hulumtimi i-800-nvm-ve-shqip

Raport – Hulumtimi i 800 Ndërmarrjeve të Vogla dhe të Mesme 2011

2

SHKURTESAT AMNVM – Agjencia për Mbështetjen e Ndërmarrjeve të Vogla dhe të Mesme

NMVM–Ndërmarrjet Mikro të Vogla dhe të Mesme

NVM– Ndërmarrjet e Vogla dhe të Mesme

ATK – Administrata Tatimore e Kosovës

GDP – Bruto Produkti Vendor

UE– Unioni Evropian

CEFTA – Marrëveshja për Tregti të Lire për vendet e Evropës Qendrore

TVSH – Tatimi mbi vlerën e shtuar

R&D – Hulumtim & Zhvillim

BQK– Banka Qendrore e Kosovës


3

Përmbajtja 1. Hyrje 42. Qëllimi dhe Metodologjia 5 Qëllimi i Hulumtimit 5 Metodologjia dhe Mostra e Anketimit 63. Të dhëna të përgjithshme mbi NMVM 8

Ndërmarrjet sipas menaxhimit 8 Ndërmarrjet sipas numrit fiskal 8 Ndërmarrje sipas shtrirjes hapësinore dhe regjionale 9 Struktura gjinore e themeluesve dhe niveli i edukimit 10 Grup mosha e themelueseve 12 Niveli i arsimimit dhe aspektet gjinore të punësuarve 124. Tendenca për rritje dhe zhvillim te NMVM-ve 17 Arsyet e startimit të biznesit dhe frika për dështim 17 Kostoja e fillimit të biznesit 19 Numri i të punësuarve dhe planet për rritje dhe zhvillim 20 Kapacitete ekzistuese dhe planet për rritje dhe zhvillim 21 Eksporti dhe planet për zhvillim dhe rritje 23 Planet për të ardhmen 245. Burimet e Financimit dhe Investimit 26 Burimet e Kapitalit të Investuar 26 Kualiteti i Shërbimeve Bankare 28 Investimet dhe planet investuese 326. Barrierat për Biznes 35 Kushtet e përgjithshme të bërjes së biznesit 35 Barrierat për eksport dhe ndikimi i CEFTA-s 40 Barrierat gjatë fillimit të biznesit 41 Masat që duhet marr në favor të mbështetjes, krijimit dhe zhvillimit të NMVM 43 Rangimi i barrierave për biznes 457. Informatizimi i ndërmarrjeve, Trajnimet dhe Marketingu 50 Niveli i përdorimit të Internetit 50 Format e Marketingut 52 Trajnimet 538. Mbështetja për NMVM 56 Anëtarësimi në asociacionet e biznesit 56 Format e mbështetjes të NMVM 58 Bashkëpunimi me institucionet e ndryshme 63 Skema Voucher e Këshillimeve dhe Trajnimeve 64Konkluzionet 66Rekomandimet 70


4

I. Hyrje

Agjencia për Mbështetjen e Ndërmarrjeve të Vogla dhe të Mesme, e cila funksionon në kuadër të

Ministrisë së Tregtisë dhe Industrisë, përcjell me kujdes aktivitetin dhe zhvillimin e ndërmarrjeve

Mikro të Vogla dhe të Mesme (NMVM) në Kosovë me që rast ka realizuar disa anketa dhe hulumtime

të ndryshme, përmes të cilave është munduar të nxjerrë informacione të nevojshme për të analizuar

trendin e zhvillimit të NMVM-ve. Duke analizuar një gamë të caktuar të informacioneve të mbledhura

nga anketat gjatë periudhës 2001 – 2005 si dhe anketimi i 700 NVM-ve (2007), AMNVM ka arritur që

të bej analiza në periudha të ndryshme kohore me qëllim që të analizohen trendët e zhvillimit të këtyre

ndërmarrjeve, të identifikohen vështirësitë dhe të krahasohet dinamika e zhvillimit të tyre.

Të gjitha hulumtimet e realizuara, përfshirë edhe hulumtimin aktual, kanë për qëllim që të

identifikohen problemet të cilat në vazhdimësi kërkojnë zgjidhje përmes përgatitjes së infrastrukturës

ligjore dhe administrative të cilat krijojnë lehtësira në procedurat administrative të bizneseve.

Me realizimin e këtij projekti synohet që përmes mbledhjes, strukturimit, analizimit të dhënave të

mbledhura nga komuniteti i biznesit të ndërmarrjeve mikro, të vogla dhe të mesme të analizohen

trendët e zhvillimit të bizneseve si dhe të identifikohen vështirësitë, përparësitë dhe të metat e procesit

të zhvillimit të bizneseve në Kosovë, me qëllim që të gjitha vështirësitë të adresohen në institucionet

përkatëse dhe organizatat e tjera relevante të cilat shprehin vullnet për mbështetjen e aktiviteteve

ekonomike të NMVM-në në Kosovë.

Ministria e Tregtisë dhe Industrisë/AMNVM në vazhdimësi ka realizuar anketa të tilla me qëllim që të

përgatitet një bazë e mirë e informacioneve të cilat do të mundësonin harmonizimin e projekteve për

mbështetjen e NMMV. Ky projekt ka filluar në muajin dhjetor të vitit 2010 ku janë mbledhur gjithsejtë

783 anketa. Duke iu referuar përgjigjeve të marra direkt nga bizneset përmes të cilave është krijuar një

pasqyrë e qartë e gjendjes aktuale të bizneseve si dhe vizionit të tyre për zhvillimin e mëtutjeshëm të

tyre.

Finalizimi i këtij raporti do të mundëson edhe adresimin adekuat të vështirësive dhe problemeve me të

cilat ballafaqohen bizneset, si dhe do të mundëson nxjerrjen e rekomandimeve të nevojshme për hapat

e mëtutjeshëm të zhvillimit të bizneseve duke krijuar lehtësira dhe mbështetje për aktivitetet

ekonomike të cilat i zhvillojnë ato me qëllim të mbështetjes ekonomike dhe punësimit në përgjegjësi

për gjeneratat e ardhshme.

Veç kësaj, anketimi gjithashtu kërkon të identifikoj ndikimin e ambientit makroekonomik, pronësinë

sipas gjinisë etj.


5

II. Qëllimi dhe Metodologjia

II.1. Qëllimi i Hulumtimit Qëllimi themelor i këtij projekti kërkimor është diagnostifikimi i gjendjes aktuale të ndërmarrjeve,

mikro të vogla dhe të mesme, identifikimi i problemeve, pengesave dhe barrierave që ngulfasin

zhvillimin e aktiviteteve të tyre, duke identifikuar njëkohësisht nevojat dhe kërkesat e këtij

komuniteti për përmirësimin e gjendjes, avancimin e proceseve zhvillimore dhe zhvillimin e

trendëve pozitive në aspektin strategjik.

Qëllimi tjetër i këtij hulumtimi është të nxjerrë rezultate të rëndësishme për gjendjen ekzistues,

strukturën, problemet, vështirësitë dhe për të matur trendin e zhvillimit të ndërmarrjeve mikro, të

vogla dhe të mesme, për të përcaktuar kriteret dhe avancuar rekomandimet për mundësin e

mbështetjes së zhvillimit të tyre. Pyetësori është i dizajnuar me theks të veçantë në mbledhjen e

informative të rëndësishme për NMVM, si:

• Informacioneve të përgjithshme për ndërmarrjen (identifikimin e ndërmarrjes)

• Strukturën e NMVM-ve

• Strukturën e pronarëve

• Resurset njerëzore

• Krahasimin e zhvillimit të NMVM në periudhave të ndryshme

• Përgatitjen profesionale të udhëheqësve të ndërmarrjeve, si dhe përcjelljen e zhvillimit të

përdorimit të teknologjisë për stafin e ndërmarrjeve

• Mundësit e plasimit të produkteve dhe shërbimeve në tregun vendor dhe ndërkombëtar.

• Shfrytëzimin e burimeve të ndryshme financiare dhe orientimin e investimeve kapitale

• Strategjinë e planifikimit të bizneseve

• Shfrytëzimin e metodave të marketingut me qëllim të promovimit të produkteve dhe

shërbimeve

• Përgatitjen e infrastrukturës për informatizimin e NMVM-ve

• Organizimi i NMVM në asociacione dhe organizata të ndryshme të biznesit, me qëllim të

rritjes së bashkëpunimit dhe zgjerimit të tregut

• Hartimi i planeve për zhvillimin e NVM-ve në të ardhmen

• Pengesat që shfaqen gjatë ushtrimit të veprimtarisë, etj.


6

Analiza e pengesave dhe vështirësive për zhvillimin e afarizmit duke përfshirë: mungesën e kuadrit

të kualifikuar, mungesën e trajnimeve në fusha të ndryshme, mungesën e tregut, qasja dhe kostoja

e lëndës së parë, shfrytëzimi i pajisjeve bashkëkohore, hapësira e punës, infrastruktura fizike,

transporti, financat, infrastruktura ligjore, ekonomike dhe politikat fiskale, ofrojnë mundësin e

analizës, krijimit dhe hulumtimit të metodave dhe metodologjive për mbështetjen e NMVM-ve.

Të dhënat makroekonomike dhe sektoriale të kombinuara me rezultatet e anketimit, mund të jenë

udhërrëfyese për caktimin e prioriteteve të strategjive të përkrahjes dhe për orientimin e politikave

që e ndihmojnë arritjen e misionit e AMNVM-ve për të krijuar një ambient më të mirë për bizneset

në përgjithësi dhe për NMVM-të në veçanti.

II.2 Metodologjia dhe Mostra e Anketimit Realizimi hapësinor i anketave është bërë në 90% të territorit të Republikës së Kosovës dhe ka

përfshirë 783 ndërmarrje mikro të vogla dhe të mesme. Numri prej 800 NVM, përbëjnë 0.77%, e

totalit të përgjithshëm të NMVM (103555) të regjistruara në Republikën e Kosovës.

Pyetësori është dizajnuar për mbledhjen e informacioneve të përgjithshme për biznesin, pyetësori

përmban gjithsejtë 61 pyetje me disa nën-pyetje të cilat mbledhin informacione të mjaftueshme për

krahasimin e zhvillimit të NMVM në periudha të ndryshme, përkatësisht me informacionet të cilat

janë mbledhur dhe prezantuar ne raportet e më hershme.

Realizimi i pyetësorëve është bërë në metodën e intervistave direkt sy me sy (face to face) me

pronarët ose përfaqësuesit e ndërmarrjeve, ku secila përgjigje është shënuar në pyetësor. Pas

realizimit të punës në teren pyetësorët iu kanë nënshtruar kontrollës së kualitetit me qëllim të

evidentimit të gabimeve ose lëshimeve eventuale.

Aktivitetet e realizimit të pyetësorit janë përcjellur nga ekspertët e kompanisë në tri nivele:

Anketuesit, koordinatorët e ekipeve të terenit dhe kontrollorët.

Baza e të dhënave është dizajnuar mbi bazën e Microsoft Office Access dhe përmban gjithsejtë 4

module (Modulin e futjes së të dhënave, kontrollës së kualitetit, raporti i bizneseve ne nivel

komune dhe regjional, dhe listën e bizneseve të anketuara).

Rezultatet nga anketat janë paraqitur në vijim të këtij raporti në formë të shkruar, tabelore, dhe

grafike.

Mostra për anketim ka qene reprezentative dhe ne mënyre proporcionale NMVM-të janë selektuar

në bazë të: shpërndarjes regjionale dhe komunale, klasifikimi i madhësisë së ndërmarrjeve sipas


7

ligjit te NVM-ve (mikro- ndërmarrje 1 deri 9 punëtorë, ndërmarrje të vogla 10 deri 49 punëtorë,

ndërmarrje të mesme 50 deri 249 punëtorë), moshës së ndërmarrjeve (3 deri 18 muaj, 19 deri 36

muaj, mbi 36 muaj) sektorit ( prodhuese, tregtare dhe shërbyese) .

Anketimi është bërë nga ana e konsulentëve me përvoje është realizuar hulumtimi me gjithsejtë

783 ndërmarrje mikro të vogla dhe të mesme duke përjashtuar 17 ndërmarrje në komunat: Zveqan,

Zubin Potok dhe Leposaviq te cilat kanë refuzuar të anketohen, me një përmbajtje te pyetësorit i

cili është i modifikuar sipas rrethanave ekonomike që mundëson analizën kuantitative dhe

kualitative te të dhënave.

Rezultatet e anketimit ofrojnë një mekanizëm, nëpërmjet të cilit në mënyrë të drejtpërdrejt do të

dëgjohet zëri i ndërmarrësve të anketuar nga hartuesit e politikave.


8

III. Të dhëna të përgjithshme mbi NMVM Ky kapitull prezanton të dhënat e përgjithshme të hulumtimit mbi NMVM-ët në Kosovë. Këto të

dhëna janë të rëndësishme për të pasur një pasqyrë të çart lidhur me disa karakteristike fillestare të

NMVM-ve.

III.1 Ndërmarrjet sipas menaxhimit Si duket statuti ligjor i ndërmarrjeve dhe madhësia e tyre, ka ndikim edhe në formën e menaxhimit.

Rezultatet nga anketa dëshmojnë se tek NMVM- të, në Kosovë ende nuk kemi ndarje të funksionit

të pronës dhe menaxhmentit. Në fakt, nga të gjitha ndërmarrjet e anketuara mund të vërejmë se

86.46 % e tyre menaxhohen nga pronarët dhe vetëm 13.54 % menaxhohen nga menaxherët e

caktuar.

Tabela 1. NMVM-te sipas udhëheqësve menaxher

Men

axhi

mi

Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Pris

htin

ë

%

Gjil

an

%

Pejë

%

Priz

ren

%

Mitr

ovic

ë

%

Pronari 677 86.46 226 88.28 151 86.29 121 87.68 109 78.99 70 92.11Menaxheri 106 13.54 30 11.72 24 13.71 17 12.32 29 21.01 6 7.89Totali 783 100 256 100 175 100 138 100 138 100 76 100

III.2 Ndërmarrje sipas numrit fiskal

Nga të gjitha bizneset të cilat janë anketuar është vërejtur se në përgjithësi NMVM-të, janë të

pajisura me numra fiskal duke i përmbushur detyrimet e tyre ndaj thirrjeve të ATK-së, për pajisjen

me numrat fiskal dhe për respektimin e afateve ligjore.

Tabela 2. Nr. i NMVM-e të pajisura me numër fiskal

Nga tabela e mësipërme mund te vërejmë se nga 739 biznese të anketuara vetëm 44 prej tyre ose

5.6% janë deklaruar se nuk janë pajisur me numra fiskal.

Pajisja me numra fiskal Gjithsej Ndërmarrje % Po 739 94.4Jo 44 5.6Totali 783 100.0


9

III.4 Ndërmarrje sipas shtrirjes hapësinore (urbane & rurale)

Shpërndarja hapësinore e ndërmarrjeve tregon për përfshirjen e ndërmarrjeve, përveç në zonat

urbane edhe në ato rurale. Sipas hulumtimit të realizuara mund të konstatojmë se 61.4% e

ndërmarrjeve shtrihen në zonat urbane dhe 38.6% të tyre në zonat rurale. Nga kjo mund të

konstatojmë se shtrirja e ndërmarrjeve është konform tregut dhe zhvillimeve sociale dhe

demografike.

Tabela 3. Struktura e NMVM-ve sipas shtrirjes hapësinore (urbane & rurale)

Lokacioni Gjithsej Ndërmarrje % Prodhuese % Tregtare % Shërbyese %

Urban 481 61.4 123 51.5 293 65.8 65 65.7Rural 302 38.6 116 48.5 152 34.2 34 34.3Totali 783 100 239 100 445 100 99 100

Nga grafiku1. mund të vërejmë se veprimtaritë prodhuese janë të koncentruar pothuajse njëjtë

sipas shtrirjes hapësinore në zonat urbane dhe rurale. Shikuar në % del se 51.5 e ndërmarrjeve me

veprimtari prodhuese janë të shpërndara në zonat urbane dhe 48.5% në zonat rurale. Për dallim nga

ato prodhuese ndërmarrjet me veprimtari tregtare 65.8% urbane dhe 34.2% rurale, si dhe shërbyese

dominojnë në zonat urbane me 65.7% dhe në zonat rurale me 34.3%.

Grafiku 1. Struktura e NMVM-ve sipas shtrirjes hapësinore (urbane & rurale)


10

Struktura e NMVM-ve sipas gjinisë

7%

93%

Femëra

Meshkuj

III.5 Struktura gjinore e themeluesve dhe niveli i edukimit

Struktura gjinore e themeluesve – Struktura gjinore e pronarëve të ndërmarrjeve është element i

rëndësishëm në analizën dhe përcjelljen e aktiviteteve të ndërmarrjeve. Edhe pse në vendin tonë

pjesëmarrja e femrave në udhëheqjen e ndërmarrjeve është e vogël, viteve të fundit shihet një

ngritje e pjesëmarrjes së femrave në regjistrimin e ndërmarrjeve.

Në tabelën 4. janë prezantuar të dhënat për pjesëmarrjen dhe rolin e femrës në pronësinë e

ndërmarrjeve e cila gjithashtu ka një efekt pozitiv në zhvillimin ekonomik të vendit. Në këtë tabelë

janë prezantuar të dhënat e pronësisë së ndërmarrjeve nga femrat në nivel vendi.

Tabela 4. NMVM-te sipas strukturës gjinore

Gjin

ia

Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Pris

htin

ë

%

Gjil

an

%

Pejë

%

Priz

ren

%

Mitr

ovic

ë

%

Femër 54 6.90 20 7.81 5 2.87 11 7.97 12 8.63 6 7.90Mashkull 729 93.10 236 92.19 169 97.13 127 92.03 127 91.37 70 92.10Totali 783 100 256 100 174 100 138 100 139 100 76 100

Nga tabela 4. vërejmë se pjesëmarrja e femrave në themelimin e bizneseve është në regjionin e

Pejës dhe Prizrenit me nga 8%, pastaj vjen regjioni i Mitrovicës me 7.9%, Prishtinës me 7.81%

dhe me pjesëmarrje më të vogël është Regjioni i Gjilanit me

2.87%.

Në grafikun mund të vërejmë së pjesëmarrja e femrave në

pronësinë e ndërmarrjeve është rreth 7%. Nga ndërmarrjet

e anketuara del se 729 (93%) e tyre janë me pronësi nga

meshkujt.


11

96.17

0.13 3.7

Shqiptarë Serb Të tjerë

Sa i përket etniteti të themeluesve – analiza e strukturës etnike të themeluesve të ndërmarrjeve të

vogla dhe të mesme është indikator i rëndësishëm i vlerësimit të klimës ekonomike dhe sociale e

cila mund të konsiderohet si integrimi i suksesshëm i etniteteve të ndryshme në jetën ekonomike

dhe sociale, kjo strukture nuk paraqet pjesën në regjionin e Mitrovicës konkretisht në komunat:

Leposaviq, Zubin Potok dhe Zveqan, ndërmarrjet ne këto komuna kane refuzuar te anketohen.

Tabela 5. Struktura e NMVM-ve sipas etnitetit të themeluesve

Tabela 5. Sqaron strukturën etnike të themeluesve të ndërmarrjeve të vogla dhe të mesme në nivel

nacional dhe regjional. Nga tabela mund të konstatohet se regjioni i Prizrenit ka përqindje më të

madhe të NMVM të cilat udhëhiqen nga pjesëtarët e etniteteve jo shqiptare. 10.87% e pronarëve iu

takojnë etniteteve të tjera ndërsa 89.13% e pronarëve të NMVM-ve janë Shqiptar, pastaj vijnë

regjioni i Prishtinës me 4.3%, Mitrovicës me 1.3% dhe Gjilanit me 1.1%.

Nga Grafiku 3 mund të vërejmë se pjesëmarrja e

pronarëve shqiptar në themelimin NMVM-ve është

me e madhe me 96.17% ndërsa pjesëtarët e

nacionaliteteve të tjera në themelimin e NMVM-ve

marrin pjesë me 3.7%.

Etni

teti

Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Pris

htin

ë

%

Gjil

an

%

Pejë

%

Priz

ren

%

Mitr

ovic

ë

%

Shqiptarë 753 96.17 245 95.70 171 98.28 139 100 123 89.13 75 98.68Serb 1 0.13 0 0.00 1 0.57 0 0.0 0 0.00 0 0.00Të tjerë 29 3.70 11 4.30 2 1.15 0 0.0 15 10.87 1 1.32Totali 783 100 256 100 174 100 139 100 138 100 76 100

Grafiku 3. Struktura e NMVM-ve


12

III.6 Grup mosha e themelueseve Grup mosha e themeluesve të bizneseve është element i rëndësishëm për të përcjellur fuqinë e

zhvillimit të NMVM-ve, duke pasur para sysh moshën fizike, intelektuale, profesionale,

eksperiencën në menaxhimin e NMVM-ve. Nga tabela 6 mund të vërejmë se pjesa më e madhe e

themelueseve të NMVM-ve, ose 33.46%, i takojnë grup-moshës 36-45 vjeç, pastaj 29.76% e

themelueseve i takojnë grup-moshës 26-35 vjeç dhe 22.48% e themelueseve i takojnë grup-moshës

46-55 vjeç. Pjesa tjetër e themelueseve i takojnë grup-moshave 18-25 (6.39%), 55-64 (7.02%) dhe

mbi 65 vjeç (0.89%).

Tabela 6. Pasqyra e NMVM-ve sipas grup moshës së themeluesve

Gru

p

Mos

ha

Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Pris

htin

ë

%

Gjil

an

%

Pejë

%

Priz

ren

%

Mitr

ovic

ë

%

18-25 vjeç 50 6.39 18 7.03 14 8.00 9 6.52 5 3.60 4 5.30

26-35 vjeç 233 29.76 88 34.38 50 28.74 31 22.46 44 31.65 20 26.30

36-45 vjeç 262 33.46 85 33.20 54 31.03 42 30.44 53 38.13 28 36.80

46-55 vjeç 176 22.48 47 18.36 47 27.01 42 30.43 26 18.71 14 18.40

55-64 vjeç 55 7.02 17 6.64 7 4.02 12 8.70 9 6.47 10 13.20

65 + vjeç 7 0.89 1 0.39 2 1.20 2 1.45 2 1.44 0 0.00

Totali 783 100 256 100 174 100 138 100 139 100 76 100

III.7 Niveli i arsimimit dhe aspektet gjinore të punësuarve Niveli i arsimimit të themeluesve, supozohet të jetë një përcaktues i rëndësishëm i rritjes dhe

zhvillimit të NMVM-ve. Përgatitja profesionale jo-adekuate mund të ndikoj në zhvillimin pa

qëndrueshëm të tyre.

Nga grafiku 4 mund të vërejmë se mbi 55.2% e

NMVM-ve në Kosovë, janë të themeluar nga pronarët

me përgatitje arsimore – shkollë e mesme, ndërsa

10.86% me shkollë të lartë, 25.5% me Fakultet

(përgatitje Akademike), ndërsa pjesa tjetër është me

Grafiku 4. Struktura e NMVM-ve sipas nivelit të edukimit


13

përgatitje akademike të nivelit të magjistraturës ose doktoraturës. Një strukturë e tillë, ku dominoj

në pronarët me shkollim të mesëm, na bën të kuptojmë që themeluesit e NMVM-ve në Kosovë

nuk kanë përgatitje specifike shkollore për të menaxhuar ndërmarrjet e tyre dhe bazohen më shumë

në duke i bërë. Në anën i mesëm në të shumtën e rasteve nuk ofron dije të nevojshme për startimin

dhe menaxhimin e ndërmarrjeve.

Nëse analizohet struktura e themelueseve të NMVM-ve, sipas përgatitjes shkollore dhe shtrirja

hapësinore mund të vërejmë se dallimi në mes të regjioneve në Kosovë është i vogël. Struktura e

themelueseve të NMVM-ve, me shkollë fillore në nivel të regjioneve sillet prej 2.33% (regjioni i

Gjilanit) deri në 5.59% regjioni i Prizrenit. Në të gjitha regjionet struktura e themelueseve të

NMVM-ve me shkollë të mesme është mbi 50% por me një përqindje më të lart në regjionin e

Mitrovicës 64.86%).

Përqindja e themelueseve të NMVM-ve me përgatitje të lartë shkollore më e madhe është në

regjionin e Prizrenit me 16.8%, ndërsa më e vogla është në regjionin e Mitrovicës me 8.11%.

Struktura e themelueseve të NMVM-ve me përgatitje shkollore të nivelit akademik – fakultet në

regjionin e Prishtinës është 29.92%, në regjionin e Gjilanit 27.91%, regjionin e Pejës 17.86%,

Regjionin e Prizrenit 20.98% dhe në regjionin e Mitrovicës 21.62%. Pjesëmarrja e themelueseve të

NMVM-ve, me përgatitje shkollore të nivelit mastër dhe Phd është mjaft e vogël dhe sillet prej

3.07% deri në 6.43%, ku përqindja me e madhe është ne regjionin e Pejës 6.43% dhe më e vogla

në regjionin e Gjilanit me 2.33%.

Tabela 7. Struktura e NMVM-ve sipas nivelit të edukimit

Niv

eli i

e

duki

mit

Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Pris

htin

ë

%

Gjil

an

%

Pejë

%

Priz

ren

%

Mitr

ovic

ë

%

Fillore 24 3.07 7 2.76 4 2.33 5 3.57 8 5.60 0 0.00Mesme 422 53.90 128 50.39 95 55.23 80 57.14 71 49.65 48 64.86Lartë 85 10.86 22 8.66 18 10.47 16 11.43 23 16.08 6 8.11Fakultet 195 24.90 76 29.92 48 27.90 25 17.86 30 20.98 16 21.62Master 33 4.20 14 5.51 3 1.74 9 6.43 3 2.10 4 5.41Phd 24 3.07 7 2.76 4 2.33 5 3.57 8 5.59 0 0.00Totali 783 100 254 100 172 100 140 100 143 100 74 100


14

Tabela 8. pasqyron numrin e të punësuarve në baza gjinore ku mund të konstatojmë se në bazë të

hulumtimit pjesëmarrja e femrës në tregun e punës nuk e kalon 20.8%.

Tabela 8. Te punësuarit sipas gjinisë në vitin 2009

Te punësuarit sipas gjinisë ne vitin 2009

Gjit

hsej

Pu

nësu

ar

%

Prod

hues

e

%

Treg

tare

%

Shër

byes

e

%

Femra 1616 20.80 631 16.80 891 28.10 94 11.00Meshkuj 6153 79.20 3115 83.20 2279 71.90 759 89.00Totali 7769 100 3746 100 3170 100 853 100

Të dhënat nga hulumtimi dëshmojnë se përqindja ma e madhe e femrave të punësuara është në

veprimtaritë tregtare.

Grafiku 5.. Të punësuarit sipas gjinisë në vitin 2009

Dallimet në strukturën e të punësuarve sipas gjinisë në mes të punësuarve në vitin 2009 dhe 2010

është shumë i vogël. Edhe në vitin 2010 pjesëmarrja e gjinisë femërore në tregun e punës ka qenë

20.1%, përderisa gjinia mashkullore ka marrë pjesë me 79.9%.

Tabela 9. Të punësuarit sipas gjinisë në vitin 2010

Te punësuarit sipas gjinisë ne vitin 2010

Gjit

hsej

Pu

nësu

ar

%

Prod

hues

e

%

Treg

tare

%

Shër

byes

e

%

Femra 1894 20.10 611 14.00 1166 29.50 117 10.80Meshkuj 7516 79.90 3758 86.00 2791 70.50 967 89.20Totali 9410 100 4369 100 3957 100 1084 100


15

Duke analizuar strukturën e të punësuarve sipas veprimtarive për vitin 2010, mund të vërejmë se

pjesëmarrja e femrave në tregun e punës në ndërmarrjet me veprimtari prodhuese ka qenë 14%,

ndërsa e meshkujve 86%, krahasuar me vitin 2009 ka pas rënie të femrave të punësuara për rreth

2%. Në ndërmarrjet me veprimtari tregtare gjinia femërore merr pjesë me 29.5%, ndërsa ajo

mashkullore me 70.5%. Krahasuar me vitin 2009 mund të thuhet se ka shënuar një ngritje prej më

pak se 1%. Në veprimtarit shërbyese pjesëmarrja e femrave në tregun e punës ka qenë 10.8%, e

cila krahasuar me vitin 2009 ka shënuar rënie prej 0.02%.

Grafiku 6. Të punësuarit sipas gjinisë në vitin 2010

Përgatitja profesionale e të punësuarve ka rëndësi të veçante në zhvillimin e bizneseve sipas

veprimtarisë, si dhe tregon nivelin e emancipimit të femrës dhe pjesëmarrjen e saj në tregun e

punës në përgjithësi. Në tabelën në vijim mund të vërejmë strukturën arsimore të punësuarve sipas

nivelit të arsimit dhe gjinisë. Këtu vërejmë se nga numri total i të punësuarve pa shkollë dhe

shkollë fillore nuk kalon 15.5% me femra dhe 84.5% meshkuj, struktura e të punësuarve me

përgatitje arsimore shkollë të mesme është me pjesëmarrje të rreth 24% femra dhe 76% meshkuj,

me shkollë të lartë 24.5% janë femra 76% meshkuj .Ndërsa nga të punësuarit me përgatitje

arsimore fakultet 19.1% janë femra dhe 80.9% meshkuj, pastaj nga të punësuarit me shkallë të

master-it, femra janë 28.8% dhe meshkuj 71.2%. Struktura e të punësuarve me PhD sipas gjinisë

gjithashtu dominohet nga gjinia mashkullore me 83.3%, ndërsa ajo femërore me 16.7%.


16

Tabela10. Të punësuarit sipas gjinisë dhe nivelit të arsimimit

Te punësuarit sipas gjinisë dhe nivelit te arsimimit Femra % Meshkuj % Pa shkollë 8.7 91.3Shkollë fillore 15.5 84.5Shkollë të mesme 24.0 76.0Shkolle e lartë 24.5 75.5Fakultet 19.1 80.9Master 28.8 71.2PhD 16.7 83.3Nga planifikimet për plotësimin e vendeve mund të vërehet edhe zhvillimi i planit të punës për ndërmarrjet të cilët konsiderojnë se duhet të punohet në planin e punës së vitit vijues, prandaj edhe planifikimi plotësimit të vendit të punës. Nga ndërmarrjet të cilat janë intervistuar është vërejtur se 92.34% e tyre i kanë përmbushur planet te tyre për plotësimin e vendeve të punës, përderisa 7.66% nuk kanë arritur.

Tabela 11. Plotësimi i vendeve vakante

Plotësimi vendeve vakante

Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Prod

hues

e

%

Treg

tare

%

Shër

byes

e

%

Po 723 92.34 218 90.8 411 92.8 94 94Jo 60 7.66 22 9.2 32 7.2 6 6Totali 783 100 240 100 443 100 100 100

Nga grafiku 7. Mund të vërejmë se plotësimin e vendeve të punës sipas planifikimeve vjetore me

se miri ka arritur ta mbulojnë ndërmarrjet shërbyese ku 94% e ndërmarrjeve shërbyese te

anketuara kane plotësuar vendeve te punës te planifikuara, ndërsa ne pozite jo te mire krahasuar

me sektorët tjerë është sektori i prodhimit ku nga planifikimi i plotësimit te vendeve te punës

90.80% e ndërmarrjeve kanë arritur të plotësojnë vendet e punës të planifikuara.

Grafiku 7. Plotësim i vendeve vakante


17

IV. Tendenca për rritje dhe zhvillim të NMVM-ve Tashmë dihet që sektori i NMVM-ve në Kosovë punëson mbi 200.000 punëtor dhe është një

kontribuues i rëndësishëm në krijimin e BPV-ës. Si në të gjitha vendet e tranzicionit ky sektor

paraqet zgjidhje për shumë probleme sociale – ekonomike. Rrjedhimisht tendencat për rritje dhe

zhvillim dhe planet e ndërmarrësve për të ardhmen janë të rëndësishme për bërësit e politikave në

Kosovë.

IV.1 Arsyeja e futjes në biznes dhe frika për dështim Zhvillimi i politikave të mira ekonomike ndikon edhe në kërkesën për të ndërtuar biznese të qëndrueshme duke iu përshtatur rregullave të cilat i përcakton ekonomia e tregut dhe institucionet përkatëse. Për fat të keq në vendin tonë ende ekzistojnë kushte jo të favorshme për themelimin e bizneseve. Këtë e dëshmojnë edhe të dhënat e mëposhtme. Tabela 12. NMVM-te sipas arsyeve të futjes në biznes

Ars

yeja

Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Pris

htin

ë

%

Gjil

an

%

Pejë

%

Priz

ren

%

Mitr

ovic

ë

%

Mundësia 264 33.00 93 37.10 68 40.00 38 27.90 52 38.00 13 17.60

Nevoja 504 67.00 158 62.90 102 60.00 98 72.10 85 62.00 61 82.40 Totali 768 100 251 100 170 100 136 100 137 100 74 100 Sipas të cilave 67% e pronarëve i kanë themeluar bizneset e tyre bazuar në nevojë e tyre për të siguruar ekzistencën elementare, ndërsa vetëm 33% e pronarëve kanë deklaruar se bizneset e tyre janë themeluar duke analizuar dhe identifikuar mundësinë e mirë për të zhvilluar

Grafiku 8. NMVM-te sipas arsyeve të futjes në biznes


18

Sigurisht se themelimi i çdo ndërmarrje i ka vështirësitë dhe sfidat e veta të cilat ndikojnë në krijimin e ndjenjës së frikës për dështim tek themeluesit e ndërmarrjeve. Frika për dështim ekziston te një numër i konsiderueshëm i themelueseve. Duke analizuar tabelën Nr.13 kuptojmë se tek 65.9% e themelueseve ka ekzistuar frika për dështim, për derisa tek 34.1% e tyre ndjenja e frikës për dështim qysh në themelimin e ndërmarrjeve ka qenë e rezervuar. Tabela 13. NMVM-te sipas nivelit të frikës për dështim

Frik

a pë

r dë

shtim

Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Pris

htin

ë

%

Gjil

an

%

Pejë

%

Priz

ren

%

Mitr

ovic

ë

%

Po 516 65.90 193 76.00 90 51.70 88 62.40 84 60.90 61 80.30 Jo 267 34.10 61 24.00 84 48.30 53 37.60 54 39.10 15 19.70 Totali 783 100 254 100 174 100 141 100 138 100 76 100 Në krijimin e frikës për dështimin e ndërmarrjes ekzistojnë disa faktorë të cilët duhet të analizohen

mirë nga secili individ ose grup individësh që dëshirojnë të themelojnë një ndërmarrje.

Konkurrenca në treg, moskthimi i investimeve, mungesa përvojës, etj, janë faktor të rëndësishëm

për të ardhur deri tek vendimet e pronarëve për themelimin e ndërmarrjeve. Sipas të anketuarve në

këtë hulumtim del se: tek 71% e themelueseve të ndërmarrjeve ka ekzistuar frika e konkurrencës

në treg, qysh në themelimin e ndërmarrjes, tek 18% e tyre ka ekzistuar frika e mos kthimit të

investimeve, tek 8% e tyre ka ekzistuar frika e mos përvojës së mjaftueshme për të udhëhequr një

ndërmarrje dhe 3% e tyre kanë dhëna arsye të tjera.

Grafiku 9. NMVM-te sipas nivelit të frikës për dështim


19

0

20.9

51.4

13.5

14.1

20.7

56.6

10.6

12.1

19.3

51.3

15.9

13.5

28.1

40.4

10.1

21.4

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

me pak se 200 euro

201 -500 euro

501-1000 euro

Më shumë se 1 mije euro

% Prodhuese % Tregtare % Shërbyese %

Këto të dhëna dëshmojnë për një konkurrencë të madhe në tregun vendor, dhe ngrenë nevojën e

hyrjes në treg me ide dhe plane inovative të cilat rrezikun nga konkurrenca do ta reduktonin në

minimum

IV.2 Kostoja e fillimit të bërjes së biznesit (regjistrimi, numri fiskal, taksat dhe licencat tjera, pa përfshirë investimet)

Nga gjithsejtë 783 ndërmarrje të anketuara vetëm 665 prej tyre janë deklaruar për koston e bërjes

së biznesit. Prej tyre 20.9% kanë deklaruar se kanë filluar zhvillimin e tyre me më pak se 200 €,

51.4% kanë filluar me 201 deri 500 €, 13.5% me 501 deri 1000 € dhe 14.1% kanë filluar me mbi

1000 €.

Tabela 14. Kostoja e fillimit te bërjes se biznesit

Kostoja e fillimit te bërjes se biznesit

Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Prod

hues

e

%

Treg

tare

%

Shër

byes

e

%

me pak se 200 euro 139 20.90 41 20.70 73 19.30 25 28.10201 -500 euro 342 51.40 112 56.60 194 51.30 36 40.40501-1000 euro 90 13.50 21 10.60 60 15.90 9 10.10Më shumë se 1 mije euro 94 14.10 24 12.10 51 13.50 19 21.40

Totali 665 100 198 100 378 100 89 100 Nga grafiku 10 mund të konstatojmë se 51.40% të NMVM-ve për plotësimin e te gjithë dokumentacionit për startim me biznes kanë shpenzuar më shumë se 201€ dhe më pak se 500€ dhe më shumë (këtu kemi të bëjmë me bërjen e biznesit konkretisht me pagesën e taksave dhe licencave).

Grafiku 10. Kostoja e fillimit të bërjes së biznesit


20

41.4 52.1 6.5

50.21 43.93 5.86

37.08 55.95 3.97

39.39 54.5 6.6

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Prodhuese

Tregtare

Shërbyese Rritje

Njëjtë

Zvogëlim

IV.3 Numri i të punësuarve dhe planet për rritje dhe zhvillim

Rritja e numrit të punësuarve është synim i çdo ndërmarrje e cila tenton që të bëj zhvillimin

kontinuel të veprimtarisë duke realizuar projekte të cilat ndihmojnë edhe zgjerimin e veprimtarive.

Sidoqoftë kjo është e lidhur ngushtë me zhvillimin ekonomik të veprimtarisë. Sigurisht se duke i

analizuar rrethanat e zhvillimit të biznesit, një pjesë e madhe e të anketuarve janë deklaruar se nuk

parashohin të kenë rritje të numrit të punësuarve, mirëpo konsiderojnë se biznesi i tyre për vitin

2011 do të ketë trend të njëjtë të zhvillimit si në vitin që e lamë pas. Nga të gjitha bizneset e

anketuara 41.38% e tyre kanë deklaruar se planifikojnë të kenë rritje të numrit të punësuarve,

përderisa 52.11% vlerësojnë se numri i të punësuarve për vitin 2011 do të jetë i njëjtë me atë të

2010, ndërsa vetëm 6.51% e tyre planifikojnë të kenë zvogëlim të numrit të punësuarve.

Tabela 15. Planifikimi sa i përket numrit te punësuarve për vitin 2011

Planifikimi sa i përket numrit te punësuarve për vitin 2011

Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Prod

hues

e

%

Treg

tare

%

Shër

byes

e

%

Rritje 324 41.38 120 50.21 165 37.08 39 39.39Njëjtë 408 52.11 105 43.93 249 55.95 54 54.55Zvogëlim 51 6.51 14 5.86 31 6.97 6 6.06Totali 783 100 239 100 445 100 99 100

Është për tu theksuar se ndërmarrësit që operojnë në sektorin e prodhimit tregojnë tendencë më të

madhe të rritjes dhe zhvillimit në krahasim më sektorët tjerë, dhe vetëm në këtë sektorë

planifikimet për rritje i tejkalojnë planet për të mbajtur gjendjen konstante derisa në sektorët tjerë

planet për të mbajtur gjendjen konstante tejkalojnë planet për rritje.

Grafiku 11. Planifikimi sa i përket numrit te punësuarve për vitin 2011


21

IV.4 Kapacitetet ekzistuese dhe planet për rritje dhe zhvillim Rritja e kapaciteteve të biznesit është dëshirë e çdo ndërmarrje por jo të gjitha kanë synime dhe

plane konkrete për të rritur kapacitetet. Rritja e kapaciteteve të ndërmarrjes sjell me vete edhe

rrezik të caktuar, prandaj jo të gjitha ndërmarrjet e dëshirojnë rritjen. Sidoqoftë është shumë e

rëndësishme përcjellja e trendit të rritjeve të kapaciteteve tek ndërmarrjet e të gjitha veprimtarive.

Nga tabela e poshtëshënuar mund të vërejmë se nga gjithsejtë 783 ndërmarrje të anketuara 27.8% e

tyre kanë deklaruar se gjatë vitit 2009-2010 kanë shënuar rritje ndërsa 56.6% e ndërmarrjeve kanë

deklaruar se nuk kanë shënuar asnjë progres në zhvillimin e tyre, si dhe 15.6% e ndërmarrjeve

kanë deklaruar se kanë shënuar rënie në biznesin e tyre. Për të pasur një sektor dinamik të NVM-

ve i cili do të ishte gjenerator i rëndësishëm i vendeve të punës nuk mjafton që vetëm 28 % e

bizneseve të shënojnë rritje dhe zhvillim. Shumica e ndërmarrjeve nuk ka shënuar rritje, madje 2/3

e ndërmarrjeve shërbyese nuk kanë përjetuar rritje. Kjo konsiderohet brengosëse duke marr

parasysh që sektori i shërbimeve i cili është boshti kryesore i ekonomive të zhvilluara

Tabela 16. Krahasimi i kapaciteteve 2009 – 2010

Kapaciteti nga 2009 në 2010 G

jiths

ej

Ndë

rmar

rje

%

Prod

hues

e

%

Treg

tare

%

Shër

byes

e

%


Grafiku 12. pasqyron krahasimin e ndërmarrjeve për vitin 2009-2010 në kapacitetet e tyre, nga

grafiku mund të vërejmë se trendi i kapaciteteve në ndërmarrjet me veprimtari prodhuese

konsiderohet më pozitiv me rritje prej 32.64%, ndërsa rënie më të madhe krahasuar me sektorët

tjerë ka pësuar sektori i tregtisë me 17.53%


22

Grafiku 12. Krahasimi i kapaciteteve 2009-2010

27.8

32.64

26.74

21.21

56.6

54.39

55.73

65.66

15.6

13

17.53

13.13

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Prodhuese

Tregtare

Shërbyese

Rrit je

Njëjtë

Zvogëlim

Lidhur me planifikimet për rritje dhe zhvillim në hulumtimin tonë është konstatuar se 45.08% e

ndërmarrjeve planifikojnë të kenë rritje në biznesin e tyre, 44.57% vlerësojnë se zhvillimi i

kapaciteteve të tyre do të jetë i njëjtë dhe 10.35% e tyre deklarojnë se duke vlerësuar rrethanat e

zhvillimit të biznesit në Kosovë, ndërmarrjet e tyre mund të shënojnë rënie.

Tabela 17. Pritjet për vitin e ardhshëm

Pritjet për vitin e ardhshëm (2011)

krahasuar me vitin 2010 G

jiths

ej

Ndë

rmar

rje %

Prod

hues

e %

Treg

tare

%

Shër

byes

e %


Njëjtë si në rastin e planifikimit të rritjes së numrit të punëtorëve, ashtu edhe me planifikimin e zgjerimit të kapaciteteve prijnë ndërmarrjet prodhuese


23

Nga grafiku 13. vërehet se 54.39% e ndërmarrjeve prodhuese synojnë të kenë rritje në vitin 2011, në krahasim me 42.47% e ndërmarrjeve tregtare dhe 34.34% ndërmarrjeve e shërbyese.

Grafiku 13. Pritjet për vitin e ardhshëm

0

54.39 42.47 34.34

39.75 45.17 53.55

5.86 12.36 12.11

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Rritje

Njëjtë

Zvogëlim


IV.5 Eksporti dhe planet për rritje dhe zhvillim Edhe pse numri i NMVM-ve të anketuara të cilat kanë dhëna informacione që kanë qarkullim nga eksporti i mallrave të tyre është shumë i vogël (7.02%), ndërmarrjet të cilat janë deklaruar si eksportuese, vlerësojnë se gjatë vitit 2011 do të shënojnë rritje të qarkullimit nga eksporti. Nga tabela mund të vërejmë se 56.36% e tyre vlerësojnë se do të kenë rritje, 36.36% vlerësojnë se do të vazhdoj trendi i njëjtë i qarkullimit dhe 7.28% e NMVM-ve, mendojnë se do të kenë zvogëlim të qarkullimit nga eksporti.

Tabela 18. Planifikimet për qarkullim nga eksporti

Planifikimet për qarkullim

nga eksporti Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Prod

hues

e

%

Treg

tare

%

Shër

byes

e

%

Rritje 31 56.36 23 69.70 6 42.86 2 25.00Mbetet i njëjtë 20 36.36 9 27.27 6 42.86 5 62.50Zvogëlim 4 7.28 1 3.03 2 14.28 1 12.50Totali 55 100 33 100 14 100 8 100

Grafiku 14. në vijim shpjegon se nga ndërmarrjet me veprimtari prodhuese të cilat kanë deklaruar se kanë qarkullim nga eksporti 69.7% e tyre vlerësojnë se në vitin 2011 do të kenë rritje, përderisa 27.27% vlerësojnë se do të vazhdoj qarkullimi nga eksporti në nivelin e njëjtë me vitin 2010 dhe vetëm 3.03% vlerësojnë se do të shënojnë zvogëlim të qarkullimit nga eksporti.


24

69.7

27.27

3.03

42.9

4.86

14.28

25

62.5

12.5

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Rritje

Mbetet i njëjtë

Zvogëlim

Prodhuese % Tregtare % Shërbyese %

NMVM-të me veprimtari tregtare konsiderojnë se rritja e qarkullimit nga eksporti vazhdon të jetë edhe më e vështirë, edhe pse 42.9% e tyre mendojnë se do të shënojnë rritje ose do të kenë qarkullim të njëjtë nga eksporti, përderisa 14.28% e tyre mendojnë se do të kenë zvogëlim të qarkullimit nga eksporti. Dallimi të ndjeshëm tek planifikimi i qarkullimit për vitin 2010 vërehet tek ndërmarrjet me veprimtari shërbyese, prej të cilave 25% mendojnë se do të kenë rritje, 62.5% qarkullim të njëjtë dhe 12.5% vlerësojnë se do të kenë zvogëlim të qarkullimit nga eksporti. Vazhdimi i preferencave tregtare me BE, dukshëm do të ndikoj në rritjen e eksportit të ndërmarrjeve kosovare ne tregjet e këtyre vendeve. Grafiku 14. Planifikimet për qarkullim nga eksporti

IV.6 Planet për të ardhmen

Në fund NMVM janë pyetur në përgjithësi lidhur më planifikimet për të ardhme në tri vitet e

ardhshme - Nga anketat e realizuar mund të konstatojmë se nga ndërmarrjet me veprimtari

prodhuese 12.6% planifikojnë të mbesin në pozicion të njëjtë, 46.8% zgjerim të biznesit, 1.1%

planifikojnë të zvogëlojnë aktivitetet në biznesin e tyre, 1.6% të transferojnë kompetencat e

menaxhimit, 32.6% të rrisin numrin e të punësuarve, 2.5% të zvogëloj numrin e të punësuarve dhe

2.7% të ndërmarrjeve nuk janë përgjigjur ne pyetje. Nga kjo mund të vlerësojmë se zhvillimi i

veprimtarive prodhuese planifikohet të jetë shumë pozitiv në fushën e zgjerimit të aktiviteteve dhe

rritjen e numrit të të punësuarve. Gjithashtu edhe nga ndërmarrjet me veprimtari tregtare vetëm

15.2% planifikojnë që në tri vitet e ardhme të mbeten në pozicionin e njëjtë, 50.6% planifikojnë

zgjerim të aktiviteteve, 1% zvogëlim të aktiviteteve biznesore, 0.5% planifikojnë ti shesin bizneset,

1.2% të ia besojnë dikujt tjetër menaxhimin e biznesit, 25.9% të rrisin numrin e punëtorëve, 1.7%


25

16.1

47.97

1.51

0.17

0.94

27.1

2.2

4.01

12.64

46.82

1.13

0.00

1.61

32.60

2.50

2.70

15.20

50.60

1.00

0.50

1.20

25.90

1.70

3.90

20.45

46.49

2.40

0.00

0.00

22.80

2.40

5.46

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Mbetem në pozicion tënjëjt

Zgjerim i aktiviteteve nëbiznes

Zvoglim i aktiviteteve nëbiznes

Shes biznesin

Ja besoj menaxhimindikujt tjetër

Rritë numrin e tëpunësuarëve

Zvogëloj numrin e tëpunësuarëve

Pa përgjigjeje

Gjithsej Prodhuese Tregtare Shërbyese

të zvogëlojnë numrin e punëtorëve dhe 3.9% të NMVM-ve nuk janë përgjigjur në ketë pyetje.

Ndërsa 20.5% e NMVM-ve me veprimtari shërbyese planifikojnë të mbesin në pozicion të njëjtë,

46.5% të bëjnë zgjerimin e aktiviteteve, 2.4% të zvogëlojnë aktivitetet, 22.8% të rrisin numrin e të

punësuarve, 2.4%të zvogëloj numrin e të punësuarve dhe 5.5% e këtyre ndërmarrjeve nuk janë

përgjigjur në këtë pyetje.

Grafiku 15. Planifikimet për biznes në tri vitet e ardhshme


26

V. Burimet e Financimit dhe Investimet

V.1 Burimet e kapitalit të investuar

Burimet financiare janë shumë të rëndësishëm për të përkrahur rritjen dhe zhvillimin e NMVM-ve.

NMVM-të e anketuara kanë deklaruar se 43.81% janë financuar nga kapitali vetanak derisa vetëm

11.75% kanë shfrytëzuar kredi nga banka për investime kapitale. Një burim tjetër i financimit janë

edhe familjet dhe miqtë. Prej ndërmarrësve të anketuar 7.54% kanë huazuar nga familja dhe për të

investuar në veprimtarit e tyre, dhe 4.34% kanë bashkuar aksionet për investime kapitale. Derisa,

32.06% kanë pasur disa burime financiare për investime kapitale.

Tabela 19. Burimi i kapitalit të investuar

Burimi i kapitalit të investuar

Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Prod

hues

e

%

Treg

tare

%

Shër

byes

e

%

Mjetet vetanake 343 43.81 99 41.25 191 43.02 53 53.54Hua nga familja dhe miqtë 59 7.54 16 6.67 39 8.78 4 4.04Bashkë Investime (aksionar) 34 4.34 17 7.08 11 2.48 6 6.06

Kredi nga bankat e vendit 92 11.75 25 10.42 55 12.39 12 12.12Më shumë burime 251 32.06 82 34.17 146 32.88 23 28.23Tjetër 4 0.50 1 0.42 2 0.45 1 1.01Totali 783 100 240 100 444 100 99 100

Sipas anketave 53.54% e NMVM-të me veprimtari shërbyese, 43.02% të veprimtarive tregtare dhe

41.25% e ndërmarrjeve me veprimtari prodhuese i shfrytëzojnë burimet vetanake financiare.

Kreditë nga bankat për investime kapitale shfrytëzohet nga 12.12% e NMVM-ve me veprimtari

shërbyese, 12.39% e ndërmarrjeve me veprimtari tregtare dhe 10.42% të NMVM me veprimtari

prodhuese.


27

Grafiku 16. Burimi i kapitalit të investuar

41.25

6.67

7.08

10.42

28.2

0.42

43.02

8.78

2.48

12.39

28.2

0.45

53.54

4.04

6.06

12.12

28.2

1.01

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

të investuar

Mjetet vetanake

Hua nga familja dhemiqtë

Bashk Investime (aksionar)

Kredi nga bankat evendit

Më shumë burime

Tjetër


Vlerësimet e institucioneve të ndryshme në Kosovë se sistemi bankar me politikat e veta nuk po e

ndihmon zhvillimin e biznesit në Kosovë, vërehet edhe tek vlerësimet e NMVM-ve. Rreth 46.5%

kanë deklaruar se nuk shfrytëzojnë kredi për zhvillimin e biznesit të tyre.

Tabela 20. Obligime ndaj sektorit bankar

Obligime ndaj sektorit bankar

Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Prod

hues

e

%

Treg

tare

%

Shër

byes

e

%

Po 419 53.50 130 54.40 242 54.40 47 47.50Jo 364 46.50 109 45.60 203 45.60 52 52.50Totali 783 100 239 100 445 100 99 100

Nga grafiku mund të vërejmë se 54.4% e NMVM-ve me veprimtari prodhuese i shfrytëzojnë kredit

nga bankat për të ndihmuar zhvillimin e ndërmarrjes, ndërsa 45.6% nuk kanë obligime ndaj

bankave. Tek NMVM me veprimtari tregtare është deklaruar se 54.4% e tyre kanë obligime nga

bankat dhe 45.6% nuk kanë obligime ndaj bankave komerciale. Deri sa NMVM-të me veprimtari

prodhuese dhe tregtare përqindja e shfrytëzimit të kredive kalon vlerën 50%, ndërmarrjet me

veprimtari shërbyese kanë deklaruar se 47.5% e tyre i shfrytëzojnë kreditë dhe 52.5% nuk i

shfrytëzojnë ato.


28

54.4

54.4

47.5

45.6

45.6

52.5

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Prodhuese

Tregtare

Shërbyese

Po Jo

Grafiku 17. Obligime ndaj sektorit bankar

V.2 Kualiteti i Shërbimeve Bankare Përveç shfrytëzimit të kredive për zhvillimin e ndërmarrjeve element shume i rëndësishme është

edhe kohë zgjatja e afateve për kthimin e tyre. Periudha më e përshtatshme për kthimin e kredive

sipas deklarimit të shumicës së ndërmarrjeve është ajo me kohëzgjatje mbi 5 vjet, për këtë

periudhë janë deklaruar 37.16% e ndërmarrjeve, 26.05% e tyre kane deklaruar se periudhe e

përshtatshme për kthimin e kredive është edhe ajo 3 deri 5 vjet, pastaj 16.6% e NMVM-ve

vlerësojnë periudhë të përshtatshme atë 1 deri 3 vjet dhe 4.09% e tyre kane deklaruar përudhen 1

vjeçare si të përshtatshme për kthimin e kredive, përderisa 16.09% e NMVM-ve nuk kanë dhënë

përgjigje ne këtë pyetje.

Tabela 21. Periudha më e përshtatshme për kthimin e kredive

Periudha më e përshtatshme për kthimin e

kredive Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Prod

hues

e

%

Treg

tare

%

Shër

byes

e

%

Më pak se 1 vit 32 4.09 7 2.93 21 4.72 4 4.051 deri 3 vite 130 16.60 40 16.74 70 15.73 20 20.203 deri 5 vite 204 26.05 50 20.92 126 28.31 28 28.285 vite e me gjatë 291 37.16 102 42.68 163 36.63 26 26.26Pa përgjigje 126 16.10 40 16.74 65 14.61 21 21.21Totali 783 100 239 100 445 100 99 100


29

Kamatat e larta dhe afatet shumë të shkurtra për kthimin e kredive kanë ndikuar që shumica e

NMVM-ve të kenë vlerësime negative për sistemin bankar në Kosovë, rreth 50% e ndërmarrjeve

kanë deklaruar se janë të pa kënaqura me shërbimet bankare dhe vetëm 14.81% kanë deklaruar se

janë të kënaqura me shërbimet bankare.

Tabela 22. Shërbimet e ofruara bankare

Shërbimet e ofruara bankare

Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Prod

hues

e

%

Treg

tare

%

Shër

byes

e

%

I kënaqur 116 14.81 36 15.06 66 14.83 14 14.14Mesatarisht 193 24.65 59 24.69 105 23.6 29 29.30I pa kënaqur 390 49.81 119 49.79 228 51.24 43 43.43Pa pergjigje 84 10.73 25 10.46 46 10.33 13 13.13Totali 783 100 239 100 445 100 99 100

Ndërsa sa i përket sektorëve të ndryshëm, vërehet një pakënaqësi ma e madhe te ndërmarrjet

tregtare me shërbimet e ofruara bankare

Grafiku 18. Shërbimet e ofruara bankare

15.06

24.69

49.79

10.46

14.83

23.6

51.24

10.33 13

14.14

29.3

43.43

13.13

0% 20% 40% 60% 80% 100%

I kënaqur

Mesat ar isht

I pa kënaqur

Pa pergjigje

Prodhuese % Tregt are % Shërbyese %

Ky hulumtim po ashtu është munduar të identifikojë arsyet e pakënaqësisë tek NMVM-et. Ashtu

siç është pritur, shumica absolute e ndërmarrjeve 87.12% pa dallim sektori ankohen tek kamatat e

larta ,derisa përqindja tjetër e të anketuarve pakënaqësitë e tyre i shprehin në shërbime të dobëta,

refuzim të kërkesave, procedurat burokratike për aprovimin e kredisë etj.


30

Tabela 23. Arsyet e pa kënaqësisë ndaj sektorit bankar

Arsyet e pa kënaqësisë ndaj sektorit bankar

Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Prod

hues

e

%

Treg

tare

%

Shër

byes

e

%

Kamata shumë të larte 514 87.12 161 85.64 286 86.93 67 91.78Shërbime te dobëta 10 1.69 4 2.13 4 1.22 2 2.74Refuzim te kërkesave për kredi 7 1.20 3 1.60 3 0.91 1 1.37

Zgjidhjet e ofruara nga bankat nuk i plotësojnë nevojat 10 1.69 5 2.65 5 1.52 0.00

Kohe e gjate për aprovim te kredisë 11 1.86 3 1.60 6 1.82 2 2.74

Procedura te shumta administrative 38 6.44 12 6.38 25 7.6 1 1.37

Totali 590 100 188 100 329 100 73 100 Sipas NMVM-ve të anketuara del se 32.18% e tyre nuk kanë kërkuar kredi në 3 vitet e fundit,

45.72% i kanë marrë kreditë e kërkuara 6.78% i kanë marre pjesërisht kreditë e kërkuara, 6% nuk i

kanë marrë kreditë e kërkuara dhe 9.32% nuk kanë dhënë përgjigje.

Tabela 24. Aprovimi i kredive në tri vitet e fundit

Përgjigjet nuk dallojnë në mënyrë thelbësore nëse të dhënat i ndajmë sipas sektorëve.

Aprovimi i kredive në tri vitet e fundit

Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Prod

hues

e

%

Treg

tare

%

Shër

byes

e

%

Nuk kam kërkuar kredi ne 3 vitet e fundit

252 32.18 74 31.96 144 32.36 34 34.34

Po 358 45.72 115 47.22 201 45.17 42 42.42Pjesërisht 53 6.78 15 6.28 34 7.64 4 4.05Jo 47 6.00 13 5.44 27 6.07 7 7.07Pa përgjigje 73 9.32 22 9.10 39 8.76 12 12.12Totali 783 100 239 100 445 100 99 100


31

Grafiku 19. Aprovimi i kredive në tri vitet e fundit

Nga anketat e realizuara kemi konstatuar se 60.23% e NMVM-ve, shprehin pakënaqësi për

mungesë të kolateralit me rastin e aplikimit për kredi, 12.5% e ndërmarrjeve konsiderojnë se

bankat kanë shprehur pakënaqësi me përformancën e ndërmarrjeve me rastin e aplikimit për kredi,

9.09% shprehin pakënaqësi për informata të pa mjaftueshme, 12.5% i klasifikojnë arsyet e bankave

për mos aprovimin e kredive si paqartësi në idetë për investime, si dhe 5.68% kanë arsye të tjera.

Tabela 25. Arsyet kryesore për mos aprovimin e kredive

Arsyet kryesore për mos aprovimin e kredive

Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Prod

hues

e

%

Treg

tare

%

Shër

byes

e

%

Kolaterali (garancioni) jo i mjaftueshëm 53 60.23 13 59.09 32 59.26 8 66.67

Pakënaqësia e bankës me performancën e ndërmarrjes 11 12.50 4 18.18 7 12.96 0 0.00

Informata te pa mjaftueshme te ofruara 8 9.09 1 4.54 6 11.12 1 8.33

Paqartësi në idetë investuese 11 12.50 3 13.64 7 12.96 1 8.33Arsye tjetër 5 5.68 1 4.55 2 3.70 2 16.67Totali 88 100 22 100 54 100 12 100

Ndërmarrjet me veprimtari prodhuese, tregtare dhe shërbyese mbi 59.09% vlerësojnë se mungesa e pa mjaftueshme e kolateraleve është arsye e bankave për mos aprovim të kredive. Gjithashtu arsye tjera klasifikohen si pakënaqësi të bankave tek 28.2% e NMVM-ve. Arsyet e tjera për pakënaqësitë e bankave janë klasifikuar si relativisht të vogla.


32

Grafiku 20. Arsyet kryesore për mos aprovimin e kredive

0

59.09

18.18

4.54

13.64

4.55

59.26

12.96

11.12

12.96

3.7

66.67

0

8.33

8.33

16.67

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Kolaterali (garancioni) jo i mjaftueshëm

Pakënaqësia e bankës me përformancën endërmarrjes

Informata te pa mjaftueshme te ofruara

Paqartësi në idetë investuese

Arsye tjetër


V.3 Investimet dhe planet investuese Duke i referuar vlerave totale të investimeve nga ndërmarrjet në vitin 2009 dhe 2010 mund të vërejmë se keni të bëjmë me rënie të investimeve për rreth 10 milion euro. Ky është edhe një tregues negativë që sektori I NMVM-ve është duke përjetuar. Nga gjithsejtë investimet e NMVM të realizuara në vitin 2009, 62.47% e tyre kanë qenë në NMVM me veprimtari prodhuese, pastaj 33.48 në ato tregtare dhe 4.05% në veprimtaritë shërbyese. Ndërsa investimet e realizuara në vitin 2010 janë realizuar 57.5% në veprimtaritë prodhuese, 37.75% në ato tregtare dhe 4.75 në veprimtaritë shërbyese. Tabela 26. Shuma e investuar sipas viteve (euro)

Shuma e investuar sipas viteve (euro) 2009 % 2010 %

1.Prodhuese 41,574,993.00 62.47 32,558,128.00 57.50 2. Tregtare 22,282,558.00 33.48 21,369,368.00 37.75 3. Shërbyese 2,695,001.00 4.05 2,691,080.00 4.75 Total 66,552,552.00 100 56,618,576.00 100

Zhvillimi i qëndrueshëm i bizneseve varet shumë nga shpërndarja e investimeve sipas fushave të veprimtarisë, prandaj tek hulumtimi i realizuar me 783 NMVM është vërejtur se investimet kryesisht janë koncentruar në zhvillimin e teknologjisë dhe avancimin e mjeteve të punës. Prej të gjitha ndërmarrjeve të anketuara 47.3% kanë deklaruar se investimet e tyre i kanë të koncentruar


33

4.60

47.20

0.50

0.00

41.60

6.10

12.70

33.40

2.50

0.00

31.00

20.40

2.50

44.30

2.50

0.00

31.60

19.00

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Infrastrukturë f izike

Teknologji

Marketing

Diçka qe është risi ne gjerat inovative

Kombinim i rasteve tëcaktuara

Të tjera

Prodhuese Tregtare Shërbyese

në avancimin e teknologjisë, pastaj 24.3% e ndërmarrjeve kanë investuar në infrastrukturë fizike, 14% në marketing, dhe 14.4% në fusha të tjera. Tabela 27. Investimet

Investimet janë bere ne: % Infrastrukturë fizike 24.30Teknologji 47.30Marketing 14.00Diçka që është risi në gjerat inovative 0.00Të tjera 14.40Totali 100

Nga grafiku 21 mund të vërejmë se në infrastrukturë kanë investuar 4.6% e ndërmarrjeve me veprimtari prodhuese, 12.7% ndërmarrjet tregtare dhe 2.5% ato shërbyese. Në zhvillimin e teknologjisë kanë investuar 47.2% e NMVM me veprimtari prodhuese, 33.4% e atyre tregtare dhe 44.3% e ndërmarrjeve shërbyese. Investime në marketing kanë bërë 0.5% e NMVM-ve prodhuese, 2.5% tregtare dhe 2.5% e atyre shërbyese, investime në fusha të tjera kanë realizuar 6.1% e NMVM-ve prodhuese, 20.4% tregtare dhe 19% e atyre shërbyese. Kombinimi i rasteve të cekura në pyetësorë është deklaruar nga 41.6% e ndërmarrjeve prodhuese, 31% e ndërmarrjeve tregtare dhe 31.6% e ndërmarrjeve shërbyese. Grafiku 21. Investimet

Planifikimi i investimeve për zhvillimin e ndërmarrjeve në vitet vijuese është shumë i

rëndësishëm për të gjitha bizneset, mirëpo mundësit e investimeve shpeshherë nuk janë të

favorshme për shumicën e ndërmarrjeve, prandaj NMVM tentojnë të jenë të kujdesshme dhe reale

në përcaktimin e vlerave investues. Nga tabela 46. mund të vërehet një koncentrim i madh i

investimeve rreth intervaleve më pak se 10.000 euro (52.61%) dhe në mes 10000 deri 50000€


34

(27.18%) e NMVM-ve. Është shumë e rëndësishme të përmendet se ndërmarrjet e tre sektorëve

investimet e planifikuara për vitin 2011 i kanë të orientuara kryesisht në vlerën nën 10000 €.

Tabela 28. Investimet e planifikuara për 2011

Investimet e planifikuara për 2011

Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Prod

hues

e

%

Treg

tare

%

Shër

byes

e

%

Më pak se 10.000 € 362 52.61 92 42.01 214 55.30 56 68.29 10,000 deri 50,000 € 187 27.18 69 31.51 103 26.61 15 18.29 50,000 deri 100,000 € 61 8.87 21 9.59 35 9.04 5 6.10100,000 deri 500,000 € 55 8.00 24 11.96 26 6.72 5 6.10500,000 deri 1 milion € 6 0.87 2 0.10 4 1.03 0 0.00Mbi 1 milion euro 17 2.47 11 5.02 5 1.30 1 1.22Totali 688 100 219 100 387 100 82 100

Mungesa e burimeve financiare është sfidë për zhvillimin e bizneseve në Kosovë. Kjo vërehet

qartë edhe nga anketat e realizuara me ndërmarrjet të cilat kanë deklaruar se faktor kryesorë në

realizimin e planeve investime për zhvillimin e biznesit është mungesa e burimeve financiare. Për

85.6% të NMVM-ve me veprimtari prodhuese faktor kufizues në realizimin e planeve investive

është mungesa e burimeve financiare.

Përafërsisht të njëjtin qëndrim kanë edhe ndërmarrjet tregtare ku 82.2% mendojnë se mungesa e

burimeve financiare është faktorë kufizues për investime. Përshtypje e njëjtë për përcaktimin e

faktorëve kufizues për investime është edhe tek veprimtaritë shërbyese ku 85.5% e tyre mendojnë

se burimet financiare janë faktori kryesor për kufizimin e investimeve.

Tabela 29. Faktorët kufizues në realizimin e planit investiv

E gjithë kjo pastaj ndikon negativisht ne nivelin e investimeve, siç është shprehur edhe ne grafikun

e më poshtëm me ç’rast mund të vërejmë se mbi 80% e ndërmarrjeve janë shprehur se mungesa e

burimeve financiare është pengesë për investime.

Faktorët kufizues në realizimin e planeve investive Prodhuese % Tregtare % Shërbyese %

Mungesa e Planit të Biznesit dhe e ideve 6.6 8.5 5.6Mungesa e Burimeve Financiare 85.6 82.2 85.5Të tjera 7.8 9.3 8.9Total 100 100 100


35

Grafiku 22. Faktorët kufizues në realizimin e planeve investive

6.6

8.5

5.6

85.6

82.2

85.5

7.8

9.3

8.9

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Prodhuese %

Tregtare %

Shërbyese %

Mungesa e Planit të Biznesit dhe e ideve Mungesa e Burimeve Financiare Të tjera

VI. Barrierat për Biznes

VI.1 Kushtet e përgjithshme të bërjes së biznesit Vlerësimi i kornizës së kushteve për zhvillimin e biznesit është element i rëndësishëm për të përcaktuar qëndrimin e bizneseve lidhur me klimën ekonomike të një vendi. Është për të theksuar se qëndrimi i bizneseve në disa fusha është pozitivë ndërsa në disa tjera është negativë, por një pjesë e konsideruar e respondetëve nuk kanë dhënë përgjigje në pyetjet e bëra. . Tabela 30. Kushtet e bërjes së biznesit

Kushtet e bërjes së biznesit Pa p

ërgj

igje

Pozi

tive

Neg

ativ

e

Gjit

hsej

Pa p

ërgj

igje

%

Pozi

tive

%

Neg

ativ

e %

Tot

ali

%

Financave 153 417 213 783 19.50 53.30 27.20 100Politika Kombëtare – Politika e Përgjithshme 258 252 273 783 33.00 32.10 34.90 100Politika Kombëtare – Rregullative 304 232 247 783 38.80 29.60 31.60 100Programet e Qeverisë 238 199 346 783 30.40 25.40 44.20 100Arsimi – fillore dhe e mesme 398 322 63 783 50.80 41.20 8.00 100Arsimi – universitar Shkolla Post Universitare 397 323 63 783 50.70 41.30 8.00 100Transferi R&D 459 187 137 783 58.60 23.90 17.50 100Infrastruktura Komerciale 304 289 190 783 38.80 36.90 24.30 100Dinamika e Tregut të Brendshëm 320 289 174 783 40.90 36.90 22.20 100Hapja e Tregut të Brendshëm 364 288 131 783 46.50 36.80 16.70 100Infrastruktura Fizike 339 319 125 783 43.30 40.70 16.00 100Normat kulturore dhe sociale 403 244 136 783 51.40 31.20 17.40 100


36

19.5

33

38.8

30.4

50.8

50.7

58.6

38.8

40.9

46.5

43.3

51.4

53.3

32.1

29.6

25.4

41.2

41.3

23.9

36.9

36.9

36.8

40.7

31.2

27.2

34.9

31.6

44.2

8

8

17.5

24.3

22.2

16.7

16

17.4

0 10 20 30 40 50 60 70

Financave

Politika Kombëtare – Politika ePërgjithshme

Politika Kombëtare –Rregullative

Programet e Qeverisë

Arsimi – f illore dhe e mesme

Arsimi – universitar ShkollaPost Universitare

Transferi R&D

Infrastruktura Komerciale

Dinamika e Tregut tëBrendshëm

Hapja e Tregut të Brendshëm

Infrastruktura Fizike

Normat kulturore dhe sociale

Pa përgjigje % Pozitive % Negative %

Vetëm në fushën e financave mbizotëron mendimi pozitivë në shkallën prej 53.3% Në të gjitha fushat tjera më pak se gjysma e ndërmarrjeve kanë dhënë mendim pozitivë lidhur me kushtet e bërjes së biznesit. Në fushat e politikave të përgjithshme, regulative dhe programet e qeverisë mbizotëron mendimi negative lidhur me kushtet e bërjes së biznesit ne krahasim me mendimin pozitivë. Ashtu siç u theksua më lart një pjese dërmuese e të anketuarve ka refuzuar të jap përgjigje në këto pyetje. Grafiku 23. Kushtet e bërjes së biznesit


37

Viti 2010 është karakterizuar me avancime të theksuara edhe në fushën e legjislacionit, prandaj

hyrja në fuqi e ligjit të punës është shikuar si sfidë për funksionimin normal të bizneseve, duke pas

para sysh se shumica e bizneseve në Kosovë deri në vitin e fundit kanë shfrytëzuar metoda për tu

avancuar edhe pse shpesh herë në dëm të fuqisë punëtore. Sipas përgjigjeve të marra nga anketat e

bëra del se mbi 98.98% e bizneseve janë të gatshme të respektojnë rregullat e përcaktuara me ligjin

e punës. Kjo është një sinjal pozitivë i respektimit të ligjit duke shpresuar së një gatishmëri e tillë

do të zbatohet edhe në praktikë.

Tabela 31. Ligji i punës

Ligj

i pun

ës

Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Pris

htin

ë

%

Gjil

an

%

Pejë

%

Priz

ren

%

Mitr

ovic

ë

%

Po 775 98.98 246 98.8 180 99.45 137 99.28 135 97.83 77 100Jo 8 1.02 3 1.2 1 0.55 1 0.72 3 2.17 0 0Totali 783 100 249 100 181 1 138 100 138 100 77 100

Nga 783 ndërmarrje të anketuara vetëm 14.43% e tyre kanë deklaruar se kanë obligime ndaj

institucioneve lokale dhe qendrore, ndërsa 85.57% e tyre kanë deklaruar se nuk kanë obligime ndaj

këtyre institucioneve. Nga ndërmarrjet me veprimtari prodhuese 85.57 % e tyre kanë deklaruar se

nuk kanë obligime, përderisa 15% e tyre kanë deklaruar se kane obligime ndaj institucioneve

qendrore dhe lokale. Ndërmarrjet me veprimtari tregtare kanë deklaruar se 13.54% e tyre kanë

obligime dhe 86.46% nuk kanë obligime, si dhe ndërmarrjet me veprimtari shërbyese 17% kanë

deklaruar se kanë obligime dhe 83.% e tyre nuk kanë obligime ndaj institucioneve lokale dhe

qendrore.

Tabela 32. Obligime ndaj Institucioneve Lokale apo Qendrore

Obligime ndaj Institucioneve Lokale apo Qendrore G

jiths

ej

Ndë

rmar

rje

%

Prod

hues

e

%

Treg

tare

%

Shër

byes

e

%

Po 113 14.43 36 15.00 60 13.54 17 17.00Jo 670 85.57 204 85.00 383 86.46 83 83.00Totali 783 100 240 100 443 100 100 100

Përfaqësimi i ndërmarrjeve në treg është sfidë e pa kontestueshme dhe permanente për të gjitha veprimtarit të cilat zhvillojnë aktivitete ekonomike, prandaj edhe është e rëndësishme që të përcillet situata aktuale ekonomike për përfaqësimin e produkteve dhe shërbimeve në treg. Në kushtet e zhvillimit ekonomik të cilat mbretërojnë në vendin tonë, duke iu referuar kërkesës së


38

tregut, ekonomisë jo formale, politikave ekonomike dhe fiskale, deklarimet e ndërmarrjeve për kushtet e tregut janë edhe aq negative. Nga anketat e realizuara kuptojmë se vetëm 8.68% të NMVM-ve kanë deklaruar se kushtet e tanishme ekonomike në treg janë të mira, ndërsa për 62.84% të tyre këto kushte janë mesatare dhe për 28.48% janë të këqija. Tabela 33. Situata e tanishme ekonomike ne treg për produktet apo shërbimet

Situata e tanishme ekonomike ne treg për produktet apo

shërbimet Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Prod

hues

e

%

Treg

tare

%

Shër

byes

e

%

Mirë 68 8.68 21 8.75 38 8.56 9 9.09Mesatarisht 492 62.84 155 64.58 274 61.71 63 63.64Keq 223 28.48 64 26.67 132 29.73 27 27.27Totali 783 100 240 100 444 100 99 100

Nëse i analizojmë perceptimet e ndërmarrjeve në bazë të veprimtarisë atëherë vijmë në përfundim se nuk ka ndonjë dallim thelbësorë mbi gjendjen e tanishme ekonomike.

Grafiku 24. Situata e tanishme ekonomike ne treg për produktet apo shërbimet

64.58

61.71

26.67

29.73

27.279.09

8.56

8.75

63.64

0 20 40 60 80 100 120

Prodhuese

Tregtare

Shërbyese

Mirë Mesatarisht Keq

Kriza globale e vitit 2009-2010 sigurisht që në mënyrë direkt apo indirekte ka prekur edhe zhvillimin e ndërmarrjeve në vendin tonë. Nga tabela mund të vërejmë se për 74.07% të ndërmarrjeve të anketuara kriza globale ka ndikuar në zhvillimin e afarizmit të veprimtarive, ndërsa për 25.93% të tyre kriza globale nuk ka pas ndonjë ndikim të theksuar.


39

Tabela 34. Ndikimi i krizës Globale në Afarizëm

Ndikimi i krizës Globale në Afarizëm

Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Prod

hues

e

%

Treg

tare

%

Shër

byes

e

%

Po 580 74.07 169 70.42 342 77.03 69 69.70Jo 203 25.93 71 29.58 102 22.97 30 30.30Totali 783 100 240 100 444 100 99 100

Nga grafiku 25. mund të vërejmë se për 70.42% të ndërmarrjeve me veprimtari prodhuese kriza

globale ka pas ndikim, ndërsa për 29.58% të tyre jo. Edhe për 77.03% të ndërmarrjeve me

veprimtari tregtare kjo krizë ka pas ndikimet e veta, ndërsa për 22.97% nuk ka pas ndikim. Dhe për

69.7% të ndërmarrjeve me veprimtari shërbyese kriza globale ka pas ndikim në afarizmin e tyre

dhe për 30.3% të tyre nuk ka pas ndikim.

Grafiku 25. Ndikimi i krizës Globale në Afarizëm

70.42

77.03

69.7

29.58

22.97

30.3

0 20 40 60 80 100 120

Prodhuese

Tregtare

Shërbyese

Po Jo


40

VI.2 Barrierat për eksport dhe ndikimi i CEFTA-s Nga të gjitha 783 ndërmarrje të anketuara 55 (7.02%) e tyre deklarojnë se kanë informacione për

indikacionet që ka marrëveshja e CEFTA-së, prej të cilave 32.73% deklarojnë se marrëveshja e

CEFTA-s ka ndikime pozitive, 16.36% mendojnë se ka ndikime negative dhe 50.91% e tyre

mendojnë se nuk ka ndonjë ndikim të veçantë.

Tabela 35. Ndikimi i marrëveshjes se CEFTA-s në eksport

Ndikimi i marrëveshjes se CEFTA-s në eksport

Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Prod

hues

e

%

Treg

tare

%

Shër

byes

e

%

Pozitivisht 18 32.73 15 45.45 3 21.42 0 0.00Negativisht 9 16.36 5 15.15 2 14.29 2 25.00Njëjtë 28 50.91 13 39.40 9 64.29 6 75.00Totali 55 100 33 100 14 100 8 100

Vlerësimet e ndërmarrjeve për ndikimin e marrëveshjes se CEFTA-së, sipas veprimtarive është i

ndryshëm. Nga NMVM-të, me veprimtari prodhuese të anketuara 45.5% mendojnë se marrëveshja

e CEFTA ka ndikime pozitive, 15.15% mendojnë se ka ndikime negative dhe 39.4% e tyre

mendojnë se nuk ka ndonjë ndikim. Nga NMVM-të me veprimtari tregtare 21.42% mendojnë se

CEFTA ka ndikime pozitive, 14.29% deklarojnë se ka ndikime negative dhe 64.29% deklarojnë se

nuk ka ndonjë ndikim. Ndërsa tek NMVM-të, me veprimtari shërbyese marrëveshja e CEFTA-së

konsiderohet pa ndikim (75%) dhe me ndikim negativ 25%).

Grafiku 26. Ndikimi i marrëveshjes se CEFTA-s në eksport

45.5

21.42

15.15

14.29

25

39.4

64.29

750

0 20 40 60 80 100 120

Prodhuese

Tregtare

Shërbyese

Pozitivisht Negativisht Njëjtë


41

Nga përgjigjet e marra del se 27% e NMVM-ve, e konsiderojnë si vështirësi kryesore qarkullimin

e mallrave, pastaj 11% e tyre konsiderojnë mungesën e informacioneve si vështirësi 21%

mendojnë se mungesa e komunikimit (mos njohja e gjuhëve të huaja), ndërsa 15% e NMVM-ve

klasifikojnë vështirësi të tjera duke përfshirë edhe kualitetin e ulët të prodhimeve dhe shërbimeve,

si vështirësi për eksport.

Grafiku 27. Vështersitë në eksport

VI.3 Barrierat gjatë fillimit të biznesit Startimi i biznesit është një proces që ballafaqohet me sfida dhe pengesa të ndryshme. Përveç

sfidave që lidhen me konkurrencën e ashpër, depërtimin në treg, dhe krijimin e imazhit të mirë,

bizneset ballafaqohen edhe me një varg barrierash formale të imponuara nga institucionet

shtetërore. Bizneset e anketuara kanë theksuar lejet e ndërtimit si vështirësitë kryesore gjatë fillimit

të biznesit. Po ashtu licencat për punë profesionale dhe lejet komunale paraqesin vështirësi për

fillimin e biznesit deri sa certifikata e biznesit dhe numri fiskal nuk paraqesin ndonjë barrierë të

theksuar gjatë fillimit të biznesit:

Tabela 36. Vështirësitë

Vështirësitë Prodhuese % Tregtare % Shërbyese %

Certifikata e biznesit 10.40 9.90 15.60Numri Fiskal 11.10 11.70 6.70Leja Komunale 25.00 23.20 22.20Licencat për pune profesionale 22.20 28.30 28.90Lejet e ndërtimit 31.30 26.90 26.60Tjetër 0.00 0.00 0.00Totali 100 100 100


42

10.40

11.10

25.00

22.20

0

9.90

11.70

23.20

28.30

0

15.60

6.70

22.20

26.60

0

31.30 26.90

28.90

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Certif ikata e biznesit

Numri Fiskal

Leja Komunale

Licencat për puneprofesionale

Lejet e ndërtimit

Tjetër


Me rastin e fillimit të punës në ndërmarrje me veprimtari të ndryshme edhe vështirësitë janë të

ndryshme dhe variojnë sipas llojit të veprimtarisë.

Për 31.3% të ndërmarrjeve me veprimtari prodhuese vështirësi kryesore në zhvillimin e biznesit

është pajisja me leje të ndërtimit, pastaj për 25% të tyre leja e punës, për 22.2% të tyre është

licenca për punë profesionale, për 11.1% ka qenë numri fiskal dhe për 10.4% pajisja me certifikatë

të biznesit. Edhe ndërmarrjet me veprimtari tregtare kanë deklaruar se kanë vështërsi 26.9% me

lejet e ndërtimit, 28.3% licencë profesionale, 23.2% leje komunale, 11.7% numër fiskal dhe 9.9%

me certifikatë të biznesit. Nga ndërmarrjet me veprimtari shërbyese 28.9% kanë pas problem me

licencat e punës profesionale, 26.6% me lejet e ndërtimit, 22.2% me lejet komunale, 15.6%

certifikatat e biznesit dhe 6.7% me numrin fiskal.

Grafiku 28. Vështirësitë e biznesit me rastin e fillimit te punës


43

VI.4 Masat që duhet marre ne favor te mbështetjes, krijimit dhe zhvillimit te NMVM-ve

Me qëllim të krijimit të kushteve më të mira për zhvillimin e bizneseve në fokus të këtij hulumtimi

kanë qenë edhe masat që duhen marrë në favor mbështetjes, krijimit dhe zhvillimit të NMVM-ve.

Rrjedhimisht është tentuar që të analizohet opinioni i përfaqësueseve të ndërmarrjeve për masat të

cilat do të ndikonin pozitivisht për përmirësimin e ambientit afaristë për bërje të biznesit.

Rezultatet nga hulumtimi na bëjnë me dije qe ulja e taksave dhe thjeshtimi i sistemit fiskal është

prioriteti kryesorë i ndërmarrëve kryesorë që duhet të adresohet nga institucionet shtetërorë.

Në fakt 82% prej tyre kanë theksuar këtë si prioritet i madh. Tre prioritet tjera me radhë që janë

theksuar nga mbi 2/3 e ndërmarrjeve të anketuara janë zvogëlimi i taksave për eksport dhe

promovimi i produkteve vendore, krijimi i fondit për NMVM, dhe rritja e mbështetjes përmes

agjencive për mbështetje të NMVM-ve. Ndër masat që më se paku janë prioritizuar, është, krijimi

i inkubatorëve te bizneseve dhe parqeve të bizneseve, si dhe publikimi i më shumë informatave

rreth NMVM-ve


44

35.94

10.10

8.80

5.80

17.10

22.64

20.40

18.50

28.70

21.31

17.40

28.80

19.92

23.00

22.85

11.40

10.80

35.25

25.10

39.30

30.10

28.42

28.80

11.90

44.14

66.90

68.35

82.80

72.10

42.11

54.50

42.20

41.20

50.27

53.80

59.30

0.00 10.00 20.00 30.00 40.00 50.00 60.00 70.00 80.00 90.00

Thjeshtesimi i proceduarave per regjistrimin e ndermarrjeve

Te rrisë mbeshtetjen përmes agjencive per mbeshtetje te NMVM-ve

Ndihmoj qasjen ne fonde ( krijimi I fondit per NMVM-te ejt)

Ulja e taksave dhe thjeshtesimi Isistemit f iskal

Zvoglimi I taksave per eksport dhepromovimi I produkteve vendore

Tu jap me shume mbeshtetje grave nebiznes

Tu jap me shume ndeshkime NMVM-veqe nuk pagujne taksat

Të publikoj shumë informata perNMVM-të

Të ndihmoj ne krijimin e inkubatorit tebizneseve, parqeve te bizneseve etj

Krjioj fonde speciale per trajnime

Mbeshtet kompanit inovative

Tjetër

Prioritet i vogël Prioritet i mesëm Prioritet i madhë

Grafiku 29. Masat që duhet marre nga niveli qeveritare që të mbështesin, krijimin dhe zhvillimin e NMVM-ve


45

VI. 5 Rangimi i barrierave për afarizëm

Një fokus i veçantë i këtij hulumtimi ka qenë identifikimi i barrierave për bërje te biznesit. Në

ketë kontekst ndërmarrësit kosovar kanë pasur mundësi të përgjigjen konkretisht lidhur me 40

pengesa të grupuara në 13 grupe përkatëse. Siç shihet edhe nga tabela dhe grafiku më poshtë. Dy

grupet kryesore të pengesave në bërjen e biznesit janë financat dhe politikat ekonomike. Mbi 50 %

të ndërmarrësve mendojnë që këtë dy grupe paraqesin pengesë të madhe për bërje të biznesit në

Kosovë. Tre gupet e faktorëve që më së paku paraqesin pengesë për NMVM-ët në Kosovë janë

hapësira e punës, mungesa e kuadrit të kualifikuar, dhe mungesa e trajnimeve. Edhe në hulumtimet

e kaluara te AMNVM-ve dhe institucioneve tjera është dëshmuar se ndërmarrësit kosovar nuk janë

vetëkritikë dhe shumë pak ankohen në resurset e tyre të brendshme.

Tabela 37 Pengesat / barrierat në afarizmin e NMVM-ve

Rangimi i pengesave për afarizëm Pengesë Pengesë

Gjithsej

Nuk paraqet pengesë % e vogël %

e madhe %

Financat 2343 719 30.69 344 14.68 1280 54.63Kamatat e larta 781 104 13.32 37 4.74 640 81.95Afatet e kredisë (afatet e shkurtra të kthimit) 781 201 25.74 152 19.46 428 54.80Pamundësia për marrjen e kredisë 781 414 53.01 155 19.85 212 27.14Politika ekonomike 1562 445 28.49 336 21.51 781 50.00Situata e përgjithshme ekonomike 781 149 19.08 146 18.69 486 62.23Rrethanat e jashtme tregtare 781 296 37.90 190 24.33 295 37.77Politika fiskale 1562 732 46.86 224 14.34 606 38.80Norma e Lartë e TVSH-se 781 250 32.01 151 19.33 380 48.66Rimbursimi i TVSH-se 781 482 61.72 73 9.35 226 28.94Infrastruktura 3905 1994 51.06 694 17.77 1217 31.17Energjia elektrike 781 209 26.76 103 13.19 469 60.05Telekomunikacioni 781 430 55.06 154 19.72 197 25.22Mungesa e ujit 781 455 58.26 131 16.77 195 24.97Rrjeti i pazhvilluar i rrugëve 781 422 54.03 173 22.15 186 23.82Mungesa e kanalizimit 781 478 61.20 133 17.03 170 21.77


46

Qasja ndaj lendes së parë dhe pajisjeve 1562 880 56.34 239 15.30 443 28.36Tarifat e larta doganore për importim të lëndës së parë 781 399 51.09 106 13.57 276 35.34Mungesa e lëndës së parë në vend 781 481 61.59 133 17.03 167 21.38Rrethanat ligjore – administrative 2343 1240 52.94 404 17.24 699 29.80Mos zbatimi i legjislacionit 781 369 47.30 117 14.98 295 37.77Mungesa e ligjeve 781 411 52.62 153 19.59 217 27.78Procedura e liçensimit (leje) 781 460 58.90 134 17.16 187 23.94Tregu 3124 1782 57.04 550 17.61 792 25.35Konkurrenca jo lojale (mes ndërmarrjeve vendore) 781 290 37.13 178 22.79 313 40.08Qasja në tregjet e huaja 781 421 53.91 170 21.77 190 24.33Konkurrenca jo lojale (mes ndërmarrjeve vendore në raport me ato të jashtme)

781

540

69.14

83

10.63

158

20.23

Kapacitetet e kufizuara të tregut vendor 781 531 67.99 119 15.24 131 16.77Transporti 1562 934 59.80 321 20.55 307 19.65Shpenzimet e larta të transportit 781 399 51.09 166 21.25 216 27.66Kualiteti i shërbimeve të transportit 781 535 68.50 155 19.85 91 11.65Hapësira e punës 1562 1132 72.47 285 18.25 145 9.28Hapësira (objekti) e pamjaftueshme për punë 781 555 71.06 150 19.21 76 9.73Lokacioni i pa përshtatshëm 781 577 73.88 135 17.29 69 8.83Mungesa e kuadrit të kualifikuar 1562 1231 78.81 205 13.12 126 8.07Teknik (mungesa e stafit te kualifikuar) 781 603 77.21 111 14.21 67 8.58Menaxherial 781 628 80.41 94.00 12.04 59.00 7.55Mungesa për trajnime (fushat) 3905 3142 80.46 502 12.86 261 6.68Financa / kontabilitet 781 566 72.47 132 16.90 83 10.63Teknologji informative 781 594 76.06 120 15.36 67 8.58Marketing 781 586 75.03 135 17.29 60 7.68Fusha menaxheriale 781 619 79.26 115 14.72 47 6.02Tjera specifiko 781 777 99.49 0 0.00 4 0.51


47

Grafiku 30. Rangimi i pengesave për afarizëm

30.69

13.32

25.74

53.01

28.49

19.08

37.9

46.86

32.01

61.72

51.06

26.76

55.06

58.26

54.03

61.2

56.34

51.09

61.59

52.94

47.3

52.62

58.9

57.04

37.13

53.91

69.14

67.99

59.8

51.09

68.5

72.47

71.06

73.88

78.81

77.21

80.41

80.46

72.47

76.06

75.03

79.26

99.49

14.68

4.74

19.46

19.85

21.51

18.69

24.33

14.34

19.33

9.35

17.77

13.19

19.72

16.77

22.15

17.03

15.3

13.57

17.03

17.24

14.98

19.59

17.16

17.61

22.79

21.77

10.63

15.24

20.55

21.25

19.85

18.25

19.21

17.29

13.12

14.21

12.04

12.86

16.9

15.36

17.29

14.72

0

54.63

81.95

54.8

27.14

50

62.23

37.77

38.8

48.66

28.94

31.17

60.05

25.22

24.97

23.82

21.77

28.36

35.34

21.38

29.8

37.77

27.78

23.94

25.35

40.08

24.33

20.23

16.77

19.65

27.66

11.65

9.28

9.73

8.83

8.07

8.58

7.55

6.68

10.63

8.58

7.68

6.02

0.51

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Financat

Afatet e kredisë (afatet e shkurtra

Pamundësia për marrjen e kredisë

Situata e përgjithshme ekonomike

Politika fiskale

Rimbursimi i TVSH-se

Energjia elektrike

M ungesa e ujit

M ungesa e kanalizimit

Tarifat e larta doganore për

M ungesa e lëndës së parë në vend

M os zbatimi i legjislacionit

Procedura e liçensimit (leje)

Konkurrenca jo lo jale (mes

Qasja në tregjet e huaja

ndërmarrjeve vendore ne

Kapacitetet e kufizuara te tregut

Transporti

Kualiteti i shërbimeve të transportit

Hapësira (objekti) e pamjaftueshme

Lokacioni i pa përshtatshëm

Teknik (mungesa e stafit te

M enaxherial

Financa / kontabilitet

M arketing

Tjera specifiko

Nuk paraqet pengesë Pengesë e vogël Pengesë e madhe


48

Barriera/Pengesat me serioze të perceptuara për zhvillimin e biznesit ( të cilat ishin deklaruar mbi

50% të përgjigjeve të anketuarve si pengesa të mëdha) janë:

• Kamatat e larta

• Afatet e kredisë ( afatet e shkurta te kthimit)

• Situata e përgjithshme ekonomike

• Energjia Elektrike

Barrierat tjera të rëndësishme ( të cilat ishin deklaruar nën 50% - 25% të përgjigjeve të

anketuarve si pengesa të mëdha) janë:

• Norma e Larte e TVSH-se

• Konkurenca jolojale (mes ndërmarrjeve vendore)

• Rrethanat e jashtme tregtare

• Mos zbatimi i legjislacionit

• Tarifat e larta doganore

• Rimbursimi i TVSH-së

• Mungesa e ligjeve

• Shpenzimet e larta të transportit

• Pamundësia për marrjen e kredisë

• Telekomunikacioni

Barrierat tjera ( të cilat ishin deklaruar nën 25% - 10% të përgjigjeve të anketuarve si pengesa të

mëdha) janë:

• Mungesa e ujit

• Qasja në tregjet e huaja

• Procedurat e licencimit

• Rrjeti i pazhvilluar i rrugëve

• Mungesa e kanalizimit

• Mungesa e lëndës së parë në vend

• Konkurrenca jolojale (mes ndërmarrjeve vendore ne raport me ato te jashtme)

• Kapacitetet e kufizuara të tregut vendor

• Kualiteti i shërbimeve të transportit


49

Barrierat tjera (nën 10% të përgjigjeve të anketuarve të deklaruar si pengesa të mëdha) janë:

• Hapësira e pamjaftueshme e objektit të për punë

• Lokacioni i pa përshtatshëm

• Mungesa e stafit të kualifikuar

• Mungesa e stafit menaxherial


50

VII. Informatizimi i Ndërmarrjeve, Trajnimet dhe Marketingu

VII.1 Niveli i përdorimi të internetit

Sipas anketave të realizuara shfrytëzimi i internetit për nevojat e NMVM-ve, ende nuk është i

kënaqshëm, sepse vetëm gjysma (55.56%) e ndërmarrjeve kanë deklaruar se e shfrytëzojnë

internetin, përderisa 44.44% e tyre nuk e shfrytëzojnë.

Tabela 38. Përdorimi i internetit

Përdorimi i internetit

Gjithsej Ndërmarrje % Prodhuese % Tregtare % Shërbyese %

Po 435 55.56 145 60.67 240 53.93 50 50.51Jo 348 44.44 94 39.33 205 46.07 49 49.49Totali 783 100 239 100 445 100 99 100

Nga grafiku 31. mund të vërejmë se 60.67% e ndërmarrjeve me veprimtari prodhuese e

shfrytëzojnë internetin, ndërsa 39.33% nuk e shfrytëzojnë. Nga veprimtaritë tregtare është

deklaruar se 53.93% e tyre e shfrytëzojnë internetin dhe 46.07% nuk e shfrytëzojnë, ndërsa

ndërmarrjet me veprimtari shërbyese 50.51% e shfrytëzojnë dhe 49.49% nuk e shfrytëzojnë

internetin.

Grafiku 31. Përdorimi i internetit

Përdorimi i internetit për mbledhjen e informacioneve si duket është arsye kryesore e shfrytëzimit

të tij nga ana e NMVM-ve, pastaj mbajtja e kontakteve, shitblerja e mallrave dhe marketingu janë

arsyet të tjera për shfrytëzimin e internetit nga NMVM-të e regjistruara në vendin tonë.


51

35.20

21.30

26.20

17.30

39.30

17.90

29.00

13.80

36.60

16.90

26.70

19.80

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Për të marrë me shumë informata/informim

Për shitblerje teprodukteve/shërbimeve

Për të bërë kontakte

Për qëllime marketingu

Prodhuese Tregtare Sherbyese

Grafiku 32. Arsyet e përdorimit të internetit

Nuk ka ndonjë dallim substancial në perceptimet e ndërmarrësve nga sektorët e ndryshëm lidhur

me qëllimin e përdorimit të internetit.

Tabela 39. Arsyet e përdorimit të internetit

Arsyet e përdorimit të internetit Prodhuese % Tregtare % Shërbyese %

Për të marrë me shumë informata/informim 35.20 39.30 36.60Për shitblerje te produkteve/shërbimeve 21.30 17.90 16.90Për të bërë kontakte 26.20 29.00 26.70Për qëllime marketingu 17.30 13.80 19.80Totali 100 100 100

Edhe pse përdorimi i internetit nuk është në shkallë të kënaqshme, vlerësimi i NMVM-ve për

efektet e tij pozitive është i pa kontestueshëm, kështu që 92.4% e tyre kanë deklaruar se interneti

ka efekte shumë pozitive për zhvillimin e veprimtarive të tyre.

Tabela 40. Efekti i internetit në kompani

Efekti internetit në kompani

Gjit

hsej

N

dërm

arrje

(%

)

Prod

hues

e

%

Treg

tare

%

Shër

byes

e

%

Efekt pozitiv 92.40 135 93.10 220 92.10 46 92.00Pa afekt 7.60 10 6.90 19 7.90 4 8.00Efekt negativë 0.00 0 0.00 0 0.00 0 0.00Totali 100 145 100 239 100 50 100

Pa marr parasysh sektorin e veprimtarisë NMVM-të në Kosovë janë të bindura mbi efektin

pozitivë të internetit në bërje të biznesit dhe asnjëri nga ndërmarrësit e anketuar nuk kanë treguar


52

qëndrim negativë. Kjo është një element pozitivë për NMVM pasi që tregon disponimin e tyre

pozitivë lidhur me teknologjinë e informacionit.

Grafiku 33. Efekti internetit në kompani

VII. 2 Format e Marketingut

Njëra nga format e dëshmuara që ndihmon rritjen dhe zhvillimin e NMVM-ve pa dyshim se është

marketingu. Sidoqoftë më shumë së gjysma e të anketuarve kanë deklaruar se nuk aplikojnë

marketing për zhvillimin e aktiviteteve të tyre. Këto rezultate janë dekurajuese kur dihet rëndësia

e marketingut për të depërtuar deri te konsumatori.

Tabela 41. Mjetet për realizim të marketingut

Mjetet për realizim të marketingut Prodhuese % Tregtare % Shërbyese % Web faqe 9.90 7.90 12.90Përmes medieve të shkruara dhe elektronike 11.30 11.20 12.40Pjesëmarrje në panaire 10.30 6.10 2.30Broshura – katalogë 17.90 13.50 15.70Te tjera 1.50 2.90 1.10Nuk aplikoj marketing 49.10 58.40 55.60Totali 100 100 100

Grafikoni në vijim pasqyron gjendjen se ndërmarrjet me veprimtari prodhuese vetëm 9.9% e tyre

kanë deklaruar se shfrytëzojnë faqet prezantues, pastaj 11.3% mediat e shkruara dhe elektronike,


53

10.3% marrin pjesë në panaire të ndryshme, 17.9% përgatitin broshura dhe katalogë dhe 1.5%

aplikojnë metoda të tjera, përderisa 49.1% kanë deklaruar se nuk aplikojnë asnjërën nga format e

marketingut. Edhe te ndërmarrjet me veprimtari tregtare dhe shërbyese situata paraqitet pothuajse e

njëjtë.

NMVM-të me veprimtari tregtare 7.9% e tyre shfrytëzojnë ueb-faqe për marketing, pastaj 11.2%

mediat e shkruara, 6.1% pjesëmarrjet në panaire, 13.5% përmes broshurave dhe katalogëve, 2.9%

mjete të tjera dhe 58.4% e tyre nuk aplikojnë marketing.

Grafiku 34. Mjetet për realizim të marketingut

9.90

11.30

10.30

17.90

1.50

49.10

7.90

11.20

6.10

13.50

2.90

58.40

12.90

12.40

2.30

15.70

1.10

55.60

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Ëeb faqe

Përmes medieve tëshkruara dhe elektronike

Pjesëmarrje në panaire

Broshura – katalogë

Te tjera

Nuk aplikoj marketing


VII.3 Trajnimet Zhvillimi i hovshëm i teknologjisë informative, ndryshimet radikale ekonomike dhe tregu dinamik, imponojnë përcjelljen permanente të ndryshimeve dhe mësimin kontinuel. Një formë e dëshmuar e ngritjes së kapaciteteve humane brenda ndërmarrjes janë trajnimet. Edhe pse në shkallë të ulët përcjellja e trajnimeve të tilla ka filluar të aplikohet edhe te ndërmarrjet në Kosovë. Nga të gjitha ndërmarrjet e hulumtuara 25.42% e tyre kanë deklaruar se kanë vijuar trajnime në tri vitet e fundit, ndërsa 74.58% e tyre kanë deklaruar se nuk kanë realizuar trajnime. Natyrisht se trajnimet e kanë koston e tyre financiare dhe nuk është lehtë që një pjesë e NMVM-ve të participojnë në këto trajnime. Tabela 42. Trajnimet në tri vitet e fundit

Trajnime ne tri vitet e fundit


Po 199 25.42 69 28.87 93 20.9 37 37.37Jo 584 74.58 170 71.13 352 79.1 62 62.63Totali 783 100.0 239 100.0 445 100.0 99 100.0


54

Ndërmarrjet me veprimtari prodhuese në nivel shumë të ulët ndjekin trajnime të ndryshme, prandaj vetëm 28.87% e tyre kanë deklaruar se kane marre pjese në trajnime, ndërsa 71.13% nuk kane marre pjese në trajnime. Tek ndërmarrjet me veprimtari tregtare pjesëmarrja në trajnime është deklaruar si shumë e vogël, prej të cilave vetëm 20.9% e ndërmarrjeve kanë deklaruar se kanë marrë pjesë në trajnime, dhe 79.1% e tyre nuk kanë marrë pjesë në trajnime, ndërsa tek ndërmarrjet me veprimtari shërbyese pjesëmarrja në trajnime duket të jetë diçka më i lartë sepse 37.37% e tyre kanë deklaruar se kanë marrë pjesë në trajnime dhe 62.63% nuk kanë marrë pjesë në trajnime të nevojshme. Grafiku 35. Trajnimet në tri vitet e fundit

Në të shumtën e rasteve janë menaxherët ata që marrin pjesë në trajnime por nuk mungojnë edhe

pronarët dhe personeli tjetër përcjellës.

Tabela 43. Pjesëmarrës në trajnime

Pjesëmarrës në trajnime


Pronari 72 28.13 17 17.18 38 33.64 17 38.64Stafi Professional (menaxheret)

101 39.45 41 41.41 45 39.82 15 34.09

Stafi administrative, nëpunësit

73 28.52 36 36.36 25 22.12 12 27.27

Tjetër 10 3.90 5 5.05 5 4.42 0 0.00Totali 256 100 99 100 113 100 44 100

Nga grafiku 36. vërejmë se tek NMVM-te me veprimtari prodhuese pjesën më të madhe të trajnimeve e kanë përcjellë stafi profesional (menaxherët) 41.41%, pastaj stafi administrativ 36.6%, pronarët me 17.18% dhe stafi tjetër me 5.05%. Tek NMVM-të me veprimtari tregtare trajnimet janë përcjellur 33.6% nga pronarët, 39.8% nga stafi profesional, 22.1% nga stafi


55

administrativ dhe 4.42% nga stafi tjetër. Ndërsa tek NMVM-të me veprimtari shërbyese 38.6% të rasteve pronarët i kanë përcjellur trajnimet, 34.1% stafi profesional dhe 27.3% stafi administrativ.

Grafiku 36. Pjesëmarrës në trajnime

28.13

17.18

33.64

38.64

39.45

41.41

39.82

34.09

28.52

36.36

22.12

27.27

3.9

5.05

4.42

0

0 5 10 15 20 25 30 35 40 45

Gjithsej ndërmarrje %

Prodhuese %

Tregtare %

Shërbyese % Tjetër

Stafi administrative, nëpunësit

Stafi Professional(menaxheret)

Pronari

Përcjellja e trendit të zhvillimit të metodologjive të avancuara dhe aplikimit të teknologjisë bashkëkohore është indikator i rëndësishëm për të vlerësuar aktivitetet e veprimtarive të ndërmarrjeve, si dhe për të përcaktuar nivelin e zhvillimit bashkëkohor të ndërmarrjeve. Nga gjithsejtë 783 ndërmarrje të anketuar vetëm 36.91% kanë deklaruar se stafi i tyre ka nevojë për trajnime dhe 63.09% kanë deklaruar se nuk kanë nevojë për trajnime.

Tabela 44. Nevoja për trajnime

Nevoja për trajnime


Po 289 36.91 105 43.93 147 33.03 37 37.37Jo 494 63.09 134 56.07 298 67.97 62 62.63Totali 783 100 239 100 445 100 99 100

Ndërmarrjet që më së paku kanë nevojë për trajnime janë ndërmarrjet tregtare. Arsyet për një qëndrim të këtillë të ndërmarrjeve kosovare mund të jenë të ndryshme. Sidoqoftë kostoja financiare e trajnimeve dhe mungesa e vetëdijes për rëndësinë e kapitalit human në kuadër të ndërmarrjeve mund të jetë arsyeja kryesore për rezultatet të këtilla. Grafiku 37. Nevoja për trajnime


56

VIII. Mbështetja për NMVM

VIII.1 Anëtarësimi në asociacionet e biznesit Pjesëmarrja në asociacione, klube apo forume të cilat kanë funksion të shkëmbimit të përvojave,

kontakteve, avancimit të klimës ekonomike, përcjelljes së trendëve të zhvillimit të bizneseve është

faktor shumë i rëndësishëm për afirmimin e ndërmarrjeve. Nga përgjigjet e të anketuarve mund të

vërejmë se ekziston një vakum i komunikimit apo prezencës së ndërmarrjeve në institucionet e

lartshënuara. Nga ndërmarrjet e anketuara 83.91% e tyre kanë deklaruar se nuk janë pjesëmarrës

në asociacione të ndryshme, përderisa vetëm 16.09% e tyre janë pjesë e organizimeve të cekura më

lartë.

Tabela 45 Anëtarësimi në asociacione të biznesit

Anëtarësimi në asociacione të biznesit


Po 126 16.09 62 25.94 54 12.13 10 10.10Jo 657 83.91 177 74.06 391 87.87 89 89.90Totali 783 100 239 100 445 100 99 100

Edhe pse pjesëmarrja e ndërmarrjeve në institucionet e lartshënuara është shumë e vogël, tek

ndërmarrjet me veprimtari prodhuese ka shenjë pozitive për pjesëmarrje në organizata të caktuara.

Nga NMVM-të me veprimtari prodhuese 74.06% e tyre kanë deklaruar se nuk janë pjesëmarrëse

në institucione të tilla, përderisa vetëm 25.94% janë të anëtarësuara në organizatat e lartshënuara.

Tek veprimtaritë tregtare dhe shërbyese mbi 85% e ndërmarrjeve nuk janë pjesëmarrëse në

organizata të tilla.

Grafiku 38. Anëtarësimi në asociacione të biznesit


57

Mungesa e pjesëmarrjes në asociacione, forume apo organizata biznesore ka ndikuar edhe në mos

vlerësimin e dobisë prej shfrytëzimit të informacioneve nga asociacionet biznesore. Nga gjithsejtë

anketa të realizuara vetëm 60.28% e tyre janë përgjigjur në pyetjen për shfrytëzimin dhe dobinë e

informacioneve nga organizatat dhe asociacionet e ndryshme biznesore. NMVM-të e anketuara

vlerësojnë se shfrytëzimi i informacioneve nga asociacionet biznesore nuk është edhe shumë i

dobishëm, sepse 6.78% e ndërmarrjeve informacionet nga asociacionet biznesore i vlerësojnë si

shumë të dobishme, 30.3% i vlerësojnë mesatarisht të dobishme dhe 62.92% i vlerësojnë si pak të

dobishme.

Tabela 46. Shfrytëzimi dhe dobia e informacioneve nga asociacionet e bizneseve

Shfrytëzimi dhe dobia e

informacioneve nga

asociacionet e bizneseve


Shumë 32 6.78 9 6.04 17 6.3 6 11.32Mesatarisht 143 30.3 62 41.61 72 26.66 9 16.98Pak 297 62.92 78 52.35 181 67.04 38 71.7Totali 472 100.0 149 100.0 270 100.0 53 100.0

Nuk ka ndonjë ndryshim thelbësor në qëndrimet e NMVM- ve lidhur me shfrytëzimin dhe dobinë e informacioneve nga asociacionet e bizneseve. Grafiku 39. Shfrytëzimi dhe dobia e informacioneve nga asociacionet e bizneseve


58

VIII.2 Format e Mbështetjes për NMVM Nga të gjitha NNVM-të, e anketuara 90.86% e tyre kanë deklaruar se nuk kanë kërkuar mbështetje

nga organizatat e shërbimeve të biznesit, përderisa vetëm 9.14% e tyre kanë deklaruara se kanë

kërkuar ketë mbështetje. Një përqindje kaq e madhe e atyre që nuk kanë kërkuar mbështetje nga

organizatat e shërbimeve të biznesit, nuk dëshmon për fuqinë e NMVM-ve. Më shumë ka të bëj

me mungesën e informacioneve lidhur me këto organizata, pamundësinë financiare për të kërkuar

shërbime të këtilla apo edhe mungesën e vullnetit për të kërkuar mbështetje tek institucionet e

specializuara.

Tabela 47. Kërkesat për mbështetje nga organizatat e shërbimeve të biznesit

A është kërkuar mbështetje nga organizatat e

shërbimeve të biznesit Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Prod

hues

e

%

Treg

tare

%

Shër

byes

e

%

Po 68 9.14 30 13.27 30 7.11 8 8.30Jo 676 90.86 196 86.73 392 92.89 88 91.70Totali 744 100 226 100 422 100 96 100

Sa i përket kërkesave të ndërmarrjeve drejtuar organizatave të ndryshme sipas veprimtarisë së tyre,

del se vetëm 13.27% e NMVM-ve me veprimtari prodhuese kanë deklaruar se kanë kërkuar

mbështetje ndërsa 86.73% nuk kanë kërkuar mbështetje. Nga veprimtaritë tregtare vetëm 7.1%

kanë kërkuar mbështetje dhe 92.89% nuk kanë kërkuar, si dhe vetëm 8.3% e NMVM-ve me

veprimtari shërbyese kanë kërkuar mbështetje dhe 91.7% nuk kanë kërkuar mbështetje.

Grafiku 40. kërkesat për mbështetje nga organizatat e shërbimeve të biznesit


59

23.6

22.2

37.5

12.7

2.8

0

18.2

16.7

12.5

29.1

47.2

50

16.4

11.1

0

0 10 20 30 40 50 60

Prodhuese

Tregëtare

Shërbyese

Institucionet Komunale apo Qendrore Firma Ligjore kompani konsulente Institucione bankare / f inanciare Të tjera

Grafiku 41. pasqyron se NMVM-ve kërkesat me te mëdha për mbështetje i kanë orientuar

kryesisht në institucionet bankare, institucionet lokale dhe qendrore, kompani konsulentë, firma

ligjore etj. Ndërmarrjet me veprimtari prodhuese kanë deklaruar se mbështetjen kryesore e kanë

kërkuar nga institucionet bankare dhe ato të administratës lokale e qendrore. Nga këto NMVM

23.6% e tyre kanë kërkuar mbështetje nga institucionet komunale dhe qendrore, pastaj 12.7% nga

firmat ligjore, 18.2% nga kompani konsulent, 29.1% nga institucione bankare dhe 16.4% nga

institucione tjera.

NMVM-të me veprimtari tregtare 22.2% e tyre kanë kërkuar mbështetje nga institucionet

komunale dhe qendrore, 2.8% nga firma ligjore, 16.7% nga kompani konsulente, 47.2%nga

institucione bankare dhe 11.1% institucione tjera. Ndërsa NMVM- të me veprimtari shërbyese

kanë deklaruar se 37.5% e tyre kanë kërkuar mbështetje nga institucione komunale dhe qendrore,

12.5% nga kompani konsulente dhe 50% nga institucione bankare.

Grafiku 41. Niveli i mbështetjes nga organizatat e shërbimeve të biznesit


60

Tabela 48. pasqyron se mbështetja më e nevojshme për zhvillimin NMVM-e me 46.48% është

deklaruar kur ndërmarrjet kanë fillua të rriten, pastaj 32.39% e tyre kanë deklaruar se mbështetje

është kërkuar gjatë procesit të krijimit të ndërmarrjes, 9.86% kanë kërkua mbështetje para krijimit

të ndërmarrjes dhe 11.27% kur ndërmarrja ka filluar të ketë probleme. Është e rëndësishme të

sqarohet në pyetjen për fazat e mbështetjes nga institucionet e ndryshme janë përgjigjur vetëm 71

ndërmarrje ose 9.86% e ndërmarrjeve të anketuara prandaj edhe rezultatet duhet të merren me

kujdes pasi që mund të jenë jo representative.

Tabela 48. Fazat në të cilat është kërkuar mbështetje

Fazat në të cilat është kërkuar mbështetje

Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Prod

hues

e

%

Treg

tare

%

Shër

byes

e

%

Përpara krijimit të kompanisë 7 9.86 3 8.57 4 14.29 0 0.00Gjate procesit të krijimit të kompanisë 23 32.39 11 31.43 10 35.71 2 25.00

Kur kompania ka filluar të rritet 33 46.48 16 45.71 12 42.86 5 62.50Kur kompania ka filluar të ketë probleme 8 11.27 5 14.29 2 7.14 1 12.50

Tjetër 0 0.00 0 0.00 0 0.00 0 0.00Totali 71 100 35 100 28 100 8 100

Grafiku 42. Format e mbështetjes

9.86

32.39

46.48

11.27

8.57

31.43

45.71

14.29

14.29

35.71

42.86

7.14

0

25

62.5

12.5

0 10 20 30 40 50 60 70

Përpara krijimit të kompanisë

Gjate procesit të krijimit tëkompanisë

Kur kompania ka filluar të rritet

Kur kompania ka filluar të ketëprobleme



61

Zonat e biznesit - Nga gjithsejtë 783 NMVM të anketuara 31.03% e tyre kanë deklaruar se kanë

njohuri për zonat ekonomike dhe 68.97% nuk kanë njohuri për këto zona.

Tabela 49. Njohuritë e bizneseve për Zonat Ekonomike

Sa kanë njohuri për Zonat Ekonomike

Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Prod

hues

e

%

Treg

tare

%

Shër

byes

e

%

Po 243 31.03 87 36.25 124 27.93 32 32.32Jo 540 68.97 153 63.75 320 72.07 67 67.68Totali 783 100.0 240 100.0 444 100.0 99 100.0

Njohuritë për ekzistimin parqeve të biznesit gjithashtu janë të vogla për ndërmarrjet në përgjithësi,

sepse vetëm 35.25% e tyre kanë deklaruar se kanë njohuri për këto parqe dhe 64.75% e tyre nuk

kanë njohuri. Nga ndërmarrjet me veprimtari prodhuese 41.67% tyre kanë deklaruar se kanë

njohuri për parqet e biznesit dhe 58.33% nuk kanë njohuri. Edhe NMVM-të me veprimtari tregtare

vetëm 31.53% kanë njohuri për parqet e biznesit dhe 68.47% nuk kanë njohuri, ndërsa 36.36% e

NMVM-ve me veprimtari shërbyese kanë njohuri për parqet e biznesit dhe 63.64% nuk kanë

njohuri.

Tabela 50. Njohurit e bizneseve për Parqet e Biznesit

Sa kanë njohuri për Parqet e Biznesit

Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Prod

hues

e

%

Treg

tare

%

Shër

byes

e

%

Po 276 35.25 100 41.67 140 31.53 36 36.36Jo 507 64.75 140 58.33 304 68.47 63 63.64Totali 783 100.0 240 100.0 444 100.0 99 100.0


62

Njohuritë për ekzistimin e inkubatorëve të biznesit pothuajse janë të njëjta tek tri llojet e

veprimtarive sepse, rreth 22.73% e NMVM-ve me veprimtari shërbyese kanë deklaruar se kanë

njohuri për inkubatorët e biznesit dhe 77.27% e tyre nuk kanë njohuri.

Tabela 51. Njohurit e bizneseve për Inkubatorët e Biznesit

Sa kanë njohuri për Inkubatorët e Biznesit

Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Prod

hues

e

%

Treg

tare

%

Shër

byes

e

%

Po 178 22.73 69 28.75 82 18.47 27 27.27Jo 605 77.27 171 71.25 362 81.53 72 72.73Totali 783 100 240 100 444 100 99 100

Nga gjithsejtë ndërmarrje të anketuara vetëm 4% e tyre kanë deklaruar se kanë aplikuar për të

përfituar prej zonave, parqeve dhe inkubatorëve ekonomik. Nëse analizohen edhe përgjigjët e

marra nga veprimtaritë e caktuara del se përgjigjja për aplikim për përfitim nga këto zona është

kryesisht i njëjtë.

Tabela 52. Aplikimet për përfitim nga Z.E, P.B, I.B

A është aplikuar për përfitim

nga Z.E, P.B, I.B Gjit

hsej

N

dërm

arrje

%

Prod

hues

e %

Treg

tare

%

Shër

byes

e %

Po 4.00 9 6.40 6 2.60 2 3.70Jo 96.00 131 93.60 225 97.40 52 96.30Totali 100 140 100 231 100 54 100


63

VIII. 3 Bashkëpunimi me Institucionet e ndryshme Bashkëpunimi me institucionet e ndryshme vendore dhe ndërkombëtare në fusha të ndryshme

është shume i rëndësishme për zhvillimin e biznesit Ky bashkëpunim po ashtu është i rëndësishëm

për shkëmbimin e përvojave ndërmjet NMVM dhe institucioneve të tjera.

Tabela 53. Bashkëpunimi me institucionet

Bashkëpunim me ndonjërën nga: Prodhuese %

Tregtare %

Shërbyese %

Institucionet Qendrore, 6.90 4.90 8.50Institucionet Lokale, 19.30 20.40 30.50Universitetet 6.90 3.30 4.90Ekspertet vendor, 9.70 4.90 8.50Ekspertet ndërkombëtar. 8.90 3.30 4.90Bizneset qe operojnë brenda vendit 37.50 50.00 30.50Bizneset qe operojnë jashtë vendit (bizneset e huaja) B2B 10.80 13.20 12.20Totali 100 100 100

NMVM-të, me veprimtari prodhuese kanë deklaruar se bashkëpunimin më të madh e kanë me

bizneset të cilat operojnë brenda vendit. Nga deklarimet e tyre del se 6.9% e tyre kanë

bashkëpunim me institucionet qendrore dhe universitetin, 19.3% me institucionet lokale, 9.7% me

ekspert vendor, 8.9% me ekspert ndërkombëtar, 37.5% me bizneset që operojnë brenda vendit dhe

10.8% me biznese të huaja.

Format e bashkëpunimit të NMVM-ve me institucione të tjera janë kryesisht të natyrës për ngritjen

e kapaciteteve profesionale, si dhe të njohurive për shfrytëzimin e pajisjeve teknologjike. Nga % e

anketave del se transferi i njohurive për shfrytëzimin e teknologjisë është pika kryesore për

bashkëpunim nga të tri llojet e veprimtarive të anketuara. Mirëpo edhe format e tjera të

bashkëpunimit si: Pranimi i studentëve dhe nxënësve për praktikë, trajnimi i stafit përmes

projekteve të ndryshme nga institucione si ato qendrore, lokale dhe universiteti janë evidente.

Tabela 54. Format e bashkëpunimit

Format e bashkëpunimit Prodhuese %

Tregtare %

Shërbyese %

Pranimi i studentëve apo nxënësve në praktikë 16.30 17.40 18.00Trajnimi i stafit tuaj përmes projekteve të institucioneve lokale 10.10 5.10 11.50Trajnimi i stafit tuaj përmes institucioneve qendrore 6.20 4.30 3.30Trajnimi i stafit tuaj përmes universiteteve 5.10 3.80 6.60Transferin e njohurive te teknologjisë 42.10 39.60 44.30Tjetër 20.20 29.80 16.40Totali 100 100 100


64

16.3

10.1

6.2

5.1

42.1

20.2

17.4

5.1

4.3

3.8

39.6

29.8

18

11.5

3.3

6.6

44.3

16.4

0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100%

Pranimi i studentëve apo nxënësve në praktikë

Trajnimi i stafit tuaj përmes projekteve të institucioneve locale

Trajnimi i stafit tuaj përmes institucioneve qendrore

Trajnimi i stafit tuaj përmes universiteteve

Transferin e njohurive te teknologjise

Tjetër


Ndërmarrjet me veprimtari prodhuese si formë kryesore të bashkëpunimit e kanë deklaruar 42.1%

transferin e njohurive për përdorimin e teknologjisë, pastaj 16.3% bashkëpunimin për pranimin e

studentëve në realizimin e punës praktike, 10.1% trajnimin e stafit përmes projekteve të ndryshme,

6.2% trajnimin e stafit përmes institucioneve, 5.1% trajnimin e stafit përmes universitetit dhe

20.2% forma të tjera të bashkëpunimit.

Grafiku 43. Format e bashkëpunimit

VIII. 4 Skema Voucher e Këshillimeve dhe Trajnimeve Nga gjithsej 783 NMVM të anketuara 6.64 % e tyre kanë deklaruar se kanë dëgjuar për ketë skemë

të këshillimeve dhe 93.36% e tyre kanë deklaruar se nuk kanë dëgjuar për ketë skemë. Duke marr

parasysh qe kjo skemë është e një rëndësie të veçantë për NMVM, atëherë këto rezultate nuk janë

inkurajuese.

Tabela 55. Skema Voucher e këshillimeve

Skema Voucher e këshillimeve G

jiths

ej

Ndë

rmar

rje

%

Pris

htin

ë

%

Gjil

an %

Pejë

%

Priz

ren

%

Mitr

ovic

ë

%

Po 52 6.64 20 7.84 5 2.86 8 5.80 12 8.70 7 9.10

Jo 731 93.36 235 92.1

6 170 97.14 130 94.2

0 126 91.30 70 90.9

0Totali 783 100 255 100 175 100 138 100 138 100 77 100


65

Nga grafiku 44 mund të shohim se prezenca e informacioneve për skemën e këshillimeve Voucher ka qenë pothuajse e njëjtë në të gjitha regjionet e Kosovës, dhe se përqindja e ndërmarrjeve që kanë njohuri për ketë skemë nuk e kalon vlerën 10%. NMVM-te me te informuara për realizimin e këtij projektit kane pasur regjioni i Mitrovicës me 9.1% ndërsa informim me te ulet ka pasur regjioni i Gjilanit me 2.86%. Grafiku 44. Skema Voucher e këshillimeve

Realizimi i trajnimeve në shumicën e rasteve konsiderohet me nivel mesatar të përfitimit të

njohurive, kështu nga të anketuarit e deklaruar del se 40.38% e tyre janë të kënaqur me nivelin e

njohurive të fituara në trajnimet e realizuara, pastaj 55.77% e tyre shprehen mesatarisht të kënaqur

me trajnimet dhe 3.85 e tyre janë të pa kënaqura me realizimin e trajnimeve.

Tabela 56. Sa jeni te kënaqur me këshillimet apo trajnime e ofruara

Sa jeni te kënaqur me këshillimet

apo trajnime e ofruara

Gjithsej Ndërmarrje


I kënaqur 21 40.38 4 30.77 13 43.33 4 44.44Mesatarisht 29 55.77 9 69.23 15 50.0 5 55.56I pa kënaqur 2 3.85 0 0.00 2 6.67 0 0.00Totali 52 100 13 100 30 100 9 100


66

IX. KONKLUZIONET Nga anketat e realizuara vijmë në përfundim se rreth 94.4 % e NMVM-ve, janë pajisur me numra

fiskal, ndërsa vetëm 5.6% e tyre ende nuk i kanë përmbushur obligimet e tyre administrative të

përcaktuara me ligj për pajisjen e çdo subjekti biznesor me numër fiskal.

Në kuadër të informacioneve të përgjithshme për zhvillimin e aktiviteteve të ndërmarrjeve, rendësi

të veçantë ka edhe shtrirja hapësinore e aktiviteteve, përkatësisht zhvillimi i aktiviteteve të

ndërmarrjeve në zonat urbane dhe rurale. Nga anketat është vërejtur se nga ndërmarrjet e anketuara

61.4 % e tyre zhvillojnë veprimtarinë e tyre në zonat urbane dhe 38.6% në zonat rurale.

Struktura gjinore e themeluesve tregon se 93.1.0% e pronarëve të firmave në bizneset e vogla dhe

të mesme janë meshkuj, kurse vetëm 6.9% janë femra. Një strukturë e tillë e pjesëmarrjes së

femrave në themelimin e bizneseve vazhdon të jetë e vogël. Sidoqoftë duhet theksuar se trendi i

pjesëmarrjes së femrave në themelimin e ndërmarrjeve ka shenja pozitive me tendencë ngritje, por

shumë i ngadalshëm.

Sipas grup-moshës së themelueseve nga numri i përgjithshëm i ndërmarrjeve, dominon grup-

mosha 36-45 vjet (33.46%), dhe grup-mosha 26–35 vjeç me 29.76%.

Niveli i arsimit të udhëheqësit e ndërmarrjeve ende vazhdon të jetë i ulët, përkatësisht tek 53.2% e

ndërmarrjeve është vërejtur se niveli i arsimit të pronarëve është me shkolle të mesme, përderisa

udhëheqësit me përgatitje të nivelit master dhe PhD nuk e kalojnë 3.07% të ndërmarrësve.

Menaxhimi i ndërmarrjeve është element me rëndësi për përcaktimin e përgjegjësisë në zhvillimin

e ndërmarrjeve. Nga anketat e realizuara vërehet se në 86.46% të rasteve pronari menaxhon me

ndërmarrjen, ndërsa 13.54% të tyre ndërmarrjet menaxhohen nga menaxherët.

Ideja e futjes në biznes të pronarëve të ndërmarrjeve ka rrjedhur si pasoj e nevojës së tyre për të

zhvilluar një veprimtari të caktuar, prandaj edhe mbi 67% e tyre janë shprehur se kanë pas nevojë

të zhvillojnë një veprimtari ekonomike, edhe pse tek 65.9% e pronarëve të ndërmarrjeve ka

ekzistuar frika për dështim me rastin e fillimit të punës në biznes dhe se shumica e bizneseve të

anketuara kanë deklaruar se kostoja fillestare për fillimin e biznesit ka qenë prej 200 deri 500€.

Gjatë vitit 2010 ligji i punës ka gjet aplikim të gjerë edhe sektorin privat, sepse 98.98% e të

anketuarave janë deklaruar se e respektojnë ligjin e punës, përderisa korniza e kushteve për

zhvillimin e biznesit është vlerësuar me nota relative, duke filluar nga kushtet financiare që

vlerësohen në përgjithësi si pozitive (53.3%), pastaj politikat e përgjithshme shumica e tyre kanë

vlerësim negativ (34.9%), shumica e të anketuarve nuk kanë dhënë përgjigje për politikat

kombëtare rregullative (38.8%), përderisa 31.6% kanë dhënë vlerësime negative, pastaj programet


67

qeveritare kryesisht janë vlerësuar si negative (44.2%), pastaj kushtet e arsimit fillor, të mesëm dhe

universitar kryesisht janë vlerësuar pozitive (rreth 41.2%), transferi R&D (Resarce &

Development) kryesisht nuk janë dhëna përgjigje nga shumica e të anketuarve, si dhe është

vlerësuar relativisht pozitiv.

Infrastruktura komerciale është vlerësuar si mesatare, pastaj dinamika e tregut të brendshëm është

vlerësuar kryesisht pozitive, ashtu si është vlerësuar është hapja e tregut të brendshëm. Ndërsa

infrastruktura fizike dhe normat kulturore e sociale janë vlerësuar me nota mesatare.

Plotësimi i vendeve të punës së planifikuara është arritur tek 92.34% e ndërmarrjeve të anketuara,

ndërsa planifikimi i numrit të punësuarve për 52.11 të ndërmarrjeve do të jetë i njëjtë, ndërsa për

41.38% të ndërmarrjeve do të ketë rritje dhe për 6.5% të tyre do të ketë zvogëlim të numrit të

punësuarve.

Sa i përket krahasimit të kapaciteteve të bizneseve për periudhën vjetore 2009 – 2010, bizneset

vlerësojnë se për 56.58% të ndërmarrjeve kjo rritje e kapaciteteve ka qenë e njëjtë, për 27.84% të

tyre ka pasuar rritje dhe për 15.58 % të ndërmarrjeve ka kanë pasur zvogëlim të kapaciteteve.

Ndërsa planifikimet për vitin 2011 duket të jenë më pozitive sepse 45.08% e tyre kanë deklaruar

se presin që kapacitetet të shënojnë rritje, ndërsa për 44.57% të tyre vlerësohet se do të vazhdojnë

ritmin e njëjtë dhe 10.3% mendojnë se do të kenë zvogëlim.

Përcjellja e trajnimeve të ndryshme në tri vitet e fundit është element shumë i rëndësishëm për të

vlerësuar përcjelljen e njohurive profesionale dhe aplikimin e metodave bashkëkohore, prandaj

përcjellja e këtyre trajnimeve në nivel jo të kënaqshëm tregon për nivelin e ulët të pjesëmarrjes në

trajnime nga përfaqësuesit e ndërmarrjeve në tri vitet e fundit, edhe pse në shumicën e rasteve

pjesëmarrës në trajnime kanë qenë stafi profesional, stafi administrativ dhe pronari. Deklarimet e

ndërmarrjeve për nevojën e trajnimeve për stafin profesional vërehen se nuk janë në nivel të duhur

sepse vetëm 36.9% e tyre kanë deklaruar se stafi i tyre ka nevojë për trajnime.

Është shumë e rëndësishme të theksohet se për shumicën absolute të ndërmarrjeve që kanë

përfituar këshillime nga skema vaucher e këshillimeve konkretisht 96.2% kane deklaruar se janë

te kënaqur me këshillimet e pranuara, ndërsa 3.85% e tyre janë shprehur të pa kënaqura me

këshillimet e kësaj skeme.

Ndikimi i marrëveshjes së CEFTAS për 50.9% të ndërmarrjeve që eksportojnë shërbime dhe

mallra nga Kosovë është vlerësuar si i njëjtë, 32.73% e tyre vlerësojnë se kjo marrëveshje ndikon

pozitivisht. Vështirësitë kryesore për eksportin e mallrave dhe shërbimeve për NMVM-të e

anketuara janë në qarkullimin e mallrave, mungesën e informacionit dhe komunikimit.


68

Nga analizat e bëra del se burimi kryesor i kapitalit të investuar është mjetet financiare vetanake të

investuara nga pronarët e ndërmarrjeve 43.8%, përderisa shumë burime (32.06%) dhe kreditë

bankare (11.75%) mbetën burime të tjera, edhe pse 53.5% e ndërmarrjeve kanë deklaruar se nuk

kanë obligime ndaj sektorit bankar. Mirëpo për NMVM-të të cilat kanë obligime nda sektorit

bankar periudha më e përshtatshme për kthimin e kredive është mbi 5 vite. Gjithashtu shumica

49.8% e ndërmarrjet e anketuara kanë deklaruar se janë të pa kënaqura me shërbimet bankare të

ofruara nga bankat, sepse për 87.1% të NMVM-ve, kamatat shumë të larta janë vlerësuar si të pa

përshtatshme për zhvillimin e biznesit. Mbi 45% të NMVM-ve kanë deklaruar si i kanë marrë

kreditë për të cilat kanë aplikuar, përderisa 32.18 % e tyre nuk kanë aplikuar për kredi, ndërsa 6%

e tyre nuk iu kanë aprovuar kredit në mungesë të kolateralit të mjaftueshëm.

Bazuar në vlerat totale të investuara nga kompanitë sipas sektorëve në periudhën 2009 – 2010

vërehet një rënie e investimeve në veprimtaritë prodhuese dhe tregtare, ndërsa në veprimtaritë

shërbyese kemi një ngritje të lehtë në vlerë prej 0.70%, si dhe investimet kryesore janë bërë në

zhvillimin e teknologjisë (47.3%) dhe infrastrukturë fizike (24.3%). Vlerat financiare të

planifikuara për investime në vitin 2011 për 52.6% të ndërmarrjeve nuk do të kalojnë shifrën e

10 000.00 €, sepse faktor kryesor kufizues për 85.6% të ndërmarrjeve do të jenë burimet

financiare.

Edhe pse shumica e ndërmarrjeve të anketuara kanë deklaruar se nuk aplikojnë marketing, format

kryesore të marketingut janë: përgatitja e broshurave-katalogëve, pjesëmarrja në panaire,

shfrytëzimi i mediave elektronike dhe të shkruara, faqja prezantuese e ndërmarrjes (ueb page), etj.

Edhe pse shumica e NMVM-ve (55.56%) e shfrytëzojnë internetin, 35.20% e tyre e përdorin për

mbledhjen e informacioneve, rreth 18% për shitblerje të produkteve, etj. Gjithashtu 92.4% e

ndërmarrjeve mendojnë se interneti ka pas efekte pozitive për zhvillimin e biznesit të tyre.

Organizimi i ndërmarrjeve në nivel të asociacioneve të biznesit ende është shumë larg kuotave të

dëshiruara për të afirmuar, mbështetur dhe kontrolluar zhvillimin e ndërmarrjeve. Mbi 83.91 % e

ndërmarrjeve kanë deklaruar se nuk i takojnë asnjë lloji të organizimeve të bizneseve të llojit të

asociacioneve të biznesit, si dhe shfrytëzimi i informacioneve nga asociacionet e bizneseve behët

shumë pak. Është e rëndësishme të theksohet se mbi 90% e bizneseve kanë deklaruar se nuk kanë

kërkuar asnjëherë mbështetje nga organizatat e shërbimeve të bizneseve. Në ato raste kur është

kërkuar një mbështetje e tillë, ajo ka qene kryesisht në institucionet lokale dhe qendrore,

institucione financiare, ligjore, etj. dhe në formë konsulence, infrastrukturë, financiare, etj.

Kryesisht mbështetja është kërkuar kur ndërmarrja ka filluar të rritet (46.48% e rasteve), gjatë

procesit të krijimit të ndërmarrjes (32.4%), etj.


69

Sa i përket njohurive për zonat ekonomike 69% e ndërmarrjeve kanë deklaruar se nuk kanë njohuri

për zonat ekonomike, ndërsa njohurit më të mëdha për këto zona i kanë ndërmarrjet me veprimtari

prodhuese, gjithashtu për parqet e biznesit 64.75% e ndërmarrjeve janë deklaruar se nuk kanë

njohuri, si dhe për inkubatorët e biznesit mbi 77.27% e tyre janë shprehur se nuk kanë njohuri.

Niveli i bashkëpunimit të NMVM-ve, me institucionet qendrore është relativisht i vogël, me

institucionet lokale është dukshëm më i mirë se me ato qendrore, mirëpo bashkëpunimi kryesorë

është me bizneset që operojnë brenda vendit. Format e bashkëpunimit janë të shumta por ato më të

rëndësishme janë ajo në fushën e transferimit të njohurive për teknologjinë mbi 40% të rasteve,

pastaj pranimi i studentëve për realizim të praktikës, trajnimi i stafit përmes institucioneve, etj.

Nxjerrja e lejes së punës dhe licenca për ndërtim janë dy nga vështirësitë kryesore me rastin e

shartimit të biznesit.

Situata e tanishme në treg për produktet dhe shërbimet e 62.84% të NMVM-ve të anketuara është

vlerësuar si mesatare, për 28.48% të tyre si e keqe dhe vetëm 8.68% është vlerësuar si e mirë.

Ndikimi i krizës globale në zhvillimin e kompanive për 74.07% të ndërmarrjeve i ka pas efektet e

veta.

Sipas vlerësimeve të marra nga anketat mund të vërejmë se ndër masat që sugjerohen të

ndërmerren janë: thjeshtimi i procedurave për regjistrimin e ndërmarrjeve, rritja e mbështetjes së

NMVM-ve, krijimi i fondit të NMVM-ve, ulja e taksave, etj.


70

X. REKOMANDIMET Sipas analizave të bëra del se për mbështetjen e NMVM-ve në zhvillimin e aktiviteteve dhe

veprimtarive të tyre rekomandohet që:

1. Lehtësimi i procedurave për pajisjen me dokumentacion administrativ, profesional dhe

teknik, si: numri fiskal, licencat profesionale dhe teknike, etj.

2. Organizimi i kampanjës për fuqizimin e rolit të gruas në ndërtimin dhe zhvillimin e

ndërmarrjeve të qëndrueshme.

3. Duhet të organizohen dhe mbahen trajnime për rëndësinë e planifikimit operativ dhe

strategjik të aktivitetit ekonomik për periudha më të gjata kohore, që do të rezultonin me

efekte pozitive për vazhdimin e afarizmit ekzistues, ndërrimin e afarizmit dhe plotësimin e

tij me aktivitete të reja, dhe zgjerimin e afarizmit dhe plotësimin e tij me aktivitete të reja.

4. Krijimin e politikave për stimulim me benificione financiare atë të cilët kanë ambicie për të

zhvilluar biznes, duke u akorduar me biznes planin e ndërmarrjeve

5. Aplikimin e masave stimuluese për eksportet nga ana e qeveris, si thjeshtësimin e

procedurave burokratike, zvogëlimin e tarifave doganore, të organizohet kampanjë për

informimin e bizneseve për tregjet rajonale dhe ndërkombëtare, nënshkrimi nga ana e

qeveris i marrëveshjeve për qarkullimin e lire të mallrave, përmirësimi i infrastrukturës

rrugore dhe hekurudhore, masa stimuluese për rritjen e cilësisë së prodhimeve vendor.

6. Përforcimi i marrëdhënieve ekonomike me vendet tjera të rajonit, me qëllim që të krijohen

kushte të favorshme për depërtimin e produkteve vendore në tregjet rajonale dhe ato të

Bashkimit Evropian.

7. Krijimi i masave lehtësuese për investitorët e huaj, përfshirë edhe thjeshtësimin e

procedurave administrative të licencimit të kompanive ndërkombëtare të cilat shprehin

interes për të investuar në vendin tonë.

8. Përgatitja e legjislaturës bankare nga BQK, me qëllim të lehtësimit dhe zbutjes së kritereve

kreditore për kompanitë që dëshirojnë të shfrytëzojnë format e ndryshme kreditore për

zhvillim të biznesit.

9. Afatet kohore për kthimin e kredisë duhet të zgjatën, dhe njëkohësisht duhet të zbatohen

politika kamatore më të arsyeshme, në mënyrë që kreditë bankare ndihmojnë zhvillimin e

biznesit e jo të bëhen pengesë e zhvillimit të tij.

10. Implementimi i strategjisë së marketingut për hulumtimin e tregjeve të furnizimit, tregjeve

të shitjes dhe produkteve dhe shërbimeve të reja është bërë kërkesë imanente për secilën


71

ndërmarrje, qoftë ajo prodhuese, tregtare, apo shërbyese. Në periudhën e ardhshme NMVM

duhet të mbështeten më tepër në hulumtimet e tregjeve dhe në format e marketingut që sot

po japin efekte pozitive në ekonomitë e zhvilluara dhe ato në zhvillim, si reklama,

publiciteti, marrëdhëniet me publikun, promocioni, shitjet personale, dhe marketingu të

përzier.

11. Zbatimi i politikave zhvillimore që mundësojnë qasjen e barabartë në internet të gjitha

ndërmarrjeve dhe familjeve, në mënyrë që të ndërtohet një rrjet cilësor i komunikimit midis

prodhuesve dhe ofruesve të shërbimeve dhe konsumatorëve.

12. Duhet të stimulohet anëtarësimi i NMVM në asociacione të biznesit, sepse kjo përbënë një

faktor me rëndësi për zhvillimin e aktivitetit të NMVM në Kosovë. Përmes anëtarësimit në

asociacione të ndryshme shumë nga NMVM mund të realizojnë të drejta të caktuara në

aspektin e tërheqjes së fondeve financiare përmes donacioneve të ndryshme të qeverive dhe

të institucioneve financiare ndërkombëtare, në aspektin e trajnimit të personelit të

ndërmarrjes përmes trajnimeve të përbashkëta në kuadër të sektorëve dhe degëve

ekonomike, apo edhe përmes përdorimit të informacionit të caktuar në nivel sektori apo

dege ekonomike në vend e edhe më gjerë.

13. Organizatat që mbështesin aktivitetin e NMVM në Kosovë duhet të zbatojnë politika

selektive dhe procedura më të thjeshta gjatë përzgjedhjes së ndërmarrjeve dhe projekteve

që do t’i mbështesin, në mënyrë që të motivohen NMVM-të për një bashkëpunim

permanent me ta, dhe që bashkëpunimi i tillë të jep efekte më të mira ekonomike dhe

financiare.

14. Thjeshtimi i legjislacionit ekzistues dhe kornizës rregullative për krijimin dhe zhvillimin e

NVM-ve te përfshijë shqyrtimin e zhvillimeve të reja legjislative dhe identifikimin e

zbrazëtirave të mbetura rregullative. Do të kërkohet edhe një vlerësim i zbatimit të

legjislacionit të ri. Një prej komponentëve kryesor do të jetë konsolidimi dhe krijimi i një

kornize të mirë legjislative dhe rregullative për NVM-të e sektorit privat, përfshirë këtu

përmirësimin e qasjes në informata në lidhje me ligjet dhe rregulloret.

15. Inkurajimi i më shumë NVM-ve për hyrje në sektorin formal

Me futjen në përdorim të procedurave të përvijuara rregullative për biznese, një numër më i

madh i NVM-ve do të inkurajohen për hyrje në ekonominë formale. Kjo duhet t'i ofrojë

NVM-ve mundësi më të mëdha për qasje në burime të kredive dhe të financimit dhe në

zgjidhjen kontesteve komerciale, ndërsa në anën tjetër të kontribuojë në zhvillimin e


72

gjithëmbarshëm të ekonomisë së tregut dhe për krijimi të vendeve të qëndrueshme të punës

në sektorin e NVM-së.

16. Përmirësimi i lehtësimit të hapjes dhe mbylljes së bizneseve Një lehtësi ku ndërmarrësi është në gjendje të hyjë dhe të del nga tregu ka ndikim të thellë

në rritjen e biznesit dhe në vitalitetin e gjithëmbarshëm të sektorit privat. Nëse pengesat

për hyrje janë të larta atëherë kjo do të dekurajojë ndërmarrësit që të hyjnë në treg.

Përderisa rëndësia e lehtësisë së hyrjes së bizneseve në treg shpesh neglizhohet, është e

rëndësisë thelbësore që të ndërmerren aktivitete në këtë fushë me qëllim që të sigurohet se

biznesmenët e sinqertë mund të fillojnë një biznes të ri pas dështimit të biznesit të tyre.

17. Përmirësimi i lehtësimit të mbylljes së bizneseve

Rëndësia e lehtësimit të mbylljes së biznesit shpesh mospërfilljet. Është tejet me rëndësi të

ndërmarrën iniciativa në këtë fushë për të siguruar që ndërmarrësit e ndershëm të mund ti

startojnë bizneset e tyre pasi që kanë dështuar


73

Menaxhimi dhe Monitorimi

MINISTRIA E TREGTISË DHE INDUSTRISË

AGJENCIA PËR MBËSHTETJEN E NVM-ve

Implementues projekti

N.Sh.P. Data GISconsulting

Adresa: Rr. Muharrem Fejza, p.n. Lagjja e Spitalit, FP. 10000 Prishtina, Republika e Kosovës Web Faqja: www.mti-ks.org / www.sme-ks.org

hulumtimi i-800-nvm-ve-shqip

Documents