk kapitaal.
Daartegenover staat dat Vlaanderen kampt met een tekort aan onderzoekspersoneel. In een
kenniseconomie betekent dit tekort een hindernis. We moeten trachten deze hindernis weg te
werken.
Tenslotte vormt het tekort aan levenslang leren in Vlaanderen een hindernis.
39
2.1. Troeven
2.1.1. Algemeen
DE BACKER K. en SLEUWAEGEN L. (2003) stellen dat menselijk kapitaal van primordiaal
belang is voor de Vlaamse economie in de toekomst. Niet alleen de hoeveelheid maar ook de
kwaliteit van de productiefactor arbeid is essentieel.
Vlaanderen scoort relatief goed ten opzichte van de andere landen en regio’s, maar ook hier is
verbetering nodig.
2.1.1.1. Hoeveelheid
De hoeveelheid arbeid kunnen we analyseren aan de hand van de werkzaamheidgraad. De
Vlaamse werkzaamheidgraad bedroeg 64.3 procent van het totale aandeel 15- tot 64- jarigen
in 2004, wat onder de EU doelstelling ligt van 70 procent, maar boven het EU25 gemiddelde
van 63 procent (De Clercq M.).
De vraag stelt zich in welke sectoren deze krachten terechtkomen. Uit onderzoek blijkt
namelijk dat de inschakeling van het beschikbaar menselijk kapitaal niet optimaal is. Meer
bepaald wordt dit kapitaal, volgens De Clercq M., teveel ingezet in het onderwijs en in
overheidsdiensten en te weinig als onderzoeker in hoogtechnologische en kennisintensieve
sectoren. Aangezien deze sectoren een belangrijke rol vervullen in een kenniseconomie wordt
dit als een belangrijk minpunt beschouwd (De Clercq M.).
We besluiten dat de Vlaamse hoeveelheid arbeid zich op een aanvaardbaar niveau bevindt.
Het behalen van de EU doelstelling van 70 procent vereist een extra inspanning.
2.1.1.2. Kwaliteit
Om de kwaliteit van het menselijk kapitaal na te gaan, dienen we ons eerst en vooral te
focussen op de scholingsgraad. De arbeidersproductiviteit speelt eveneens een grote rol.
Wat betreft hoger onderwijs en training rangschikt het Global Competitiveness Report,
uitgebracht door het World Economic Forum, Vlaanderen in 2006 op een verdienstelijke
vierde plaats op de wereldranglijst (The Competitiveness Indexes, 2006, blz. 20).
40
2.1.1.2.1. Scholingsgraad
De Vlaamse scholingsgraad vertoont een groot aantal laaggeschoolden (bijlage 3.1.). 37
procent van de Vlaamse bevolking is in 2003 maximaal in het bezit van een diploma lager
secundair onderwijs, 33 procent van een diploma hoger secundair onderwijs. Dit vormt een
relatief hoog aantal laaggeschoolden van 70 procent.
Het aantal hooggeschoolden, met een diploma (universitair) hoger onderwijs, bestaat uit 29
procent van de Vlaamse bevolking, tegenover 37 procent in de VS en 23 procent in de OESO.
Universitairen vormen 12 procent van de Vlaamse bevolking, wat behoorlijk laag is in
vergelijking met het OESO gemiddelde van 15.4 procent en 28.2 procent in de VS. Niet
alleen ligt het aantal Vlaamse universitairen te laag, bovendien zijn er te weinig
wetenschappelijke en technologische universitairen 15.
Een verklaring voor dit lage aandeel universitairen ligt in het feit dat een universitair diploma
slechts een kleine meerwaarde inzake inkomen verschaft. Deze kleine meerwaarde brengt een
lager aandeel universitairen met zich mee en zorgt tevens voor een vlucht van menselijk
kapitaal. In 2003 waren ongeveer 500.000 Belgen actief in het buitenland. Uit studies blijkt
dat een groot deel van deze professionelen een universitair diploma bezit (DE BACKER K.
en SLEUWAEGEN L., 2005, blz. 37).
De overheid is aan zet om de emigratie van de vele wetenschappers tegen te gaan. Minister
MOERMAN F. probeert met het project Odysseus deze wetenschappers alsnog terug te halen 16.
De Clercq M. meent dat het Vlaams onderwijs één van onze sterkste punten is, maar dat
flexibiliteit en innovatief vermogen beter kunnen.
Het middelbaar onderwijs kan een heroriëntatie gebruiken. “Creativiteit en technische studies
dienen gestimuleerd te worden. Verder dient de nadruk te liggen op algemene
redeneervaardigheden in plaats van op memoriserende vaardigheden” (De Clercq M.).
Allaert G. stelt dat er genoeg parate kennis is in de universiteiten en hogescholen, maar te
weinig toegepaste kennis. Creativiteit leer je namelijk niet uit parate kennis, maar uit
toegepaste projecten. Daarom pleit Allaert G. voor een meer projectgericht onderwijs, waarin
de eigen creativiteit vrij spel heeft en ideeën kunnen ontbolsterd worden.
15 Deze hindernis wordt later besproken (zie infra, blz. 44). 16 zie infra, blz. 43
41
Bovendien is er nood aan een beter afstemming van het onderwijs op de behoeftes van de
bedrijfswereld, zowel kwantitatief als kwalitatief. Momenteel gebeurt dit te weinig, wat onder
andere resulteert in een tekort aan afgestudeerden in wetenschappelijke en technologische
richtingen (Allaert G.).
We besluiten dat de scholingsgraad van de Vlaamse bevolking een grote troef is die evenwel
meer ontwikkeling vereist om een optimale benutting te bekomen.
2.1.1.2.2. Arbeidsproductiviteit
De kwaliteit van arbeid kan ook gemeten worden aan de hand van de arbeidersproductiviteit.
Het is de hoge arbeidsproductiviteit die de Vlaamse welvaart bepaalt. Vlaanderen bekleedt
namelijk een tiende plaats op 125 Europese regio’s (Vlaanderen In Actie, 2006, blz. 9).
Deze hoge productiviteit in Vlaanderen verdient enige nuance, aangezien zij in sterke mate
samenhangt met hoge arbeidskosten (DE BACKER K. en SLEUWAEGEN L., 2005, blz. 33).
Deze hoge arbeidskosten moeten dringend afnemen, wil men evolueren naar een
kenniseconomie (Sleuwaegen L.).
2.2. Hindernissen
In een kenniseconomie is het aantal onderzoekers van groot belang (Sleuwaegen L.).
Dit vormt een keerzijde van de troef: Vlaanderen beschikt over kwalitatief menselijk kapitaal,
maar dit volstaat niet voor een kenniseconomie. Een kenniseconomie vereist immers
voldoende gekwalificeerde kenniswerkers en onderzoekers.
Het is dus niet alleen belangrijk om naar de hoeveelheid en de kwaliteit van het menselijk
kapitaal te kijken, focus is eveneens nodig op de jobuitoefening. Men kan namelijk
beschikken over kwalitatieve werkers, maar indien deze bijvoorbeeld vooral als managers en
niet als onderzoekers tewerkgesteld worden, dan dient dit menselijk kapitaal vanuit een ander
perspectief bekeken te worden.
Ook aan het levenslang leren in Vlaanderen moet gesleuteld worden. Vlamingen nemen te
weinig deel aan permanente vorming.
42
2.2.1. Tekort aan onderzoekspersoneel
Vlaanderen heeft in de toekomst aanzienlijk meer onderzoekers nodig.
Dit probleem is niet louter Vlaams. Indien Europa tegen 2010 de Lissabon-doelstelling wil
halen, dan dienen er in de EU vanaf het stellen van het doel in 2002 naar schatting minstens
700.000 onderzoekers bij te komen. Voor Vlaanderen zou dit neerkomen op 15.000 extra
onderzoekers (VERVLIET G., 2006, blz. 59). Vlaanderen moet meer onderzoekers vormen.
Daarom dient het aantal afgestudeerden in wetenschappelijke richtingen toe te nemen. De
mobiliteit en het imago van onderzoekers vormen eveneens pijnpunten.
Het aantal onderzoekers in België kende in het jaar 2001 een toename tegenover het jaar
2000, wat resulteerde in meer dan 32.000 onderzoekers. Dit aantal viel in 2002 terug op het
niveau van 2000 en kende een kleine toename in 2003, tot 30.900 onderzoekers. De
onderzoekers situeren zich vooral in ondernemingen en het hoger onderwijs (bijlage 3.2.).
Een vergelijking met andere landen wijst op een gemiddelde Belgische positie. Met 1.82
procent O&O personeel van de totale werkgelegenheid in 2003, scoort België beter dan het
EU15 gemiddelde van 1.54, maar veel zwakker dan de Scandinavische landen. Zweden
bijvoorbeeld haalt een percentage van 2.49 procent in 2003 (ST&I in Europe, 2006, blz. 62).
2.2.1.1. Mobiliteit
De mobiliteit van (hooggeschoold) menselijk kapitaal speelt Vlaanderen parten.
Enerzijds slagen we er niet genoeg in om buitenlands (hooggeschoold) personeel aan te
trekken, anderzijds migreren teveel Vlamingen naar kennisintensievere regio’s (De Clercq
M.).
Cijfers bevestigen deze tendens (Tabel 3.2.)17. België vertoont in 2000 een hooggeschoold
migratiesaldo van –0.5 procent als aandeel van de volledige hooggeschoolde bevolking. Ook
de buurlanden Nederland, Frankrijk en Duitsland hebben een negatief hooggeschoold
migratiesaldo. De VS en Zweden, twee kennisintensieve landen, trekken meer
hooggeschoolden aan dan ze ‘verliezen’. Zwitserland blijkt eveneens aantrekkelijk voor
hooggeschoold menselijk kapitaal.
17 Cijfers omtrent migratie zijn moeilijk beschikbaar. Hier betreffen het cijfers van rond het jaar 2000, bij gebrek aan recentere cijfers.
43
Tabel 3.2.: Hooggeschoolde immigranten en emigranten, als percentage van de volledige hooggeschoolde bevolking, enkele OESO landen, in 2000 Immigranten van andere OESO
landen (1) Emigranten naar andere OESO landen (2)
Netto (1) – (2)
België 5.9 6.4 -0.5 Duitsland 2.8 7.3 -4.5 Frankrijk 4.2 4.4 -0.2 Nederland 3.3 8.9 -5.6 VS 4.2 0.7 3.5 Zweden 6.9 5.4 1.5 Zwitserland 20.0 10.8 9.1 Bron: OECD Factbook 2007: Economic, Environmental and Social
De Vlaamse overheid probeert de mobiliteit van onderzoekers in de positieve richting te
sturen via diverse initiatieven.
Het Odysseusprogramma vormt de aanzet. Odysseus biedt Vlaamse en buitenlandse
toponderzoekers die naar Vlaanderen (terug)komen over een periode van vijf jaar een
ingroeifinanciering die hen in staat moet stellen om hier een eigen onderzoeksgroep uit te
bouwen. Vanaf 2006 wordt er elk jaar 12 miljoen euro gereserveerd om geïnteresseerden naar
Vlaanderen te halen (Activiteitenverslag VRWB 2004-2005, blz. 9). Het programma is er
reeds in geslaagd wetenschappers als Catherine Verfaillie, Jean-Pierre Locquet en Igor
Douven in Vlaanderen te verwelkomen.
Daarnaast dienen er maatregelen getroffen te worden voor een gunstig onderzoeksklimaat
zodat Vlaanderen haar onderzoekers hier kan houden. Dit tracht men met het
Methusalemprogramma te bewerkstelligen (Beleidsnota MOERMAN F. 2004-2009, blz. 39).
Methusalem is een initiatief dat langlopende programmafinanciering voor een beperkt aantal
toponderzoekers aan Vlaamse universiteiten ter beschikking stelt. De financiering wordt
stapsgewijs opgebouwd tijdens de periode 2006-2009, a rato van jaarlijks minimum 2 miljoen
euro voor experimenteel en minstens 0.75 miljoen euro voor niet-experimenteel onderzoek.
Eens Methusalem in 2010 de kinderschoenen ontgroeid is, zou het de belangrijkste
financieringsbron op het hoogste onderzoeksniveau in Vlaanderen moeten zijn
(Activiteitenverslag VRWB 2004-2005, blz. 9).
Aangezien deze programma’s slechts recentelijk het daglicht zagen, zijn ze moeilijk te
evalueren. Deze programma’s zijn een bijzonder welkom initiatief met het oog op de evolutie
naar een kenniseconomie.
44
2.2.1.2. Afgestudeerden in wetenschappen
Vlaanderen dient, behalve het aantrekken en terughalen van onderzoekers, zich ook te
focussen op de bron, namelijk de afgestudeerden in (toegepaste) wetenschappen.
Hoewel Vlaanderen goed scoort voor de ruime en algemene basisopleiding van de bevolking,
zijn er te weinig universitaire afgestudeerden, in het bijzonder op het vlak van (toegepaste)
wetenschappen.
Wanneer we het aantal afgestudeerden in wetenschappen en toegepaste wetenschappen
in de leeftijdscategorie 20-29 jaar analyseren (Grafiek 3.1.), bemerken we een significante
achterstand 18.
De data suggereren dat in de toekomst eventuele problemen kunnen rijzen wat betreft de
vervanging en opvolging van de bestaande onderzoekers in België en Vlaanderen (DE
BACKER K. en SLEUWAEGEN L., 2005, blz. 41).
Grafiek 3.1.: Afgestudeerden Wetenschappen en Toegepaste Wetenschappen in leeftijdscategorie 20-29 jaar, 2004
Bron: De Backer K. en Sleuwaegen L., 2005, blz. 42
Bijlage 3.3. toont eveneens de zwakke positie tegenover de andere Europese landen aan. We
hangen aan het staartje met 0.189 procent wetenschappelijke diploma’s van het totaal aantal
diploma’s. Dit moet dringend stijgen.
18 België beschikt in 2004 over 10.5 procent afgestudeerden Wetenschappen en Toegepaste Wetenschappen in de leeftijdscategorie 20-29 jaar, tegenover een EU15 gemiddelde van 12.5 procent. Opvallend zijn de lage scores van Nederland en Duitsland en de hoge Franse score. Deze score bedraagt namelijk 20.5 procent, wat bijna evenveel is als in Ierland en 3 procent meer is dan in Finland.
45
Recentere cijfers weerspiegelen evenwel een positieve evolutie: meer eerstejaarsstudenten
kozen anno 2006 voor de richting wetenschappen aan de Vlaamse universiteiten. De eerste
inschrijvingscijfers eind augustus tonen reeds 25 procent meer inschrijvingen voor
wetenschappen in Gent, en 21 procent meer in Leuven (25/08/06. URL:
<www.fientjemoerman.be>. 11/04/07.).
Men wacht af of deze trend zich doortrekt naar het volgende academiejaar (Dewaele S.).
2.2.1.3. Imago van wetenschappers en onderzoekers
Tenslotte dient dringend gesleuteld te worden aan het imago van onderzoekers.
Net zoals bij ondernemers, kan dit gebeuren via sensibilisering door de overheid (Dewaele
S.).
Rond dit probleem zijn reeds verschillende ideeën uitgewerkt, zoals de cofinanciering van
twee nieuwe Tv-programma’s voor de popularisering van wetenschap en techniek: ‘De
Bedenkers’ op Eén en ‘Solar Team II’ op JIM. De audiovisuele media zijn het belangrijkste
kanaal om het grote publiek te sensibiliseren voor wetenschappen (15/12/06. URL:
<www.fientjemoerman.be>. 11/04/07.).
In het kader van de wetenschapspopularisering werden eind 2006 18 projectvoorstellen van
onder andere universiteiten, hogescholen en bedrijven goedgekeurd voor financiering
(15/12/06. URL: <www.fientjemoerman.be>. 11/04/07.).
Dit soort initiatieven betekent een stap in de goede richting.
Eén van de sleuteldomeinen die dringend meer aandacht verdient, is de ontwikkeling en
aanmoediging van een beter statuut voor onderzoekers en een onderzoekscarrière vanuit
Europees perspectief (High Level Group 3% België, 2005, blz. 51).
Hieraan werd reeds deels tegemoetgekomen via de invoering van een winstvrijstelling voor
wetenschappelijk personeel, maar men moet verder durven kijken. Zo stelt Clarysse B. een
herfinanciering naar onderzoek voor, via de verkregen belastingen op O&O (Clarysse B.).
46
2.2.2. Levenslang leren
Volgens de afspraken in Lissabon dient tegen 2010 minstens 12.5 procent van de 25- tot 64-
jarigen deel te nemen aan onderwijs of vorming. Dit gaat van opleiding in het hoger
onderwijs, over volwassenenonderwijs tot opleiding op de werkvloer. Er is een zwakke
Vlaamse inzet voor levenslang leren 19. De doelstelling van 12.5 procent in 2010 is nog ver
verwijderd.
Bovendien kunnen we spreken van een steeds groter wordende kenniskloof tussen personen
met verschillende scholingsgraden 20.
Het Sociaal Economisch Rapport Vlaanderen (SERV) oordeelt dat Vlaanderen dient te kijken
naar de bestpresterende landen en regio’s hoe zij tot een grotere deelname van de
beroepsactieve bevolking aan opleidingen komen. Vlaanderen kan hieruit dan lessen trekken
om haar zwakke positie te verbeteren (SERV, 2005, blz. 6).
Opleidingen in ondernemingen volgen evenwel een stijgende lijn (bijlage 3.5.).
In 2003 voorzien 22% van het totaal van ondernemingen in België in opleidingsactiviteiten,
meer dan een verdubbeling tegenover het jaar 2002. Het aantal personen die een opleiding
volgen nam slechts in beperkte mate toe, wat aangeeft dat mensen meer opleidingen volgden.
De positieve trend moet echter genuanceerd worden. Men stelt immers vast dat de
opleidingsduur afneemt (Verboven P.)
Het aantal aanvragen naar opleidingscheques in Vlaanderen neemt eveneens gestaag toe.
In 2005 werden zowel door mannen als door vrouwen, van alle leeftijden, meer
opleidingscheques gesolliciteerd tegenover het voorgaande jaar (bijlage 3.6.).
We leiden uit deze cijfers af dat levenslang leren in Vlaanderen dringend meer aandacht
vereist. Het stijgend aantal opleidingen in ondernemingen is reeds een stap in de goede
richting.
Levenslang leren gebeurt in Vlaanderen volgens De Clercq M. te weinig doelgericht.
“Levenslang leren heeft twee invalshoeken: enerzijds bijleren in een bepaald domein,
19 In 2004 bedroeg de opleidingsdeelname van 25 tot 64-jarigen in Vlaanderen 9.8 procent, tegenover 10.6 procent in EU15. In 2005 daalt de deelname echter in Vlaanderen tot 9.1 procent, terwijl er in EU15 een stijging genoteerd wordt tot 11.9 procent (bijlage 3.4.). 20 Slechts 3.9 procent van de kortgeschoolden nam deel aan levenslang leren in 2004, tegenover 8.6 procent van de middengeschoolden en 18 procent van de hooggeschoolden (bijlage 3.4.).
47
anderzijds op latere leeftijd iets volledig anders bijleren. Op beide vlakken scoort Vlaanderen
zwak, aangezien het hoger onderwijs er te weinig aandacht aan besteedt en teveel
geconcentreerd is op de studenten van 18jaar” (De Clercq M.).
Vanuit dit perspectief is het aan de onderwijsinstellingen om leren en levenslang leren
aantrekkelijk te maken. Managementscholen geven het goede voorbeeld via het organiseren
van cursussen en opleidingen voor managers.
Inno.com, een innoverende ICT onderneming te Beerzel, benadrukt de rol van levenslang
leren. Het menselijk kapitaal dient niet alleen de kennis te bevatten, maar ook het potentieel
en de passie om te kunnen groeien 21 (gesprek met de heer Cattersel J., 4 april 2007, Beerzel).
2.3. Besluit
We besluiten dat het menselijk kapitaal in Vlaanderen zich op een hoog niveau bevindt, maar
te weinig (wetenschappelijke) universitairen, kent. Het tekort aan onderzoekers houdt verband
met dit gemis aan wetenschappelijke afgestudeerden. Vooral het imago van wetenschappers
en onderzoekers moet verbeteren.
De creativiteit in het onderwijs dient te verbeteren om innovatie aan te wakkeren.
Men kan invloed uitoefenen op de hoeveelheid arbeid door het overheidsbeleid hierop af te
stemmen, maar vanzelfsprekend is de Vlaamse menselijk kapitaalpool waaruit men kan putten
begrensd. Bijgevolg dient men ook uit te kijken naar andere bronnen, via het aantrekken van
internationaal menselijk kapitaal. Methusalem en Odysseus werden recentelijk opgestart met
dit doel voor ogen.
Vlamingen moeten tenslotte levenslang leren om te kunnen evolueren met de verschillende
ontwikkelingen. Momenteel gebeurt dit te weinig.
21 Binnen de onderneming gebeurt het levenslang leren via drie wegen. Eerst en vooral doet men enorm veel nieuwe kennis op via de juiste projecten. Door samenwerking en interactie met collega’s, andere bedrijven en kennisinstellingen leert men enorm veel bij. Daarnaast worden allerhande cursussen gevolgd, zowel intern als extern. Tenslotte dient men veel aan zelfstudie te doen
48
3. Creativiteit
De euro-creativiteit-index is gebaseerd op het samenspel tussen de talentindex, de
technologie-index en de tolerantie-index van een bepaald land (FLORIDA R. en TINAGLI I.,
2004, blz. 31) 22.
In tabel 3.3. valt meteen de goede positie van de Scandinavische landen op, met Zweden op
kop. Zweden presteert met deze index zelfs beter dan de VS. Nederland scoort hoog en zit de
kopgroep op de hielen. België bevindt zich in de middengroep samen met het Verenigd
Koninkrijk, Duitsland en Denemarken.
Wanneer we de samenstellende componenten van de index voor België bekijken, springt de
tweede positie in de creatieve klasse index in het oog 23. Deze index bedraagt 29.97 procent
voor België, goed voor een tweede plaats na de VS met 30.08 procent. 24
Belangrijk is niet alleen de Euro-creativiteits-index zelf, maar ook de trend ten opzichte van
vorige jaren, weergegeven in de Euro-creativiteit-trend-index (blz. 36).
Deze toont aan dat Ierland de snelste groeier is wat creativiteit betreft. België bevindt zich
opnieuw in de middengroep en scoort een achtste plaats, met een zelfde score als Zweden.
Deze trend toont aan met welke problemen België, en ook Vlaanderen, kampt: een te trage
groei van alles wat te maken heeft met innovatie en creativiteit 25.
22 Regio’s worden niet geanalyseerd, dus de positie van Vlaanderen kan niet besproken worden. De resultaten voor België leveren evenwel interessante inzichten op. De cijfers dateren vooral van het begin van het millennium, namelijk van de jaren 2000, 2001 en 2002. Met de Lissabondoelstelling voor ogen zullen deze resultaten reeds grote verschuivingen vertonen naar het jaar 2007 toe, maar we beschikken niet over recentere gegevens. 23 Deze index meet het aandeel beroepen in de wetenschap, ingenieurs, artsen, muzikanten, architecten, managers en andere professionelen die creatieve taken vervullen, in percentage van de totale werkgelegenheid. 24 Wat opvalt is de achtste positie van Zweden, met 21.18 procent. Aangezien Zweden als het schoolvoorbeeld beschouwt wordt van een creatieve, innovatie kenniseconomie, leid ik uit deze bevindingen af dat het aandeel van de creatieve klasse in de totale werkgelegenheid relatief onbelangrijk is. 25 FLORIDA R. en TINAGLI I. (2004) merken bij deze index op dat de traditionele Europese grootmachten, Frankrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk, hier niet goed presteren. Dit kan volgens de auteurs betekenen dat hun historisch voordeel in Europa aan het afnemen is in het Creatieve Tijdperk. (FLORIDA R. en TINGALI I., 2004, blz. 36)
49
Tabel 3.3.: De Euro Creativity Index, 2004 Talent Index Technology Index Tolerance Index Euro-creativity Index
Creative Class Index
Human Capital Index
Scientific Talent Index
Innovation Index
High Tech Innovation Index
R&D Index
Attitudes Index
Values Index
Self- Express Index
Rank Score 1.SWE 0.81 8 7 2 2 3 1 2 1 1 2.US 0.73 1 1 3 1 1 3 NA 13 4 3.FIN 0.72 4 6 1 4 2 2 3 5 10 4.NDL 0.67 3 2 10 6 4 8 5 4 2 5.DEN 0.58 9 15 4 5 5 6 7 3 3 6.DEU 0.57 11 4 7 3 6 4 12 2 9 7.BEL 0.53 2 8 6 7 9 7 13 8 8 8.UK 0.52 5 3 8 9 6 9 8 9 6 9.FRA 0.46 NA 11 5 10 8 5 11 7 11 10.AUS 0.42 12 14 11 8 10 0 9 10 5 11.IRE 0.37 6 10 9 11 12 1 5 15 7 12.ESP 0.37 10 4 12 13 13 3 1 12 14 13.ITA 0.34 13 12 13 12 11 2 4 11 12 14.GRE 0.31 7 9 15 14 14 5 14 6 13 15.POR 0.19 14 13 14 15 15 4 9 14 15 Bron: Florida R. en Tinagli I., 2004, blz. 31 Het concurrentievermogen van Vlaanderen wordt bijgevolg vooral negatief beïnvloed door de
achterstand van Vlaanderen in ondernemerschap en innovatie.
Een recenter rapport van Flanders DC 26 kent echter aan Vlaanderen, als één van de negen
creatieve regio’s (Districts of Creativity) in de wereld, een tweede plaats toe op vlak van
innovatie, een zevende plaats op vlak van ondernemerschap en een tweede plaats op vlak van
openheid. Dit resulteert in een gewogen creativiteitsindex, goed voor een derde plaats
(BOWEN H.P. et al., 2006, blz. 31).
Sowieso scoort Vlaanderen dus zwak op gebied van ondernemerschap. De innovatiegraad
krijgt een positievere beoordeling van Flanders DC in 2006 dan van FLORIDA en TINAGLI
in 2004 wat op een evolutie in de positieve richting kan wijzen.
“Verschillende rapporten besluiten dat Vlamingen niet creatief zijn. Ik vind echter dat
Vlamingen erg creatief kunnen zijn, maar een gebrek hebben aan marketinggerichtheid en te
bescheiden zijn (De Waele W.)”.
In wat volgt behandelen we innovatie en O&O in Vlaanderen, waarna we het tekort aan
ondernemerschap onderzoeken. Beiden vormen een hindernis voor een kenniseconomie in
Vlaanderen.
26 zie supra, blz. 23
50
Tenslotte behandelen we het derde onderdeel van creativiteit, namelijk openheid.
We gaan in op de drie componenten van openheid, die we eveneens als troef of hindernis
classificeren. De Vlaamse exportratio wordt als een troef beschouwd, net zoals de
internationale samenwerking inzake onderzoek. De afname van de buitenlandse investeringen
in Vlaanderen zien we als een hindernis.
3.1. Innovatie en O&O
3.1.1. Hindernissen
Om de Vlaamse O&O inspanningen te analyseren, concentreert men zich op de uitgaven voor
O&O. Zoals in vele andere Europese landen en regio’s neemt de bedrijfswereld het grootste
deel van de O&O uitgaven in Vlaanderen voor haar rekening (DE BACKER K. en
SLEUWAEGEN L., 2005, blz. 39). De overheid spant zich te weinig in voor O&O en
innovatie in Vlaanderen (Bil J.).
Momenteel gebeurt het grootste deel van O&O van bedrijven door een beperkt aantal grote
spelers (TEIRLINCK P. en SPITHOVEN A., 2005, blz. 19)27. In 2005 is er echter een
kentering waar te nemen volgens Minister MOERMAN F. (De Standaard, 20/03/2007, blz. 7).
De relatief goede Vlaamse score op gebied van O&O enkele jaren geleden, was vooral het
werk van een vijftigtal grote ondernemingen uit een beperkt aantal sectoren zoals de farmacie
en de technologie. Sinds kort is ook bij bedrijven uit andere sectoren de groei op gang
gekomen. Dit kunnen we echter nog niet staven met cijfers.
Het innovatiegebeuren in Vlaanderen is in de eerste plaats het werk van
dochterondernemingen van buitenlandse ondernemingen (Strategische Omgevingsanalyse,
2005, blz. 37). Al vertegenwoordigen ze slechts 5 procent van onze ondernemingen, ze staan
in voor meer dan 70 procent van de O&O bestedingen, voor meer dan één derde van de
werkgelegenheid en voor 70 procent van de aangevraagde patenten in Vlaanderen (bijlage
3.7.). Dit is vanzelfsprekend geen positieve trend; ook de eigen Vlaamse ondernemingen
moeten innovatiegericht werken.
27 In 2002 waren drie sectoren samen al goed voor 61,6 procent van alle O&O inspanningen in Vlaanderen: de sector van de audiovisuele apparaten en communicatie-uitrusting, de chemie en de farmacie. De vijf actiefste ondernemingen nemen 61,3 procent van het O&O-budget voor hun rekening (VRIND 2006, blz. 72).
51
Aan de hand van de Bruto Binnenlandse Uitgaven voor O&O (BUOO), ook wel de Gross
Expenditures on Research and Development (GERD) genoemd, gaan we de Vlaamse O&O
intensiteit na (Tabel 3.4.).
Tabel 3.4.: Evolutie van BERD, non-BERD en GERD (som van BERD en non-BERD) als percentage van het BBP in het Vlaams gewest 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003
BERD/BBPR 1.33 1.32 1.30 1.41 1.48 1.52 1.61 1.75 1.87 1.66 1.55
NonBERD/BBPR 0.42 0.43 0.42 0.47 0.48 0.52 0.53 0.53 0.56 0.58 0.59
GERD/BBPR 1.75 1.75 1.73 1.87 1.96 2.04 2.14 2.28 2.43 2.24 2.14
Bron: Vlaams Indicatorenboek, 2005, blz. 83
De uitgaven voor O&O in Vlaanderen bedroegen 2.14 procent van het BBP in 2003, wat een
daling betekent tegenover de voorgaande jaren (Vlaams Indicatorenboek, 2005, blz. 188)28.
Deze terugloop is te wijten aan het terugschroeven van O&O inspanningen bij bedrijven
(BERD, Business expenditures R&D)29. Dit kan deels toegeschreven worden aan een
verschuiving van O&O activiteiten naar de nieuw opkomende economieën zoals China en
India of naar voormalige Oostbloklanden (VRIND, 2006, blz. 91).
Positief is dat het O&O van de Vlaamse bedrijven sinds 2005 opnieuw stijgt, volgens
Debackere K. (De Standaard, 20/03/2007, blz. 7).
Van 1995 tot 2001 stegen de O&O inspanningen maar ze vielen na 2001 plots stil. Dit wordt
ook in andere landen vastgesteld. In 2005 kwam er een ommekeer: de O&O inspanningen
bedroegen 2,44 miljard euro 30. �
De Vlaamse overheidsinvesteringen (non BERD) vertonen een licht stijgende lijn sinds het
jaar 1995, wat te wijten is aan een inhaalbeweging voor wetenschap, technologie en innovatie
(VRIND, 2006, blz. 89). In 2003 lag het percentage op 0.59, wat een uiterst zwakke score is.
“De overheid moet bovenop de financiële inspanningen van de laatste jaren tien procent extra
voorzien tot 2010, wat het BERD-percentage zou doen toenemen met vijf procent en de totale
Vlaamse O&O inspanningen naar drie procent zou kunnen brengen, conform de besliste norm
in Lissabon (CAPRON H. en DUELZ D., 2004 , blz. 52)”.
28 Dit percentage verschilt enkele procentpunten naargelang bepaalde componenten al dan niet worden opgenomen. 29 In 2003 bedroegen de BERD nog 1.55 procent van het BBP, tegenover 1.66 procent in 2002 en zelfs 1.87 procent in 2001, wat enorm dicht bij de 2 procent norm ligt. 30 Deze berekeningen verschillen van de berekening in het Vlaams Indicatorenboek 2005. Zo bedroeg het totale percentage O&O investeringen 2.09 procent in 2003, 2.03 procent in 2004 en 2.09 procent in 2005. Sowieso is een stijging op te merken in 2005, wat een positieve evolutie is.
52
De O&O uitgaven van bedrijven en overheid samengeteld, geeft een beeld weer van de O&O
intensiteit in Vlaanderen. De evolutie toont een dalende trend vanaf het jaar 2002, wat
merkwaardig is als men weet dat in 2000 beslist werd om van Europa, de meest competitieve
regio ter wereld te maken. In 2005 kwam er een kentering in de O&O inspanningen van de
bedrijven, wat een grote stap in de goede richting betekent. Desalniettemin zal de Lissabon-
doelstelling, die de uitgaven voor O&O op drie procent vastpint, waarvan twee derde door
bedrijven moet gefinancierd worden, met hoge waarschijnlijkheid niet bereikt worden tegen
het jaar 2010.
De vergelijking met andere landen illustreert de relatief zwakke Vlaamse positie (bijlage 3.8.).
De Vlaamse BERD toont dat Vlaamse bedrijven meer investeren in O&O dan buurlanden
Nederland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk, maar systematisch minder investeren dan in
Finland, Zweden, Duitsland, de VS en Japan.
De Vlaamse nonBERD ligt lager in vergelijking met onze buurlanden en de Scandinavische
landen. Dit toont de zwakke O&O intensiteit van onze Vlaamse overheid.
Wanneer we focussen op de GERD, merken we dat Vlaanderen het beter doet dan haar
buurlanden, dankzij de Vlaamse bedrijven, maar slechter scoort dan de VS, Japan en de
Scandinavische landen. Merkwaardig is dat de Vlaamse O&O intensiteit is afgenomen, maar
dat tegelijkertijd de kloof met de buurlanden, die 10 jaar geleden bestond, gedicht lijkt
(Dewaele S.)31.
Het is afwachten of de kentering van O&O inspanningen in het jaar 2005 zich doortrekt naar
de volgende jaren. Vlaanderen is trouwens één van de vier eerste landen waar de O&O
inspanningen zich herstellen. Duitsland, Hongarije, Noorwegen vervolledigen het lijstje. In de
andere Europese landen is men er nog niet in geslaagd de negatieve spiraal te doorbreken (De
Standaard, 20/03/2007, blz. 7).
De Clercq M. wijst erop dat investeringen in O&O in Vlaanderen zeker moeten groeien, maar
dat men rekening moet houden met de absorptiecapaciteit. Hij heeft de indruk dat men te
weinig gepland te werk gaat in het streven naar de doelstellingen van Lissabon (De Clercq
M.).
31 We moeten wel rekening houden met het feit dat voor sommige landen het referentiejaar 2001 of 2002 is, wat niet meer representatief is voor de huidige situatie. Desalniettemin leveren deze tabellen een duidelijk beeld van de O&O intensiteit.
53
In plaats van zich blind te staren op de O&O uitgaven, dient men de resultaten ervan
evalueren. Dit gebeurt meestal op basis van het aantal patenten, spin-offs en publicaties in
wetenschappelijke tijdschriften 32.
Naast de uitgaven voor O&O, geeft het aantal onderzoekers in een land of regio tevens een
beeld van de O&O intensiteit in een land. Zoals reeds uiteengezet, kampt Vlaanderen met een
tekort aan onderzoekers 33.
De te lage O&O intensiteit is ondermeer te wijten aan het feit dat de grote buitenlandse
ondernemingen, die actief zijn in België en meer bepaald in Vlaanderen, er geen O&O
activiteiten opstarten 34.
Volgens Sleuwaegen L. zijn het veelal productievestigingen waarvan de innovatieve
inspanningen gericht zijn op de aanpassing van de producten aan de eisen van de lokale
markten, of op procesinnovatie die erop gericht is de productiviteit op te drijven als reactie op
stijgende kosten.
Cijfers tonen echter aan dat België vooral aantrekkelijk is voor hoofdkwartieren en logistieke
centra, niet voor productievestigingen (Ernst & Young, 2005, blz. 20). Feit blijft dat er te
weinig O&O centra zijn (Sleuwaegen L.)
3.1.2. Besluit
De uitgaven voor O&O bevinden zich in Vlaanderen op een te laag niveau om internationaal
te concurreren en zo te evolueren naar een kenniseconomie. Zowel de bedrijven als de
overheid moeten meer O&O inspanningen leveren. De norm van 3 procent zal waarschijnlijk
niet bereikt worden in het jaar 2010.
Daarnaast wijst het aantal onderzoekers in Vlaanderen er eveneens op dat er te weinig gebeurt
op gebied van O&O.
Niet alleen de eigen ondernemingen moeten aangespoord worden tot grotere
onderzoeksinspanningen, ook de buitenlandse ondernemingen in Vlaanderen moeten hun
steentje bijdragen. Vlaanderen telt momenteel te weinig O&O centra.
32 zie infra, blz. 81 33 zie supra, blz. 42 34 zie ook infra, blz. 95
54
3.2. Ondernemerschap
Eén van de taken van de overheid is het sensibiliseren en informeren van haar bevolking
(Dewaele S.). Het sensibiliseren houdt onder andere het promoten van ondernemerschap in.
Dit wordt ook in de Beleidsnota 2004-2009 van Minister MOERMAN F. benadrukt.
“Het creëren van een cultus van de initiatiefnemer en het wegwerken van de negatieve
perceptie door permanente communicatie en sensibilisatie, zodat het beeld van de ondernemer
verbetert” staan centraal (Beleidsnota MOERMAN F. 2004-2009, blz. 58).
De overheid legt opnieuw de nadruk op het belang van netwerken voor ondernemerschap en
vernieuwing. “Het opzetten van netwerken waarin kapitaal, universiteit, technologie en
ondernemen elkaar constant vinden is heel belangrijk. Dergelijke netwerken moeten door de
overheid worden gefaciliteerd en door de actoren op het veld worden ingevuld (Beleidsnota
MOERMAN F. 2004-2009, blz. 58)”.
Belangrijk is dat de overheid zich realiseert dat ze een belangrijke invloed heeft op het
ondernemersklimaat.
3.2.1. Hindernissen
De ondernemingsgraad bevindt zich in Vlaanderen op een te laag niveau en wordt dan ook als
hindernis bestempeld.
Vlamingen hebben bovendien een negatieve kijk op het imago van de ondernemer.
3.2.1.1. De mate van ondernemerschap
De mate van ondernemerschap in Vlaanderen ligt behoorlijk laag in vergelijking met andere
Europese regio’s.
Het Global Entrepreneurship Monitor (GEM, 2007) rapport gaat de mate van
ondernemerschap in verschillende landen na. Vlaanderen scoort onder het Europees
gemiddelde.
De Total Entrepreneurial Activity (TEA) index is een onderdeel van het GEM-rapport en
vormt een indicatie van de graad van nieuw ondernemerschap. Vlaanderen heeft een TEA
55
index van 3.05 procent in 2006, wat sterk onder het EU gemiddelde van 5.01 procent ligt en
een daling tegenover 2005 betekent (Tabel 3.5.). 35
We kunnen stellen dat hoewel de Vlaming minder ondernemend geworden is ten opzichte van
voorgaande jaren, de opgerichte onderneming meer potentieel heeft wat betreft
innovatievermogen, jobcreatie en internationale focus. Daartegenover staat dat we, met
uitzondering van de TEA internationalisatie, onder het EU gemiddelde scoren.
Een wellicht grote oorzaak voor de lage TEA score, is het tekort aan gewenste
omgevingsfactoren. Het GEM-rapport gaat namelijk ook na hoe de Vlamingen de
omgevingsfactoren in het kader van ondernemen, zien. Slechts 13 procent van de Vlamingen
ziet opportuniteiten om te ondernemen, tegenover een EU gemiddelde van 33 procent.
Tabel 3.5.: Een blik op internationalisatie, jobcreatie en innovativiteit van de startende ondernemers (2004-2006) België Vlaanderen EU
2006 2005 2004 2006 2005 2004 2006
TEA
(N = 2003) 2,73 (100)
3,93
(100)
3,5
(100)
3,05
(100)
3,71
(100)
2,7
(100)
5,01
(100)
TEA-innovatie
(N = 55)
1.34
(49.1)
0.98
(24.9)
1,40
(40.0)
1.53
(50.2)
0.84
(22.6)
1,30
(48,1)
2.22
(44.3)
TEA-jobcreatie
(N=55)
0.29
(10.6)
0.16
(4.1)
0.30
(8.6)
0.35
(11.5)
0.15
(4,0)
0.20
(7.4)
0.64
(12.8)
TEA-internationalisatie
(N=55)
1.05
(38.5)
0.89
(22.6)
0.96
(27.4)
0.82
(26.9)
0.64
(17.3)
0.49
(18.1)
1.01
(20.2)
Bron: GEM, 2007, blz. 7 Het aantal innovatieve starters, met name starters in de hoog- en middentechnologische
sectoren, geeft de ondernemingsdynamiek weer. De graad van ondernemerschap wordt hoog
in het vaandel gedragen in een kennisintensieve economie. Bijlage 3.9. toont aan de hand van
(enigszins verouderde) data het toenemend belang van hoog- en middentechnologische
sectoren aan (Vlaams Indicatorenboek, 2005, blz. 228) 36.
35 Naast de graad van ondernemerschap wordt ook de aard ervan nagegaan. TEA-innovatie onderzoekt hoe innovatief de nieuwe ondernemingen zijn, en bedraagt in Vlaanderen 1.53. Dit vertoont een stijging ten opzichte van vorige jaren, wat aantoont dat het innovatief potentieel van startende ondernemingen is toegenomen. Het EU-gemiddelde komt op 2.22. TEA-jobcreatie gaat na of er een sterke groei in het aantal werknemers verwacht wordt, en komt in Vlaanderen op 0.35. Dit vertoont eveneens een stijging tegenover vorige jaren, maar Vlaanderen bekleedt hiermee een laatste Europese plaats. De TEA-internationalisatie peilt naar de verwachting van internationale verkopen. Deze index bedraagt 0.82, opnieuw een toename. Met deze score staan we bovenaan in de EU. 36 In het totaal werd tijdens de tweede periode 16 procent meer ondernemingen opgericht dan in de eerste periode. Wat opvalt is de verschuiving in type onderneming. In de eerste periode, 1991-1995, kan men spreken van een relatief even groot aandeel van het aantal nieuwe opgerichte ondernemingen in de hoog- en middentechnologische sectoren als in de
56
Men kan verschillende redenen aanhalen voor de lage ondernemingsgraad.
Eerst en vooral is er de moeilijkheid voor startende ondernemers om voldoende risicokapitaal
aan te trekken 37. Eén van de cruciale elementen om te ondernemen, is namelijk de
beschikbaarheid van financiële middelen.
Niettegenstaande de relatief hoge Belgische en Vlaamse spaarquote, kunnen vele jonge en
startende ondernemingen niet voldoende risicokapitaal aantrekken (DE BACKER K. en
SLEUWAEGEN L., 2005, blz. 47).
De administratieve complexiteit waarmee het oprichten van een onderneming gepaard gaat,
blijkt eveneens een hinderpaal tot ondernemerschap te zijn (Dewaele S.). Om een nieuwe
onderneming te registreren heeft men naast een groot kapitaal ook veel tijd nodig, zeker
wanneer we vergelijken met Europa (DE BACKER K. en SLEUWAEGEN L., 2005, blz.
49)38.
Een derde reden voor het lage ondernemerschap in Vlaanderen, zou te maken hebben met de
Vlaamse risicoaversie. België heeft met een relatief hoge risicoaversie te maken 39. België
scoort namelijk met 52 procent risicoaverse respondenten relatief zwak. De belangrijkste
oorzaken zijn het feit dat men ondernemerschap beschouwt als iets dat zeker niet aangeleerd
kan worden maar eerder als een gave, en het gegeven dat mislukken een hoge sociale en
individuele kost meebrengt (De BACKER K. en SLEUWAEGEN L., 2005, blz. 49).
Ook De Clercq M. ziet deze laatste factor als een belemmering voor ondernemerschap. Men
moet kunnen experimenteren, wat soms aanleiding kan geven tot fouten, maar zeker niet mag
ontmoedigen (De Clercq M.).
Dewaele S. meent dat de Vlaamse Overheid op de goede weg is om het ondernemerschap te
herwaarderen. Een voorbeeld vormt de ‘Ondernemersklasseweek’ in februari 2007, waarbij
ondernemerschap in scholen werd gepromoot (06/02/2007. URL: <www.fientjemoerman.be>.
02/04/2007.) (Dewaele S.).
laagtechnologische sectoren, terwijl in de tweede periode, 1996-2000, significant meer hoog-en middentechnologische ondernemingen werden opgericht. Dit vraagt enige nuance aangezien de tweede periode de ICT hype omvat. 37 zie infra, blz. 68 38 Zo kost de opstart van een vennootschap in België 32 dagen en 980 euro, tegenover bijvoorbeeld 22 dagen en 804 euro in Duitsland en 24 dagen en 830 euro in de EU15 39 zie supra, blz. 29
57
3.2.1.2. Imago van de ondernemer
De ondernemersactiviteit in een regio wordt in grote mate beïnvloed door een gunstig imago
van ondernemerschap bij de bevolking. De samenleving moet niet alleen succes naar waarde
schatten, maar ook mislukking tolereren. Zo heerst er in Vlaanderen een te zwakke geest van
‘trial and error’ (De Clercq M.).
Ook Clarysse B. benadrukt het belang van het ondernemersimago. “Er moet een zekere vorm
van verdraagzaamheid bestaan tegenover ondernemers. Wanneer men denkt dat een bepaalde
onderneming een te grootse visie hanteert, wordt men meteen achterdochtig”.
Vanzelfsprekend hebben gebeurtenissen als de zaak Lernout & Hauspie (L&H) hier veel mee
te maken. “Maar men mag ook de positieve realisaties van L&H niet vergeten” (Clarysse B.).
Focus is dus niet alleen nodig op de negatieve maar vooral op de positieve verwezenlijkingen
van Vlaamse ondernemers om zodoende het imago op te krikken.
De overheid kan via sensibilisering een bijdrage leveren. De oprichting in 2004 van Flanders
District of Creativity (Flanders DC), de Vlaamse organisatie voor ondernemerscreativiteit, om
creativiteit aan te moedigen, is een stap in de goede richting (De Waele W.). Samen met acht
andere innovatieve regio’s over de wereld, probeert deze organisatie ondernemerscreativiteit
in Vlaanderen aan te moedigen. Doorheen deze verhandeling wordt regelmatig verwezen naar
studies uitgevoerd door Flanders DC.
3.2.2. Besluit
Vlaanderen is te weinig ondernemend. De GEM geeft aan dat Vlaanderen zelfs onder het EU
gemiddelde scoort. Het moeilijk vinden van risicokapitaal, de administratieve rompslomp en
de risicoaversie blijken belangrijke redenen te zijn. Bovendien moet het imago van de
ondernemer dringend verbeteren. De overheid probeert via sensibilisering hulp te bieden.
58
3.3. Openheid
Op het vlak van internationale oriëntatie scoort Vlaanderen traditioneel bijzonder goed, wat
toe te schrijven is aan de centrale ligging, de kleine omvang van de Vlaamse economie en de
traditionele grote aanwezigheid van buitenlandse ondernemingen (Verboven P.).
In wat volgt tonen cijfers echter aan dat deze trend lichtjes is omgebogen.
Aan de hand van export en buitenlandse investeringen kunnen we de graad van openheid
nagaan. We zullen ons ook toespitsen op de zogenaamde kennisintensieve sectoren, gezien
het belang ervan voor een kenniseconomie.
Daarnaast wordt de samenwerking in internationale onderzoeksprogramma’s van naderbij
bekeken.
3.3.1. Troeven
We beschikken over een hoge exportratio, broodnodig voor een kleine regio als Vlaanderen,
en te classificeren als troef.
We plaatsen ook de internationale samenwerking inzake onderzoek bij de troeven, zij het dat
deze troef beter en meer uitgewerkt moet worden om betekenisvol te zijn. Er zijn reeds
belangrijke initiatieven die een positieve evolutie aantonen.
3.3.1.1. Export
Aangezien Vlaanderen klein is qua geografische omvang spreekt het voor zich dat onze
economie afhankelijk is van het buitenland (De Clercq M.). Dit uit zich in de eerste plaats in
een hoge exportratio40.
Deze hoge ratio danken we onder andere aan de centrale ligging in Europa en de
aanwezigheid van poorten, zoals havens en luchthavens (VRIND, 2006, blz. 86), maar hangt
ook samen met de geringe grootte van de Vlaamse markt die ondernemingen dwingt
internationale activiteiten te ontwikkelen. 41
40 Men voerde in 2004 97,5 procent van het BBP uit, namelijk 158,3 miljard euro. 41 Deze uitvoerratio verdient ook enige nuance. Door de kleine geografische begrenzing in Vlaanderen is een handelstransactie over een zekere afstand eerder een buitenlandse transactie dan een vergelijkbare binnenlandse transactie in een groter land zoals Duitsland (Vlaanderen In Actie, 2006, blz. 11). Bijgevolg mag men zich niet alleen concentreren op de exportratio wanneer men de Vlaamse uitvoergerichtheid wil nagaan. Daarom is het interessant om ook naar bijvoorbeeld de aanwezigheid op groeimarkten te kijken, zoals de BRIC landen (Brazilië, Rusland, India en China) en de Aziatische Tijgers (Hong Kong, Zuid-Korea, Taiwan en Singapore). De uitvoer
59
Onze uitvoerratio mag dan wel hoog zijn, in het kader van een kenniseconomie kan men zich
de vraag stellen wat het aandeel is van hoogtechnologische, kennisintensieve producten in
deze uitvoer.
Cijfers tonen aan dat Vlaanderen hierin een relatief zwakke positie inneemt. De data in bijlage
3.10.42 bekijken de hoge exportratio vanuit een ander perspectief. Ze tonen de relatief zwakke
Vlaamse positie aan op gebied van hoogtechnologische sectoren, dewelke een belangrijke rol
vervullen in een kenniseconomie.
We kunnen besluiten dat de Vlaamse ondernemingen die vandaag enkel lokaal opereren, in
het kader van de groeiende internationalisatie, buiten de regionale grenzen moeten durven
kijken. Dit gebeurt te weinig omwille van de toegenomen complexiteit van internationaal
ondernemen (Beleidsnota MOERMAN F. 2004-2009, blz. 13).
Het Agentschap voor Internationaal Ondernemen (FIT, Flanders Investment and Trade)
moedigt ondernemingen aan om internationaal te gaan. Ze staat in voor de sensibilisering en
ondersteuning van Vlaamse ondernemingen om hen te overtuigen de internationale arena te
betreden (URL: <www.flandersinvestmentandtrade.be>).
3.3.1.2. Internationale samenwerking inzake onderzoek
Voor een kleine regio als België of Vlaanderen is internationale samenwerking in O&O van
groot belang (CAPRON H. en MEEUSEN W., 2000, blz. 35). Daarom wordt er vaak gekeken
naar de participatie aan internationale onderzoeksprogramma’s.
Vooral Europees onderzoek wordt bevorderd. Allaert G. meent dat er bij ons veel Europees
onderzoek gebeurt, omdat er te weinig middelen voor O&O in Vlaanderen zijn (Allaert G.).
Getuige daarvan het Vlaams Contactpunt voor de Europese Programma' s, een samenwerking
tussen het departement Economie, Wetenschap en Innovatie (EWI) van de Vlaamse overheid
en het IWT. Dit is een gestructureerde samenwerking, zodat de deelname vanuit Vlaanderen
aan Europese programma's op het vlak O&O en innovatie maximaal kan worden gestimuleerd
(URL: <www.europrogs.be>. 15/02/2007).
naar deze landengroepen, als percentage van het Vlaamse BBP, bereikt in 2004 5.2 procent naar de BRIC landen en 1.9 procent naar de Aziatische Tijgers. Vlaanderen scoort beter dan haar buurlanden. (Vlaanderen In Actie, 2006, blz. 12). 42 Dit aandeel bedraagt in Vlaanderen in het jaar 2000 7.2 procent, tegenover 19.8 procent in de EU15. Onze buurlanden doen het opmerkelijk beter: Duitsland noteert een percentage van 15.5 procent, Frankrijk van 25.5 procent, Nederland van 20.9 procent. Ierland scoort hoog met 41.2 procent. Voor Vlaanderen evolueerde dit percentage positief in het jaar 2001 naar 8.7 procent, maar in 2002 wordt een serieuze terugval opgetekend tot 6.7 procent. Cijfers voor de andere landen zijn helaas niet beschikbaar.
60
De Vlaamse deelname aan de Europese kaderprogramma's van de EU blijkt uit de bijlage
3.11. 43. Niet alleen het aantal deelnames, maar ook het aantal projecten is teruggevallen ten
opzichte van KP4. Er werden in KP5 wel meer deelnametoelages ontvangen. De financiële
return is gevoelig afgenomen sinds KP3, wat ons enige zorgen kan baren. Wanneer we echter
naar de return kijken van KP6 zien we een ommekeer. De grootste return ging naar de ICT-
sector (Vlaams Indicatorenboek, 2005, blz. 167).
Een internationale vergelijking toonde reeds aan dat België het erg goed doet in de Europese
kaderprogramma’s 44.
Eureka is een ander Europees initiatief. Er werd reeds aangegeven dat België zich in de
kopgroep bevindt, wat betreft Eureka-investeringen in percentage van het BBP 45. Ook
Vlaanderen is nauw betrokken bij Eureka46.
KMO’s maken 23 procent uit van de totale participatie, wat een belangrijk gegeven is,
aangezien Vlaanderen uit vele KMO’s bestaat (Vlaams Indicatorenboek, 2005, blz. 183).
De Vlaamse deelname aan ESA moet herbeken worden om een optimale return te bereiken
(Dewaele S.). 47
Uit de deelnames aan deze projecten kan men besluiten dat Vlaanderen zeker niet achterop
blijft.
De Windt W. is evenwel van oordeel dat deze samenwerking veel beter kan en moet. Het
onderzoek in Vlaanderen moet meer afgestemd worden op onderzoek in andere landen om
overlappend onderzoek te vermijden. “Een structurerend orgaan op bijvoorbeeld Europees
niveau zou soelaas kunnen brengen (De Windt W.)”. Met de oprichting van ERA zet Europa
hiervoor de eerste stappen in de goede richting 48.
België/Vlaanderen is een kleine regio en heeft deze samenwerking broodnodig aangezien er
onvoldoende middelen zijn om dit onderzoek op eigen houtje uit te voeren (Allaert G.).
43 Aangezien er nog geen volledige resultaten beschikbaar zijn van het Zesde Kaderprogramma (KP6), concentreren we ons het op het Vijfde (KP5). 44 zie supra, blz. 30 45 zie supra, blz. 31 46 De Vlaamse deelname aan Eureka projecten is in de periode 2000-2004 stabiel gebleven, met een gemiddelde van 22 projecten per jaar, en in het totaal 90 projecten. De totale investering van de Vlaamse bedrijven in de projecten bedraagt 188 miljoen euro, waarvan 88 miljoen euro steun van IWT. 47 In de periode 1997-2003 bestaat deze deelname uit 483 contracten, met een return van 222.6 miljoen euro, wat 35.5 procent betekent in de Belgische return. Er dient opgemerkt te worden dat dit Vlaamse aandeel ver beneden de verdeelsleutel voor andere wetenschapsprogramma’s van 56 procent blijft. De Vlaamse universiteiten krijgen slechts 1 procent van de ruimtevaartreturn, de onderzoeksinstellingen 9 procent en het grootste deel gaat naar de bedrijven (Vlaams Indicatorenboek, 2005, blz. 178). 48 zie supra, blz. 12
61
3.3.2. Hindernissen
Wat betreft openheid plaatsen we de buitenlandse investeringen bij de hindernissen,
aangezien er een afname doorheen de tijd waar te nemen is.
De buitenlandse investeringen zijn voor een kleine regio als Vlaanderen van primordiaal
belang. Bijgevolg verdient deze hindernis dringend aandacht.
3.3.2.1. Buitenlandse investeringen in Vlaanderen
De internationale oriëntatie van Vlaanderen komt ook duidelijk tot uiting in het belang van
buitenlandse investeringen. Activiteiten van buitenlandse ondernemingen bepalen zeer sterk
het concurrentievermogen van de Vlaamse economie. Ongeveer drievierde van de Vlaamse
export hangt samen met de activiteiten van de buitenlandse vestigingen in Vlaanderen (DE
BACKER K. en SLEUWAEGEN L., 2005, blz. 74). De buitenlandse investeringen in
Vlaanderen worden in grote mate bepaald door de aantrekkelijkheid van Vlaanderen als
investeringsregio.
Gezien de betekenis van de buitenlandse investeringen is belangrijk ze op de voet te volgen
(bijlage 3.12.) 49. We tekenen een daling op van de buitenlandse investeringen.
Men noteert een hoge buitenlandse aanwezigheid in Vlaamse industriële sectoren, zij het dat
deze de laatste jaren een gestage afname kent 50. Dit oefent een druk uit op de Vlaamse
economie. Daartegenover staat dat de laatste jaren vele buitenlandse ondernemingen in onze
dienstensectoren terechtkomen 51, met als gevolg dat het concurrentievermogen van
Vlaanderen ook in de dienstensectoren beïnvloed wordt door de activiteiten van buitenlandse
ondernemingen (DE BACKER K. en SLEUWAEGEN L., 2005, blz. 76).
De hoge buitenlandse aanwezigheid in de industrie kan een positief gegeven zijn, namelijk als
ze omgezet wordt in een sterke internationale positie in deze kennisintensieve sectoren. Is dit
49 In 2004 bedroegen ze 1.13 miljard euro, tegenover 1.27 miljard euro in 2003, wat respectievelijk 0.7 procent en 0.8 procent van het BBP omvat. Dit staat in schril contrast met het hogere aandeel in de periode 1999-2002, met een schommeling rond 1.8 procent, wat zelfs nog te laag is. 50 Er blijkt een enorm belang van buitenlandse investeringen in de Vlaamse industrie. Uit onderzoek blijkt dat de Vlaamse werkgelegenheid in de buitenlandse ondernemingen over de periode 1996-2002 is afgenomen. Zo waren de buitenlandse activiteiten, in 1996 nog goed voor 191.945 jobs, tegenover 186.947 jobs in 2002 (DE BACKER K. en SLEUWAEGEN L., 2005, blz. 76). 51 De buitenlandse activiteiten vertegenwoordigen 123.471 jobs in 1996, en stijgen tot 166.836 jobs in 2002. Interessant gegeven is dat ook het aantal Belgische ondernemingen een toename kent in die periode. De toename van 21.5 werd berekend aan de hand van cijfers voor Vlaanderen en Brussel tezamen, bij gebrek aan aparte data, en voor de periode 1996-2001 (SLEUWAEGEN L. et al., 2005, blz. 75).
62
niet het geval, dan resulteren deze buitenlandse activiteiten vooral in een grote
afhankelijkheid, zoals in Vlaanderen veelal het geval is (De Clercq M.).
Vlaanderen moet zich dringend profileren als een aantrekkelijke investeringsregio om het
percentage buitenlandse investeringen op te krikken (De Clercq M.) Deze aantrekkelijkheid
wordt later besproken 52.
Ook DE BACKER K. en SLEUWAEGEN L. (2003) stellen vast dat buitenlandse bedrijven
sinds de jaren ’90 in toenemende mate hun activiteiten in Vlaanderen afbouwen of zelfs
stopzetten. Volgens de auteurs is de aantrekkelijkheid van Vlaanderen voor buitenlandse
ondernemingen gedaald omwille van de uitbreiding van de Europese Unie.
Gegeven het belang van buitenlandse ondernemingen in de Vlaamse economie, is deze trend
een bedreiging voor het concurrentievermogen van Vlaanderen in de toekomst. Eigen
initiatieven zouden de plaats moeten innemen van deze buitenlandse ondernemingen, maar de
zwakke ondernemingsgraad in Vlaanderen staat dit mogelijkerwijze in de weg (DE BACKER
K. en SLEUWAEGEN L., 2003, blz. 99).
We hebben trouwens zowel in de industriële als in de dienstensectoren te maken met een
tekort aan hoogtechnologische buitenlandse investeringen 53. We gaan de problematiek rond
het te kleine aandeel in de hoogtechnologische sectoren later verder na (zie infra, blz. 66).
3.3.3. Besluit (openheid)
Algemeen kunnen we aannemen dat de internationale georiënteerdheid van Vlaanderen,
traditioneel een grote troef, dringend meer aandacht verdient.
Vlaanderen beschikt over een hoge exportratio, die evenwel steeds met een kritisch oog dient
geanalyseerd te worden, omwille van de kleine omvang van Vlaanderen. Het aandeel van
hoogtechnologische producten in de export moet stijgen.
De traditioneel grote aanwezigheid van buitenlandse ondernemingen blijkt af te nemen. Op
basis van recente cijfers blijkt dat Vlaanderen de laatste jaren het steeds moeilijker heeft haar
deel van de buitenlandse investeringen in Europa aan te trekken (DE BACKER K. en 52 zie infra, blz. 83 53 Het aandeel van buitenlandse ondernemingen, in zowel de middenhoogtechnologische als de hoogtechnologische sectoren, ligt in 2002 rond de 80 procent. In Europa scoort alleen Ierland beter, met een aandeel van meer dan 90 procent. Met slechts een klein percentage ondernemingen wordt een relatief groot percentage in de toegevoegde waarde bereikt, wat het belang aantoont van (buitenlandse) investeringen in hoogtechnologische sectoren (DE BACKER K. en SLEUWAEGEN L., 2005, blz. 80) In de dienstensectoren springt de grote buitenlandse aanwezigheid in minder kennisintensieve marktdienstverlening in het oog, naast de kleine buitenlandse vertegenwoordiging in kennisintensieve, hoogtechnologische diensten.
63
SLEUWAEGEN L., 2003, blz. 63). Vooral het lage aantal buitenlandse investeringen in
hoogtechnologische sectoren, baart Sleuwaegen L. zorgen. Hij meent dat dit te maken heeft
met de lage aantrekkelijkheid van Vlaanderen als investeringsregio en beschouwt dit als een
hindernis (Sleuwaegen L.).
De internationale samenwerking inzake onderzoek dient verder aangemoedigd te worden.
Momenteel balanceert deze samenwerking tussen troef en hindernis, maar wordt
desalniettemin ondergebracht bij troeven omdat hier een groeipotentieel waar te nemen is
(Dewaele S.).
3.4. Besluit (creativiteit)
Creativiteit, één van de hoofdingrediënten van een kenniseconomie, dient in Vlaanderen op
een hoger niveau gekrikt te worden.
Er moet zowel van overheidswege als door de bedrijven meer geïnvesteerd worden in O&O.
Gelet op de absorptiecapaciteit van de Vlaamse economie, dient de toename van O&O via een
doordachte strategie uitgevoerd te worden.
Het ondernemerschap in Vlaanderen dient men dringend aan te moedigen. De verbetering van
het imago kan een flinke duw in de rug geven.
De openheid van de Vlaamse economie wordt gerangschikt als troef. Desalniettemin is ook
hier verdere ontwikkeling nodig.
4. Samenwerking
“In een kenniseconomie is de capaciteit tot het gebruiken van kennis, meer nog dan
kenniscreatie zelf, het beslissend competitief voordeel van bedrijven, sectoren en regio’s.
Innovatie is niet zozeer de individuele prestatie van autonome actoren, maar van
goedwerkende netwerken van complementaire actoren die interageren binnen gunstige
omgevingsvoorwaarden (LAROSSE J. et al., 2000, blz. 15)”.
Dergelijke innovatiesystemen bevorderen de kennisdoorstroming, zodat innovatoren op het
juiste moment van de juiste kennis kunnen gebruik maken.
64
4.1. Troeven Als troeven beschouwen we enerzijds de aanwezigheid van enkele competitieve clusters en
netwerken in Vlaanderen. Anderzijds wordt ook de samenwerking tussen bedrijven zowel
onderling als met universiteiten als troef beschouwd, alhoewel deze samenwerking nog volop
in ontwikkeling is. Het besef, dat samenwerking noodzakelijk is, groeit en wordt bijgevolg
eerder als troef dan als hindernis bestempeld.
4.1.1. Het bestaan van clusters en netwerken in Vlaanderen
Er bestaan reeds verschillende netwerken en clusters in Vlaanderen, maar deze moeten verder
uitgebouwd worden.
Eerder dan nieuwe clusters op te bouwen, moet men zich namelijk concentreren op het verder
ontwikkelen van de reeds bestaande netwerken en clusters (Allaert G.).
“Voor de ondersteuning van nieuwe, maar ook van bestaande clusters moet men een scherp
inzicht verwerven in de grondslagen van clustercompetitiviteit: dit is voornamelijk het
bestaan van talloze kennisspillovers die een collectief productiviteitsvoordeel genereren
(LAROSSE J. et al., 2000, blz. 12)”.
Er bestaan in Vlaanderen verschillende voorbeelden van clusters. Zo was er eind jaren
negentig de taaltechnologiecluster Flanders Language Valley in Ieper. Anno 2007 huisvest
Gent een stevig uitgebouwde biotechcluster (Allaert G.).
4.1.2. Samenwerking tussen bedrijven onderling en met universiteiten
“Voor de maximale valorisatie van de universitaire kennis en expertise ten behoeve van de
Vlaamse economie, blijkt gezamenlijke uitvoering van onderzoeksprojecten de meest directe
manier van technologietransfer tussen universiteiten en bedrijven (VERVLIET G., 2006, blz.
61)”.
Daarom is samenwerking tussen bedrijven en kennisinstellingen enorm belangrijk. Op dit
gebied ontstaan steeds meer initiatieven, waardoor dit noodzakelijk element het voordeel van
de twijfel krijgt en als troef wordt weergegeven.
65
Verschillende initiatieven zagen reeds het daglicht in Vlaanderen. Mooie voorbeelden van
samenwerking tussen universiteit en bedrijfswereld vormen de strategische onderzoekscentra,
namelijk de Vlaamse Instelling voor Technologisch Onderzoek (VITO), het Interuniversitair
Micro-Electronica Centrum (IMEC), het Vlaams Instituut voor Biotechnologie (VIB) en het
Interdiscipinair centrum voor BreedBand Technologie (IBBT). Zij dienen als interface tussen
de bedrijven en de academische wereld. De martkgerichtheid staat centraal.
K.U.Leuven Research & Development (LRD) is eveneens het vermelden waard. Dit is een
initiatief binnen de K.U.Leuven dat instaat voor de promotie en ondersteuning van kennis- en
technnologietransfers tussen de universiteit en de industrie. LRD staat bekend om de vele
spin-offs die zij de voorbije jaren gecreëerd heeft, waaronder Metris en Ubizen (URL:
<http://www.kuleuven.be/lrd/about/mission.html>. 23/02/2007).
Inno.com en Avecom, twee innoverende ondernemingen in respectievelijk de ICT- en
biotechsector, werken beiden nauw samen met de academische wereld (bijlage 3.13.).
4.2. Hindernissen
4.2.1. Nood aan focus: specialisatie
“Om een doeltreffend beleid te kunnen voeren gericht op de ontwikkeling van een
kenniseconomie in Vlaanderen, moet eerst en vooral geïdentificeerd worden in welke
kennisintensieve domeinen Vlaanderen een comparatief voordeel zou kunnen ontwikkelen ten
opzichte van andere regio’s en dan ook een echte toegevoegde waarde op de wereldmarkt zou
kunnen bieden (Beleidsnota MOERMAN F. 2004-2009, blz 20)”.
De Windt W. heeft het over een algemene nood aan focus, vooral van overheidswege. “We
proberen op teveel niveaus de beste te zijn. We moeten een bepaalde richting uitgaan,
bijvoorbeeld een aantal sectoren kiezen, en met zijn allen in de gekozen richting kijken (De
Windt W.)”.
Allaert G. daarentegen meent dat Vlaanderen alle brede kennisvelden moet behouden en
versterken, via investeringen in alle domeinen met een hoge toegevoegde waarde (Allaert G.).
De Vlaamse Raad voor Wetenschapsbeleid (VRWB) probeert focus te creëren via een
prioriteitsstelling met betrekking tot strategische clusters in Vlaanderen (VRWB Studiereeks
66
18, 2006). Een kleine regio als Vlaanderen dient een strategische visie te ontwikkelen om
internationaal iets te kunnen betekenen. Zes clusters worden gedefinieerd (VRWB
Studiereeks 18, 2006, blz.11) :
- Transport – logistiek – diensten – supply chain management
- ICT en diensten voor de gezondheidszorg
- Gezondheidszorg – voeding – preventie en behandeling
- Nieuwe materialen – nanotechnologie – verwerkende industrie
- ICT voor socio-economische innovatie
- Energie en milieu voor diensten en verwerkende industrie
De tijd zal uitwijzen of Vlaanderen zich effectief zal focussen op deze zes clusters. Het feit
dat de overheid inziet dat er nood is aan focus is op zich al een positieve evolutie (De Clercq
M.).
Langs de andere kant mag de overheid eigenlijk niet te sturend optreden, wat zij wel doet via
de formulering van deze clusters (De Waele W.).
4.2.2. Nood aan specialisatie in kennisintensieve en hoogtechnologische sectoren
Uit onderzoek in Vlaanderen blijkt een sterke specialisatie in de chemische sector en de
automobielsector. Deze sectoren groeien wereldwijd meer dan de gemiddelde marktgroei en
kan men als aantrekkelijk bestempelen. Dit in tegenstelling tot andere sectoriele specialisaties
die minder dan gemiddeld groeien en sectoren in verval genoemd worden, zoals bijvoorbeeld
de vervaardiging van meubels (DE BACKER K. en SLEUWAEGEN L., 2003, blz. 94).
De buitenlandse aanwezigheid in hoogtechnologische sectoren (zie supra, blz. 61) toont niet
alleen de sterkte van buitenlandse bedrijven, maar ook de beperktheid van de eigen Vlaamse
ondernemingen 54.
Vlaanderen is niet gespecialiseerd in de meest aantrekkelijke sectoren, namelijk de sectoren
die de voorbije jaren het snelst gegroeid zijn. Audio-, video- en telecomapparatuur alsook
kantoormachines en computers zijn voorbeelden. Wel beschikt Vlaanderen over een sterke
specialisatie in de traditionele, minder technologische sectoren.
54 Bijlage3.14. geeft aan dat er in Vlaanderen weinig eigen ondernemingen te vinden zijn in de hoogtechnologische sectoren. Van alle eigen ondernemingen is er 55 procent werkzaam in de laagtechnologische sectoren, minder dan 5 procent in de hoogtechnologische sectoren en een 30 procent in de tussenschakeringen. Deze samenstelling moet dringend evenwichtiger worden met een toename in de hoogtechnologische sectoren.
67
De vaststelling dat Vlaanderen zich niet specialiseert in de sectoren die wereldwijd het snelst
groeien, is zorgwekkend. Het gaat immers om sectoren met een hoge kennisfactor.
Op basis van de concurrentiele positie van Vlaanderen in die kennisintensieve sectoren,
kunnen we dan ook besluiten dat de evolutie naar een kenniseconomie niet naar wens verloopt
(DE BACKER K. en SLEUWAEGEN L., 2003, blz. 96). 55
Zoals reeds bij de omschrijving van het begrip ‘kenniseconomie’ werd vermeld, mag een
dergelijke analyse zeker niet geïnterpreteerd worden alsof kennis enkel noodzakelijk is in de
hoogtechnologische sectoren (zie supra, blz. 5). Het belang van kennis is namelijk enorm
toegenomen in alle sectoren. Een indicatie is bijvoorbeeld dat in traditionele sectoren als
voeding en drank, textiel, kleding en schoenen, Vlaanderen de producten verkoopt aan een
hoger dan gemiddelde prijs, wat wijst op een hogere kwaliteit en kennis in deze producten
(DE BACKER K. en SLEUWAEGEN L., 2003, blz. 101).
4.3. Besluit
De overheid ziet in dat samenwerking tussen de academische en de bedrijfswereld van groot
belang is in een kenniseconomie. Via de strategische onderzoekscentra probeert zij deze link
optimaal te leggen.
Er is echter nood aan meer focus. Een kleine regio als Vlaanderen mag niet proberen in elke
sector de beste te zijn en dient dus keuzes te maken. Bovendien moeten deze keuzes meer
gericht worden op hoogtechnologische en kennisintensieve sectoren, gezien het belang ervan
voor een kenniseconomie.
55 Een internationale vergelijking geeft aan dat andere Europese landen zoals Duitsland, Frankrijk, Nederland en vooral Ierland het beter doen, met een sterke specialisatie in meerdere kennisintensieve sectoren. Zo is Ierland bijvoorbeeld sterk internationaal gespecialiseerd in sectoren zoals kantoormachines en computers, video-, audio- en telecomapparatuur, medische en optische apparatuur, en chemie. Finland beschikt over een sterke specialisatie in de sector video-, audio- en telecomapparatuur. In het oog springend is dat de Finse kennisspecialisatie beperkt blijft tot deze ene sector. (DE BACKER K. en SLEUWAEGEN L., 2003, blz. 95).
68
5. Financiering
Eén van de vaak aangehaalde knelpunten voor innovatie is het tekort aan financiële middelen.
Niettegenstaande de relatief hoge spaarquote in België, kunnen jonge en startende
ondernemingen onvoldoende risicokapitaal aantrekken (DE BACKER K. en SLEUWAEGEN
L., 2005, blz. 48).
De Belgische financiële sector is goed ontwikkeld, maar schiet volgens de ‘Groep 3%’ tekort
in het ondersteunen van innovatieve activiteiten in bedrijven. Het 3% rapport stelt dat er een
tekort waar te nemen is aan fondsen voor risicokapitaal (High Level Group 3% België, 2005,
blz. 33).
Men mag trouwens niet alleen naar de beschikbaarheid kijken, men moet evenzeer het
gebruik van risicokapitaal analyseren. Er mag genoeg risicokapitaal voorhanden zijn, als er
geen optimaal gebruik van wordt gemaakt, gaat dit voordeel toch verloren.
In dit deel worden eerst de hindernissen behandeld vooraleer overgegaan wordt op de troeven.
5.1. Hindernissen
De Vlaamse Overheid draagt haar steentje bij in de financiering. Toch wordt dit als een
hindernis gezien omwille van de te lage participatie en de complexe toegang tot haar
aangeboden kapitaal.
5.1.1. Financiering door de Vlaamse overheid
De overheid moet haar middelen minder versnipperd inzetten en grotere bedragen toekennen
aan projecten die de hoogste kans op slagen hebben (Bil J.). Bovendien moet de toegang tot
financiering vergemakkelijkt worden.
De Vlaamse Overheid kent rechtstreeks middelen toe via verschillende fondsen.
Volgens de VRWB wordt de matrix van financiering door de Vlaamse Overheid voor
onderzoek in Vlaanderen geleidelijk aan volledig (bijlage 3.15) 56. Men moet zorgen voor een
56 Voor fundamenteel onderzoek kan men terecht bij het Bijzonder Onderzoeksfonds (BOF) of bij het Fonds voor Wetenschappelijk Onderzoek (FWO).
69
goed evenwicht in het volledige spectrum van wetenschappelijk onderzoek (VRWB
Studiereeks 13, 2004, blz. 103).
Bovendien dient de basisfinanciering van universiteiten en hogescholen versterkt te worden,
met stimulansen tot samenwerking, specialisatie, kwaliteit en onderwijsinnovatie (VRWB
Studiereeks 13, 2004, blz. 106).
De Vlaamse Overheid gaat ook onrechtstreeks te werk.
De onrechtstreekse financiële middelen worden gevat onder fiscale en parafiscale
maatregelen. Ze vallen echter vooral onder de invloed van de Federale Overheid.
In de eerste plaats dient de loonkost van onderzoekers te dalen. Er werd reeds een verlaging
van de fiscale last van onderzoekers doorgevoerd, eerst voor onderzoekers in
kennisinstellingen en later ook in bedrijven. Deze verlaging werd alvast enthousiast
ontvangen, maar de mate waarin deze maatregel Vlaanderen als kennisregio promoot, kent
nog geen concrete bewijzen. De maatregel zou uitgebreid kunnen worden naar alle
categorieën van werknemers (Clarysse B.).
Er zijn ook andere fiscale maatregelen mogelijk. Zo meent de VRWB dat er een ruimer
belastingskredietsysteem moet bestaan voor ondernemingen die aan O&O doen (VRWB
Studiereeks 13, 2004, blz. 107).
5.2. Troeven
Naast de steun van de overheid moet ook de risicokapitaalsector kunnen evolueren.
We plaatsen de Belgische/Vlaamse risicokapitaalsector bij de troeven, aangezien er
recentelijk een positieve evolutie waar te nemen is in de toegankelijkheid van risicokapitaal.
De risicokapitaalsector is echter altijd al een knelpunt geweest in België en Vlaanderen,
waardoor men een afwachtende houding aanneemt voor de beoordeling ervan (Bil J.).
Voor strategisch basisonderzoek kan men aankloppen bij de onderzoeksinstellingen IMEC, VITO, VIB en IBBT, het Industrieel Onderzoeksfonds (IOF), het Strategisch Basisonderzoek-programma (SBO), en de IWT-specialisatiebeurzen. Industrieel onderzoek kan op vele impulsen rekenen, zoals steun van het IWT, Eureka, Vlaams Innovatie Systeem (VIS) projecten, enzovoort (VRWB Studiereeks 13, 2004, blz. 105).
70
5.2.1. Risicokapitaalsector
We analyseren achtereenvolgens het formeel en informeel risicokapitaal.
Het aanbod aan formeel durfkapitaal in België was 650 miljoen euro in 2001. Hiervan werd
slechts 410 miljoen euro geïnvesteerd, waarvan de helft in buitenlandse bedrijven
(CLARYSSE B. en HEIRMAN A., 2002, blz. 3).
Het aanbod van formeel risicokapitaal in België en Vlaanderen is te klein in omvang om te
wedijveren op internationaal niveau. Grafiek 3.2. toont een internationale vergelijking anno
2003 57. We kunnen spreken van een zwakke Belgische positie inzake aanbod van het
risicokapitaal zowel in de opstartfase als in de expansiefase (Clarysse B.).
De totale jaarlijkse vraag in België naar durfkapitaal wordt geschat op 1.25 miljard euro
(CLARYSSE B. en HEIRMAN A., 2002, blz. 3).
Deze cijfers tonen aan dat er in België nauwelijks geïnvesteerd wordt, ondanks het
beschikbaar aanbod (Clarysse B.).
Het falen van de markt van het formeel risicokapitaal wordt, althans voor een gedeelte,
opgevangen door het informeel risicokapitaal. De informele investeerders, bestaande uit de
drie F’s en business angels, blijken meer en meer een belangrijke bron van risicokapitaal.
Ook hier scoort België opvallend zwakker dan andere landen (zie Grafiek 3.2., rechts) 58.
57 België haalt in 2003 met een aanbod van risicokapitaal van 4.2 procent van het BBP lang het niveau niet van andere landen als Finland, Nederland en Frankrijk, met respectievelijke percentages van 13.2, 9.6 en 9. 58 Het aantal informele investeerders in percentage van de totale bevolking is lager dan bijvoorbeeld in Duitsland, Finland en Ierland. België scoort hier met 1.72 procent van de bevolking aan informele investeerders evenwel beter dan Frankrijk en Nederland, met respectievelijk 0.53 en 1.29 procent.
71
Grafiek 3.2.: Aanbod van risicokapitaal in 2003
Bron: De Backer K. en Sleuwaegen L., 2005, blz. 48
Recentere cijfers tonen echter een evolutie in de goede richting. Zo rapporteren de resultaten
van het GEM-rapport relatief positieve trends in 2006 (GEM, 2007, blz. 12). De laatste jaren
zijn meer en meer initiatieven ontstaan om de financiering toegankelijker te maken en,
kijkend naar het GEM-rapport, lijken deze projecten hun vruchten af te werpen 59.
Analisten menen bovendien dat er trends waarneembaar zijn die duiden op een grotere
kapitaalbeschikbaarheid voor jonge ondernemingen: beschikbaarheid van schuldfinanciering,
subsidies en risicokapitaal zijn volgens hen makkelijker toegankelijk geworden. Wanneer we
deze toegang vergelijken met het EU gemiddelde, scoren we beter.
Uit onderzoek, van Ernst & Young (E&Y) en Belgian Venture Capital Private Equity
Association (BVA), blijkt dat 78 procent meer durfkapitaal werd geïnvesteerd in Belgische
ondernemingen in 2006 tegenover 2005, en dit voor een totaalbedrag van 233,6 miljoen euro.
Het aantal investeringen is wel gezakt, maar het bedrag per investering is toegenomen. Het
gemiddeld geïnvesteerd kapitaal is in vergelijking met 2005 verdubbeld van 2 miljoen euro
naar 4 miljoen euro.
In de andere Europese landen wordt eveneens een daling van het aantal investeringen
waargenomen. Het aantal deals in Europa nam in 2006 met 27 procent af (Ernst & Young,
12/03/2007).
59 Het GEM-rapport analyseert namelijk de beschikbaarheid van financieringsmiddelen voor ondernemers. Er wordt aangetoond dat 2.73 procent van de Vlamingen in de voorbije drie jaar aan opstartfinanciering bij derden heeft gedaan. Dit ligt boven het percentage in 2005, namelijk 2.49%, en boven het EU gemiddelde.
72
Dit zijn positieve bevindingen voor Vlaanderen. Vooral het feit dat het geïnvesteerd bedrag
per deal toegenomen is, maakt de markt optimistisch (Bil J.).
Enkele van de initiatieven om financiering toegankelijker te maken, worden in het volgend
deel beschreven.
5.2.2. Op de goede weg: organisaties en initiatieven in Vlaanderen
De overheid wil de problematiek rond het risicokapitaal aanpakken. Naast de initiatieven van
de Participatie Maatschappij Vlaanderen, kortweg PMV, bestaan er allerhande projecten en
fondsen die de toegang tot risicokapitaal willen vergemakkelijken.
Verschillende initiatieven staan nog in de kinderschoenen, maar zijn op de goede weg om
succes te oogsten.
5.2.2.1. Participatie Maatschappij Vlaanderen (PMV)
Verschillende initiatieven worden uitgewerkt onder de vleugels van PMV.
ARKimedes is één van die initiatieven. De ARKimedes-fondsen zijn bedoeld om
risicokapitaal op te halen bij het grote publiek en door te sluizen naar Vlaamse starters en
KMO's. Ondernemingen moeten aan bepaalde voorwaarden voldoen om in aanmerking te
komen.
De Winwinlening vormt een ander voorbeeld. Wanneer een vriend of familielid beslist om
geld te investeren in de onderneming, ontvangt hij fiscale voordelen, onder de vorm van een
aantrekkelijk fiscaal regime.
Het NRC-fonds (Fonds voor innovatiegerelateerde non-recurring costs) verleent voorschotten
die ondernemingen moeten terugbetalen in functie van de trapsgewijze commercialisering van
het innovatieve product.
Vinnof staat voor Vlaams Innovatiefonds en verstrekt risicokapitaal aan innovatieve Vlaamse
ondernemers (Vermaercke K.).
Deze en nog verschillende andere projecten moeten de vaak moeilijke toegang tot
risicokapitaal vergemakkelijken. Ze vormen een verklaring voor het positieve resultaat in het
GEM-rapport 60.
60 Aangezien deze initiatieven nog maar recentelijk het daglicht zagen, is het moeilijk om ze te evalueren (Vermaerke K.).
73
Verder dient opgemerkt te worden dat de diverse bestaande en nieuwe
financieringsinstrumenten niet los van elkaar mogen gezien worden. “De instrumenten dienen
complementair te zijn, en een antwoord te geven op de behoefte van de onderneming
gedurende haar volledige levenscyclus (Beleidsnota MOERMAN F. 2004-2009, blz. 65)”.
“Dit zijn mooie initiatieven en stappen in de goede richting maar dit is pas het begin. De
risicokapitaalsector dient dringend verder ontwikkeld te worden (De Waele W.)”.
Naast deze initiatieven van PVM bestaan er ook nog andere bronnen. Enkele worden in het
volgende deel besproken.
5.2.2.2. Andere initiatieven
Zo telt België bijvoorbeeld zeven business angel-netwerken (BAN’s), waarvan vier in
Vlaanderen. Deze vier Vlaamse BAN’s vormen samen BAN Vlaanderen. Binnen dit netwerk
worden startende ondernemers in contact gebracht met informele private investeerders,
business angels genaamd.
Het Instituut voor aanmoediging van Innovatie door Wetenschap en Technologie (IWT)
promoot en financiert precompetitieve en toegepaste O&O (bijlage 3.17.)61.
Elke euro gekregen van het IWT resulteert, volgens onderzoek, in een verhoging van het
onderzoeksbudget met 0.85 tot 1.34 euro (De Tijd, 19/12/2006, blz. 18).
Cattersel J. merkt op dat Inno.com sinds de oprichting in 1998 geen enkele subsidie heeft
gekregen van de overheid. Er werden reeds verschillende dossiers opgesteld voor het IWT,
maar tevergeefs. Cattersel J. meent dat de subsidiepolitiek naar dienstenbedrijven nog te
stroef gebeurt in Vlaanderen (Cattersel J.).
Avecom geniet regelmatig van subsidies van het IWT, wat voor het bedrijf een enorme steun
betekent (De Windt W.).
De Gewestelijke Investeringsmaatschappij voor Vlaanderen (GIMV) is de belangrijkste
durfkapitaalverschaffer in België. De GIMV zetelt vaak in het bestuur van bedrijven, met als Bijlage 3.16. bevat ter volledigheid een algemeen overzicht van deze initiatieven met bijbehorende bedragen, aangepast tot begin 2007. 61 In 2005 bestond het totale steunvolume uit 229.198 miljoen euro. Dit betekent een lichte daling tegenover 2004 en een forse daling tegenover 2003, wanneer het volume respectievelijk 230.147 miljoen euro en 242.246 miljoen euro bedroeg. Dit zijn gigantische bedragen die een goed beleid vragen
74
gevolg dat ze niet alleen zorgt voor financiële middelen, maar tevens een bijdrage levert via
haar kennis en ervaring 62.
�
De Vlaamse overheid investeert in internationaal ondernemen, via Flanders Investment &
Trade (F.I.T.). Deze instelling geeft subsidies aan KMO’s en vooral voor initiatieven op
nieuwe markten.
5.3. Besluit
De financiering van een kenniseconomie is een cruciaal gegeven. Om succesvol te evolueren
naar een kenniseconomie, dient de risicokapitaalsector mee te evolueren. Momenteel is het
aanbod aan risicokapitaal nog te klein, alhoewel zeer positieve tendensen worden genoteerd
voor het jaar 2006.
De overheid is op de goede weg om de financieringsnood op te lossen. Reeds verschillende
fondsen zijn in werking.
Volgens Minister MOERMAN F. is de algemene overtuiging, dat er in Vlaanderen
onvoldoende risicokapitaal is, niet meer juist. “Er zijn de voorbije jaren private en publieke
spaarpotten aangelegd, maar weinigen lijken geïnteresseerd” (De Tijd, 14/02/07, blz. 10).
Daarom moeten de weg naar en de toegang tot risicokapitaal geëffend worden. Teveel
ondernemingen aarzelen om buiten de eigen onderneming middelen aan te trekken voor
risicovollere praktijken (Clarysse B.).
62 Het rendement van GIMV steeg in 2005 tot 17.05 procent. Dit is hoger dan het gemiddelde rendement van 13.3 procent dat sinds de start van GIMV werd gerealiseerd (GIMV jaarverslag, 2005, blz. 7). Dit vormt een positief beeld voor de durfkapitaalsector.
75
6. ICT
De ontwikkeling van de ICT-sector kan men aantonen aan de hand van cijfers over de
bezoldigde tewerkstelling (Algemene Omgevingsanalyse Vlaanderen, 2004, blz. 122) (Tabel
3.6.). Deze groeide in de periode 1993-2002 met 33 procent in de ICT-sector, en ‘slechts’ met
13 procent in het totaal van alle sectoren.
Tabel 3.6.: Bezoldigde werkgelegenheid in de ICT-sector en voor het totaal van alle sectoren in het Vlaamse Gewest ICT Totaal Aandeel ICT
30 juni 1993 48.800 1.762.300 2.8%
30 juni 2002 64.800 1.988.100 3.3%
Groei +33% +13%
Bron: RSZ, bewerking APS (Algemene Omgevingsanalyse Vlaanderen, 2004, blz. 122)
De ICT-sector is in België in 2003 goed voor 6.7 procent van het totale BBP, tegenover 5.5
procent in de EU25, goed voor een 6e plaats in Europa. De groei van de ICT-sector is 3
procent en ligt onder het EU25 gemiddelde van 3.6 (i2010 Annual Report Belgium, 2007, blz.
2).
6.1. Troeven
6.1.2. Aanwezigheid van infrastructuur
België scoort goed op het vlak van de infrastructuur. Vlaanderen behoort namelijk tot één van
de best bekabelde regio’s ter wereld (Allaert G.).
België behaalt in 2003 op gebied van informatie-infrastructuur een mooie Europese score
(bijlage 3.18.).
België scoort meer dan het Europees gemiddelde wat betreft de internettoegang bij zowel
gezinnen als bij ondernemingen. België haalt, samen met Nederland, met een internettoegang
breedband van 12 op 100 inwoners een betere positie dan haar buurlanden. De EU15 tekent 6
op 100 inwoners op (DE BACKER K. en SLEUWAEGEN L., 2005, blz. 30).
76
Recentere cijfers, uit 2005, bevestigen deze sterke positie. België bezet de Europese top wat
betreft DSL aansluiting, met een dekking van 100 procent van de bevolking (i2010 Annual
Report Belgium, 2007, blz. 2).
Wanneer we de prijs van telecommunicatie naast deze cijfers plaatsen, kan een samenhang
opgemerkt worden (bijlage 3.19.). We beschikken in België over de laagste prijzen in Europa
op vlak van nationale gesprekken en internettoegang (DE BACKER K. en SLEUWAEGEN
L., 2005, blz. 29).
6.2. Hindernissen
6.2.1. Investeringen in ICT
De O&O uitgaven in OESO landen voor ICT als percentage van de bedrijfsinvesteringen in
de sector worden weergegeven in bijlage 3.20. België scoort ondermaats met 22.4 procent in
de periode 1995-2002. Ierland staat met 70.2 procent op kop.
Cijfers voor 2003 geven een licht positiever beeld met 22.8 procent, wat evenwel nog onder
het EU25 gemiddelde van 25.7 ligt (i2010 Annual Report Belgium, 2007, blz. 2).
Gezien het belang van ICT-investeringen voor de BBP groei, moeten de Vlaamse O&O
inspanningen de hoogte in (Dewaele S.).
Wat betreft O&O in ICT, heeft Vlaanderen reeds een aantal initiatieven genomen. Aangezien
ICT een uiterst breed domein omvat, moet Vlaanderen keuzes maken. Meerbepaald moet
Vlaanderen de niches voor ogen houden waarin ze een voorsprong heeft of kan maken. Er
werden al stappen in de goede richting gezet met de strategische onderzoekscentra IMEC en
IBBT (Vlaanderen i2010, 2006, blz. 4).
IBBT is binnen de groep van de vier strategische onderzoekscentra IBBT, IMEC, VIB en
VITO het enige vraaggedreven interdisciplinair onderzoeksinstituut. De deelnemende
bedrijven bepalen immers de onderzoeksagenda. Bovendien heerst een hechte samenwerking
tussen de onderzoeksteams en het bedrijfsleven (De Waele W.)63.
63 De overheid ziet de bijdrage van deze onderzoekscentra en besliste in 2007 dan ook tot een nieuwe beheersovereenkomst met IBBT en een verhoging van de onderzoeksdotatie met 4.2 miljoen euro. Ook met IMEC bestaat er een nieuwe beheersovereenkomst (Persmededeling Vlaamse Regering, URL:
77
Naast de strategische onderzoekscentra zijn er in Vlaanderen ook andere steunkanalen voor
O&O in ICT. Zo worden bijvoorbeeld subsidies en onderzoeksmandaten toegekend door het
IWT.
Naast investeringen in O&O, dient men ook te investeren in onderwijs.
“Omdat een basiskennis in ICT noodzakelijk is om deel te nemen aan alle aspecten van de
kennismaatschappij, is het een overheidsprioriteit om iedereen deze vaardigheden bij te
brengen. Bijgevolg krijgt ICT een belangrijke plaats in het onderwijs (Digitaal Actieplan
Vlaanderen, 2005, blz. 10)”.
Verder moeten er in Vlaanderen voldoende ICT specialisten opgeleid worden.
6.2.2. Benutten van de aanwezige infrastructuur
België is in 2006 één van de Europese landen met de beste breedbandconnectie. Dit is een
troef die Vlaanderen ten volle moet benutten. Anno 2006 is hiervan nog geen sprake.
Met het hoge niveau van bekabeling stemmen namelijk geen gelijke niveaus van gebruik,
vaardigheden en service overeen (i2010 Annual Report Belgium, 2007, blz. 2).
6.2.2.1. Gebruik
Zo moeten België beter scoren op gebied van internetaansluiting en breedbandpenetratie.
Qua internetaansluiting scoren de Belgische gezinnen in 2006 relatief zwak (bijlage 3.21.) 64.
Op gebied van breedbandgebruik nemen de Vlaamse gezinnen een gemiddelde positie in
(bijlage 3.22.) 65.
De Belgische bedrijven bevinden zich aan de Europese top voor internetgebruik, met 96
procent van de bedrijven die internettoegang hebben. Hiervan bestaat 70 procent uit
breedband (Digitaal Actieplan Vlaanderen, 2005, blz. 4).
<www.vlaanderen.be/servlet/Satellite?c=NB_Nieuwsbericht&cid=1174021208256&lang=NL&pagename=nieuwsberichten/NB_Nieuwsbericht/Nieuwsbericht>.02/04/07.). 64 De Belgische gezinnen scoren 54 procent, wat wel op het EU15 gemiddelde ligt. Vlaanderen scoort iets hoger met 60 procent, wat echter veraf blijft van koploper Nederland met 80 procent. De Scandinavische landen volgen Nederland op de voet. 65 Ze halen 53 procent in 2006. IJsland is koploper met 72 procent, gevolg door Nederland met 66 procent. Ook de Scandinavische landen scoren hoog.
78
Uit deze gegevens kan men niets af te leiden over het daadwerkelijke gebruik, aangezien men
alleen de aansluiting tot het internet kan nagaan. Naast de aansluiting is er ook nood aan
motivatie, middelen en kennis.
Het gebruik van andere media zoals de digitale televisie is zeldzaam. We staan anno 2005 op
de 18de plaats in Europa met 7.3 procent van de gezinnen met digitale televisie, tegenover
30.6 procent in de EU25 (i2010 Annual Report Belgium, 2007, blz. 2).
6.2.2.2. Vaardigheden Op gebied van vaardigheden op gebruikersniveau scoort België gemiddeld ten opzichte van
Europa (i2010 Annual Report Belgium, 2007, blz. 1) 66.
Qua vaardigheden van ICT-specialisten scoort België enorm zwak 67.
Deze scores zijn ondermaats voor een regio als Vlaanderen. Indien Vlaanderen naar een
kenniseconomie wil evolueren moeten de ICT-vaardigheden op een hoger niveau gebracht
worden.
Dit kan via opleidingen in ondernemingen en meer afgestudeerden in ICT-gerelateerde
wetenschappen. Het imago van de ‘ICTer’ moet opgewaardeerd worden (Cattersel J.). De
overheid moet hier inspringen via sensibilisering.
6.2.2.3. Services
Het gebruik van online diensten door Belgische bedrijven toont verschillende evoluties.
Op gebied van e-business wordt een positieve evolutie waargenomen (i2010 Annual Report
Belgium, 2007, blz. 2) 68. Men moet opmerken dat er relatief zwak gescoord wordt wat betreft
de beveiliging 69.
Op gebied van e-commerce wordt eveneens opvallend zwak gescoord 70.
66 In 2006 gebruikt 41.1 procent van de werknemers een computer met internetaansluiting, tegenover een EU25 gemiddelde van 36.1, goed voor een achtste plaats. 67 We staan op de zestiende plaats wat betreft het aantal personen met ICT-gebruikersvaardigheden, met 18.5 procent wat evenveel is als het EU25 gemiddelde. België staat op de 23ste plaats wat betreft het aantal personen met specialistische ICT-vaardigheden, met een score van 2.4 procent tegenover een EU25 gemiddelde van 3.1 procent (i2010 Annual Report Belgium, 2007, blz. 2). 68 Zo beschikt 44.3 procent van de Belgische bedrijven over geïntegreerde interne bedrijfsprocessen, goed voor een 7de Europese plaats, en 17.3 procent over geïntegreerde externe bedrijfsprocessen, goed voor een 3de Europese plaats. Verder gebruikt 17.1 procent van de bedrijven een digitale handtekening, wat een 5de plaats oplevert. 69 Slechts 32.7 procent van de bedrijven gebruikt beveiligde servers, wat zorgt voor een 15de plaats.
79
De overheid dient eveneens de ICT-evolutie te volgen, maar scoort op de meeste vlakken
enorm zwak (i2010 Annual Report Belgium, 2007, blz. 2) 71.
6.2.3. Tekort aan ICT- personeel
De vraag en het aanbod van ICT-personeel stemmen niet meer overeen, wat vooral te maken
heeft met de specialisatie en het hoogtechnologische profiel van de in te vullen jobs (Cattersel
J.).
Agoria heeft in 2006 een enquête uitgevoerd over de behoeften aan ICT-personeel. Hieruit
werd besloten dat in de hele economie 13.260 vacatures bestaan. In de ICT-sector heerst de
grootste vraag, gevolgd door de ondernemingen uit de dienstensector, de industrie en de
overheid (BUYSE D., 2006).
Er dient dringend gesleuteld te worden aan het imago van de wetenschappelijke en
technologische studies 72. De studie met betrekking tot ICT behoort daar ook toe.
“Het imago van de informaticus wordt niet alleen als saai afgeschilderd, het is ook te vaag
(Cattersel J.)”.
Sensibilisering door de overheid kan het saaie imago verbeteren (Dewaele S.)
Om aan het probleem van de vaagheid tegemoet te komen maakt Agoria in bovenvermelde
enquête een opsplitsing van de ICT-functie in twaalf verschillende functies (Jobat, 13/05/06,
blz. 12). Het is nu aan de ICT-sector om deze twaalf functies te onderscheiden en toe te
passen.
70 Slechts 7.9 procent van de totale omzet van de Belgische bedrijven bestaat uit e-commerce, tegenover een EU25 gemiddelde van 11.7 procent, wat resulteert in een 13de plaats. Slechts 14.6 procent van de bedrijven ontvangt internetorders, wat evenwel boven het EU25 gemiddelde ligt, goed voor een 12de plaats. Het percentage van Belgische bedrijven die aankopen op het internet uitvoert komt op 43.8 procent, boven het EU25 gemiddelde van 37.9, goed voor een 11de plaats. 71 Slechts 18.2 procent van de publieke basisdiensten is volledig online beschikbaar voor burgers, tegenover een EU25 gemiddelde van 36.8, wat een 21ste Europese positie met zich meebrengt. Daarnaast maakt 30.2 procent van de Belgische bevolking gebruik van e-government diensten, goed voor een 11de plaats. Opmerkelijk is het gebruik van online overheidsdiensten door bedrijven. 87.5 procent van de publieke basisdiensten voor bedrijven is volledig online beschikbaar, goed voor een mooie 3e Europese plaats, maar slechts 59.3 procent van de bedrijven maakt hiervan gebruik, wat onder het EU25 gemiddelde van 63.7 procent ligt en resulteert in een zwakke 20ste positie. 72 zie supra, blz. 45
80
6.3. Besluit
De Belgische ICT-infrastructuur is goed uitgebouwd, maar verdient een betere benutting.
De meeste bedrijven in België gebruiken e-mail en internet, maar de implementatie van
zakelijke processen en online activiteiten gebeurt nog te weinig.
Er ontstaat een kloof op het gebied van e-business in meer geavanceerde toepassingen
(Digitaal Actieplan Vlaanderen, 2005, blz. 4). Het is deze digitale kloof die de overheid wil
wegwerken met het Digitaal Actie Plan.
Het aantal internetaansluitingen en de breedbandpenetratie moeten stijgen. Daarnaast moet het
gebruik van digitale televisie breder verspreid worden.
De Belgische vaardigheden op ICT-gebied dienen dringend bijgeschaafd te worden.
De mogelijkheden van online diensten moeten beter benut worden, zowel door de bedrijven
als door de overheid en de burgers.
De investeringen in ICT dienen ook mee te evolueren. Investeringen in ICT-gerelateerd O&O
en onderwijs kunnen het Belgisch ICT-gebeuren naar een hoger niveau tillen.
Tenslotte dient het imago van de informaticus opgewaardeerd te worden. Dit kan via
sensibilisering door de overheid.
7. Valorisatie van O&O activiteiten en kennistransfer
7.1. Hindernissen
“De zwakste schakel in de Vlaamse economie is ongetwijfeld de valorisatie van de resultaten
van het onderzoek in Vlaanderen en de transfer van kennis (Beleidsnota MOERMAN F.
2004-2009, blz. 50)”. Deze activiteiten zijn nochtans noodzakelijk indien men een innovatief
beleid wil doen slagen.
Zoals vele landen in de EU, kampt ook Vlaanderen met een kennisparadox: er is voldoende
hoogwaardige kennis aanwezig, maar die kennis vindt moeilijk haar weg naar industriële
activiteiten of naar maatschappelijke toepassingen (Beleidsnota MOERMAN F. 2004-2009,
blz. 12).
81
Onderzoek bevestigt dat Vlaanderen onvoldoende slaagt in het omzetten van O&O resultaten
in innovatieve producten en diensten (DE BACKER K. en SLEUWAEGEN L., 2003, blz.
100).
Allaert G. spreekt eveneens van de kennisparadox, ook de innovatieparadox genoemd. “We
hebben veel parate kennis, maar weinig toegepaste kennis in universiteiten en hogescholen
(Allaert G.)”.
Het is deze toegepaste kennis die noodzakelijk is om tot commercialiseerbare producten en
diensten te komen. Het probleem situeert zich vooral bij de bedrijven en kennisinstellingen
zelf: ze zoeken te weinig contact met elkaar. Er is voor de bedrijven een hoge drempel om aan
te kloppen bij onderzoeksinstellingen, vaak omdat ze niet weten welk onderzoek hen allemaal
aangeboden wordt.
Daarom is het, volgens Allaert G., de taak van de onderzoeksinstellingen om toenadering te
zoeken. Hij haalt het voorbeeld aan van de autofabrikant Volvo, waarvoor reeds diepgaand
universitair onderzoek wordt uitgevoerd. Faculteiten zoals Economie en Bedrijfskunde, en
Rechtsgeleerdheid moeten meer de stap zetten naar de bedrijven (Allaert G.).
De valorisatiegraad kan in cijfers gevat worden aan de hand van het aantal wetenschappelijke
publicaties, patenten en spin-offs.
Het aantal wetenschappelijke publicaties geeft een beeld van de wetenschappelijke productie
in een land of regio. Er werd reeds aangegeven dat Vlaanderen een mooie positie bekleedt
betreffende het aantal publicaties 73. De Scandinavische landen scoren opvallend beter maar
buurlanden als Frankrijk en Duitsland scoren zwakker.
Om na te gaan in hoeverre O&O resulteert in producten op de markt, concentreert men zich
op het aantal aangevraagde patenten. Er bestaan twee grote systemen, namelijk het US Patent
and Trademark Office (USTPO) en het European Patent Office (EPO).
Cijfers tonen aan dat Vlaanderen goed presteert in vergelijking met de andere landen
opgenomen in de tabel (bijlage 3.23.) 74.
73 zie supra, blz. 26 74 Met 28,41 EPO aanvragen per miljoen inwoners in 2003 scoort Vlaanderen namelijk beter dan Zweden (!), Frankrijk, Italië, Verenigd Koninkrijk, Nederland en Spanje. Spanje scoort trouwens opvallend zwak met 3.56 EPO aanvragen. Koploper is Duitsland met 51.20 aanvragen in 2003. De Scandinavische landen scoren enorm laag. Enkel Finland kan een mooi aantal van 30.16 EPO aanvragen voorleggen. Denemarken en Zweden scoren respectievelijk 7.62 en 12.75 aanvragen. De zwakke score van de Scandinavische landen, voorbeeldeconomieën op gebied van O&O en innovatie, illustreert dat patenten eigenlijk geen goede graadmeter zijn voor de O&O intensiteit in een land, zoals reeds opgemerkt in deel theorie. Bemerk ook de dalende evolutie van 1993 tot 2003.
82
De Vlaamse score moet evenwel gerelativeerd worden, aangezien onderzoek (Vlaanderen In
Actie, 2006, blz. 13) aantoont dat de regio Vlaanderen in 2004 op een zwakke 24ste plaats
staat in Europa met 161.2 EPO patenten per miljoen inwoners.
Het aantal spin-offs in Vlaanderen heeft een grote sprong gekend in het jaar 2000. Waar er
voor het jaar 2000 nooit meer dan 10 spin-offs per jaar werden opgericht, tekent men in 2000
een aantal van 20 opgestarte spin-offs (zie bijlage 3.24.)
Universiteiten voelen een toenemende druk om spin-offs op te richten. Zo houdt de overheid
in haar financiering aan universiteiten meer en meer rekening met het aantal spin-offs dat
wordt afgeleverd (De Clercq M.).
Gezien de belangrijke rol van spin-offs in een kenniseconomie, is dit een heel goede evolutie.
“Deze rol is van dubbele aard: een deel van de spin-offs kan uitgroeien tot grote bedrijven,
een ander deel wordt opgeslorpt door bestaande bedrijven. Op beide manieren versterken ze
de groei van de kenniseconomie (Clarysse B.)”.
Ondanks de vele Vlaamse universiteiten en kenniscentra, bestaan er in Vlaanderen anno 2007
te weinig spin-offs. Dit valt enorm te betreuren aangezien spin-offs de algemene
innovatiedynamiek van regio’s voeden. Een agressieve promotie van Vlaanderen moet het
aantal spin-offs doen toenemen (CLARYSSE B., 2004, blz. 162).
Naast deze drie indicatoren, namelijk wetenschappelijke publicaties, patenten en spin-offs,
zijn er ook nog andere indicatoren die een beeld kunnen geven van de valorisatiegraad. Denk
hierbij aan incubatiecentra en interfacediensten.
7.2. Besluit
Samenwerking tussen kennisinstellingen en bedrijven blijkt een cruciaal gegeven te zijn om
tot valorisatie te kunnen komen.
Deze samenwerking uit zich het beste in het ontstaan van spin-offs. Vlaanderen telt anno
2006 nog steeds te weinig spin-offs. Aangezien dit een belangrijke indicator voor valorisatie
is, besluiten we dat Vlaanderen dringend het fenomeen van spin-offs moet promoten.
Patenten en wetenschappelijke publicaties geven een minder goede indicatie van de
valorisatiegraad, aangezien zij niet vanzelfsprekend tot een valoriseerbaar product komen. Ter
volledigheid worden zij wel vermeld.
83
Wat betreft het aantal patenten in Vlaanderen stellen we een stijgende evolutie vast, zowel
voor EPO als voor USTPO patenten. Er is evenwel nog ruimte voor verbetering, aangezien
deze patenten zich vooral situeren in grotere ondernemingen. KMO’s zijn hier opvallend
afwezig (Vlaams Indicatorenboek, 2005, blz. 163).
Het aantal wetenschappelijke publicaties in Vlaanderen situeert zich op een aanvaardbaar
niveau.
8. Vlaanderen als aantrekkelijke investeringsregio
“Men moet werk maken van de actieve promotie van Vlaanderen als kennisregio en als
magneet voor buitenlands talent en buitenlandse kennisinvesteringen (Beleidsnota
MOERMAN F. 2004-2009, blz. 54)”.
Dit is de belangrijkste taak van de overheid in een kenniseconomie: zorgen voor een
aantrekkelijke omgeving, opdat bedrijven activiteiten met een hoge toegevoegde waarde
kunnen ontplooien (De Waele W.).
Ernst & Young voerde in 2005 voor de tweede maal een onderzoek uit naar de attractiviteit
van België als plaats om te investeren (Ernst & Young, 2005).
Wanneer we ons enkel concentreren op de Europese landen, merken we een relatieve zwakke
negende plaats van België op (bijlage 3.25.). Er is zelfs een daling genoteerd van het aantal
internationale investeringen ten opzichte van 2003. De opmars van een aantal Oost Europese
landen valt op. Verder is het opmerkelijk dat Zweden net binnen de toptien valt en dat landen
als Nederland en Denemarken de toptien zelfs niet halen.
De Belgische troeven en hindernissen op het vlak van aantrekkelijkheid worden in het
volgende deel behandeld. Er wordt hier vooral focus gelegd op de hindernissen.
8.1. Troeven
De Belgische troeven zijn de levenskwaliteit, de kwaliteit van de arbeidsmarkt en de
telecommunicatie-infrastructuur (Tabel 3.7.). De stabiliteit van het sociale klimaat en de
transport - en logistieke infrastructuur vervolledigen de lijst van de topvijf. Vooral de
kwaliteit van de arbeidsmarkt wordt meer geapprecieerd tegenover 2004.
84
Verder zijn de beschikbaarheid en de kwaliteit van O&O in 2005 een troef, terwijl dit in 2004
nog een handicap was. Dit is een opmerkelijke vaststelling die meer onderzoek vergt,
aangezien over het algemeen de O&O activiteit in België en Vlaanderen als hindernis wordt
gezien.
Een vergelijking met onze buurlanden toont gelijkaardige rangschikkingen. Het is opvallend
dat de fiscale bedrijfskosten in Nederland een troef zijn, terwijl ze voor België en de andere
buurlanden als handicaps geklasseerd worden.
Tabel 3.7.: Belangrijkste troeven van Vlaanderen als vestigingsplaats
België België Nederland Frankrijk Duitsland Belangrijkste troeven van Vlaanderen als
vestigingsplaats (op 20 mogelijkheden) 2003 2004 2004 2004 2004
Levenskwaliteit 1 1 2 1 4
Kwaliteit van de arbeidsmarkt 6 2 4 4 1
Telecommunicatie-infrastructuur 4 3 3 2 3
Stabiliteit van het sociaal klimaat 2 4 1 - 5
Transport- en logistieke infrastructuur 5 5 5 3 2
Cultuur en taal 3 6 8 6 -
Duidelijkheid en stabiliteit politieke,
wettelijke en regelgevende omgeving
7 7 7 7 9
Beschikbaarheid en kwaliteit van O&O - 8 - 8 7
Specifieke expertise 8 9 - 9 6
Bron: Ernst &Young, 2005, blz. 18
8.2. Hindernissen De hoge loonkost, de fiscale bedrijfslasten en de flexibiliteit van de arbeidswetgeving blijken
de grote handicaps van België als investeringsregio te zijn (Tabel 3.8.).
Uit interviews is gebleken dat er ook andere belangrijke pijnpunten bestaan. Zo moet, via een
actieve promotie, het imago van Vlaanderen verbeteren. De soort van activiteiten die we
aantrekken is van belang. Daarnaast is het tekort aan huisvestingsmogelijkheden een te
overwinnen hindernis.
85
Tabel 3.8.: Belangrijkste handicaps van Vlaanderen als vestigingsplaats
België België Nederland Frankrijk Duitsland Belangrijkste handicaps als
vestigingsplaats (op 20 mogelijkheden) 2003 2004 2004 2004 2004
Loonkosten 1 1 1 1 1
Fiscale Bedrijfslasten 2 2 - 3 3
Flexibiliteit van de Arbeidswetgeving 4 3 2 2 2
Overheidssubsidies en –steun 7 4 5 4 6
Mogelijkheid tot productiviteitsverhoging 3 5 4 5 4
De Belgische binnenlandse markt - 6 6 - -
Beschikbaarheid, kost en reglementering
m.b.t. bedrijfsterreinen
5 7 3 7 7
Gunstregime voor buitenlandse kaderleden
en hoofdkwartieren
9 8 9 6 5
Toegang tot lokale investeerders 8 9 7 9 8
Bron : Ernst &Young, 2005, blz. 19
8.2.1. Imago
Het Belgische/Vlaamse imago speelt een grote rol. Het overheidsbeleid dient daarom de regio
als ondernemingsvriendelijk en vooruitstrevend voor te stellen (Allaert G.).
Het imago van België is beter bij bedrijfsleiders die reeds in ons land actief zijn.
Daartegenover staat dat te weinig internationale bedrijfsleiders een goed zicht hebben op de
troeven van ons land. Vandaar dat geopperd wordt de eigen bedrijfsleiders ambassadeurs voor
België te maken. “Aangezien ongeveer de helft van de investeerders inlichtingen inwint bij
collega’s alvorens een beslissing te nemen, en deze collega’s het investeringsklimaat in
België vrij positief vinden, hebben de verschillende overheden er alle belang bij deze
bedrijfsleiders als economische ambassadeurs te gebruiken. Zij vormen de beste publiciteit
om nieuwe investeerders naar België te halen (Ernst &Young, 2005, blz. 27)”.
8.2.2. Soort activiteiten
Men kan zich de vraag stellen voor welke soort activiteiten België aantrekkelijk is. Uit
onderzoek weet men dat buitenlandse investeerders vooral investeren in hoofdkwartieren,
logistieke centra en administratieve en boekhoudkundige backoffices. O&O scoort minder
86
goed. Designcentra en productiebedrijven scoren het slechtst (Ernst & Young, 2005, blz. 20).
Vooral het aantal vestigingen van O&O centra moet stijgen. De O&O intensiteit in een land
vormt namelijk een belangrijke indicator in een kenniseconomie.
Het lage aantal productiebedrijven wordt verklaard door de hoge loonkost. Bovendien blijkt
uit onderzoek dat vooral de telecom- en hoogtechnologische sectoren de loonkost als een
handicap beschouwen (Ernst & Young, 2005, blz. 20).
8.2.3. Huisvestingsmogelijkheden
Het tekort aan huisvestingsmogelijkheden voor bedrijven in verscheidene Vlaamse streken
kan ook als hinderpaal genoemd worden. Daarom dringt zich een dynamischer beleid ten
aanzien van bedrijventerreinen op. Allaert G. meent dat een permanente modernisering
noodzakelijk is indien men aantrekkelijk wil worden en blijven. Vlaanderen kent immers
teveel verouderde bedrijventerreinen die niet meer aangepast zijn aan de noden van vandaag.
Niet alleen de renovatie van bestaande terreinen maar ook de ontwikkeling van nieuwe
terreinen is noodzakelijk in Vlaanderen. Gent vormt een voorbeeld. Vele bedrijven worden
aangetrokken door de Gentse biotechsector, maar de beschikbare ruimte hiervoor is
ontoereikend. Door onder andere nieuwe terreinen uit te bouwen als wetenschapspark,
probeert men het hoofd te bieden aan deze problematiek (Allaert G.).
8.2.4. Rol van de overheid
De overheid moet haar steentje bijdragen om België/Vlaanderen aantrekkelijker te maken
voor buitenlandse investeringen. Het oppoetsen van het Vlaamse imago behoort tot haar
taken, maar zij moet zich vooral concentreren op fiscaliteit 75.
Daarnaast dienen training en opleiding en de link tussen industrie en onderzoek ook tot de
prioriteiten te behoren (bijlage 3.26.).
De Vlaamse overheid stelt een geïntegreerd en coherent beleid voorop inzake het aantrekken
van buitenlandse investeringen (Beleidsnota MOERMAN F. 2004-2009, blz. 33). Naast het
aantrekken van nieuwe investeerders van buitenlandse oorsprong, gaat er bijzondere aandacht
uit naar het behoud van de bestaande buitenlandse investeerders in Vlaanderen en naar het
gevaar van de delocalisatie.
75 zie infra, blz. 89
87
Met dit doel voor ogen werd in Vlaanderen in 2005 Flanders Investment and Trade (FIT)
opgericht. De FIT staat in voor een nazorgstrategie van de in Vlaanderen gevestigde
buitenlandse bedrijven om snel te kunnen inspelen op hun noden
(URL: <www.flandersinvestmentandtrade.be>).
8.3. Besluit
We beschikken in België/Vlaanderen over belangrijke troeven zoals de levenskwaliteit, de
kwaliteit van de arbeidsmarkt en de telecom-infrastructuur. Deze troeven moeten optimaal
benut worden om investeerders aan te trekken.
De loonkosten, de fiscaliteit en de stroefheid van de arbeidswetgeving zijn hindernissen die
zorgen voor een daling van de aantrekkelijkheid. Het Vlaamse imago, de soort van
activiteiten die we aantrekken en de huisvestingsmogelijkheden hebben eveneens een
negatieve invloed op de Belgische/Vlaamse aantrekkelijkheid.
De overheid moet haar beleid aan deze noden aanpassen.
Algemeen genomen is de perceptie van België als investeringsland gedaald. In 2005 vindt 23
procent van de ondervraagden dat de perceptie verbeterd is tegenover het voorgaande jaar. In
2004 bedroeg dit percentage nog 33 procent. Er is een grote groep, namelijk 58 procent, die
twijfelt over deze perceptie (Ernst & Young, 2005, blz. 23).
9. Het overheidsoptreden
Hoe presteert de (Vlaamse) overheid? Overregulering, fiscale en administratieve
ontmoedigingen zijn hindernissen die vaak worden aangehaald (Dewaele S.). Het
overheidsoptreden wordt dan ook veelal gezien als een hindernis voor een kenniseconomie in
Vlaanderen.
We gaan eerst en vooral na wat de kwaliteit van de overheid is, waarna we ingaan op
specifieke hindernissen, zoals de fiscaliteit.
88
9.1. Hindernissen
De algemene kwaliteit van de overheid scoort zwak in Vlaanderen.
Bovendien moet de overheid zorgen voor een flexibelere regulering, meer participatie in ICT,
meer betrokkenheid bij de financiering en investeringen in infrastructuur.
9.1.1. Algemene kwaliteit van de overheid
Bijlage 3.27. maakt de kwaliteit van de overheid in 15 Europese landen duidelijk.
Op het gebied van uitgaven als percentage van het BBP, staat België op de vijfde plaats. Dit is
onvoldoende indien België/Vlaanderen zich wil profileren als aantrekkelijke regio, als een
kenniseconomie.
Het Belgisch vertrouwen in de overheid is enorm zwak in vergelijking met de andere landen.
Bovendien scoort België ook relatief zwak op gebied van de performantie van de overheid. Er
hapert vooral iets aan de overheidswerking in enge zin, namelijk de administratie.
Het gaat met andere woorden niet goed met de kwaliteit van onze overheid, gemeten volgens
internationale standaarden. Deze resultaten dienen echter kritisch benaderd te worden,
omwille van ondermeer negatieve generalisaties, zoals ten tijde van de zaak Dutroux
(MOESEN W., 2004, blz. 9).
Men kan niet ontkennen dat België ondermaats presteert inzake overheidswerking, gelet op de
budgettaire middelen die men hiervoor vrijmaakt (MOESEN W., 2004, blz. 16).
De matige scores voor de kwaliteit van de overheid zijn een indicatie van de te grote
overheidsregulering in ons land.
Aan de hand van enigszins verouderde data kan het sterkere overheidsingrijpen in België in
vergelijking met enkele Europese landen en de VS worden aangetoond (bijlage 3.28.). Vooral
het rechtstreekse overheidsingrijpen in België springt in het oog 76.
Dit overheidsingrijpen in België en Vlaanderen moet dringend afnemen (De Clercq M.).
76 Met een score van 3.78 scoren we een stuk hoger dan de andere landen. We moeten een voorbeeld nemen aan Ierland, met een score van 0.46 en aan de VS, met een score van 0.87. Betreffende het aantal overheidsbedrijven scoort Finland opvallend hoog met 3.28. België scoort 2.01. Opnieuw scoort de VS goed met 0.84. Duitsland en Ierland volgen met respectievelijk 1.22 en 1.32.
89
9.1.2. Regulering
De regulering in Vlaanderen is een wezenlijk minpunt in de aantrekkelijkheid van onze regio
(De Windt W.).
De drie voornaamste maatregelen die de overheid moet nemen om België aantrekkelijker te
maken, zijn een verlichting van de loonkost, een verlichting van de sociale lasten en een
versoepeling van de arbeidswetgeving (Ernst & Young, 2005, blz. 24).
Een andere hindernis tot aantrekkelijkheid is de verscheidenheid van de lokale
belastingstelsels in België, met onder andere provinciale en gemeentelijke belastingen. Het is
enorm moeilijk om zich een beeld te vormen van alle mogelijke belastingen waaraan men
onderworpen wordt. Dit wordt gesteld door bijna 60 procent van de ondervraagden (Ernst &
Young, 2005, blz. 24).
De overheid probeert de zwakke scores op gebied van fiscaliteit te verbeteren via allerlei
steunmaatregelen.
Eén ervan is de notionele interestaftrek. Deze invoering van de aftrek voor risicokapitaal is
een fiscale stimulans, aangezien bedrijfsfinanciering met eigen vermogen fiscaal wordt
aangemoedigd. Deze maatregel blijkt uit onderzoek te weinig gekend (Ernst & Young, 2005,
blz. 26). De kleine groep van 35 procent die deze maatregelen wel kent, ervaart ze evenwel
als positief (bijlage 3.29.).
De winstvrijstelling voor wetenschappelijk personeel werd met veel lof onthaald. Met deze
maatregel krijgt een onderneming namelijk een vrijstelling van de belastbare winst tot 12.780
euro, per extra aangeworven personeelslid voor wetenschappelijk onderzoek.
Er bestaan ook nog andere belastingsvoordelen voor O&O, zoals bijvoorbeeld een
belastingskrediet voor O&O, een verhoogde interestaftrek voor O&O, een belastingsvrije
innovatiepremie en een vrijstelling van bedrijfsvoorheffing (Trends, 02/11/2006, blz. 76).
Concrete resultaten over de doeltreffendheid van deze instrumenten zijn nog niet beschikbaar,
maar het voorhanden zijn van de instrumenten betekent in ieder geval een stap in de goede
richting (Verboven P.). Deze instrumenten moeten Vlaanderen aantrekkelijker maken voor
(buitenlandse) investeerders, maar ook voor (buitenlandse) onderzoekers en ondernemers.
90
Het is evenwel moeilijk om inzicht te krijgen in dit kluwen van fiscale steunmaatregelen
(Clarysse B.). De overheid dient dan ook een duidelijk globaal kader voor steunmaatregelen
voor O&O te scheppen.
Bovendien gebeurt de implementatie aan de hand van teveel regelgeving. “De politieke wil
om bepaalde maatregelen te nemen is aanwezig maar de administratieve rompslomp rond
deze maatregelen verlaagt de efficiëntie en effectiviteit ervan (De Waele W.)”.
9.1.3. ICT
“De Vlaamse overheid wil de ICT-sector, als sleutelsector voor de gehele economie, alle
kansen geven om zich verder te ontwikkelen. Investeren in onderzoek en ontwikkeling staan
hierbij op de eerste plaats (Dewaele S.)”.
Dit is een mooi voornemen maar dient ook in de praktijk omgezet worden.
ICT moet meer ingebed worden in het onderwijs, zowel in het secundair als het hoger.
Daarnaast is er een grote nood aan ICT-specialisten. De overheid kan helpen door het imago
van informatici te verbeteren via sensibilisering.
E-governance speelt een grote rol in een kenniseconomie. De Vlaamse Overheid maakt
momenteel te weinig gebruik van de mogelijkheid tot online diensten. In de toekomst moet
hieraan gewerkt worden.
9.1.4. Financiering
De overheid draagt reeds haar steentje bij via allerlei initiatieven en fondsen, maar moet nog
meer inspanningen doen om de beschikbaarheid en toegankelijkheid van risicokapitaal te
verhogen. Via sensbilisering kan ook veel bereikt worden (Clarysse B.).
9.1.5. Transport - en onderzoeksinfrastructuur
In deze verhandeling wordt de infrastructuur niet als kernindicator behandeld. Desalniettemin
is de rol van de overheid hierin heel groot.
Op het vlak van transportinfrastructuur moet zij op continue basis investeringen uitvoeren om
de bereikbaarheid naar en in Vlaanderen te garanderen (De Clercq M.).
91
Allaert G. roemt Vlaanderen om de aanwezige infrastructuur, maar betreurt de weinig
efficiënte benutting en de lage investeringen in kwaliteit. Het Vlaams wegennet is het meest
fijnmazige van de wereld; weg, spoor en water in acht genomen. Dit betekent een enorme
troef, maar deze moet dan ook optimaal benut worden, wat in Vlaanderen te weinig gebeurt.
Dichtheid van transportnetwerken correspondeert immers niet noodzakelijk met
netwerkkwaliteit (Allaert G.).
“De beschikbare onderzoeksinfrastructuur bepaalt in belangrijke mate de wetenschappelijke
kwaliteit, het economisch potentieel en de internationale aantrekkingskracht van het
innovatiesysteem (Beleidsnota MOERMAN F. 2004-2009, blz. 43)”.
Op vlak van onderzoeksinfrastructuur onderneemt de overheid concrete stappen met het
Hercules programma. Het Hercules-programma, gelanceerd in 2006, beoogt grootschalige
investeringen in onderzoeksapparatuur voor fundamenteel en strategisch basisonderzoek. De
Vlaamse Overheid zal bijdragen in de aankoop- en onderhoudskosten om niet alleen het
wetenschappelijk onderzoek te stimuleren maar ook de continuïteit ervan te garanderen.
Aangezien dit project pas in 2007 operationeel is, zijn nog geen resultaten beschikbaar over
het programma (Dewaele S.).
De Vlaamse Raad voor Wetenschapsbeleid stelt dat kwalitatief hoogstaande en geavanceerde
onderzoeksapparatuur noodzakelijk is voor het realiseren van een innovatieklimaat in
Vlaanderen (VRWB Studiereeks 13, 2004, blz. 102).
9.2. Besluit
De overheid moet helpen België aantrekkelijker te maken voor buitenlandse investeringen.
Focus op fiscaliteit, training en opleiding en de link tussen industrie en onderzoek is nodig.
Ook het oppoetsen van het Vlaamse imago behoort tot de prioritaire taken van de overheid
(Clarysse B.).
De drie grote taken van de overheid in beschouwing genomen, namelijk promotie van O&O,
de uitbouw van een nationaal/regionaal innovatiesysteem en de uitwerking van een
stimulerende overkoepeling 77, zorgt voor een gemiddelde score.
77 zie supra, blz. 18
92
In het algemeen scoort de overheid relatief zwak op gebied van investeringen in O&O. In het
kader van de bepalingen van Lissabon moet zij 1 procent van het BBP hieraan wijden, wat
anno 2007 nog niet het geval is. De overheid hanteert wel reeds een uitgebreide
subsidiepolitiek, met instrumenten als het IWT en FIT. Er wordt eveneens gewerkt aan de
uitbouw van verschillende belastingsvoordelen, zij het dat een overzichtelijk geheel tot nu toe
nog afwezig is. Op gebied van intellectuele eigendomsrechten doet de overheid haar job naar
behoren. Vlaanderen scoort namelijk goed qua aantal patenten.
De uitbouw van een nationaal/regionaal innovatiesysteem gebeurt stap voor stap in de goede
richting. Samenwerking tussen het onderwijs en de bedrijven is belangrijk. Vooral de
creativiteit en het ondernemersinitiatief worden hoog in het vaandel gedragen door Minister
MOERMAN F. (Dewaele S.). De omgevingsdynamiek verdient meer aandacht, vooral op het
gebied van de infrastructuur.
De ontwikkeling van een stimulerende overkoepeling bestaat naast de creatie van ruimte uit
een beperking van de overregulering. Fysieke ruimte om te ondernemen verdient meer
aandacht. Aan de ruimte voor creativiteit wordt volop gewerkt via het promoten van
ondernemerschap.
93
Hoofdstuk 4: Algemeen Besluit: (Hoe) kan Vlaanderen een kenniseconomie worden?
De overgang naar een kenniseconomie in Vlaanderen gebeurt niet naar behoren. De
geïnterviewde personen zijn hierover unaniem.
Men haalt verschillende oorzaken aan, maar het gebrek aan creativiteit, meer bepaald aan
ondernemerschap en innovatie, lijken aan de basis te liggen. Vlamingen moeten met andere
woorden creatiever zijn door meer te ondernemen en te innoveren op allerlei vlakken.
Dit gebrek vertaalt zich enerzijds in een relatief zwakke positie in de meer kennisintensieve
hoog- en middentechnologische sectoren, anderzijds is er een te lage valorisatiegraad van
onderzoeksresultaten. O&O inspanningen en een relatief goed opgeleide beroepsbevolking
resulteren niet in een vertaling van concrete onderzoeksresultaten in commerciële producten
en diensten.
Vlaanderen moet zich op verschillende vlakken beter ontwikkelen om te komen tot een hogere
graad van hoogtechnologische activiteiten en meer valorisatie. We behandelen in deze
verhandeling de verschillende noodzakelijke elementen.
Het algemeen besluit wordt opgebouwd aan de hand van onderstaande samenvattende tabel
(tabel 3.9.).
94
Tabel 3.9.: Samenvattende tabel - +
Menselijk kapitaal + Wordt internationaal als troef gezien
- Algemeen + Hoeveelheid en kwaliteit van het menselijk kapitaal
- Tekort aan afgestudeerden in wetenschappen
en technologie
+ Sensibiliseringscampagnes overheid
- Te lage mobiliteit (hooggeschoold) menselijk kapitaal, zowel
regionaal als nationaal en internationaal
+ Europese initiatieven zoals ERA
+ Vlaamse initiatieven zoals Odysseus en Methusalem
- Omvang onderzoekspersoneel
- Nood aan opwaardering imago van wetenschappers en onderzoekers + Sensibiliseringscampagnes overheid
- Levenslang leren - Zwakke deelname aan levenslang leren
Creativiteit - Vlamingen worden niet als creatief bestempeld
- Investeringen, O&O - Te lage O&O inspanningen van zowel bedrijven als overheid + Bedrijven: recente positieve evolutie
+ Overheid: sinds jaren negentig licht stijgende lijn
- Ondernemerschap - Te lage ondernemerschapgraad
- Nood aan opwaardering imago van ondernemers
+ Sensibiliseringscampagnes overheid
- Openheid + Traditioneel een grote troef maar verdient dringend meer
aandacht
* Export - Aandeel innovatieve producten in de export + Hoge exportratio
+ Flanders Investment and Trade (FIT)
* Buitenlandse investeringen - Dalende trend in industriële sectoren
- Tekort in hoogtechnologische sectoren
* Internationale
onderzoekssamenwerking
+ Verschillende initiatieven, vooral op Europees vlak
95
Samenwerking - Nood aan specialisatie
- Nood aan specialisatie in hoogtechnologische sectoren
- Nood aan méér samenwerking tussen bedrijven onderling en met
universiteiten
+ Bestaan van verschillende clusters
+ Samenwerking tussen bedrijven onderling en met
universiteiten
Financiering - Rol van de overheid te beperkt
- Te beperkt aanbod formeel en informeel risicokapitaal
+ Recente positieve evolutie in aanbod risicokapitaal
+ Verschillende overheidsinitiatieven zoals ARKimedes
ICT - Te lage investeringen in ICT, zowel in O&O als in onderwijs
- Te lage benutting van de infrastructuur, zowel qua gebruik als qua
vaardigheden en services
- Tekort aan ICT personeel
+ Aanwezigheid van infrastructuur
Valorisatie - Te lage valorisatiegraad
- Te laag aantal spin-offs
+ Aantal wetenschappelijke publicaties en patenten op
aanvaardbaar niveau
Aantrekkelijkheid
investeringsregio
- Fiscale bedrijfslasten, loonkosten, stroeve Arbeidswetgeving
- Nood aan opwaardering imago van Vlaanderen
- Nood aan meer O&O centra bedrijven
- Nood aan betere huisvestingsmogelijkheden
- Overheid moet een grotere bijdrage leveren, vooral inzake fiscaliteit
+ Levenskwaliteit
+ Kwaliteit van de arbeidsmarkt
+ Kwaliteit van telecommunicatie infrastructuur
Overheid - Investeringen in O&O
- ICT: investeringen, e-governance
- Te kleine rol in financiering
- Te lage investeringen in (transport)infrastructuur
+ Verschillende initiatieven op allerlei vlakken (onder andere
ARKimedes en Odysseus)
96
Het menselijk kapitaal in Vlaanderen is kwalitatief hoogstaand, maar bestaat uit te weinig
wetenschappers en onderzoekers. Dit heeft te maken met het imago, waardoor er te weinig
afgestudeerden zijn in wetenschappen en techniek, maar ook met de te lage mobiliteit van het
menselijk kapitaal tussen bedrijven, sectoren, regio’s en landen.
De overheid onderneemt concrete stappen met programma’s als Odysseus en Methusalem om
onderzoekers naar Vlaanderen te lokken. Ook op Europees gebied is de mobiliteit van kennis
een prioriteit. De oprichting van de European Research Area, kortom het ERA netwerk, reikt
oplossingen aan.
Creativiteit kan gezien worden als het samenspel van drie elementen, namelijk innovatie,
ondernemerschap en internationalisatie.
De graad van innovatie blijkt uit de uitgaven voor O&O door de overheid en de bedrijven. Er
worden door beide partijen te weinig inspanningen geleverd op dit gebied: tezamen spenderen
zij anno 2003 slechts 2.14 procent van het BBP aan O&O. Anno 2007 is er een positieve
evolutie waar te nemen, maar hierover zijn nog geen concrete resultaten beschikbaar.
Vaststaand feit is dat Vlaanderen er niet zal in slagen de doelstelling van Lissabon te behalen
in het jaar 2010. Deze stelt namelijk dat 3 procent van het BBP aan O&O moet uitgegeven
worden, waarvan 1 procent door de overheid en 2 procent door de bedrijven.
De ondernemingsgraad in verschillende landen wordt gemeten door de Global
Entrepreneurship Monitor (GEM). Deze geeft een Vlaamse score aan in 2006 die onder het
Europees gemiddelde ligt. Een zwakke risicokapitaalsector, administratieve complexiteit en
een hoge graad van risicoaversie zouden de grote oorzaken zijn. Men probeert van
overheidswege deze problemen op te lossen via respectievelijk fondsen voor financiering,
administratieve vereenvoudigingen en sensibilisering. Op de eerste plaats vormt de
risicoaversie een groot probleem, aangezien een mentaliteitsverandering moeilijk tot stand
kan gebracht worden. Het imago van de ondernemer dient dringend opgewaardeerd te
worden.
De graad van openheid blijkt uit de export, de buitenlandse investeringen en de internationale
onderzoekssamenwerking.
Vlaanderen heeft een hoge exportratio, dewelke van groot belang is voor een kleine regio. Het
aandeel van de hoogtechnologische, kennisintensieve producten in de export bevindt zich
evenwel op een laag niveau. Men moet dit aandeel verhogen om internationaal te kunnen
concurreren en zo te evolueren naar een kenniseconomie.
97
De buitenlandse investeringen zijn een belangrijk gegeven in de Vlaamse economie. De
industrie kent een hoog aantal buitenlandse investeringen, maar men noteert de laatste jaren
een dalende trend. Dit hangt samen met de afnemende aantrekkelijkheid van Vlaanderen als
investeringsregio. In de diensten constateert men daarentegen een stijgende evolutie, wat een
toenemende afhankelijkheid van diensten weerspiegelt.
Zowel in de industrie als in de diensten zijn de buitenlandse investeringen in
hoogtechnologische, kennisintensieve sectoren te laag. Vlaanderen moet dringend opnieuw
aanzien worden als een aantrekkelijke regio voor buitenlandse investeringen, vooral in de
hoogtechnologische sectoren. Buitenlandse investeringen worden met andere woorden een
grote rol toegekend. Dit mag het eigen, Vlaams initiatief echter niet ontmoedigen
Tot slot geeft de samenwerking inzake internationaal onderzoek een indicatie van de openheid
van een land of regio. Vooral samenwerking op Europees vlak kent momenteel een gestage
groei.
In een maatschappij waarin kennis een toenemend belang kent, is samenwerking een must,
niet alleen internationaal maar ook nationaal. Bedrijven, kenniscentra en overheid moeten de
handen in elkaar slaan om hun kennis te delen en optimaal te benutten. Er ontstaan netwerken
en clusters.
Bedrijven doen meer en meer aan open innovatie, via hechtere samenwerking met andere
bedrijven. Ook met kennisinstellingen zijn er verschillende akkoorden. Zo werken vele
ondernemingen in Vlaanderen samen met universiteiten maar ook met de strategische
onderzoekscentra, namelijk IMEC, VITO, VIB en IBBT. Dit is een positieve evolutie.
Indien Vlaanderen wil evolueren naar een kenniseconomie zal zij bepaalde klemtonen moeten
leggen. Er mag niet geprobeerd worden in alles de beste te zijn, zeker niet als kleine regio. De
VRWB formuleerde in dit kader zes strategische clusters, waarin Vlaanderen zich moet
specialiseren. Dit is een goede oproep tot focus, maar de keuze van sectoren zal uiteindelijk
van de markt afhangen.
Het financieringsaspect is enorm belangrijk in een kenniseconomie. De overheid levert via
fondsen als ARKimedes een bijdrage, maar dit is niet genoeg. Niet alleen de overheid maar
ook de risicokapitaalsector dienen meer betrokken te zijn. In Vlaanderen is deze sector
onderontwikkeld. Recentelijk worden echter positieve evoluties waargenomen. Naast het
aanbod van zowel formeel als informeel risicokapitaal moet er ook gewerkt worden aan de
toegang tot dit risicokapitaal. Deze verloopt niet vlot genoeg.
98
Informatie – en communicatietechnologieën (ICT) worden beschouwd als een belangrijke
katalysator voor alle sectoren in een kenniseconomie. Er wordt echter te weinig geïnvesteerd
in ICT, zowel in O&O als in onderwijs. Gezien de grote bijdrage van ICT in de BBP-groei
van een land moeten deze investeringen dringend toenemen. De overheid heeft met IMEC en
IBBT reeds mooie resultaten geboekt.
Een pluspunt is de aanwezige ICT-infrastructuur waarmee Vlaanderen één van de best
bekabelde regio’s ter wereld is. Deze troef wordt echter onderbenut.
Eerst en vooral dient de infrastructuur beter benut te worden via een hogere internettoegang
en breedbandpenetratie.
Ten tweede dient men de ICT-vaardigheden beter te ontwikkelen, zowel op gebruikers- als op
specialistisch niveau. Vlaanderen beschikt bovendien over te weinig ICT-specialisten, wat in
belangrijke mate toe te schrijven is aan het negatieve imago van informatici.
Tenslotte dient ICT meer toegepast te worden in de diensten. E-governance moet beter
ontwikkeld worden. De overheid biedt reeds verschillende diensten online aan maar er wordt
te weinig gebruik van gemaakt door bedrijven en gezinnen. Bedrijven ontplooien te weinig
online activiteiten.
Sensibilisering rond het gehele ICT-thema is dringend nodig.
Vlaanderen worstelt met een te lage valorisatiegraad. Deze wordt gemeten aan de hand van
het aantal wetenschappelijke publicaties, patenten en spin-offs. Vooral op het vlak van spin-
offs dient men betere resultaten voor te leggen. KU Leuven geeft via Leuven Research and
Development (LRD) het voorbeeld.
Vlaanderen moet een aantrekkelijke regio zijn om zowel de eigen als de buitenlandse
investeringen aan te moedigen. Daartoe dient het imago van Vlaanderen dringend
opgewaardeerd te worden. De grootste hindernissen zijn de fiscale bedrijfslasten, de
loonkosten en de stroeve arbeidswetgeving. Enkel en alleen de overheid kan hierop inspelen.
Dit gebeurt reeds via enkele initiatieven maar heeft nog geen noemenswaardige ommekeer
teweeggebracht.
Daarnaast dient ook op andere minpunten gewerkt te worden.
Buitenlandse investeringen gebeuren te weinig in de vorm van O&O centra en dragen
bijgevolg niet bij tot een hogere O&O intensiteit in Vlaanderen. O&O centra kan men slechts
99
aantrekken indien men over genoeg O&O personeel beschikt, wat in Vlaanderen een pijnpunt
vormt.
Bovendien is er nood aan meer en betere huisvestingsmogelijkheden. Dit is een belangrijke
taak voor de overheid.
Vlaanderen beschikt eveneens over verschillende troeven. Levenskwaliteit, kwaliteit van de
arbeidsmarkt en telecommunicatieapparatuur blijken de belangrijkste te zijn.
De overheid kan een grote bijdrage leveren in de evolutie naar een kenniseconomie. Zij kan
niet alleen O&O promoten, maar eveneens een innovatiesysteem en een stimulerend klimaat
aanreiken.
De overheid speelt bijgevolg een grote rol in een kenniseconomie. Er is daarom nood aan een
frisse wind door de Vlaamse economie via een institutionele vernieuwing.
Vlaanderen heeft een gebrek aan marktwerking, vooral in de dienstensectoren, en kampt met
een stringente regelgeving.
Investeringen in O&O bevinden zich op een laag pitje. Om de Lissabon-norm van 3 procent te
bereiken, waarvan 2 procent door de bedrijven en 1 procent door de overheid, zullen door
beide partijen nog veel extra inspanningen moeten gebeuren. De investeringen in ICT zijn
veel te laag. De overheid zou meer aan e-governance moeten doen. Het achterblijven van
overheidsinvesteringen in transportinfrastructuur is een belemmerende factor inzake het
aantrekken van (buitenlandse) investeringen.
Op het vlak van financiering en risicokapitaal kan de overheid een grotere bijdrage leveren.
Vooral de toegang tot het kapitaal dient vergemakkelijkt te worden. Er bestaan al
verschillende initiatieven, zoals Vinnof, wat een positieve evolutie betekent.
Sensibilisering vraagt veel aandacht. Vooral het imago van ondernemers, onderzoekers,
wetenschappers en informatici dient men op te waarderen.
De overheid dient ondernemingen te stimuleren om nieuwe kennis te verwerven. Dit vereist
kwalitatieve kenniscentra waarbij samenwerking met bedrijven cruciaal is. De
valorisatiegraad van onderzoeksresultaten kan de hoogte in indien men meer in netwerken
samenwerkt.
De overheid dient eveneens samen te werken, vooral inzake internationaal onderzoek. Op
Europees gebied gebeurt er momenteel veel met onder andere de Europese
Kaderprogramma’s.
100
Op de vraag of Vlaanderen reeds een kenniseconomie is, antwoorden experten negatief.
Vlaanderen kan wel een kenniseconomie worden, maar dan zal men op bovengenoemde
gebieden extra inspanningen moeten leveren. De troeven dienen verder ontwikkeld te worden
en de hindernissen moet men overwinnen om zo de weg te effenen naar de Vlaamse
kenniseconomie.
Het opleggen van de Lissabon-doelstellingen geeft alvast een duwtje in de rug.
Dit algemeen besluit wordt enerzijds gevormd aan de hand van de aanwezige literatuur en zo
recent mogelijke cijfers. Anderzijds hebben interviews met personen, die op professionele
wijze geconfronteerd worden met dit thema, een grote bijdrage geleverd.
VII
Lijst van geraadpleegde werken
Wetenschappelijke Artikels en Boeken
Activiteitenverslag VRWB 2004 – 2005, 69 blz.
AKBAR H., 2003, Knowledge Levels and their Transformation: Towards the Integration of
Knowledge Creation and Individual Learning, Journal of Management Studies, Vol. 40, Nr.8,
Blz. 1997- 2021
Algemene Omgevingsanalyse Vlaanderen, 2004, Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap,
328 blz.
ALLAERT G., 2006, Actuele Economische Problemen – Structuur en werking van de
Belgische Economie, Academia Press, 302 blz.
ARCHIBUGI D. en COCO A., 2005, Is Europe Becoming the Most Dynamic Knowledge
Economy in the World?, Journal of Common Market Studies, Vol. 43, Nr. 3, Blz. 433-459
BOWEN H.P., MOESEN W. en SLEUWAEGEN L., 2006, A Composite Index of the
Creative Economy With Application to Regional Best Practices, Flanders DC, 29 blz.
BRANSCOMB L.M., KODAMA F. en FLORIDA R., 1999, Industrializing Knowledge:
University-Industry Linkages in Japan and the United States, London MIT Press, 630 blz.
BUYSE D., 2006, Job Profiles in the ICT-industry, Agoria, 18 blz.
CAPRON H. en DUELZ D., 2004 , Studiereeks 3: Meer onderzoek in Europa. Doelstelling:
3% van het BBP, O&O en innovatie in België, 71 blz.
CAPRON H. en MEEUSEN W., 2000, The National Innovation System of Belgium,
Physica-Verlag, 247 blz.
VIII
CHESBROUGH H., 2003, Open Innovation, Harvard Business School, 272 blz.
CLARYSSE B., 2004, Eendagsvlieg of pionier: welke ondernemer redt onze economie?,
Garant, 231 blz.
CLARYSSE B., HEIRMAN A. en DEGROOF J., 2001, Het fenomeen spin-off in België,
IWT Observatorium, 79 blz.
COE D.T. en HELPMAN E., 1993, International R&D Spillovers, NBER Working Paper
Series, Nr. 4444, 37 blz.
COE D.T., HELPMAN E. en HOFFMAISTER A.W., 1997, North-South R&D Spillovers,
The Economic Journal, Vol. 107, Nr. 440, Blz. 134-49
De BACKER K. en SLEUWAEGEN L., 2003, Rapport over het concurrentievermogen van
de Vlaamse economie, Steunpunt Ondernemerschap, Ondernemingen en Innovatie, 124 blz.
DE BACKER K. en SLEUWAEGEN L., 2005, Tweede rapport over het
concurrentievermogen van de Vlaamse economie, Steunpunt Ondernemerschap,
Ondernemingen en Innovatie, 99 blz.
DE CLERCQ D. en DE SUTTER M., 2003, De relatie tussen ondernemerschap en
economische groei : een literatuuroverzicht, Steunpunt Ondernemerschap, Ondernemingen en
Innovatie, 54 blz.
DE VOLDERE I., JANSSENS E., ONKELINX J. en SLEUWAEGEN L., 2006, The creative
economy, challenges and opportunities for the DC regions, Flanders DC, 147 blz.
DEBACKERE K., 1997, Topics in the Management of Technology and Innovation: a
Synopsis of Major Findings, 45 blz.
ETZKOWITZ H., 2003, Innovation in innovation: the triple helix of university-industry-
government relations, Social Science Information, Blz. 293-337
IX
FREEMAN C., 1987, Technology policy and economic performance: lessons from Japan,
Pinter, 168 blz.
High Level Group 3% België, 2005, Studiereeks 7: Onderzoek, technologie en innovatie in
België : ontbrekende links, O&O en innovatie in België, 64 blz.
HINOUL M., 2005, Kenniseconomie Europa – Sprong in de diepte?, De Cavalerie, 240 blz.
HIRSHHORN R., NADEAU S. en RAO S., 2000, Innovation in a knowledge-based
economy: the role of government, 50 blz.
HUSTON L. en SAKKAB N., 2006, Connect and Develop: Inside Procter & Gamble’s new
model for innovation, Harvard Business Review, Vol. 84, Nr. 3, Blz. 58-66
i2010 Annual Report Belgium, 2007, European Commission, 2 blz.
LAROSSE J., HANTSCHEL R., JACOBS D., ROELANDT T., GILSING V. en
DEBACKERE K., 2000, Clusterbeleid als hefboom tot innovatie, IWT Observatorium, 87 blz.
LEVER W.F., 2002, Correlating the Knowledge-base of Cities with Economic Growth,
Urban Studies, Vol. 39, Nrs. 5-6, Blz. 859-870
MANIGART S. en DE CLERCQ D., 2005, Risicokapitaal voor starters, in: Je bent
ondernemend en je start wat, Trends Business Books, Roularta, Blz. 59-71
MOESEN W., 2004, Instelling ligging en economische welvaart, Leuvense Economische
Standpunten, Nr. 103, 22 blz.
NIJKAMP P., 2003 Entrepreneurship in a modern network economy, Regional studies, Vol.
37, Nr. 4, Blz. 395-405
OESO Policy Brief, 2004, Science and Innovation Policy: Key Challenges and Opportunities,
8 blz.
X
OESO, 1996, The Knowledge-based Economy, 43 blz.
OESO, 1997, National Innovation Systems, 48 blz.
PORTER M., 1998, Clusters And The New Economics Of Competition, Harvard Business
Review, Vol. 76, Nr. 6, Blz. 77-90
POWELL W.W. en SNELLMAN K., 2004, The Knowledge Economy, Annual Review of
Sociology, Vol. 30, Blz. 199-220
ROBERTSON S.L., 2005, Re-imagening and rescripting the future of education: global
knowledge economy discourses and the challenge to education systems, Comparative
Education, Vol. 41, Nr. 2, Blz. 151- 170
SANCHEZ R. en HEENE A., 2004, The new strategic manangement, Wiley, 309 blz.
SCHUMPETER J.A., 1942, Capitalism, Socialism and Democracy, New York: Harper &
Row, 381 blz.
SLEUWAEGEN L., DE BACKER K., COUCKE K. en VANDENBOERE I., 2004,
Buitenlandse aanwezigheid Vlaanderen, Steunpunt Ondernemerschap, Ondernemingen en
Innovatie, 118 blz.
Strategische Omgevingsanalyse: Uitdagingen voor de toekomst, nood aan een creatief model,
2005, Flanders DC, 67 blz.
TEIRLINCK P. en SPITHOVEN A., 2005, Business R&D activity at the provincial level in
Belgium, R&D en Innovation in Belgium: Research Studies, 61 blz.
VAN LOOY B., LECOCQ C., BELDERBOS R. , FAEMS D. en VEUGELERS R., 2006,
Samenwerking universiteiten, hogescholen, onderzoeksinstellingen, intermediairen en
bedrijven. Een studie van de internationale literatuur, VRWB Studiereeks 16, 141 blz.
VERVLIET G., 2006, Speurgids 2006, Wetenschap, Technologie en Innovatie, 271 blz.
XI
Vlaams Indicatorenboek, 2005, Steunpunt O&O Statistieken, 269 blz.
Vlaamse Regionale Indicatoren (VRIND) 2006, Studiedienst van de Vlaamse Regering, 433
blz.
Vlaanderen In Actie, 2006, Studiedienst van de Vlaamse Regering, 46 blz.
VRWB Studiereeks 13, 2004, Wetenschap en innovatie in Vlaanderen 2004 – 2010, 137 blz.
VRWB Studiereeks 18, 2006, Technologie en innovatie in Vlaanderen: prioriteiten, 93 blz.
XII
Populaire artikels
De Standaard, Overheid haalt Lissabon-norm wellicht niet, 84ste jaargang, nr. 67, 20/03/2007,
Blz. 7
De Tijd, Er is voldoende risicokapitaal voor iedereen, 40ste jaargang, nr. 9895, 14/02/07, Blz.
10
De Tijd, IWT-geld zet bedrijven aan tot ambitieuzer en diepgaander onderzoek, 39ste
jaargang, nr.9855 , 19/12/2006, Blz. 18
De Tijd, We lopen achter alles tegelijk aan, 39ste jaargang, nr. 9742, 10/04/2006, Blz. 3
Jobat 13/05/06, ICT’er krijgt een naam, Blz. 12, URL:
<www.inno.com/PDF/PrMedia/ict%27er%20krijgt%20een%20naam%20gecleared.pdf>.
(04/04/2007).
Trends, Welke belastingsvoordelen krijgt u voor O&O?, 32ste jaargang, nr. 44, 02/11/2006,
Blz. 76
XIII
Websites
27th CEIES seminar, 2005, Eurostat, URL:
<epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1073,46587259&_dad=portal&_schema=PO
RTAL&p_product_code=KS-PB-04-003>. (23/03/2007).
Activiteitenverslag IWT, 2005, URL:
<www.iwt.be/downloads/publicaties/jaarverslag/iwt_jaarverslag2005.pdf>. (15/02/2007).
aps.vlaanderen.be/statistiek/cijfers/arbeidsmarkt/algemeen/werkbel031.xls. (26/02/2007).
aps.vlaanderen.be/statistiek/cijfers/wetenschap/algemeen/Indicator_9B_spin_offs.xls.
(18/02/2007).
Beleidsnota MOERMAN F. 2004-2009, 92 blz., URL: <ewbl-
publicatie.vlaanderen.be/Uploads/beleidsbrief%20economie%20moerman.pdf>.
(15/02/2007).
CLARYSSE B. en HEIRMAN A., 2002, Analyse van de durfkapitaalsector in Vlaanderen, 34
blz., URL: < http://www.ondernemerschap.be/documents/doc/ARKVrapport%2030-09.doc>.
(18/02/2007).
cordis.europa.eu/indicators/third_report.htm. (15/03/2007).
Digitaal Actieplan Vlaanderen, 2005, URL:
<www.vsng.be/images//digitaal%20actieplan%20-%20volledige%20versie.pdf>.
(01/04/2007).
ERC, URL: < erc.europa.eu/index.cfm>. (01/04/2007).
cordis.europa.eu/era/
XIV
Ernst & Young, 2005, Investeren in België anno 2005: to be or not to be (there)?, Barometer
van de Belgische Attractiviteit 2005, URL:
<www.ey.com/global/content.nsf/Belgium_D/Over_Ernst_&_Young_-_Publicaties_-
_Index>. (24/03/2007).
Ernst & Young, De durfkapitaalmarkt in België kent in 2006 een sterke stijging inzake
geïnvesteerd kapitaal, 12/03/2007, URL:
<www.ey.com/global/Content.nsf/Belgium_D/De_durfkapitaalmarkt_in_Belgi%EB_kent_in_
2006_een_sterke_stijging_inzake_ge%EFnvesteerd_kapitaal>. (04/04/2007).
Eureka Annual Report 2003-2004, Bringing European Innovation to a World Market, 19 blz.,
URL: <www.eureka.be>. (19/02/2007).
European Growth and Jobs Monitor, 2007, URL:
<www.lisboncouncil.net/media/europeangrowthjobsmonitor.pdf>.(25/03/2007).
Europese Commissie, 2006, Facts and figures, URL:
<ec.europa.eu/employment_social/workersmobility_2006/index.cfm?id_page_category=FF&l
anguage=EN>. (05/04/2007).
Eurostat Data, 2007, URL:
<epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page?_pageid=1073,46870091&_dad=portal&_schema=PO
RTAL&p_product_code=SDI_ED1220>. (13/03/2007).
FLORIDA R. en TINAGLI I., 2004, Europe in the creative age, URL:
<www.creativeclass.org/acrobat/Europe_in_the_Creative_Age_2004.pdf>. (13/03/2007).
Global Entrepreneurship Monitor (GEM), 2007, 9 blz., URL:
<http://www.vlerick.be/news/more/2006/worddoc/20070110_VlaanderenPressDefinitiefDocu
ment.doc>. (15/02/2007).
GIMV Jaarverslag, 2005, URL: <http://www.gimv.be/09_01.asp>. (12/02/2007).
XV
KOOPMAN G.J., 1/12/2006, EU’s economic reform challenges - European Competitiveness
Report 2006, URL:
<ec.europa.eu/enterprise/enterprise_policy/competitiveness/doc/cr2006_pp_shortversion_011
22006.ppt>. (25/03/2007).
Networked Readiness Index (NRI), 2007, URL:
<www.weforum.org/en/initiatives/gcp/Global%20Information%20Technology%20Report/ind
ex.htm>. (15/04/2007).
OESO Factbook 2007: Economic, Environmental and Social, 2007, URL:
<oberon.sourceoecd.org/vl=1419305/cl=29/nw=1/rpsv/factbook/>. (17/04/2007).
OESO Main Science and Technology Indicators 2006-2, 2 blz., URL:
<www.OESO.org/dataOESO/49/45/24236156.pdf>. (23/02/2007).
OESO Policy Brief, 2002, International Mobility of the Highly skilled, 8 blz., URL:
<www.oecd.org/dataoecd/9/20/1950028.pdf>. (10/03/2007).
OESO Sleutelindicatoren voor ICT, 2005, URL:
<www.OESO.org/document/23/0,2340,en_2649_33703_33987543_1_1_1_1,00.html>.
(01/03/2007).
Persmededeling Vlaamse Regering, 16/03/07, URL:
<www.vlaanderen.be/servlet/Satellite?c=NB_Nieuwsbericht&cid=1174021208256&lang=NL
&pagename=nieuwsberichten/NB_Nieuwsbericht/Nieuwsbericht>. (02/04/2007).
Situatie in België inzake O&O, 2005, URL:
<www.belspo.be/belspo/res/ind/pdf/effortRD05_nl.pdf>. (19/02/2007).
Sociaal Economisch Rapport Vlaanderen (SERV), 2005, 30 blz., URL:
<www.serv.be/webteksten/SERV/Samenvatting_SERA2005.pdf>. (20/02/2007).
XVI
ST&I in Europe, 2006, Eurostat, 224 blz., URL:
<epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-76-06-203/EN/KS-76-06-203-EN.PDF>.
(05/04/2007).
The Competitiveness Indexes, 2006, World Economic Forum, Blz. 20, URL:
<www.weforum.org/fweblive/groups/public/documents/wef_member_pdf/gcr_0607_1_1_gci
ndexes.pdf>. (05/03/2007).
VANWEDDINGEN M., 2006, Buitenlandse bedrijven in Vlaanderen. Een profielschets,
Studiedienst van de Vlaamse Regering, URL:
<aps.vlaanderen.be/statistiek/publicaties/svr-
studies/2006_11_buitenlandse_aanwezigheid.pdf>. (28/03/2007).
Vlaanderen i2010, 2006, Jij bent Flanders’ Future, 75 blz., URL: <ewi-
vlaanderen.be/documenten/Actieplan%20Vlaanderen%20i2010.pdf> .(19/03/2007).
www.europrogs.be. (15/02/2007).
www.fientjemoerman.be
www.flandersinvestmentandtrade.be
www.kuleuven.be/lrd/about/mission.html. (23/02/2007).
www.statbel.fgov.be/figures/d33_nl.asp. (26/02/2007).
XVII
Persoonlijke contacten: gesprekken
Allaert G., Gewoon Hoogleraar Ruimtelijke Economie en. Ruimtelijke Planning, Universiteit
Gent. Gent, 21 februari 2007
Bil J., Afdelingshoofd Technologietransfer, Universiteit Gent. Gent, 28 maart 2007
Cattersel J., CEO Inno.com, Beerzel. Beerzel, 4 april 2007
Clarysse B., Hoofdocent Innovatie en Ondernemerschap, Universiteit Gent en Vlerick Leuven
Gent Management School. Gent, 2 februari 2007
De Clercq M., Gewoon Hoogleraar Algemene Economie, Universiteit Gent. Gent, 16 februari
2007
Dewaele S., Raadgever Wetenschappen en Innovatie, Kabinet Minister Moerman F. Brussel,
21 februari 2007
De Waele W., CEO IBBT, Gent. Sint-Martens-Latem, 11 april 2007
De Windt W., R&D manager Avecom, Wondelgem. Wondelgem, 5 april 2007
Sleuwaegen L., Gewoon Hoogleraar, KUL en Vlerick Leuven Gent Management School.
Leuven, 31 januari 2007
Verboven P., Adviseur kenniscentrum VOKA. Antwerpen, 14 december 2006
Vermaercke K., Raadgever Economie, Kabinet Minister Moerman F., Brussel, 21 februari
2007
XVIII
Bijlagen Bijlage 1.1. OESO-classificatie voor de industrie op basis van NACE-codes Indeling
NACE
HOOGTECHNOLOGISCH Vliegtuigbouw 353 Farmacie 244 Computers en kantoormachines 30 Audio-, video- en telecomapparatuur 32 Medische, precisie en optische instrumenten 33 MEDIUMHOOGTECHNOLOGISCH Elektrische machines 31 Automobiel 34 Chemie 24 exclusief 244 Overig transport 352 + 354 +355 Machinebouw 29 MEDIUMLAAGTECHNOLOGISCH Petrochemie 23 Rubber en kunststof 25 Niet-metaalhoudende producten 26 Scheepsbouw 351 Ferro basismetalen 27 Metaalproducten 28 LAAGTECHNOLOGISCH Overige industrie en recyclage 36 – 37 Hout, papier en drukkerijen 20 – 22 Voeding, drank en tabak 15 – 16 Textiel 17 – 19 Bron: Vanweddingen M., 2006, Blz. 9
XIX
Bijlage 1.2. Eurostat-classificatie voor de diensten op basis van NACE-codes Indeling NACE KENNISINTENSIEVE HIGHTECHPRODUCTEN
Post en telecommunicatie 64 Informatica 72 Speur- en ontwikkelingswerk 73 KENNISINTENSIEVE MARKTDIENSTVERLENING
Vervoer over water 61 Luchtvaart 62 Verhuur en handel in onroerende goederen 70 Verhuur zonder bedieningspersoneel 71 Overige zakelijke dienstverlening 74 KENNISINTENSIEVE FINANCIELE DIENSTVERLENING
Financiële instellingen 65 Verzekeringswezen 66 Hulpbedrijven i.v.m. financiële instellingen 67 MINDER KENNISINTENSIEVE MARKTDIENSTVERLENING
Groothandel in auto’s 50 Groothandel exclusief groothandel in auto’s 51 Kleinhandel 52 Horeca 55 Vervoer te land 60 Vervoersondersteunende activiteiten 63 Bron: Vanweddingen M., 2006, Blz. 10
XX
Bijlage 2.1. O&O uitgaven voor hoger onderwijs, enkele Europese landen, VS en Japan, naar bron, in percentage, 1999
Bron: URL: <cordis.europa.eu/indicators/third_report.htm>. (15/03/2007). Bijlage 2.2. Evolutie van de publicatieoutput van Vlaanderen en de elf referentielanden per 10.000 inwoners (alle vakgebieden samen) Jaar VL BEL DNK FIN FRA DEU IRL ITA NLD ESP SWE GBR 1992 6.71 6.73 10.86 9.33 6.48 5.95 4.46 3.77 9.64 3.40 12.76 9.89 1993 6.74 6.90 11.09 10.00 6.63 5.92 4.68 3.87 10.08 3.56 13.35 10.02 1994 7.47 7.59 12.19 10.89 7.05 6.33 4.99 4.28 10.57 3.89 14.04 10.73 1995 8.15 8.28 12.51 11.51 7.51 6.71 5.51 4.61 11.15 4.23 14.89 11.22 1996 8.88 8.88 12.81 12.15 7.76 7.12 5.95 5.00 11.44 4.60 15.83 11.65 1997 9.07 8.99 13.12 12.69 7.94 7.47 6.23 5.10 11.80 5.02 15.88 11.23 1998 10.26 9.81 14.65 13.38 8.47 8.26 7.05 5.47 12.21 5.49 17.05 12.10 1999 10.62 10.07 14.62 14.05 8.55 8.27 7.08 5.57 12.04 5.74 17.37 12.23 2000 10.54 9.82 14.78 14.47 8.30 8.26 7.17 5.57 12.08 5.76 16.95 12.36 2001 11.16 10.24 15.07 14.88 8.48 8.45 7.32 5.93 12.29 6.06 18.09 12.15 2002 11.13 10.35 14.54 14.38 8.09 8.21 7.52 5.99 12.19 6.20 17.38 11.70 2003 12.54 11.62 16.40 15.79 8.89 8.89 8.31 6.75 13.57 6.64 18.53 12.57 Bron: Vlaams Indicatorenboek, 2005, Blz. 134
XXI
Bijlage 2.3. Vergelijking van de Vlaamse deelname aan het Vijfde Kaderprogramma: aantal deelnames en deelnametoelage / miljoen inwoners.
Bron: Vlaams Indicatorenboek, 2005, Blz. 169 Bijlage 3.1. Scholingsgraad van de bevolking (25-64 jaar), Vlaanderen, OESO gemiddelde en VS, in 2003, in percentage Max. lager
secundair
onderwijs
Hoger
secundair
onderwijs
Post-secundair
niet hoger
onderwijs
Niet-
universitair
hoger
onderwijs
Universitair
hoger
onderwijs
Vlaanderen 37 33 1 17 12
OESO 31.1 41.6 3.2 7.6 15.4
VS 12.5 49.1 Niet bekend 9 28.2
Bron: eigen creatie op basis van APS Bijlage 3.2. Onderzoekers in België per uitvoeringssector en in voltijds equivalent 2000 2001 2002 2003 Ondernemingen 16.684,38 17.990,90 16.363,11 16.242,30 Overheid 1.808,94 1.941,20 1.979,86 2.025,95 Non-profitinstellingen
268,63 270,77 259,39 259,18
Hoger onderwijs 11.777,68 12.033,63 12.049,97 12.373,19 Totaal 30.539,64 32.236,50 30.652,33 30.900,62
Bron: Situatie in België inzake O&O, 2005,
XXII
Bijlage 3.3. Percentage diploma’s in wiskunde, wetenschappen en technologie in het hoger onderwijs ten opzichte van alle diploma’s in het hoger onderwijs (1999-2000)
Bron: Vlaams Indicatorenboek, 2005, Blz. 41 Bijlage 3.4. Aandeel bevolking tussen 25 en 64 jaar dat deelneemt aan opleidingen, naar opleidingsniveau, Vlaanderen en EU15 gemiddelde, in percentage Gebied Onderwijsniveau 2005 2004 2003 Vlaams Gewest Laaggeschoold 3.9 2.9 Middengeschoold 8.6 7.0 Hooggeschoold 18.0 14.5 Totaal 9.1 9.8 7.6 EU15 Laaggeschoold 3.0 2.5 Middengeschoold 11.6 16.7 Hooggeschoold 19.9 17.7 Totaal 11.9 10.6 9.6
Bron: Eigen creatie op basis van APS
XXIII
Bijlage 3.5. Indicatoren inzake opleiding in ondernemingen, volgens grootteklasse (2001-2003) Jaartal Kleine
ondernemingen (10-49 werknemers)
Middelgrote ondernemingen (50-249 werknemers)
Grote ondernemingen (+250 werknemers)
Totaal
Ondernemingen met opleidingsactiviteiten (in percentage van het totale aantal ondernemingen 2001 5.7 55.1 85.6 10.6 2002 5.9 55.6 86.7 10.9 2003 12.2 54.6 85.5 22.0 Aantal personen die een opleiding volgen (in percentage van het personeelsbestand) 2001 6.0 31.1 58.7 39.8 2002 7.0 32.0 58.7 39.9 2003 7.6 33.3 58.8 40.7 Opleidingskosten (in percentage van de personeelskosten) 2001 0.20 0.85 2.01 1.40 2002 0.25 0.77 1.97 1.36 2003 0.20 0.79 1.76 1.22 Opleidingsuren (in percentage van het totale aantal gewerkte uren) 2001 0.13 0.65 1.43 0.93 2002 0.15 0.62 1.38 0.90 2003 0.14 0.66 1.21 0.82
Bron (verplichte vermelding): Nationale Bank van België
Bron: URL: <www.statbel.fgov.be/figures/d33_nl.asp>. (26/02/07). Bijlage 3.6. Aantal aanvragen voor opleidingscheques, België. 2005 2004 Mannen Vrouwen Mannen Vrouwen -20 1.205 1.073 830 690 20 – 29 26.104 41.145 19.225 28.103 30 – 39 25.217 33.931 18.372 22.576 40 – 49 22.250 33.567 15.092 21.498 50 + 12.228 17.429 7.422 9.496 Bron: URL: <aps.vlaanderen.be/statistiek/cijfers/arbeidsmarkt/algemeen/werkbel031.xls>. (26/02/07).
XXIV
Bijlage 3.7. Belang buitenlandse dochterondernemingen in ondernemingen, werkgelegenheid, O&O-
investeringen en patenten, Vlaanderen
Bron: Strategische Omgevingsanalyse, 2005, Blz. 37
XXV
Bijlage 3.8. Internationale vergelijking BERD, nonBERD en GERD, 2004, in percentage DK DE FR IE NL FI SE UK US JP EU25 BE VLA
BERD/BBPR 1.75 1.73 1.36 0.8 1.1 2.37 3.32 1.26 1.9 2.32 1.27 1.6 1.55
Referentiejaar 2002 2003 2003 2001 2001 2003 2001 2002 2003 2002 2002 2001 2003
DK DE FR IE NL FI SE UK US JP EU25 BE VLA
NonBERD/BBPR 0.77 0.77 0.83 0.35 0.79 1.04 0.95 0.61 0.86 0.8 0.67 0.57 0.59
Referentiejaar 2002 2003 2003 2001 2001 2003 2001 2002 2003 2002 2002 2001 2003
DK DE FR IE NL FI SE UK US JP EU25 BE VLA
GERD/BBPR 2.52 2.5 2.19 1.15 1.89 3.41 4.27 1.87 2.76 3.12 1.94 2.17 2.14
Referentiejaar 2002 2003 2003 2001 2001 2003 2001 2002 2003 2002 2002 2001 2003
Bron: Vlaams Indicatorenboek, 2005, Blz. 84 Bijlage 3.9. Aantal oprichtingen van nieuwe ondernemingen (CH1= 1991-1995, CH2 = 1996-2000)
Bron: Vlaams Indicatorenboek, 2005, Blz. 228
XXVI
Bijlage 3.10. Aandeel van de hoogtechnologische producten in de totale uitvoer, enkele Europese landen, in
percentage
2000 1999 1998 Vlaams Gewest 7.2 6.8 5.1 EU15 19.8 18.9 17.6 Duitsland 15.5 14.2 13.1 Frankrijk 25.5 24 22.8 Ierland 41.2 39.4 37.7 Nederland 20.9 21.9 19.7 Bron: Eigen creatie op basis van APS Bijlage 3.11. Algemene cijfers over de Vlaamse deelname aan de Europese Kaderprogramma’s KP3 KP4 KP5 KP6* Aantal deelnames 885 1 972 1 575 231 Aantal projecten Nb 1 567 1 304 168 Aantal deelnemende organisaties
Nb 495 444 887
Aantal deelnames als coördinator
Nb 348 337 Nb
Ontvangen deelnametoelage
131,3 miljoen euro
273,4 miljoen euro
278,8 miljoen euro
65,3 miljoen euro
Totaal EU-KP-budget besteed aan contracten
5,09 miljard euro
11,49 miljard euro
12,72 miljard euro
2,35 miljard euro
Financiële return 2.58 procent 2.38 procent 2.19 procent 2.77 procent Verwachte return 2 – 2.4
procent 2.1 – 2.3 procent
2.1 – 2.2 procent
2.1 – 2.2 procent **
*: Voorlopige cijfers **: voorlopige raming Bron: Vlaams Indicatorenboek, 2005, Blz. 166 Bijlage 3.12. Aandeel van de buitenlandse investeringen in het BBP 2004 2003 2002 2001 Investeringsbedrag (in miljard euro) 1.13 1.27 2.6 2.7 BBP (in miljard euro) 162.2 154.5 149.6 145.2 Aandeel directe buitenlandse investeringen (percentage) 0.7 0.8 1.7 1.9 Bron: eigen creatie op basis van APS
XXVII
Bijlage 3.13. Inno.com heeft een hechte band met de academische wereld, dewelke vier facetten omvat.
Ten eerste komt er om de 4 à 6 weken een Academische Adviesraad samen, waarbij
professoren en mensen van Inno.com deelnemen aan een discussieforum. Hier komen telkens
interessante ideeën uit voort.
Ten tweede bestaat er een band wat betreft de zoektocht naar innovatieve projecten. Inno.com
heeft namelijk nood aan competenties, dewelke zij niet altijd in huis of op de markt kan
vinden maar wel in de academische wereld. Er gebeurt dan een integratie van een bepaalde
vakgroep in de projectaanpak. Dit betekent voor de universiteiten een belangrijke ‘real life’
ervaring.
Ten derde doet Inno.com aan fundamenteel onderzoek in samenwerking met de academische
wereld. Het bedrijf fungeert dan als industriële partner bij wetenschappelijk onderzoek,
waarbij het onderzoek wel in de universiteit gebeurt, maar getoetst wordt door de industrie.
Ten vierde geschiedt er samenwerking en interactie op gebied van kenniswerking. Zo wordt
er bijvoorbeeld beroep gedaan op de academische wereld voor bepaalde opleidingen.
Inno.com heeft daarnaast reeds enkele MBA programma’s op maat gemaakt.
Inno.com werkt ook samen met andere bedrijven, zij het enkel op projectmatige basis
(Cattersel J.).
Avecom heeft eveneens een hechte band met universiteiten, vooral met de Universiteit Gent,
waarvan het bedrijf oorspronkelijk een spin-off was. Inmiddels is Avecom onafhankelijk
geworden van de universiteit, maar de link is blijven bestaan. “Avecom heeft een voet in de
markt, de universiteit heeft een voet in de wetenschap. Dit maakt dat samenwerking voor
beide partijen vele voordelen met zich meebrengt. Avecom heeft daarnaast ook verschillende
relaties met andere bedrijven, zowel grote als kleine. “Grote bedrijven beseffen meer en meer
dat kleinere bedrijven enorm flexibel en creatief kunnen zijn, wat resulteert in nauwe
samenwerkingsverbanden (De Windt W.)”. Deze netwerken reiken over de grenzen heen.
XXVIII
Bijlage 3.14. Eigen ondernemingen, naar industriegroep, Aantal Europese landen en Vlaanderen, 2002
Bron: De Backer K. en Sleuwaegen L., 2005, Blz. 82 Bijlage 3.15. Matrix van onderzoeksfinanciering in de Vlaamse Gemeenschap
Bron: VRWB Studiereeks 13, 2004, Blz. 104
XXIX
Bijlage 3.16. Gegevens initiatieven PMV ARKimedes, status op 22/07/2007
Aantal ARKIV’s 11
Totaal kapitaal ARKIV’s 202.308.000 euro
Totale participatie ARKimedes-Fonds 98.504.000 euro
Totaal volstort door ARKimedes-Fonds 22.230.560 euro
Aantal ARK-investeringen 27
Totaal bedrag ARK-investeringen 16.012.255 euro
Waarborglening
01/01/2006 –
31/12/2006
01/01/2007 –
20/02/2007
Aantal deelnemende financiële
instellingen
21 20
Totaal aantal gewaarborgde
verbintenissen
781 71
Totaal verbruikt waarborgbedrag 59.171.663 euro 6.292.912 euro
Totaal kredietbedrag 101.157.881 euro 10.481.460 euro
Totaal investeringsbedrag 127.777.870 euro 13.556.446 euro
Gewogen gemiddeld waarborgpercentage 58% 60%
Vinnof, status op 20/02/2007
Zaaikapitaalinvesteringen: rechtstreekse dossiers
Aantal aanmeldingen 112
Aantal actieve goedgekeurde dossiers 12
Totaal investeringsbedrag actieve goedgekeurde dossiers 4.257.250 euro
Incubatiefinanciering
Aantal goedgekeurde dossiers 7
Totaal bedrag achtergestelde leningen goedgekeurde dossiers 448.162 euro
Projectfinanciering
Aantal goedgekeurde dossiers 15
Totaal bedrag achtergestelde leningen goedgekeurde dossiers 1.879.114 euro
Winwinlening, status op 22/02/2007
XXX
Aantal geregistreerde Winwinbetalingen 180
Totaal kredietbedrag 4.395.600 euro
NRC-fonds, status op 22/02/2007
Aantal goedgekeurde dossiers 1
Totaal investeringsbedrag 3.175.115 euro
Bron: Vermaercke K. Bijlage 3.17. Evolutie van het globale steunvolume 2002-2005 (miljoen euro) 2002 2003 2004 2005 189.919 242.246 230.147 229.198 Bron: Activiteitenverslag IWT, 2005, Blz. 19 Bijlage 3.18. Internettoegang bij gezinnen en ondernemingen, enkele Europese landen, 2003
Bron: De Backer K. en Sleuwaegen L., 2005, Blz. 30
XXXI
Bijlage 3.19. Prijs telecommunicatie (in € pps), enkele Europese landen, 2002-2003
Bron: De Backer K. en Sleuwaegen L., 2005, Blz. 30
Bijlage 3.20. O&O uitgaven voor ICT, enkele Europese landen, 1995-2002 Ierland 70.2 Nederland 36.3 Zweden 32.8 België 22.4 Spanje 21.8 Bron: eigen creatie op basis van OESO Sleutelindicatoren voor ICT, 2005 Bijlage 3.21. Percentage van de huishoudens met een internetaansluiting, enkele Europese landen België 2006 2005 België 54 50 Vlaams Gewest 60 56 EU15 54 53 Nederland 80 78 Zweden 77 73 Bron: eigen creatie op basis van APS
XXXII
Bijlage 3.22. Percentage van de huishoudens met een breedbandconnectie, enkele Europese landen 2006 2005 België 48 41 Vlaams Gewest 53 46 EU15 34 25 Nederland 66 54 Zweden 51 40 Ijsland 72 63 Bron: eigen creatie op basis van APS
Bijlage 3.23. EPO-octrooiaanvragen per miljoen inwoners, enkele Europese landen, per jaar van aanvraag Jaar BEL VL DEU FRA IRL ITA NLD GBR DNK FIN ESP SWE 1992 82.52 95.07 152.40 96.95 26.22 44.93 150.83 70.70 83.69 89.68 8.77 124.59 1993 89.59 108.90 152.52 91.46 39.78 42.06 150.53 70.14 87.25 114.74 8.97 135.41 1994 98.21 119.10 156.06 94.48 36.56 42.41 154.42 71.64 97.56 127.22 10.96 149.91 1995 103.45 127.14 167.97 97.45 41.97 43.90 162.86 75.78 107.94 151.21 11.19 182.73 1996 106.48 132.95 176.39 101.22 47.51 48.75 176.07 79.52 112.93 159.08 10.69 211.71 1997 132.45 157.66 209.02 114.25 55.31 54.63 197.15 87.11 136.11 193.67 13.63 254.51 1998 154.14 183.68 240.22 128.15 62.80 61.12 213.30 94.23 140.89 234.68 17.51 283.01 1999 160.47 188.80 263.50 135.39 75.24 63.22 228.04 102.30 166.37 274.63 19.28 300.31 2000 165.44 182.64 285.04 144.92 87.91 69.42 264.44 112.36 178.42 325.06 20.57 320.49 2001 156.67 168.91 291.33 146.64 76.06 70.74 282.17 115.81 180.77 322.13 20.71 319.49 2002 76.72 90.14 168.78 85.84 34.62 45.01 123.00 48.08 62.22 126.47 11.16 103.26 2003 20.57 28.41 51.20 27.87 7.82 16.81 22.36 11.11 7.62 30.16 3.56 12.75 Bron: Vlaams Indicatorenboek, 2005, Blz. 152
XXXIII
Bijlage 3.24. Evolutie van het aantal opgestarte spin-offs, Vlaanderen en Wallonië; 1990-2000 Vlaanderen Wallonië 2000 20 10 1999 5 10 1998 9 4 1997 5 4 1996 6 5 1995 5 2 1994 4 2 1993 2 1992 7 3 1991 8 3 1990 3 5 Bron: URL: <aps.vlaanderen.be/statistiek/cijfers/wetenschap/algemeen/Indicator_9B_spin_offs.xls>. (18/02/2007). Bijlage 3.25. Rangorde Europese landen, naargelang het aantal internationale vestigingen, 2003 en 2004 Rangorde 2004
Land % 2004 Aantal internationale vestigingen in 2004
% 2003 Aantal internationale vestigingen in 2003
Evolutie 2003/2004
1 Verenigd Koninkrijk
19.5 563 23.5 453 -17
2 Frankrijk 17.0 490 16.2 312 5 3 Duitsland 5.7 164 5.7 111 -1 4 Polen 5.1 148 2.4 46 115 5 Hongarije 4.8 139 4.4 85 9 6 Spanje 4.2 121 6.2 119 -32 7 Rusland 4.0 116 5.6 109 -29 8 Tsjechië 3.9 112 4.7 90 -17 9 België 3.7 107 3.9 76 -6 10 Zweden 3.4 97 3.8 74 -12 11 Roemenië 3.2 91 1.0 20 205 12 Slowakije 2.9 83 1.2 24 131 13 Ierland 2.6 76 2.4 46 11 14 Denemarken 2.4 70 2.3 44 6 15 Bulgarije 2.2 64 1.5 29 48 16 Nederland 1.9 56 3.0 58 -35 17 Zwitserland 1.5 44 1.0 19 55 18 Turkije 1.5 42 1.1 21 34 19 Portugal 1.3 37 1.9 37 -33 Totaal 100 2885 100 1931 Bron: Ernst & Young, 2005, Blz. 11
XXXIV
Bijlage 3.26. Wat onderzoek en innovatie betreft, vinden de buitenlandse investeerders dat de inspanningen van de Belgische overheid betrekking moeten hebben op:
Bron: Ernst & Young, 2005, Blz. 22 Bijlage 3.27. De kwaliteit van de overheid, EU15, 2004 Landen Uitgaven van de
globale overheid, als % van het BBP
Performantie overheidsadministratie
Performantie publieke sector
Vertrouwen in de overheid
Score Rang Score Rang Score Rang Score Rang België 48 5 0.73 11 0.95 9 44.3 13 Denemarken 52.4 2 1.16 4 1.06 5 68.2 1 Duitsland 44.8 8 1.02 8 0.96 8 52.4 7 Finland 46.4 7 1.26 1 1.01 7 57.6 4 Frankrijk 48.5 3 0.72 12 0.93 10 49.6 11 Griekenland 48.3 4 0.6 13 0.78 15 33.3 15 Groot-Brittannië
37.8 13 1 9 0.91 11 50 10
Ierland 29.3 15 1.06 6 1.05 6 57.1 5 Italië 44.6 9 0.52 15 0.83 13 41.5 14 Luxemburg 38 12 1.05 7 1.21 1 63.3 2 Nederland 43.2 10 1.16 5 1.11 3 51.2 9 Oostenrijk 47.3 6 1.21 2 1.12 2 57 6 Portugal 38.3 11 0.54 14 0.8 14 52.2 8 Spanje 35.9 14 0.77 10 0.89 12 46 12 Zweden 55.1 1 1.16 3 1.07 4 59.1 3 Bron: Moesen W., 2004, Blz. 9
XXXV
Bijlage 3.28. Overheidsingrijpen in de economie, enkele Europese landen en VS, 1999
Bron: De Backer K. en Sleuwaegen L., 2003, Blz. 76 Bijlage 3.29. Welke invloed zal de notionele interest hebben op buitenlandse investeringen?
Bron : Ernst & Young, 2005, Blz. 26