HZ. PEYGAMBER’E SALAVAT GETİRMEK

Şaban BANAZ

Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü

Lisansüstü Eğitim-Öğretim ve Sınav Yönetmeliğinin Temel İslam Bilimleri Ana Bilim Dalı

Hadis Bilim Dalı İçin Öngördüğü

YÜKSEK LİSANS TEZİ Olarak Hazırlanmıştır.

Tez Danışmanı Doç. Dr. Enbiya YILDIRIM

SİVAS Eylül-2006

I

İÇİNDEKİLER

ONAY SAYFASI ..................................................................................................... I

ÖZET ................................................................. Hata! Yer işareti tanımlanmamış.

ABSTRACT ....................................................... Hata! Yer işareti tanımlanmamış.

İÇİNDEKİLER......................................................................................................... I

KISALTMALAR.....................................................................................................V

ÖNSÖZ ................................................................................................................. VI

GİRİŞ

AMAÇ VE METOD

I. ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ....................................................2

II. ARAŞTIRMANIN METODU VE KAYNAKLAR ...................................2

III. SALÂT KAVRAMI ................................................................................3

BİRİNCİ BÖLÜM

HZ. PEYGAMBER’İN İSLAM DİNİNDEKİ KONUMU

I. KUR’AN’DA HZ. PEYGAMBERE MAHSUS DURUMLAR...................6

A. KUR’AN’DA HZ. PEYGAMBER’E SEVGİ ........................................9

1. Hz. Peygamber’in Bütün İnsanlar İçin En İdeal Bir Örnek Olması ...10

2. Hz. Peygamber’in Mü’minlere ve Diğer İnsanlara Düşkünlüğü........11

3. Allah Sevgisinin İsbatının Rasûlullah’a Tâbi Olmaktan Geçmesi .....13

4. Hz. Peygamber’e Gönülden Bir İtaatın Öngörülmesi........................13

5. Hz. Peygamber’in Sevdiklerini Sevmek ...........................................14

6. Mü’minlerin Hz. Peygamber’in Canını Kendi Canlarından Aziz

Bilmeleri Gerektiğinin Belirtilmesi .................................................................16

B. KUR’AN’DA HZ. PEYGAMBER’E SAYGI......................................18

1. Hz. Peygamber’e Eziyet Edilmemesi ...............................................19

II

2. Râsûlullah’ı Üzecek Söz ve Davranışlardan Uzak Durulması ...........20

3. “Rasûlullah’ın Önüne Geçilmemesi, Koyduğu Sınırın Aşılmaması ..21

4. “Rasûlullah İle Konuşurken Ses Tonunun O’nun Ses Tonundan Fazla

Yükseltilmemesi .............................................................................................22

5. “Rasûlullah’ın Huzurunda Tartışılmaması........................................24

6. Her Konuda Hz. Peygamber’in Örnek Alınması...............................25

7. Peygamber’i Uyurken Rahatsız Etmemek ........................................26

8. Çağrıldığında Peygamber’e Hemen Karşılık Vermek .......................27

9. Konuştuğunda Sessizce Dinlemek....................................................28

10. Allah Teala’nın Meleklerin ve Mü’minlerin Rasûlullah’a Salâtı .....29

II. DEĞERLENDİRME...............................................................................30

İKİNCİ BÖLÜM

HZ. PEYGAMBERE SALÂT VE SELÂM ETMEK

I. HZ. PEYGAMBER’E SALAVAT GETİRMEK ......................................33

A. SALÂT VE SELÂM’IN MÂNÂSI .....................................................34

1. Salât Kavramı ..................................................................................34

a- Kur’anda Salât Kavramının Geçtiği Yerler ve Anlamları..............44

2. Selam Kavramı ................................................................................56

3. Salât ve Selam Arasındaki Fark........................................................59

4. Salâtı Emreden Ayetin Nuzul Ortamı ...............................................60

5. Salât Ve Selamın Sözlü Duâ Olarak Ortaya Çıkışı............................63

6. Salât ve Selam İle İlgili Rivayetler ...................................................67

7. Bazı İslam Büyüklerinin Salavata Bakışları......................................82

II. HZ. PEYGAMBERE SALÂT VE SELÂM ETMEKLE İLGİLİ

RİVAYETLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ ..........................................................83

III

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

SALÂT VE SELÂM ETRAFINDAKİ TARTIŞMALAR

I. HZ. MUHAMMED’İN KENDİSİ İÇİN SALÂT VE SELAM OKUYUP

OKUMADIĞI MESELESİ .....................................................................................87

II. SALÂT VE SELAM’I HZ. PEYGAMBER’DEN BAŞKASI İÇİN

KULLANMAK ......................................................................................................89

III. SALÂT VE SELAMIN FIKHÎ HÜKMÜ...............................................92

IV. SALAT VE SELAMIN VACİP VEYA MÜSTEHAP OLMASININ

İHTİLAFLI OLDUĞU YERLER ...........................................................................95

V. SALAT VE SELAMIN MÜSTEHAP OLDUĞU YERLER....................97

VI. SALAT VE SELAMIN MEKRUH OLDUĞU YERLER.....................100

VII. SALAT VE SELAMIN FAYDA VE HİKMETLERİ .........................100

VIII. SALAT VE SELAM OKUMAYANLARIN YERİLMESİ................105

IX. EN FAZİLETLİ SALAT VE SELAM LAFZI .....................................106

X. SALAT VE SELAMIN MİKTARI .......................................................107

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

SALÂT VE SELÂM İLE İLGİLİ DİĞER MESELELER

I. SALÂT VE SELÂMIN ARASINI AYIRMAK ......................................110

II. SALÂVATTAKİ PEYGAMBER (S. A. S)’IN İSMİ İLE ÂLİ’NİN

ARASINI ALÂ LAFZI İLE AYIRMAK...............................................................111

III. SALÂT VE SELÂM OKURKEN ABDEST VE HUZUR-U KALBİN

GEREKİP GEREKMEDİĞİ .................................................................................111

IV. SALÂT VE SELÂMIN YAZILIŞINI KISALTMAK ..........................112

V. SALAVATTAN ALLAH’IN İSİMLERİNDEN ALLAH LAFZININ,

PEYGAMBER A. S. IN İSİMLERİNDEN DE MUHAMMED LAFZININ

İHTİYAR EDİLMESİ ..........................................................................................112

IV

VI. KUR’AN OKURKEN PEYGAMBER’İN İSMİNİ İŞİTEN BİR

KİMSENİN SALAVAT GETİRMESİNİN GEREKİP GEREKMEDİĞİ ..............113

SONUÇ ................................................................................................................114

BİBLİYOGRAFYA..............................................................................................117

V

KISALTMALAR

age. : Adı geçen eser

a. y. : Aynı yer

b. : Bin, İbn

bkz. : Bakınız

byy. : Basım yeri yok

bt. : Binti

c. : Cilt

Çev. : Çeviren

DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi

F. Ü : Fırat Üniversitesi

hi. : Hicri

Hz. : Hazreti

md. : Madde

İst. : İstanbul

Krş. : Kaşılaştır

Neş. : Neşreden

no. : Numarası

ö. : Ölümü

s. : Sayfa

thk. : Tahkik

tah. : Tahric

ter. : Tercüme

TDVY. : Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları

trs : Tarihsiz

vb. : Ve benzeri

vs. : Vesaire

VI

ÖNSÖZ

Hiç şüphesiz ki Yüce Allah, dünya hayatının başlangıcıyla birlikte, dünyaya

farklı zaman ve mekanlarda kendi ilahi emir ve mesajlarını ulaştıracak peygamberler

göndermiştir. Gönderdiği tüm Peygamberleri de yine o ilahi mesajların muhatabı

olacak olan insanlardan seçmiştir. Yüce kitabımız Kur’an’ı Kerim’e baktığımız

zaman, yeryüzüne gönderilen vahiy tebliğcilerinin, diğer insanlardan farklı birçok

özelliklerini görmekteyiz. Bunlar arasında günah işlemek konusunda Allah

tarafından korunmaları, üstün ve kıvrak zekâlara sahip olmaları, peygamberliklerini

ispat için ellerinden mucizelerin sâdır olması, zaman ve mekan mefhumlarını diğer

insanlardan farklı olarak kullanmaları gibi birçok özellik sayabiliriz. İşte bu ve buna

benzer birçok üstün özellikleri şahsında toplayan, son Peygamber olan Hz.

Muhammed’e, diğer peygamberlerden farklı olarak O’na mahsus birtakım özellikler

daha verilmiştir. Alemlere rahmet olması, risâletinin evrenselliği, İsrâ ve Miraç’ın

O’na has olması, risâletinin cinleri de kapsaması, Allah’ın ismi ile O’nun isminin

Kur’an’ı Kerim’de beraber anılması bu ayrıcalıklara örnek olarak gösterilebilir. Hz.

Muhammed’e verilen bu ayrıcalıklı özelliklerden birisi de Allah Teala’nın Kur’an-ı

Kerim’in Ahzâb sûresi 56. âyetinde beyan ettiği “Allah ve meleklerinin Hz.

Peygamber’e salât etmesi” özelliğidir. Ayette “Şüphesiz ki Allah ve melekleri

Peygamber’e salât ederler, Ey İman edenler siz de ona salât ve selam edin”

buyrulmaktadır.

Müslüman toplumlarında Hz. Muhammed’e inanan insanlar, O’nun adını

duyduklarında Onun için salât ve selâm getirirler. Ancak yapmış oldukları bu salavat

getirme işiyle acaba Allah’ın, Kur’an’daki “Siz de ona salât ve selam edin” emrini

tam mânâsıyla yerine getirmiş oluyorlar mı, yoksa Allah’ın kendisine inananlardan

istediği “salât edin” emri tamamen bundan farklı bir şey mi?. Bunun yanında, bir

mü’minin salavatı getirirken mırıldanmış olduğu “ Allahümme salli alâ seyyidinâ

Muhammed” kelimeleri o kişinin ruhunun derinliklerine ne kadar etki etmektedir?.

Bu kutsal ifadeler, o insanın iliklerine kadar işleyip, bütün canı-ruhu ile erişilmez

anlamlar yakalayabilmesine sebep olmakta mıdır?. Yoksa ağzından çıkanı kulağı

duymayacak şekilde hissiyatsız ve muhabbetsiz bir salât ve selam ediş mi bu?

VII

İşte, Hz. Muhammed’e gerçek mânada salât ve selam etmenin anlamını

yakalamak ve Allah’ın Kur’an’da emrettiği, sonucunda da inanalar üzerine farz

kıldığı bu salât ve selam etme emrini, tam mânâsıyla yakalayabilmek için yaptığımız

bir çalışmanın adıdır bu araştırma.

Bu amaca yönelik olan çalışmamız, giriş, üç ana bölüm ve bir de sonuç

bölümlerinden oluşmaktadır. Giriş bölümünde araştırmamızın amacı, önemi ve

kaynaklarından bahsedilmiştir. Birinci Bölümde Kur’an’da Hz. Peygamber’e bakış

adı altında, Kur’an’da Hz. Muhammed’e mahsus özellikler ve O’na duyulması

gereken sevgi ve saygıdan bahsedilirken, ikinci ve üçüncü bölümlerde Hz.

Peygamber’e yapılacak salât ve selamın mahiyeti ve konu etrafındaki görüşler

incelenmiştir.

Gerek araştırmanın konusunun seçiminde, gerekse de öğrencilik yıllarımda

hadis derslerine karşı merakımı ve sevgimi uyandıran, bana her türlü maddi ve

manevi desteğini esirgemeyen kıymetli danışman hocam Doç Dr. Enbiya Yıldırım’a,

Yüksek lisans dersleri boyunca her hafta derslerini sabırsızlıkla beklediğim, benimle

yakından ilgilenen değerli hocalarım Doç Dr. Cemal Ağırman’a ve Yrd. Doç. Dr.

Sami Şahin’e teşekkürlerimi sunarım.

Şaban BANAZ

Eylül 2006/SİVAS

1

GİRİŞ

AMAÇ VE METOD

2

I. ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ

Allah Teala Kur’an’ı Kerim’de alemlere rahmet olarak gönderilen son

Peygamber Hz. Muhammed’in üstün niteliklerinden ve onu diğer peygamberlerden

ayırt eden özelliklerinden bahsederken, mü’minler üzerine de Hz. Peygamber için

yapmaları gereken bir takım görev ve mes’ûliyetler yüklemiştir. Bu çerçevede Ahzâb

sûresi 56. ayette “Şüphesiz ki Allah ve melekleri Peygamber’e salât ederler, ey! iman

edenler siz de ona salât ve selâm edin. ” buyrulmaktadır. “Hz. Peygamber’e salâvat

getirmek” başlığı ile ele aldığımız çalışmada bu âyetin tefsiri ve Hz. Peygamber’den

bu konu hakkında bizlere ulaşan rivayetleri incelemeyi amaçladık. Araştırmamızdaki

asıl gayemiz konunun Hz. Peygamber döneminde nasıl algılandığı ve ayetin Kur’an’ı

Kerim’deki anlamı ve bağlamı içerisinde nasıl anlaşılması gerektiğidir. Konunun bu

şekliyle önem arz etmesi ve bu konuda hemen hemen hiç bir ciddi araştırma

yapılmamış olması bizleri böyle bir başlık altında çalışma yapmaya sevk etmiştir.

II. ARAŞTIRMANIN METODU VE KAYNAKLAR

Araştırmamız “ Hz. Peygambere salâvat getirmek” adıyla, bir konu çalışması

olmakla beraber, temelde rivayetlerin değerlendirilmesi ve anlaşılması esasına dayalı

bir hadis tenkidi çalışmasıdır. Özellikle salât ve selâmı emreden âyetin nasıl

anlaşıldığı ve nasıl anlaşılması gerektiği hususunda ilk dönem tefsirler ve diğer tefsir

kitapları incelenmeye çalışılmıştır. Hz. Peygamber’e salâvat getirmek konusunda ilk

önce salât ve selâm kavramları ele alınarak, bu kavramların ne anlamlara geldiği

açıklanmıştır. Daha sonra konuyla ilgili olarak bizlere ulaşan rivayetler öncelikle

toplu olarak zikredilmiş, sonraları ise her bir rivayet kendi kategorisinde ele

alınmıştır.

Araştırmamızda bir çok temel ve yardımcı kaynaktan istifade edilmiştir. Bu

kaynakların en önemlileri ise şunlardır :

Buhârî ve Müslim es-Sahih; Ebû Dâvud, Tirmîzi, Nesâi ve İbni Mâce es-

Sünen; Ahmed b. Hanbel, el-Müsned; İmam Mâlik, el-Muvatta’; Hakim el-

3

Müstedrek; Taberâni, el- Mu’cemul Kebir ve el Evsat; Tayâlisi el- Müsned; Beğavi,

eş-Şerhu’s-Sünne, İbni Hacer, el Fethu’l- Bâri; Aynî el- Umdetu’l- Kâri; Nevevî,

Şerhu Sahîh-i Müslim; Dâmeğânî, Hüseyin b. Muhammed, Kâmûsu’l Kur’ân; İbn

Fâris, Ebu’l Hüseyin Ahmed b. Fâris b. Zekeriyya, Mu’cemu’l Mekâyîs fi’l Lüğa;

Cessâs, Ahkâmu’l Kur’ân; Kurtubî, el Câmi’li Ahkâmi’l Kur’ân; Heysemi,

Mecmeu’z Zevâid ve Menbeu’l Fevâid; İbn Manzur, Lisanu’l Arab; Mahmud Alûsi,

Ruhu’l-Meâni; İbn-i Kayyim, el Cevziyye, el Vabilu’s- Sayyib mine’l-Kelimi’t

Tayyib; er- Râgıbu’l İsfehâni, el Müfredât; er Râzi Muhammed b. Ebî Bekr,

Mesâilu’r Râzi ve Ecvibetuhâ; er-Râzi, Fahreddin, Mefâtihu’l-Gayb; es-Sahavî,

Kavlu’l-Bedi fi’s-Salâti ala’l- Habîbi’ş Şefî; Sirâcuddîn, Abdullah, es-Salâtu ala’n-

Nebî sallâlahu aleyhi ve sellem; Ahmed b. Muhammed es- Sâvi, Hâşiyetu’s-Sâvi

ale’l Celâleyn; Muhammed Ali Sâbûni, Safvetu’t Tefâsir; Kâdî İyâz, eş Şifâ Bi

Tâ’rîfi Hukûki’l-Mustafâ; Mansur Ali Nâsıf, et- Tâcu’l Câmi’ li’l-usûl fi ehâdisi’r

Rasûl; İbni Âbidin, Reddu’l Muhtâr; İbrahim Beycûri, Hâşiyetu’l- Allâmeti’l-

Beycûrî; Abdul Vehhâb eş-Şa’râni, Levâkıhu’l-Envâri’l-Kudsiyye fi beyâni uhâdi’l

Muhammediyye; Veliyyüd-Dîn el-Basîr, En-Nihâye Şerhu’l Ğâye; Seyyid Alizâde,

Mefâtihu’l Cinân Şerhu Şir’ati’l İslam; Ramazan Efendi, Şerhu’l Akâid Hâşiyesi;

Mustafa b. İbrâhîm, Tuhfetu’l Avâmil; es- Semerkandî, Tenbîhu’l Gafilin.

III. SALÂT KAVRAMI

Araştırmamızda en çok üzerinde durulan ve konunun anlaşılmasında anahtar

kelime olan salât kavramının, ortaya koyacağımız çalışmadan önce kısaca

açıklanmasının faydalı olacağını düşünüyoruz. Bu kavram Arapça bir kelime olup

Arap lisanında birkaç manaya gelmektedir. Şöyle ki: Salla fiilinin masdarı,

tasliyedir. Salât tasliye’den gelmektedir. Istılahtaki anlamı, Allah’a yaklaşmak için

yapılan belli ve hususi rükünlerin adıdır. 1 Salât’ın sözlükteki anlamı ise dua, namaz,

1 Mustafa b. İbrâhîm, Tuhfetu’l Avâmil, İstanbul, 1311, s. 8; Mustafa b. Hamza ( çev. Adalı Cedid) Netâyicu’l Efkâr ale’l İzhâr, İstanbul, trs, s. 9.

4

2 rahmet ve Yahudilerin ibadet yeri olan havra anlamlarına gelir. 3 Salât’ın icrası

Allah tarafından olunca rahmet, 4 meleklerden olunca Allah’ın mağfiretini istemek,

mü’minler tarafından söylenince de hayır dua etmek5 manalarına gelmektedir. 6

Râgıb el İsfehâni Müfredât’ında salât sözcüğü için “salât, duâ, tebrik ve temcidir”

demiştir. 7 Namaz anlamına gelen lam-ı tarifli “es salât”’ın icrası ise “salli” şeklinde

değil, ekımis-salâte şeklinde gelir ve Kur’anda 67 kez yer alır. Salâvat ise “ salât “ın

çoğulu olup Hz. Muhammed’e ve onun soyundan gelenlere okunan dua anlamına

gelmektedir. 8

2 Dâmeğâni, Hüseyin b. Muhammed, Kâmûsu’l Kur’ân, Dâru’l İlim Li’l Melâyîn, Beyrut 1985, s. 284-285; er-Râgıb, el-İsfahânî, el-Müfredât, Dâru’l Marife, Beyrut trs, s. 285-286; İbn Fâris, Ebu’l Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyya, Mûcemu’l Mekâyîs fi’l Lüğa, ( Neşr. Şihâbuddîn Ebû Amr), Dâru’l Fikr, Beyrut 1994, s. 572-573. 3 Yazır, E., Hamdi, Hak Dîni Kur’ân Dili, İstanbul 2000, VI/347. 4 Karâfî (ö. 684/1288), Allah’ın salât etmesini mağfiret olarak belirtir. Daha farklı görüşler için bk. Ebu’l Abbâs Şihâbuddîn Ahmed b. Muhammed el Kastalânî, İrşâdü’s-sârî li-şerhi Sahîhi’l-Buhârî, Bağdat trs. ( Bulak ofset 6. basım, 1886-87) IX/203-204; Râgıb, el-İsfahâni, age, s. 285; İbn Fâris, age, s. 573. 5 Kastâlânî, age, IX/203; Şeyh İsmail el-Hakkî er-Rabbânî es-Samedânî, el-Furûk, İstanbul 1310, s. 71-72. 6 Dâmeğânî, age, s. 284; Râgıb, el-İsfahânî, age, s. 285; Cessâs, Ebûbekr Ahmed b. Ali er-Râzî, Ahkâmu’l Kur’ân, Dâru İhyâi’t Turâsi’l Arabi, Beyrut 1985, V/231-243; Kâdı Iyaz, Ebu’l Fadl el Yehsubî, eş-Şifâ Bi Ta’rifi Hukûki’l Mustafâ, Dârul Fikr, Beyrut1988, II/60; İbn Kesîr, Ebu’l Fidâ İsmâîl ed-Dımeşki, Tefsîru’l Kur’âni’l Azîm, Dâru Kahraman, İstanbul 1992, VI/647…. vb. 7 Râgıb, el-İsfahânî, age, s. 285; Çantay, Hasan Basri, Kur’an’ı Kerim ve Meali Kerim, ( Mürşide Çantay neşri) İstanbul 1981, III/12 8 İslam Ansiklopedisi Salât md. c. 10, MEB. İst. 1996; ayrıca bk. TDK, Türkçe Sözlük, Ankara 2005.

5

BİRİNCİ BÖLÜM

HZ. PEYGAMBER’İN İSLAM DİNİNDEKİ KONUMU

6

I. KUR’AN’DA HZ. PEYGAMBERE MAHSUS DURUMLAR

Allah Teala, insanlığın başlangıcıyla birlikte değişik dönemlerde yeryüzüne

kendi mesajlarını ulaştıracak peygamberler göndermiş, rahmeti ve hikmeti gereği bu

peygamberleri insanlar9 içinden10 seçmiştir11. Ancak bu seçim alelâde bir seçim

olmayıp, inceden inceye araştırma, süzme ve titizce ayıklama anlamına gelen bir

seçme olmuştur12. Dolayısıyla bu göreve seçilen peygamberlerin, insanlardan farklı

bir konumda olmaları garipsenmemelidir. 13 Hatta yeryüzünün bu değerli görevlileri,

kendi aralarında bile Allah Teala tarafından farklı derecelerde kılınmışlardır. “ İşte

şimdiye kadar zikrettiğimiz Rasullerden kimini kimine üstün kıldık. Allah onlardan

bazısına hitap buyurdu, bazısını bir çok derecelerle yükseltti……”14 beyanları da bu

gerçeği göstermektedir.

Yeryüzüne gönderilen peygamberlerin, üstünlük bakımından birbirlerinden

farklı konumda olduğunu, yukarıda sunduğumuz Kur’an’ın ifadelerinden

anlamaktayız. Bu üstünlükler içerisinde Hz. Muhammed’e, diğer hiçbir peygambere

verilmeyen birtakım özellikler verilmiştir, bu özellikler ise yine Kur’an’ı Kerim’in

ifadelerine göre şunlardır:

Son peygamber olması, 15 risaletinin evrenselliği, 16 risaletinin cinleri de

kapsaması, 17 hanımlarının mü’minlerin anneleri olması, 18 geçmiş gelecek

9 Peygamberlerin insanlardan olması ve onlardan farklı olması bir zaruriyettir. Geniş bilgi için bk. Karaman, Hayreddin, İslamın Işığında Günün Meseleleri, İstanbul 1988, II/440. 10 Bu peygamberleri Allah Kur’an’ı Kerim’de ümmi kullarından seçtiğini beyan etmektedir. Bkz. el-Cum’a 62/2. 11 Bkz. İsrâ, 17/94-95. Bu seçiliş “Sünnetullah” gereğidir. 12 Zira peygamberlik kesbî değil vehbîdir. el- En’ âm, 6/124;Tâhâ, 20/41. Ayrıca bk. et-Tahânevî, Muhammed Ali b. Ali, Keşşâfu Istılâhâti’l-funûn, İstanbul 1984, II 1359; İbn Haldûn, Ebu Zeyd Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddimetü İbn Haldûn, İstanbul 1989. I/216; Dihlevî, Şah Veliyyullah, Ahmed b. Abdurrahim, Hüccetüllâhi’l -băliğa, Beyrut 1410, I/81. Peygamberlerin gönderilmelerini gerekli kılan ilahi hikmetler için bkz. Dihlevî, age, I/249. 13 Karaman, Hayreddin, age, a. y. 14 Bakara, 2/153; Ayrıca bkz. İsrâ 17/55. 15“ Muhammed, sizin adamlarınızdan hiçbirinin babası değildir; fakat Allah’ın elçisi ve peygamberlerin sonuncusudur. Allah her şeyi hakkıyla bilendir. ” Ahzâb, 33/40. 16 De ki “ Ey insanlar biliniz ki, ben sizin hepinize Allah’ın gönderdiği peygamberiyim………. ” A’râf, 7/158; Ayrıca bk. Enbiyâ, 21/107; Sebe’ 34/28; Bakara 2/21; Nisâ 4/179……. 17“Bir de şu vakti anlat, hani cinlerden bir takımını sana göndermiştik. Onu dinlemeye geldiklerinde: “susun dinleyin!” dediler. Dinleme bitirilince de dönüp uyarmak üzere kavimlerine gittiler. ”Ahkaf, 46/29; Ayrıca bk. Cinn, 72/13.

7

günahlarının affedilmesi, 19 kendisine inanılması noktasında peygamberlerden söz

alınması, 20 kevser’in verilmesi, 21 ganimetlerin helal kılınması, 22 alemlere rahmet

olması, 23 özelliklerin ehl-i kitap tarafından bilinmesi, 24 getirdiği dinin korunması

teminatının verilmesi, 25 İsra ve Mi’rac’ın ona has olması, 26 ismi ile hitap

edilmemesi, 27 çeşitli zamanlarda meleklerin yardım etmesi, 28 kendisine soru sorma

kastıyla görüşmeden önce sadaka verilmesi, 29 kendisine itaatın aynı zamanda

Allah’a itaat sayılması, 30 ahirette şahit olması, 31 kendisine Makam-ı Mahmud’un

verilmesi, 32 ümmetinin en hayırlı ümmet olması, 33 hayatına ve beldesine yemin

18 “ Peygamber, mü’minler nazarında kendi canlarından daha önce gelir; hanımları da analarınızdır. ” Ahzâb, 33/6. 19 “Doğrusu biz sana apaçık bir fetih açtık. Allah, senin geçmiş gelecek kusurlarını bağışlasın, üzerindeki nimetini tamamlasın ve seni dosdoğru bir yola iletsin diye”. Fetih, 48/1-2. 20 “ Allah vaktiyle peygamberlerden: “Andolsun ki, size kitap ve hikmetten her ne verdiysem, sonra size beraberinizdekini doğrulayan bir peygamber geldiğinde ona kesinlikle inanacaksınız ve çaresiz ona yardım edeceksiniz. ” diye söz almış ve: “Bunu kabul ettiniz mi? Bunun üzerine ağır ahdimi boynunuza aldınız mı?”demişti. onlar “kabul ettik” dediler. Allah da: “öyle ise şahit olun, ben de sizinle birlikte şahitlik edenlerdenim”buyurdu. Âl-i İmrân, 3/ 81. 21 “Muhakkak biz sana kevseri verdik”. Kevser, 108/ 1. 22 “Sana ganimetlerin taksiminden soruyorlar. De ki: “Ganimetlerin taksimi Allah’a ve Rasûlüne aittir. Onun için siz gerçekten iman etmişseniz, Allah’tan korkun, birbirinizle aranızı düzeltin, Allah ve Rasûlüne itaat edin”. Enfâl, 8 /1. 23 “Seni sadece bütün kâinata rahmet olarak göndermişizdir. ”Enbiyâ, 21/ 107. 24 “Onlar ki yanlarındaki Tevrat ve İncil’de yazılı bulacakları elçiye o, okuyup yazma bilmeyen elçiye uyarlar….. ” A’râf 7/ 157. Ayrıca bk. Bakara, 2/89, 146. 25 “O, Peygamberini doğru yol kanunu ve hak dini ile gönderendir, onu bütün dinlerden üstün kılmak için; isterse müşrikler hoşlanmasınlar”. Tevbe, 9/ 33. Ayrıca bk. Mâide, 5/3; İbrahim 14/9. 26 “Uzaktır bütün noksanlıklardan O ki, kulunu bir gece Mescid-i Haram’dan, çevresini mübarek kıldığımız Mescid-i Aksa’ya götürdü; O’na ayetlerimizden gösterelim diye. Gerçek şu ki, O’dur işiten ve gören. ” İsrâ, 17/1; Necm, 53/18. 27 “Ey şanlı Peygamber, sana Rabbinden her indirileni tebliğ et! Eğer bunu yapmazsan onun elçiliğini yerine getirmemiş olursun. Allah İnsanlardan koruyacaktır. Emin ol, Allah kafirleri muratlarına erdirmeyecektir. ” Mâide, 57- 67; Enfâl, 8/ 64. 28 “Şüphesiz çarpışan iki topluluğun durumunda size bir ibret vardır. Bir topluluk Allah yolunda vuruşuyordu, diğeri de kafirdi ve onları göz göre göre kendilerinin iki katı görüyorlardı. Allah da yardımıyla dilediğini kuvvetlendiriyordu. Elbette gören göze sahip olanlar için bunda ibretler vardır. ” Âl-i İmrân, 3/ 13; Enfâl, 8/ 912. 29 “Ey iman edenler, Peygambere gizli bir şey danışacağınız zaman, fısıltınızdan önce bir sadaka verin! Bu sizin için hem bir hayır hem de daha ziyade temizliktir. Fakat gücünüz yetmezse şüphe yok ki, Allah bağışlayıcıdır esirgeyicidir. Mücâdele, 58/ 12-13. 30 “De ki: Eğer Allah’ı seviyorsanız hemen bana uyun ki Allah da sizleri sevsin ve suçlarınızı bağışlasın, Allah daima esirgeyen ve suçları bağışlayandır. ” Âl-i İmrân, 3/31-32, 132; Nisâ, 4/ 80; A’râf 7/ 58. 31 “İşte böyle sizi, bütün insanlar üzerine adalet örneği, hak şahitleri olasınız, Peygamber de sizin üzerinize şahit olsun diye, doğru bir caddeye çıkarıp ortada yürüyen bir toplum yaptık.......... ”Bakara, 2/ 143; Nisâ, 4/ 41-42; Nahl, 16/ 89; Ahzâb, 33/ 45. 32 “Gecenin bir bölümünde de sana mahsus fazla bir namaz olarak uykudan kalk, Kur’an ile teheccüd kıl, yakındır ki Rabbin seni övgüye değer bir makama ulaştıra. ” İsrâ, 17/ 79. 33 “Siz insanlar için çıkarılmış ümmetlerin en hayırlısı olmak üzere yaratıldınız…. ” Âli İmrân, 3/ 110-22.

8

edilmesi, 34 bin aydan daha hayırlı olan Kadir gecesinin ona ve ümmetine

lutfedilmesi35 gibi birçok özellik Hz. Peygamber’e mahsus olarak Kur’an’da

zikredilmiştir.

Alemlere rahmet olarak36 gönderilen Hz. Peygamber, insani niteliklerin yanı sıra

aynı zamanda kendisine vahiy gelen bir elçidir37. Bu sebeple Allah Teala ona kendisi

ve ümmeti ile olan ilişkilerinde farklı bir konum takdir buyurmuştur38. Kur’an da bu

gerçeği beyan etmiştir. Buna göre inananların söz ve davranışlarında ileri gidip de

onun önüne geçmemeleri, 39 sesleri Resûlullah’ın sesinden fazlaca yükseltmemeleri

ve insanların birbirine hitap ettikleri gibi ona hitapta bulunmamaları, 40 aksi taktirde

bütün amellerinin zayi olacağı41 belirtilmiş, Hz. Peygamber’in huzurunda seslerini

ayarlamaları suretiyle, gerekli saygıyı gösterenlerin takva noktasında imtihanı

başardıkları, dolayısıyla mağfiret ve büyük bir mükafata nail olacakları42

vurgulanmıştır. Hatta o kadar ki, Allah Teala Kur’an’ı Kerim’de diğer

peygamberlere kendi isimleriyle hitap etmesine mukabil, Hz. Muhammed ( s. a. s )’a

“Ey Rasûl…. !, Ey nebi…. !” gibi sıfatlarla hitapta bulunmuştur. Böylece inananları

birbirlerine seslendikleri gibi Resûlullah’a seslenmemeleri, “ Ey Muhammed!...., Ey

Ebe’l- Kasım!.... ”gibi isim zikrederek hitapta bulunmamaları, ancak Ya Resûlullah!

Ya Nebiyyullah! gibi saygı ifade eden kelimeleri kullanmaları gerektiği belirtilmiştir.

Aynı zamanda böyle bir davranış, ilahi ahlak gereğidir. Allah’ın O’na verdiği değeri

ümmetinin vermesi, yerine getirilmesi gerekli olan bir vecibe olsa gerekir…

34 “Yo… yemin ederim bu beldeye” Beled, 90/ 1; Hicr, 15/ 72. 35 “Bin aydan hayırlıdır o kadir gecesi” Kadr, 97/ 3. 36 “Seni sadece bütün kainata rahmet olarak göndermişizdir”. Enbiyâ, 21/107. 37 Âl-i İmrân, 3/144. 38 Karaman, Hayreddin, İslamın Işığında Günün Meseleleri, s. 440-41. 39 Hucurât, 49/ 1; Bunun anlamı : Hz. Peygamber’e inanan kimselerin, karşı karşıya kaldıkları konularda, Allah ve Resûlunun bir hükmünün olup olmadığını araştırmaları ve ona uymaları gerektiğidir. 40 Nûr, 24/ 63; Hucurât, 49/ 2. Bu ayette o dönemde yaşayan kimselerin, onunla konuşurken dikkatli davranmaları, seslerini ayarlamaları ve sadece ona duyuracak kadar bir ses tonuyla konuşmaları istenmektedir. Daha sonra gelecek olanlara gelince, onlar da bu saygıyı, onun sünnetine karşı göstermek, hadisleri sukunet ve saygıyla dinlemek ve gereklerini tam anlamıyla uygulamak olarak anlaşılabalir. 41 Hucurât, 49/ 2. 42 Hucurât, 49/3.

9

Bu bağlamda mü’minlerin Allah Teala’ya karşı birtakım görevleri olduğu gibi,

onun elçisi Hz. Muhammed’e karşı da bazı görevleri vardır. Kur’an’ı Kerim bu

görevleri: Ona inanmak, 43 itaat etmek, 44 Onu gereği gibi sevmek, 45 ve Ona salât ve

selâm etmek46 şeklinde ifade etmektedir. Şimdi bunların bir kısmını Kur’an’ın ifade

ettiği şekilde görelim:

A. KUR’AN’DA HZ. PEYGAMBER’E SEVGİ

Kur’an’ın üzerinde durduğu ana konulardan birisi de risâlet yani

peygamberlik konusudur. Bu müessesenin luzûmu ve önemi, belli başlı bazı

peygamberler ve onların davetlerinden sahneler Kur’an’ı Kerim’de sık sık gündeme

getirilir. Bu arada ağırlıklı bir şekilde son Peygamber Muhammed (s. a. s) ile ilgili

konulara da yer verilir. Hz. Peygamber’in tebliğ hayatında karşılaştığı çeşitli sorular,

problemler ve bunlara cevaplar aktarılır. O’na inanmanın, itaat etmenin ve onu

desteklemenin luzûmu47, Kendisine Kur’ân’ı insanlara duyurma görevinin yanında

onu açıklama görevinin48 de verildiği, insanlara güzel ve temiz şeyleri helal, pis ve

kötü şeyleri haram kıldığı belirtilir. Ayrıca belli başlı bazı savaşları ile ilgili

değerlendirmeler yapılır. Bir beşer olarak da zelle49 diye tabir edilen

uygulamalarındaki bazı yanlışlıklarına dikkat çekilir50.

Şimdiye kadar bu konular hakkında nisbeten dar çerçeveli çalışmalar

yapılmıştır. Biz çalışmamızın bu bölümünde Hz. Peygamber ile ilgili olup, onu

43 Bakara, 2/136-137; Nisâ, 4/152; A’râf, 7/158; Teğabûn, 64/8… 44 Âl-i İmrân, 3/31-32; Nisâ, 4/13-14, 64-65; Tevbe, 9/71. 45 Âl-i İmrân, 3/31; Tevbe, 9/24. 46 Ahzâb, 33/56. 47 Bu emir Kur’an’ı Kerim’de Ahzâb suresi 56. Ayettedir. Ayette Allah Şöyle buyuruyor: “ Allah ve melekleri Peygamber’e salât ederler, ey iman edenler siz de O’na salât ve selâm edin”. 48 Ebu Muhammed Abdurrahmân b. Ebû Hâtim er-Razi, Takdîmetü’l Cerh ve’t ta’dîl, Haydarabat 1371-73/1952-53, s. 1. 49 “Zelle” fâili tarafından bizzat kasdedilmeden vukû bulan ancak mubâh bir fiilin kasten işlenmesi esnasında ortaya çıkan haram bir fiilin adıdır. Bk. İ. Hakki, Furûk, s. 161. 50 Mesela, üstü başı pis görünen bir bedevinin Hz. Peygamber mescidde sahabeyle sohbet ederken içeriye girmesi ve Hz. Peygamber’in ondan yüz çevirmesi, Peygamber’in hemen vahiyle uyarılması bu duruma örnek gösterilebilir. Bkz. Abese, 80/1-12.

10

sevmeyi ve saymayı öngören ayetler üzerinde durarak, sahabenin Hz. Peygamber’e

olan sevgi ve bağlılk örneklerini sunmayı amaçlıyoruz.

Bu konu, İslam’ı hayata geçirmek için ayrı bir önem arzetmektedir. Çünkü

Allah Teala, Hz. Peygamber’i mü’minlere en ideal bir örnek olarak göstermekte ve

kendi zatını gerçekten sevenleri bu sevgilerini ispat etmek için Allah’ın Rasulüne51

itaata davet etmektedir52. Başka bir vesile ile de bu itaatın kuru bir itaat değil de,

içten gelen bir itaat olmasını istemektedir. Böyle bir itaat ise ancak, O’nu içten gelen

bir sevgi ile sevmekle mümkündür53. Bir kimseyi sevmek için de elbette bunun

birtakım gerekçeleri olması gerekir.

İşte bundan sonra biz önce Hz. Peygamber’i neden sevmemiz gerektiğine

işaret eden ayetler üzerinde duracak ve sahabenin Hz. Peygamber’i nasıl sevdiği

konusunda örnekler vermeye çalışacağız. Daha sonra da O’nu niçin ve nasıl

sayılması gerektiği konusuyla ilgili ayetleri ele almaya çalışacağız. Önce Hz.

Peygamber’i sevmenin gerekçesine işaret eden ayetleri ele alacağız:

1. Hz. Peygamber’in Bütün İnsanlar İçin En İdeal Bir Örnek Olması

Hz. Muhammed son peygamber olması sebebiyle bütün insanlar için

gönderilmiş her yönüyle ideal bir insandır. Çünkü yüce Allah, onu bizzat kendisi

seçmiş54 ve terbiye etmiştir. Kur’an’daki ifadeleri ile O en üstün bir ahlâk sahibidir. 55 Etrafına ışık saçan yüce bir kandildir. 56 Kendisine tâbi olanları daima en doğru

yola götürür. 57 Bütün insanlar için bir rahmet olarak gönderilmiştir. 58 Bu sebeple o,

bütün bir beşer ve özellikle Allah’a ve ahiret gününe inananlar için en mükemmel bir

örnektir. Nitekim bu husus ayet-i kerime’de açıkça ifade edilmiştir: “Sizin için,

51 Ahzâb 33/40; Feth 48/29. 52 Bu itaat’a örnek olarak “ Peygamber size neyi verdiyse onu alın, size neyi yasak ettiyse ondan sakının” ayetini örnek gösterebiliriz. Bk. El-Haşr, 59/7. 53 Ali el- Kâri, Şerhu’ş Şifâ, II/43. 54 Bkz. Zuhrûf, 43/29-32; Hacc, 22/75. 55 Kalem, 68/4. 56 Ahzâb, 33/46. 57 “ Ve şüphesiz ki sen (insanları) doğru yola iletirsin. ” Şûra, 42/52. 58 “Ey Muhammed, biz seni ancak alemlere rahmet olarak gönderdik. ” Enbiyâ, 21/107.

11

Allah’a ve ahiret gününe kavuşacaklarına inananlar ve Allah’ı çok çok hatırlayıp

ananlar için, Allah’ın Rasulünde en mükemmel bir örnek vardır. ”59

Gerçekten de Hz. Muhammed’in örnek hayatı incelendiğinde görülecektir ki,

O, Allah’a gönülden bağlanmanın, O’nun emirlerini aşkla yaşamanın, insanların

ızdırabına ortak olmanın, onlara sırf Allah rızası için yardım etmeyi bir vicdani zevk

haline getirmenin, yine onlara sırf insan oldukları için sevgi ve saygı duymanın,

intikama muktedir iken affetmenin en güzel örneklerini vermiştir60.

Zulme ve kötülüğe karşı durmanın, doğruluk ve adalet ölçülerinden asla

ayrılmamanın en canlı örnekleri O’nun hayatındadır. Sabrın, merhametin, alçak

gönüllülüğün, aile reisliğinde anlayışın, idarecilikte sorumluluk duygusunun,

askerlikte ileri görüşlülüğün, çocuklar, yetimler ve güçsüzlerle ilgilenmenin en eşsiz

örnekleri O’nun hayatındadır. 61

O halde gerçek bir mü’min, kendisine örnek edineceği bu ideal insanı-

Allah’tan sonra- kendi canından, malından, her şeyden ve herkesten daha çok sever

ve onu kendisine rehber edinir. 62 Çünkü mü’min, Hz. Peygamber’e, onu sevmek ve

ona itaat etmek için inanmıştır. Onu gereği gibi sevmez ve emirlerini yerine

getirmezse ona olan imanının elbette bir manası kalmayacaktır.

2. Hz. Peygamber’in Mü’minlere ve Diğer İnsanlara Düşkünlüğü

Bilindiği gibi hayatta her şeyin karşılıklı olduğu gibi, sevgi de karşılıklı olur.

Karşılıksız bir sevginin ila nihâye devam etmesi neredeyse imkansızdır. İşte

Rasûlullah ile ashabı arasındaki sevgi de karşılıklı sevgi idi. Nitekim, ashab

Resûlullah’ı çok seviyor, o da onları çok seviyor ve onlarla yakından ilgileniyordu63.

Yüce Allah’ın işaret ettiği gibi kanatlarını adeta onların üzerine germişti. 64 Onlara

59 Ahzâb, 33/21. 60 Afzalurrahman, , Sîret Ansiklopedisi, İstanbul 2003, I/52. 61 Bkz. Ebû Şehbe, Muhammed b. Muhammed, es-Sîratu’n-Nebeviyye fî Dav’i’l-Kur’âni ve’s-Sünne, Dımaşk, 1988, II/602-672. 62 Tevbe, 9/24. 63 Afzalurrahman age, I/51. 64 “Ve mü’minlerden sana tabi olanlara kanatlarını ger. ( Yani onlara karşı mütevazi ve şefkatli davran. )” Şuarâ, 26/15; Ayrıca bkz. Hıcr, 15/88.

12

çok yumuşak davranıyor, kusurlarını yüzlerine vurmadan düzeltmeye çalışıyordu.

İşlerinde onlara danışıyordu. Nitekim bu durum Kur’an’da şöyle ifade edilmektedir:

“Allah’ın rahmeti sebebi iledir ki, sen onlara yumuşak davrandın. Eğer kaba ve katı

yürekli olsaydın, çevrenden dağılır, giderlerdi. Öyleyse onlardan (kusurlarından) geç.

Onlar için mağfiret dile. Yapacağın işler hakkında onlara danış. 65

Rasûlullah’ın ashabına olan düşkünlüğünü Allah Teala başka bir ayet-i

kerime’de şöyle dile getirir: “Andolsun, içinizden size öyle bir peygamber geldi ki,

sizi sıkan şeyler ona çok ağır gelir; size çok düşkün, mü’minlere çok şefkatli ve

merhametlidir. ”66

Ayet-i kerime’de Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’in mü’minlere olan şefkat ve

merhametini belirtirken kendi Zatına mahsus iki sıfatını yani “Rauf ve Rahim=çok

şefkatli ve çok merhametli” oluşunu, peygamberleri arasında sadece Hz. Muhammed

için kullanmış olması da çok anlamlıdır. 67

Hz. Peygamber sadece ashabını değil kendisine inanmayanları da düşünüp,

âkıbetlerinin ızdırâbını içinde duyuyor ve onların da kurtuluşa ermeleri için adeta

kendisini heder edercesine uğraşıyor ve didiniyordu68. Nitekim bu durum ayet-i

kerime’de şöyle ifade edilmiştir: “Onlar iman etmiyor diye nerdeyse kendini helak

edeceksin!”69

O’nun bu durumu Kur’an’da birkaç yerde daha gündeme getirilmiş ve

kendisinin görevinin insanları mutlaka hidayete erdirmek değil, sadece anlatmak ve

uyarmak olduğu belirtilmiştir. 70

65 Âl-i İmrân, 3/58. 66 Tevbe, 9/128. 67 Kurtubî, el-Câmi’ li-Ahkâmi’l- Kur’ân, VIII/302. 68 Afzalurrahman, age, I/50. 69 Şuarâ, 26/3; Benzeri bir ayet için bkz. Kehf, 18/6. 70 Âl-i İmrân, 3/20; Mâide, 5/92-99; Ra’d, 13/40; Nahl, 16/35-82; Nûr, 24/54; Ankebut, 29/18; Şûra, 42/48; Teğabûn, 64/12.

13

3. Allah Sevgisinin İsbatının Rasûlullah’a Tâbi Olmaktan Geçmesi

Peygamber’i sevmek imandandır71. “Allah’a inanan bir mü’min O’nun elçisini

canından, malından, anasından, babasından daha fazla sevmedikçe imanını kemâle

erdiremez”. 72 Fakat bu sevgi sınırsız değildir. Her şeyden önce Allah’ın sevgisine

vesile ve sebep olan temâyül ile Peygamber’i sevmeye sevkeden sevgi temâyülü aynı

değildir. Bilindiği gibi Allah, kemâl-i Zat’ından dolayı sevilir ve itaat edilirken, 73

Peygamber’e sevgi Allah için ve Allah’ın rızasına kavuşmak içindir. 74 Bu bağlamda

Allah Teala, bir ayette kendisine olan bu sevgiyi ispatlamanın yolunun Rasûlüne

itaattan geçtiğini açıkça ifade etmiştir: “De ki: Eğer Allah’ı seviyorsanız bana uyun

ki Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı bağışlasın, Allah çok merhametli ve çok

bağışlayıcıdır. De ki: “Allah’a ve peygamber’e itaat edin! “Eğer dönerlerse

muhakkak ki Allah, kafirleri sevmez. ”75

Ayetteki hitap, sebeb-i nuzûlünden anlaşıldığı gibi özellikle inanmayanlara

olduğuna göre, 76 Rasûlune İman ve itaat olmadan Allah’a iman, onu sevme ve ona

itaat iddiası geçerli bir iddia olarak kabul edilmemektedir.

Bu sebeple, Allah Teala bu ayet-i kerime’de kendisini gerçekten sevenleri

Peygamberine itaata davet etmektedir. Şu halde, Allah sevgisine giden yol, Rasûlune

itaattan geçmektedir. 77

4. Hz. Peygamber’e Gönülden Bir İtaatın Öngörülmesi

Kur’an ve hadisin ifadesiyle Peygamber’e itaat Allah’a itattır. Bu hüküm

Ku’ran’da, “Kim Rasûle itaat ederse Allah’a itaat etmiş olur. ”78; hadiste de “Kim

71 Buhârî, İman 8. 72 Buhârî, İman 8; Müslim, İman 69, 70; Nesâi, İman 19; İbni Mâce, Mukaddime 9; Ahmed b. Hanbel, III/177, 275, 278, IV/336. 73 Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed el-Gazzâli, İhyâ-u Ulûmi’d-Dîn, Dımeşk trs. I/12. 74 Yazır, E. Hamdi, Hak Dîni Kur’ân Dili, İstanbul 2000, II/1076. 75 Âl-i İmrân, 3/3-32. 76 Yazır, E. Hamdi, age, II/330. 77 Ağırman, Cemal, Hz. Peygamberin Sünnetinde İtaat, İstanbul 2004, s. 40-41, 350. 78 Nisâ 4/80.

14

bana itaat ederse, Allah’a itaat etmiş olur, kim de bana isyan ederse Allah’a isyan

etmiş olur. 79” Sözleriyle ifade edilmiştir.

Ancak Allah Teala Kur’an’ı Kerimde Peygamber’ine kuru bir itaatı da yeterli

görmemekte aksine ona candan ve gönüllü bir itaatı istemektedir. Nitekim bu durum,

bir ayette açık bir şekilde ifadesini bulmuştur: “Hayır, Rabbin hakkı için onlar

aralarında çıkan çekişmeli işlerde seni hakem yapıp, sonra da senin verdiğin hükme

karşı içlerinde en ufak bir burukluk bile duymadan ( verdiğin hükme gönül hoşluğu

ile razı olup) tam anlamıyla teslim olmadıkça inanmış olmazlar. ”80

Demek ki, gerçek manada bir mü’min olabilmek için önce Rasûlullah’ın

hakemliğine başvurmak, sonra da onun verdiği hükümleri hem kabul etmek hem de

bunu içimizde en ufak bir burukluk bile duymadan uygulamak gerekli olmaktadır.

Bu da hiç şüphesiz ancak O’nu içten sevmekle ve O’na gönül vermekle mümkündür. 81

Bugün için Rasûlullah’ın hakemliğine başvurmak da ancak onun sözlerini ve

uygulamalarını esas almakla mümkündür. 82 Bu bakımdan İslamın ikinci derecedeki

kaynağı sünnettir. 83

5. Hz. Peygamber’in Sevdiklerini Sevmek

Peygamber’in sevdiklerini sevmek, O’na olan sevginin tezahürlerindendir.

Çünkü “sevgilinin sevsevdiklerini sevmek, sevmediklerini sevmemek, sevenin

değişmeyen karekteridir. Ümmet de bu noktada Hz. Peygamber’i izleyecek, onun

sevdiklerini sevecek, onun sevmediklerini de, kim ne olursa olsun, sevmeyecektir.

”84 Ancak buradaki sevginin, din adına sevmek gerekenleri sevmek, sevmemek

gerekenleri sevmemek olduğunu unutmamak gerekir.

79 Buhârî, Cihad 109, İ’tisam 2, Ahkâm 1; Müslim, İmâre 32, 33; Nesâi, Bey’at 27; İbn Mâce, Mukaddime 1, Cihad 39; Ahmed b. Hanbel, II/244, 252, 313, 467, 511. 80 Nisâ, 4/65. 81 Ağırman, Cemal, age, s. 244-45-46-47. 82 Ağırman, Cemal, age, s. 301. 83 Ağırman, Cemal, age, s. 244. 84 Çakan, İ. Lüffi, Hadislerle Gerçekler, s. 36-37.

15

Peygamber’i sevmek onu her yönüyle nefse tercih etmektir. Çünkü kim birini

gerçekten severse onu kendi nefsine tercih eder, uygun gördüklerine muvâfakat,

uygun görmeyip muhalefet ettiklerine de muhalefet eder. Sevdiğini kendi nefsine

tercih etmezse sevgisinde ve iddiasındsa samimi olmadığı anlaşılır85. Peygamber’i

sevme iddiasında bulunup da iddiasında samimi olanlar, dinde ona uyar, yaşamında

onu örnek almaya çalışır, her hususta onun ahlâkı ile ahlâklanmayı gâye edinirler.

Yoklukta ve varlıkta onun edebi ile edeplenir sevinçli ve hüzünlü zamanlarında da bu

edebi muhafaza etmeye çalışırlar. Çünkü seven, sevdiğinin sevdiklerini sever ve

gönlü onlara meyleder86. “Daha önceden Medine’yi yurt edinmiş ve gönüllerine

imanı yerleştirmiş olan kimseler, kendilerine göç edip gelenleri severler ve onlara

verilenler karşısında içlerinde bir kaygı duymazlar. Kendileri zarûret içinde

bulunsalar bile onları kendilerine tercih ederler”. 87 âyeti buradaki sevgi meylinin

apaçık delillerindendir.

Enes b. Mâlik’in (ö. 90/708) nakline göre Peygamber ona, “Ey oğul! Kalbinde

kimseye karşı kin ve haset olmadan sabahlayıp akşamlıyabiliyorsan bunu yap!”dedi,

sonra şunu ilave etti: “Bu benim sünnetimdir. Kim sünnetimi ihya ederse o beni

sevmiştir. Kim beni severse cennette benimle beraberdir. ”88

Hadiste ifade edildiği gibi Peygamber’e itaat ve O’nun yolunu takip etmek,

sevginin alâmeti, sevgi de O’na itaat etmenin gereğidir. Çünkü Peygamber’in sıfatı

ile sıfatlanmak, sevginin kemâline, bazı işlerde ona muhalefet sevginin noksanlığına

işarettir. 89

Sonuç olarak şunu söylemek mümkündür: “Hz. Peygamber’i sevenleri

sevmek, ona şu ya da bu şekilde karşı çıkanları asla tasvip etmemek, düşman bilmek

ümmet olmanın bir başka gereğidir. ”90 “Allah’a ve âhiret gününe inanan bir milletin;

babaları, oğulları, kardeşleri, yahut akrabaları da olsa, Allah’a ve Rasûlü’ne düşman

85 Ali el-Kâri, ege, II/43. 86 Age, a. y. 87 Haşr, 59/9. 88 Tirmîzi, İlm 16. 89 Ağırman, Cemal, age, s. 272. 90 Çakan, Hadislerle Gerçekler, s. 37.

16

olanlarla dostluk ettiğini görmezsin…. ”91 âyeti, sevgi yönünden Müslüman

gönüllerin asıl bulunmaları gereken çizgiyi belirtmektedir.

6. Mü’minlerin Hz. Peygamber’in Canını Kendi Canlarından Aziz

Bilmeleri Gerektiğinin Belirtilmesi

Hayatta iken Peygamber’i kendi canından daha çok korumak, onun nefsine

yönelecek her türlü tehlikelere karşı göğüs germek Peygamber’e itaat ve bağlılığın

bir gereği ve tezâhürüdür. Hangi dönem olursa olsun, Müslüman olan her fert için

Peygamber’i sevmek, imanın kemâli için nasıl bir gereklilik ise, davasında ona

yardımcı olmak, mücadelesinde yalnız bırakmamak, her hususta ve özellikle zatına

yönelik tehlikelere karşı onu nefsine tercih etmek92, bilhassa kendi zamanında

yaşayan Müslümanlar için hem dini vecibe, hem de ona itaat ve bağlılığın bir

tezâhürüdür. 93 Zeyd b. Sâbit’in ( ö. 45/665), Taif’te uğradığı saldırıda atılan taşların

Hz. Peygamber’e isâbet etmemesi için kendisini siper etmesi ve onu canı pahasına

koruması94, hicret esnasında müşriklerin komplolarına karşı Hz. Ali’nin, ölüm

tehlikesine rağmen hiç itiraz etmeden Hz. Peygamber’in yatağına yatması95 Akabe

biatında Medine’den gelen Müslümanların, hicret etmesi durumunda Hz.

Peygamber’i canları pahasında koruyacaklarına dair söz vermeleri96 Uhut harbinde

ordunun dağılması üzerine üzüntüsünü gören Mikdad b. Esved’in (ö. 33/653) canı

pahasına Hz. Peygamber’i koruma gayretleri97 sahabenin bu manadaki gayretlerinin

sadece bir kaçıdır. Çünkü sahabenin hayatı, Hz. Peygamber’e itaat ve bağlılık

yönleriyle doludur. 98

91 Mücadele, 58/22. 92 Ali el-Kâri, Şerhu’ş-Şifâ, II/43. 93 Bk. Ağırman, Cemal, age, s. 300, 301. 94 Bkz. Köksal, Mustafa Âsım, İslam Tarihi ( Mekke Devri) İstanbul 1981 s. 344 95 Bkz. Age, a. y. 96 Bkz. Köksal, age., s. 386-387. Ayrıca geniş bilgi için bkz., Bedruddîn Ebu Muhammed Mahmûd İbn. Ahmed el- Aynî, Umdetu’l Kâri şerhu Sahîhi’l Buhârî, Mısır 1392/1972, I/174; Ebû’l-Abbâs Şihâbuddîn Ahmed. b. Muhammed el- Kastalânî, İrşâdü’s –sârî li-şerhi Sahîhi’l Buhârî, Bağdat trs. ( Bulak ofset), I/99. 97 Bkz. Buhârî, Meğazi 4. 98 Ağırman, age, s. 301.

17

Allah Teala mü’minlerden, Hz. Peygamber’in canını kendi canlarından bile

önde tutmalarını Kuran’ı Kerim’de şu ayeti kerime ile istemiştir: “Peygamber

mü’minler için kendi canlarından ileridir. Onun eşleri de onların anneleridir. ”99

Bu ayetten anlaşılıyor ki mü’minler, kendi canlarından önce Hz. Peygamber’i

düşünmek zorundadırlar. Hatta bu, savaş meydanlarında bile olsa böyle olmalıdır.

Nitekim Tevbe suresinde mü’minlerin onun canından önce kendi canlarının

kaygısına düşmemeleri gerektiği, aksi takdirde bunun kendilerine asla yakışmayacağı

açıkça ifade edilmiştir: “Ne Medine halkının ne de onların çevresinde bulunan bedevi

Arapların, Allah’ın Rasûlunden geri kalmaları ve O’nun canından önce kendi

canlarının kaygısına düşmeleri onlara yakışmaz. ”100 Bir müslümanın Hz.

Peygamber’in canını kendi öz canından önüne çıkarabilmesi de elbette onu çok

sevmesine bağlıdır. İşte bunun için bizzat Hz. Peygamber de, kendisinin her şeyden

ve herkesten daha çok sevilmesi gerektiğini belirtmiştir. Nitekim Buhari’nin: “

Peygamber (s. a. s) sevgisi imandandır. ”101 başlığı altında verdiği hadislerden

birisinde şöyle geçmektedir: “ Sizden biriniz beni annesinden-babasından, çoluk-

çocuğundan ve bütün insanlardan daha çok sevmedikçe iman etmiş olamaz. ”102

O halde bir mü’minin bu ayetten çıkaracağı anlam, Hz. Peygamber’i başta

kendisi olmak üzere herkesten ve her şeyden daha çok sevmesi, kalbinde ondan önce

herhangi bir kimseye veya eşyaya yer vermemesi olmalıdır..

Hz. Peygamber’in bu konudaki hassasiyetinin onun gerçek manada örnek

alınmasının ancak kendisinin çok sevilmesine bağlı olduğundan kaynaklandığı

açıktır. Bu durum, aynı zamanda onun ümmetine olan düşkünlüğünü de

göstermektedir. Çünkü o, bu ölçüde sevilmedikçe getirdiği üstün prensipler ideal

mânada benimsenip yaşanmayacak, dolayısıyla en yüce sevgi olan Allah sevgisi de

kuru bir iddia olarak103 ortada kalacaktır.

99 Ahzâb, 33/6. 100 Tevbe, 9/120. 101 Buhârî, Îman, 1-9. 102 Bkz. Buhârî, İman 8; Müslim, İman 70; Nesâi, İman 19; İbn Mâce, Mukaddime, 9; Müsned, III/177-207-275; Ayrıca geniş bilgi için bkz. Ağırman, Cemal, age, s. 300. 103 Ali el-Kâri, age, II/ 43.

18

İşte bu sebeple, Hz. Peygamber’e gönülden inanan ve onu yakından tanıyan

ashab, O’nu sevmede müstesna örnekler vermiştir. Izdıraplar içinde son nefeslerini

verirken bile hep onu düşünmüşler, hayatları pahasına da olsa ondan gelen emirleri

büyük bir teslimiyetle yerine getirmişler ve O’nun ayağına batacak bir dikene bile

razı olmayıp, hayatlarını tehlikeye atmayı göze almışlardır. 104 Bugün ise, bu

duyguyu, Peygamberin tebliğ ettiği dini, ahlâki ve sosyal değerleri fiili ve sözlü

olarak saldırılardan korumak şeklinde tezahür eder.

B. KUR’AN’DA HZ. PEYGAMBER’E SAYGI

Hz. Peygamber’e sevgi, elbette ona derin bir saygıyı da gerektirir. Kur’an’ı

Kerim bu konuda da detaya kadar inen ilginç atıflarda bulunmuştur. Bizzat yüce

Allah, Hz. Peygamber’e ayrı bir önem ve değer verdiğini çeşitli vesilelerle ortaya

koymuştur. Bu cümleden olarak onun şanını yücelttiğini, 105 kendisine pek çok

nimetler verildiğini, 106 O’nun daima kendi gözünün önünde olduğunu, 107 O’na

daima yardım edeceğini108 ve O’nu insanların her türlü düşmanlığından

koruyacağını, 109 O’na itaat etmenin kendisine itaat etmek olduğunu ifade etmiştir. 110

104 Ashabın Rasûlullah sevgisine bir iki örnek şunlardır: rivayet olunduğuna göre ensardan bir kadına babası, kardeşi ve kocasının savaşta şehit düştüğünü haber vermişlerdi. O hemen Rasûlullah’ı sormuş ve onun sağlık haberini alınca “ O’nu bana gösterin” demiş, O’nu görünce de “Senin sağlığından sonra her musibet bana hafif gelir. ” demiştir. Yine Mekke müşrikleri Zeyd b. Desinne’yi öldürmek üzere Harem’den çıkarırken Ebu Sufyan ona şöyle sormuştu: “Ya Zeyd, Allah aşkına doğru söyle! Senin yerine şimdi boynunu vurmak üzere Muhammed’in bizim elimizde olması, senin de ailen arasında olman senin için daha sevimli gelmez mi?” Zeyd şöyle der: “Muhammed’in (s. a. s) şimdiki bulunduğu yerde ayağına bir diken batması ve de benim kendi ailem arasında huzur içinde olmam bile benim için sevimli gelmez. ” Bunun üzerine Ebu Sufyan şu itirafta bulunmak zorunda kalır: “Muhammed’in ashabının onu sevdiği gibi içlerinden birisini bu kadar seven hiçbir insan grubu görmedim. ”104 Bkz. İbn Hişâm Sîret, III/43, Hasen Nûr Hasen, et-Teeddub mea’r-Rasûl, Cidde 1991, s. 163-164.

105 “Senin şanını da yükseltmedik mi!” İnşirâh, 94/4. 106 “Biz sana bol nimetler verdik” Kevser, 108/1. 107 “Şüphesiz ki sen bizim gözlerimizin önündesin” Tûr, 52/48. 108 “Ve Allah sana kuvvetli şekilde yardım edecektir. ” Fetih, 48/3; Ayrıca bknz. Mü’min, 40/51; Tevbe, 9/25; Rûm, 30/47; Enfâl, 8/17; Mücâdele, 58/21; Saffât, 37/171-172. 109 “Allah seni insanlardan koruyacaktır” Mâide, 5/67. 110 “Kim Rasûle itaat ederse Allah’a itaat etmiş olur. ” Nisâ, 4/80.

19

Bundan başka Allah Teala, Rasûlullah’a ayrı bir yer ve değer verdiğini

gösteren ve detaya kadar inen bazı hususlara da temas etmiştir. Şimdi bunlardan

bazılarını takdim edelim:

1. Hz. Peygamber’e Eziyet Edilmemesi

Her durumda ve şartlar ne olursa olsun Allah’ın Rasûlune itaatı, onu sevip

saymayı ve korumayı emreden Allah Teala, Rasûlullah’a eziyet edenleri de uyararak

onların akıbetlerinin çok kötü olacağını haber vermektedir: “Allah’a ve Rasûlune

eziyet edenler(yok mu) Allah onlara hem dünyada ve hem de ahirette lanet etmiş ve

onlar için alçaltıcı bir azap hazırlamıştır. ”111 Allah’ın Rasûlüne eziyet etmek ise bu

ayet çerçevesinde haram olarak belirtilmiştir. 112

Görüldüğü gibi Allah Teala, Resülullah’a karşı yapılacak bir eziyeti çok sert

ve net müeyyidelerle bağlamaktadır. Böylece Peygamberine ne kadar değer verdiğini

de ortaya koymuş olmaktadır.

Bu cümleden olarak, Kur’an’da Hz. Peygamber’e yapılan bazı eziyetlerden de

söz edilir. Bunlardan birisi, münafıkların Hz. Peygamber için her duyduğuna inanan

manasında “Kulak” demeleridir. Halbu ki Hz. Peygamber, onların suçlarını yüzlerine

vurup dönüş yapma fırsatlarını kapatmış olmamak için söylediklerini kabul etmiş

gibi görünüyordu. Ayet-i kerimede113 bu hususlara işaret edilerek Hz. Peygamber’e

eziyet edenleri elim bir azabın beklemekte olduğu haber verilir ve ardından gelen

ayette de Allah ile birlikte Rasûlullah’ı da râzı etmenin şart olduğu belirtilir.

Başka bir örnek de; Yahudilerin “râina” kelimesini istismar etmeleridir. Bu

kelime normalde “bizi gözet, teenni buyur, müsaade et ki iyi anlayayım” demek iken,

onlar bunu İbranicedeki bir küfür ve hakâret kelimesine benzeterek söylüyorlardı.

Yüce Allah onların bu küstah davranışlarına mahal bırakmamak için bundan böyle

111 Ahzab, 33/57. 112 Nevevî, Ebû Zekeriyya Yahya b. Şeref, el-Minhâc fi şerhi Sahîhi Müslim İbni’l Haccâc, Bağdâd, trs. IX/ 334. 113 “Yine içlerinden Peygamber’i inciten ve: “O her söyleneni dinler bir kulaktır. ” Diyenler vardır. De ki: “O, sizin için bir hayır kulağıdır, Allah’a inanır, mü’minlere inanır ve iman edenleriniz için bir rahmettir. ” Allah’ın Peygamber’ini incitenler için acı bir azap vardır. ” Bkz. Tevbe, 9/61.

20

mü’minlerin Rasûlulalh’a karşı “râina” kelimesi yerine aynı manaya gelen

“unzurnâ” kelimesini kullanmalarını emretmekte ve bu emrin ciddiyetini belirtmek

üzere de ayet-i kerimeyi “ve kafirler için can yakıcı bir azap vardır” cümlesiyle

bitirmektedir. 114 Bu da şüphesiz Allah’ın, Peygamber’ine ne kadar önem verdiğini

gösteren açık bir delildir.

2. Râsûlullah’ı Üzecek Söz ve Davranışlardan Uzak Durulması

Peygamber’i üzecek her türlü eziyet verici kaba söz ve davranışlardan uzak

durmak dini bir vecibedir115. Çünkü peygamberi üzen aslında Allah’ı üzmüş olur. Bu

da, o kişinin helak olma sebeplerinden biridir. 116

İbni Abbas’tan rivayet edildiğine göre Hz. Peygamber ashabına evinde yemek

yedirir fakat bazıları yemekten önce gelirler; yemekten sonra da kalkıp gitmezlerdi.

Haliyle Hz. Peygamber sıkılır ama misafirlerine de bir şey diyemezdi. 117 İşte böyle

detay sayılabilecek bir konuda bile Allah Teala ashabı uyararak şu açıklamayı

yapmaktadır:

“Ey iman edenler! Yemeğe çağrılmadan Peygamber’in evlerine girmeyin,

(şayet yemek haricinde size izin verilmiş de girmişseniz) yemek vaktini

gözetlemeyin. (yemek gelsin diye oturup durmayın. Yemeğe) davet edildiğiniz

zaman girin, yemeği yiyince de dağılın. Söze dalmayın. Çünkü bu (hareketleriniz)

Peygamber’e eziyet veriyor fakat o (size bunu söylemekten) utanıyordu. Ama Allah

hakkı söylemekten utanmaz. Onlardan (Peygamber’in hanımlarından) bir şey

istediğiniz zaman da perde arkasından isteyin. Bu, hem sizin kalpleriniz, hem de

onların kalpleri için daha temizdir. Sizin, Allah’ın Rasûlu’ne eziyet etmeniz ve

114“Ey iman edenler, “Râinâ=bizi gözet” demeyin, “Unzurnâ= bize bak” deyin ve duyun ki; kafirler için pek elem veren bir azap vardır. Bakara, 2/104; Ayrıca bkz. Nisâ, 4/46. 115 Nevevî, age, IX/ 334. 116 Nitekim Kur’an’da, “Allah ve Rasûlünü incitenlere Allah, dünyada ve ahirette lanet etmiş ve onlar için horlayıcı bir azap hazırlamıştır. ” (Ahzab, 33/57) buyrulmaktadır. 117 Bkz. Buhârî, Tefsir 33/8. Ayrıca Bk. el-Kurtubî, el-Câmi’ li-Ahkâmi’l-Kur’ân, Beyrut 1985, XIV/224.

21

kendisinden sonra onun eşlerini nikahlamanız asla olmaz. Çünkü bu, Allah katında

büyük bir günahtır. ”118

Bütün bu örnekler Hz. Peygamber’e saygılı olmak, onu üzecek her türlü söz ve

davranıştan kaçınmak, Peygamber’e itaatın tezahürlerinden olduğunu

göstermektedir. Ancak itaat ve saygı gibi bu tür davranışlar, Hz. Peygamber hayatta

iken riâyet edilmesi gereken davranışlar gibi görünüyor sa da, vefatından sonra aynı

saygıya devam etmenin, şahsına ve tebliğ ettiği değerlere yönelik her türlü

saldırılardan uzak durmanın da gerekli olduğunu belirtmeye her hangi bir mâni

yoktur. 119

3. “Rasûlullah’ın Önüne Geçilmemesi, Koyduğu Sınırın Aşılmaması

Sünnet yaşamında Hz. Peygamberin koyduğu ölçüleri muhafaza etmek ümmet

olmanın ve Allah’ın Rasûlü’ne itaat etmenin gereğidir120.

Allah Teala’nın şu emri de Rasûlullah’a saygı çerçevesinde çok anlamlıdır.

Ayette mü’minlerden, Allah’ın Rasûlu’nun önüne geçmemeleri istenmektedir: “Ey

iman edenler! Allah ve Rasûlunun önüne geçmeyin, Allah’tan korkun. Şüphesiz ki

Allah her şeyi işiten ve her şeyi bilendir. ”121

Ayetten de kolayca anlaşılacağı gibi Allah Teala, Hz. Peygamber’e itaat ve

saygıda, onun önüne geçilmemesini istemiştir. Onun önüne geçmekten kasıt da

elbette hem söz ve hem de fiil olarak onun önüne geçmemektir. Bu bakımdan bu

uyarıya söz gelimi onun bulunduğu bir mecliste ortaya çıkan bir probleme ondan

önce cevap vermeye kalkışmaktan tutun da, onunla birlikte yolda giderken bir izin

veya işaret olmaksızın onun önünden yürümek veya sofrada ondan önce yemeğe

başlamak gibi her türlü eylem ve söz girmektedir. 122 Günümüzde ise karşımıza

118 Ahzâb, 33/53. 119 Bk. et-Taberî, Ebû Ce’fer M, uhammed b. Cerir, Câmiu’l-beyân an te’vîli’l-âyâti’l-Kur’ân (Tefsîru’t-Taberî), Kâhire 1979, VII/496. Ayrıca hayatta iken ve vefatından sonra peygambere itaat etmenin vacip olduğuna dair geniş bilgi için bk. Mustafa es-Sıbâî, es-Sunnetü ve mekânetühâ fi’t-teşrî’i’l-İslâmî, Beyrut 1405/1985, s. 4958; Ali el-Kâri, age, II/11. 120 Ağırman, Cemal, age, s. 305. 121 Hucurât, 49/1. 122 Yazır, E. Hamdi, Hak Dîni Kur’an Dili, İstanbul 2000, VII/169.

22

çıkacak her türlü uygulamalarımızda, eylemlerimizde, Hz. Peygamber’i ve

dolayısıyla O’nun sünnetini örnek almak, o konuda Hz. Peygamber bir şey

söylediyse o şekilde davranmak, Rasûlullah’a yapacağımız bu bağlamdaki itaatımız

olacaktır123. Bu şekilde yaşanılan bir hayat tarzıda Allah’ın buradaki emrine uygun

bir hayat olacaktır. 124 Bunun aksi ise Allah’ın ayetteki O’nun önüne geçmeyin

emrini ihlâl etmektir.

4. “Rasûlullah İle Konuşurken Ses Tonunun O’nun Ses Tonundan Fazla

Yükseltilmemesi

Mescid-i Nebevî’de ve Rasûlullah’ın huzurunda edebe aykırı davranışlarda

bulunmak Hz. Peygamber’e saygısızlık olarak değerlendirilmiştir. Sahâbiler,

özellikle Mescid-i Nebevî’ye girerlerken Peygamber’in huzuruna çıkyormuş gibi

sessizce, edep ve saygı ile girip çıkmışlardır. İstemeyerek veya dalgınlık neticesinde

az da olsa rastlanan edebe aykırı davranışları da ikaz etmişlerdir. 125

Allah Teala bir önceki ayetinde126 Rasûlullah’ın önüne geçmeyin emrini

verirken, bundan sonra daha da detaya inerek şöyle buyurur: “Ey İman edenler!

Seslerinizi, Peygamber’in sesinin üstüne yükseltmeyin, birbirinizle yüksek sesle

konuştuğunuz gibi O’nunla da öyle yüksek sesle konuşmayın. Yoksa siz farkında

olmadan amelleriniz boşa gider. Allah’ın elçisinin huzurunda seslerini kısanlar ise

öyle kimselerdir ki, Allah onların kalplerini, takva için imtihan etmiş (onların

takvaya ehil olduklarını anlamış)’tır. Onlar için mağfiret ve büyük mükafat vardır

(Ey Peygamber) odalarının arkasından sana bağıranların çokları, düşüncesiz

kimselerdir. Onlar, sen kendilerinin yanlarına çıkıncaya kadar bekleselerdi, kendileri

için elbette daha iyi olurdu. Allah çok bağışlayan çok esirgeyendir. ”127

Görüldüğü gibi Allah Teala bu ayetlerde Peygamber’in huzurunda O’nun ses

tonundan daha yüksek bir sesle konuşulmaması gerektiğini bildirmiş; aksi takdirde

123 Sıbâi, age, s. 4958; Ali el-Kâri, age, II/11. 124 Ağırman, Cemal, age, s. 283. 125 Ağırman Cemal, age, s. 295. 126 Hucuârt, 49/1. 127 Hucurât, 49/2-5.

23

yapılan bütün amellerinin farkında olunmadan bir anda boşa gideceğini haber

vermiştir. Bu ayetlerin nuzûlünden sonra ashâbın ikinci ayette sözü edilen

imtihandan başarı ile geçmek için bu hususa çok dikkat ettiklerini ve bu emirleri

hassasiyetle uyguladıklarını tefsirlerden öğrenmekteyiz. 128

Meselâ tefsirlerde bu ayetin nuzûlünden sonra Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer’in

Rasûlulah’ın huzurunda konuşurken O’nu incitmemek için seslerinin tonlarına çok

dikkat ettikleri belirtilmiştir. Öte yandan yaratılıştan yüksek bir ses tonuna sahip olan

Sabit b. Kays ise bu ayetin nuzûlünden sonra kendisinin bu emri ihlal ettiğini

düşünerek “ben Cehennem ehlindenim” deyip evinden çıkmamış; bunu duyan

Rasûlullah, edip ses tonunun yaratılıştan yüksek olması sebebi ile kendisinin bu

duruma girmediğini belirterek onu teselli etmiştir. 129

Bir defasında ise Mescid-i Nebevî’de yüksek sesle konuşulmuş, bunun üzerine

Hz. Ömer (ö. 23/643) sesli konuşanların kimler olduğunu sormuş. Taif ahâlisinden

olduklarını öğrenince de, “Şayet siz bu şehir halkından olsaydınız muhakkak canınızı

acıtırdım. Sizler Rasûlullah’ın mescidi içinde seslerinizi yükseltiyorsunuz, öyle

mi?!.. ” diyerek onları azarlamış ve bu yaptıklarının Rasûlullah’a bir saygısızlık

olduğunu belirtmiştir. 130

Netice olarak bu ayetlerde (Hucurat, 1-2) Rasûlullah ile konuşma ve ona

seslenme adabı üzerinde durulmaktadır. Bugün ise Hz. Peygamber anıldığı veya adı

duyulduğunda ve de sünnetinden bahsedildiğinde, hayattaymış gibi edebe bürünmek

Hz. Peygamberden sonra gelen müslümanının ayetten çıkarabilecği bir ders ve

uygulama olabilir131. Burada yeri gelmişken bir inceliği daha hatırlatmek istiyoruz. O

da, bizzat Allah Teala’nın Hz. Peygamber’e Kur’an’da hiçbir yerde ismi ile hitap

etmemiş olmasıdır. Diğer peygamberlere ismi ile hitap bulunan pek çok ayet-i

kerime olmasına rağmen, Hz. Peygamber için kullanılan hitaplar “Ey Peygamber, Ey

128 el-Alûsi, Mahmûd, Rûhu’l-Maâni, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arâbi, Beyrut trs, XVI/138. 129 İbn Kesîr, Ebu’l Fidâ İsmâil ed Dımeşki, Tefsîru’l Kur’ân’il Azîm, İstanbul 1992, IV/206. 130 Buhârî, Salât 83. 131 Bir hadis duyduğunda dinleme adabına riayet etmek, Peygamber’e duyulan hürmet ve saygıdan ileri gelir. Naklederken de aynı saygıyı duymak ve emanet bilinci içerisinde olduğu gibi nakletmeye özen göstermek Hz. Peygamber’in şahsına duyulan saygının ve sevginin başka bir göstergesidir. Krş. Ağırman, Cemal, age, s. 283.

24

Rasûl!” gibi hitaplardır. Bu durum bile Allah Teala’nın Hz. Peygamber’e ayrı bir

değer verdiğini göstermektedir. 132

5. “Rasûlullah’ın Huzurunda Tartışılmaması

Hz. Peygamber’in huzurunda tartışmak doğru değildir. Az da olsa, zaman

zaman vukû bulan tartışmalardan hoşlanmamıştır. Hastalığı esnasında yazı yazacak

bir şey istediğinde, hastalığının ağırlığı sebebiyle Hz. Ömer’in buna engel olduğu ve

sahabiler arasında yazı malzemesini getirip getirmeme konusunda münakaşa çıktığı

bilinmektedir. Bunun üzerine Hz. Peygamber, “Yanımdan savulun! Benim yanımda

tartışmak olmaz. ” buyurdu. 133

Hz. Peygamber’in huzurunda çıkan her tartışmanın Müslümanların aleyhine ve

bir takım musîbetlere sebep olduğu tarihi olaylarla sabittir. Örneğin, Kadir gecesini

ilan etmek üzere aile fertlerini uyandırmaya kalkan Rasûlullah’ın, dikkatinin yanında

cerayân eden bir kavgaya yönelmesi neticesinde, Kadir gecesinin hangi gece olduğu

kendisine unutturulmuştur. Ümmet, Peygamber’in huzurunda yapılan bir tartışma

yüzünden bu geceyi kesin olarak bilmekten mahrum kalmıştır. Ancak Hz.

Peygamber’in bu olay üzerine, “Ben size Kadir gecesini haber vermek üzere

çıkmıştım. Falan ile filan kavga ettiler de o bilgi benden ref olundu. Belki bu

hakkınızda daha hayırlıdır. ”134 Buyurduğunu da belirtmek gerekir. Çünkü hadiste

gecenin bildirilmemesi bir kayıp olduğuna işaret edilmekle beraber, neticenin ümmet

için daha hayırlı olabileceğine dikkat çekilmiştir. Ancak yukarıda geçtiği üzere Hz.

Peygamber’in huzunda tartışmanın, yüksek sesle konuşma ve sesi Rasûlullah’ın

sesinden fazla yükseltmenin, farkına varılmadan amellerin yokluğuna sebep olacağı

ayetle sabittir. 135

Buna paralel olarak Hz. Peygamber’in sözünün dinlenmemesinin acı sonuçları

daima görülegelmiştir. Örneğin, Uhut savaşında okçuların Hz. Peygamber’in sözünü

132 es-Sâbûnî, Muhammed Ali, en-Nübuvvetu ve’l Enbiyâ, Dımeşk, 1989, s. 24-25. 133 Buhârî, İlm 39. 134 Buhârî, İman 36. 135 Hucurât, 49/2.

25

dinlemeyerek yerlerini terk etmeleri, kısmi de olsa Müslümanların hezîmetine136 ve

bir çok sıkıntılara sebep olmuştur. Hz. Peygamber’in ümmetinin ise bu konudaki

tutumu bu emrin gereği olarak, O’ndan vârid olan hadislere ve onun miras bıraktığı

İslamın yaşam felsefesi olan sünnete tâbi olmak üzere tezahür edilebilir. 137

6. Her Konuda Hz. Peygamber’in Örnek Alınması

Hz. Peygamberi sadece farz ve vaciplerde değil, diğer konularda da örnek

almak, nasıl yaptığını araştırarak yaşayış ve uygulamalarında bulunduğu örnekleri

diğerlerine tercih edip esas almak Allah’ın Rasûlu’ne itaat etmenin ve O’na saygı

duymanın en önemli tezâhürlerindendir. Hatta Hz. Peygamber’in “üsve”liği138 sadece

ibadet ve dini meseleleri değil, hayatın diğer alanlarınıda kapsar. Bu noktada

meseleyi sadece sünnetin bağlayıcılığı açısından da değerlendirmek gerekmez.

Peygamber’i seven ve ona itaat eden her mü’min uygulama alanı bulduğu her alanda

tartışmasız ve alternatifsiz olarak Hz. Peygamber’i örnek kabul eder. Çünkü sevenin,

sevdiğinin her hareketini örnek alması139, kendisine apayrı bir huzur verir. 140

Ashâbın Rasûlullah’a duyduğu saygı hem Hz. Muhammed’in hayatında hem

de vefatından sonara en üst seviyede olmuştur. Bu saygı ve itaatı şu örneklerle

gösrerebiliriz: Ashâb içerisinde Rasûlullah’ın yürüyüş şeklini dahi sorup bu noktada

bile kendilerini ona benzetmeye çalışanlar vardı141. İbn Ömer (ö. 74/693) bunun

ilginç bir örneğini teşkil eder. Onun Hz. Peygamber’in izini takip etmesini görenler

ona adeta mecnun diyorlardı142. Hac esnasında sırf Hz. Peygamber’i örnek almak

amacıyla tavaftan sonra iki rekat namaz kılar, sonra kendi konaklayacağı yere

dönmeden önce Safâ ile Merve arasında dolaşırdı. Hac yahut umreyi yapıp da

Mekke’den hareket ettiği zaman devesini Medine yakınındaki Hz. Peygaamber’in

136 Buhârî, Meğazi 17. 137 Geniş bilgi için bkz. Ağırman, Cemal, age, s. 291. 138 Peygamber’in her konuda Müslümanlara en iyi ve en güzel örnek olması. Bkz. Ahzâb, 33/21; el-Mümtehine 60/6. 139 Peygamber’e bağlılık ölçüsünde, örnek alınması durumları için bk. Çakan, İsmail Lütfi, Kırk Hadis, İstanbul 1995, s. 45. 140 Bkz. Ağırman, Cemal, age, s. 274. 141 Buhârî, Hac 93. 142 İmam Mâlik, Muvattâ, II/1007. Örnek uygulamalar için bkz. Ebû Dâvûd, Menâsik 55; Nesâi, Menâsik 175.

26

devesini çökerttiği Zu’l-Huleyfe’deki Batha’da çökertirdi143. Halbu ki mezkur yerde

konaklamak hac menasikinden değildi. 144

Rasûlullah altın yüzük yaptırıp taktığında bunu gören sahabiler de birer altın

yüzük yaptırıp takınmışlardı. Bunun üzerine Hz. Muhammed “Bu yüzüğü

takıyordum fakat bundan sonra artık onu hiç takmayacağım”. Deyip altın yüzüğünü

çıkardı. Bütün sahabiler O’na uyarak altın yüzüklerini çıkardılar. 145

Hz. Ömer Hacerü’l- esved-i Öptükten sonra: “Senin bir taş olduğunu

biliyorum. Eğer Rasûlullah’ın seni öptüğünü görmeseydim, seni asla öpmezdim. ”

Demiştir. 146

Hz. Peygamber’in abdest bozmaya varıncaya kadar her konuda ashabını

eğitmesi147 onu uygulama alanı bulan her konumda örnek almanın gerekliliğini

gösterir. Çünkü o öğrettiği her şeyi uygulamak için öğretirdi. Her ne kadar yukarıda

örnekliğini sunduğumuz İbn Ömer ve onun gibi sahabileri bugünün Sünnet

araştırmacıları, Rasûlullah’ın hayatını örnek almada zahiri yaklaşım148 olarak

değerlendirseler de bu örneklerde sevgi ve saygının, Hz. Muhammed’e duyulan

muhabbetin izleri vardır.

7. Peygamber’i Uyurken Rahatsız Etmemek

Sahâbiler Hz. Peygamber’e olan saygılarından dolayı O’nu uykuda

gördüklerinde uyandırmak istemezlerdi. Zira Hz. Peygamber’in gözleri uyusa da

kalbi uyumazdı, her an Allah’ın denetiminde ve gözetiminde olduğundan belki

Allah’tan vahiy alıyor olabilirdi. Örneğin; yoksul bir kadın hastalandı. Hz.

143 Buhârî, Hac 148. 144 Buhârî, Hac 147. 145 Buhârî, İ’tisâm 4, Eymân 6; Ebû Dâvûd, Hâtem 2. 146 Buhârî, Hac 60; Tirmizî, Hac 37. 147 Bir adam Selmân-ı Fârisî’ye (ö. 32/625) alay ve küçümseme maksadıyla Hz. Peygamberi kastederek, “arkadaşınız size abdest bozmaya varıncaya kadar her şeyi öğretiyor öyle mi?” deyince Selmân, “Tabi öğretiyor. Peygamberimiz küçük ve veya büyük abdest yaparken kıbleye dönmemizi, sağ elimizle taharetlenmemizi, ve taharetlenirken (taş ile) üçten az kullanmamızı yasakladı” dedi. (Nesâi, Tahâret 37). 148 Sahabenin Sünnete yaklaşımı ve algılayış farklılıkları için Bkz. Erul, Bünyamin, Sahabenin Sünnet Anlayışı, Tdvy. Ankara 2000.

27

Peygamber öldüğünde kendisine haber verilmesini istedi. Kadın öldü ve Hz.

Peygamber çağırılmadan gece defnedildi. Durumu haber alan Hz. Peygamber, “Bu

kadın öldüğünde size bana haber vermenizi emretmedim mi?” buyurdu. Ashâb, “Ya

Rasûlallah! Geceleyin seni uyandırmayı doğru bulmadık diye cevap verdiler. 149

Hz. Peygamber, mecbur kalınmadıkça, kendiliğinden uyanıncaya kadar

uykusundan uyandırılmazdı. Zorunlu hallerde uyandırılmak istendiğinde yanında

tekbir getirilirdi150 bu durumu sahâbeden İmrân b. Husayn (ö. 52/671), “Peygamber

uyuduğu zaman kendiliğinden uyanmadıkça biz onu uyandırmazdık. Çünkü bizler,

uykusunda kendisine ne olacağını bilemezdik. ”sözleriyle dile getirmektedir. 151

8. Çağrıldığında Peygamber’e Hemen Karşılık Vermek

Hz. Peygamber’in seslenişine hemen karşılık vermek, sahâbenin Peygamber’e

karşı yapmakla mükellef olduğu saygının ve itaatın görevlerindendir. 152 Ebû Saîd b.

el Muallâ bir gün mescide namaz kılmakta iken Hz. Peygamber’in kendisini

çağırdığını, fakat hemen icabet etmediğini, namazın bitiminde Rasûlüllah’ın yanına

vardığında, ona, kendisine cevap vermeyişinin sebebini sorduğunu, “Namaz

kılıyordum ya Rasûlallah”şeklindeki cevabına, “Peki Allah Teâlâ, Peygamber sizi

kendinize hayat verecek bir şeye davet ettiği (çağırdı) zaman zaman Allah’a ve

Rasûlü’ne icabet ediniz!153 buyurmadı mı?”sorusuyla karşılaştığını nakleder154.

Peygamber’in birini çağırması durumunda hemen karşılık verilmesinin gerektiğini

açıkça belirten bu âyet ve hadis çeşitli şekillerde yorumlanmıştır. 155 Hz.

Peygamber’in geç cevap vermesinden dolayı söz konusu sahâbeyi uyarması, emrin 149 Nesâi, Cenâiz 43. 150 Buhârî, Teyemmüm 6, Menakıb 25. 151 Buhârî, Teyemmüm 6. 152 Ağırman, Cemal, age, s. 289. 153 Enfâl, 8/24. 154 Buhârî, Tefsûr sûre 1/1; Ebû Dâvûd, Vitr 15; Tirmîzi, Sevâbu’l Kur’âan 1; Nesâi, İftitâh 26; Ahmed b. Hanbel, IV, 211. 155 Davûdi’den yapılan bir yorum naklinde; namazda olan birinin, âyetteki Hz. Peygamber’in seslenişine karşılık verme hitabının dışında yer alacağı ifade edilmiştir. Nakledilen diğer bir yoruma göre, namazda iken Peygamber’in seslenişine karşılık vermek farzdır. İcâbeti terk eden mâsiyet işlemiş olur. Ancak bu Peygamber’e has bir hükümdür. İbn Hacer her iki yorumun kritiğini şu şekilde yapmıştır: Davûdi’nin iddiasının delili yoktur. Diğer iki görüş ise Şafii’nin görüşüdür. Bu görüşe göre namazda iken bile Hz. Peygamber’in çağrısına cevap vermek vâciptir; ancak namazın iptal olup olmayacağı noktasında ihtilaf edilmiştir. Bkz. İbn Hacer, Fethü’l-bâri bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî, Beyrut 1402, VIII, 128-129.

28

derhal yerine getirilmesi gerektiğini gösterir. Meşguliyet ne olursa olsun, istitâatı

aşan bir durum söz konusu olmadığı müddetçe, Peygamber’e mutlak cevap

verilmelidir. “Çağırmanın umum ifade eden bir lafızla yapılıp bir kaydın

konulmaması da istitâat dahilinde bütün halleri kapsadığının ifadesidir. Buradaki

umûmilik, her çağırana namazda iken cevap vermek gerekir, şeklinde değil, Hz.

Peygamber’in her çağrısına cevap vermek gerekir, şeklinde anlaşılmalıdır. Çünkü

Allah Teala namazda konuşmayı genel bir kural ile yasaklamış, sonra da, namazda

iken Peygamber’in çağrısına karşılık vermek bundan istisna edilmiştir. Bu sebeple

namazda iken Peygamber’in çağrısına karşılık vermek namazı bozmaz denilmiştir.

Şafii ve diğer bazı alimlerin görüşü budur. 156 Hz. Peygamber’in çağrısına namaz

kılarken bile cevap vermek gerekiyorsa, diğer durumlarda cevap vermek öncelikle

vacip olur.

9. Konuştuğunda Sessizce Dinlemek

İslam ahlâkının adablarından biri de birisi konuşurken onu sessizce

dinlemektir. Bu aynı zamanda kişinin karşısındakine gösterdiği bir saygının

ifadesidir. Ancak söz konusu Peygamber olunca, bu kurala riayet etmek elbette daha

büyük bir önem arzedecektir.

Dinin tebliğcisi olması hasebiyle Hz. Peygamber’in ağzından çıkacak bir

sözün ya doğrudan vahiy ya da vahiynin beyanı olabilme ihtimali vardır. Dolayısıyla

Allah Rasûlü’nün ağzından çıkacak her sözün apayrı bir önemi vardır. Sahâbiler, bu

gerçekten hareketle itaat, saygı ve hürmetlerinin bir tezahürü olarak, Allah’ın Rasûlü

konuşurken, her zaman dikketle dinlemişlerdir. Onların bu dinleme dikketleri ise

“Başlarının üstünde bir kuş varmış da uçuverecekmiş gibi davranıyorlardı. ”şeklinde

ifade edilmiştir. 157

Konuştuğunda sessizce dinlemenin yanı sıra, “onun huzurunda sesini

yükseltmek, talimatını gereksiz yorumlara tâbi tutup saptırmamak, güzel adı

anıldıkça salâ-ü selâm okumak, sürekli olarak onu candan seven birinin dikkat ve 156 Bk. İbn Hacer, age, VIII, 129. 157 Buhârî, Cihâd 37; Ebû Dâvûd, Tıb 1, Sünnet 24;Nesâi, Cenâiz 81; İbn Mâce, Cenâiz 37; Ahmed b. Hanbel, IV, 278, 295. Ayrıca bk. A. El-Kârî, Şerhu’ş-Şifâ, II/67.

29

nezaketi içinde bulunmak, ümmet olmanın ya da candan içre bir sevgi ile ona bağlı

kalmanın yaygın ve günlük tezahürleridir”. 158

10. Allah Teala’nın Meleklerin ve Mü’minlerin Rasûlullah’a Salâtı

Allah Teala Kur’an’ı Kerim’de Hz. Peygamber için duyulması gereken saygıyı

ve müslümanların O’na karşı nasıl davranmaları gerektiğini tefarruat sayabileceğimiz

noktalara kadar haber verirken, bu saygının ve O’na verilecek değerin son

noktasında, kendisinin ve meleklerin Hz. Peygamber’e “salât” ettiğini yani O’nu

hayırla yâd edip övdüklerini belirtmiştir. Sonucunda ise Allah Teala kendisinin ve

meleklerinin yapmış olduğu bu işe bütün mü’minlerin de katılmasını ve ona

içtenlikle esenlik dilenmesine çağırmaktadır. Şöyleki : “Şüphesiz ki Allah ve

melekleri, peygamber’e salât etmekte ( yani onun şerefini gözetmekte ve şanını

yüceltmekte) dirler; o halde siz de iman edenler ona salât edin ( yani, onun şanını

yüceltmeye özen gösterin) ve ona içtenlikle selâm edin ( esenlik dileyin). ”159

Allah Teala böylece Hz. Peygamber’e ne kadar önem verdiğini göstermiş

olmaktadır. Onun bu kadar değer verdiği bir zâta elbette saygı göstermek, onu

incitmekten son derece sakınmak ve elbette O’nun (c. c. ) bu teşvik edici açık emrine

uyarak Hz. Peygamber’e daima salât ve selâm etmek gerekir. 160

Hz. Peygamber de yüce Allah’ın emrini te’yiden kendisine salât ve selâm

edilmesini öğütlemiş ve bu emri yerine getirenlere müjdeli haberler vermiştir. 161

Fakat Allah, açık bir şekilde Rasûl’ü için bu ayette salât ve selâmı, onun korunup

gözetilmesi, desteklenmesi, hem söz hem de özellikle fiili olarak da desteklenmesini

isterken, bir çok tefsir ve konu hakkında yapılmış çalışmalarda bu ayet “………Ey

mü’minler siz de Peygamber’e bol bol salavat” getirin şeklinde ele alınmıştır162.

Halbuki bu ayette Allah’ın Salât edin emri ile, salavat getirme işi arasında

kavramların etimolojik tahlillerinde farklılıklar vardır. Salât da eylemsellik ve fiili

158 Çakan, Hadislerle Gerçekler, s. 38. 159 Ahzâb, 33/56. 160 Çakan, İsmail Lütfi, Hadislerle Gerçekler, İstanbul 1995, s. 38. 161 Kurtubî, el-Câmi’ li-Ahkâmi’l-Kur’ân, Beyrut 1985, XIV/235. 162 Mesela bkz. Ağırman, Cemal, Hz. Peygamberin Sünnetinde İtaat, s. 293. Bu konu hakkında sadece sözlü salât okumaya ağırlık verilmiş, Fiili destekten bahsedilmemiştir.

30

destek varken salavat da sadece sözlü dua anlamı vardır. Biz çalışmamızın ikinci

bölümünde Hz. Peygamber’e salât ve selâm etmenin sedece salâvat getirmekten mi

ibaret olup olmadığını ortaya koymaya çalışacağımız için detaylı bir şekilde bu konu

ikinci bölümde işlenecektir.

II. DEĞERLENDİRME

Allah Teala’nın Kur’an’ı Kerimde beyan ettiği ve örneklerini sunduğumuz

ayetlerde mü’minlere haber verdiği, Peygamber’i için duyulması gereken saygı ve

sevgi elbette mü’minlerin üzerlerine bir borçtur. Rasûlullah’ın dünyadan ayrılması

O’na duyulması gereken saygıyı ortadan kaldırmamaktadır. Yüce Allah’ın insanlara

kendi içlerinden birisini örnek seçerek peygamber göndermesi onlar için büyük bir

lutuftur. Onun bütün insanlar için seçip gönderdiği son elçi Hz. Muhammed’dir.

O’na inanmak sadece O’nun peygamberlerden bir peygamber olduğunu kabul etmek

olmayıp, O’nu samimi olarak sevip saymak da gerekir. Sevgi ise dışa akseden bir

duygudur. Bu bakımdan sadece ağızla “seviyorum”, demek gerçek mânada bir

sevginin varlığını ortaya koyamaz.

Hiç şüphesiz ki, Hz. Peygamber mü’minler için her konuda en ideal örnektir.

Çünkü O’nu bizzat Allah Teala seçmiş, terbiye etmiş, kitabında onun üstün bir ahlâk

sahibi olduğunu belirterek, kendisini bütün insanlara en güzel bir örnek olarak

göstermiştir.

Ayrıca O’na indirilen vahiy sadece Kur’an’dan ibaret olmayıp, ayetlerde

Kitabın yanında kendisine verildiği bildirilen “hikmet” de ilahi kaynaklıdır. Kaldı ki,

onun kendi ictihadıyla yapmış olduğu işler ve söylemiş olduğu sözler yine ilahi

kontrol altında olduğundan, zelle diye tabir edilen küçük hataları bile vahiyle

düzeltilmiş ve böylece onun yapmış olduğu fiiller, sözler yanlışlıklardan

arındırılmıştır. Bu husus da O’nun sünnetinin sağlamlığını ve O’na uymanın

gerekliliğini ortaya koymaktadır. Buradaki problem, sadece rivayetlerin iyi

31

anlaşılmasında ve Rasûlullah’a kadar sağlam bir şekilde ulaşıp ulaşmadığını tespit

edilebilmesindedir.

Yine ayetlerde, çoğu kere Hz. Peygamber’e itaatın Allah’a itaatle birlikte

zikredilmesi de Hz. Peygamber’e verilen değeri açıkça ifade etmektedir. Bu itaat da

elbette sağlığındayken bizzat şahsına, vefatından sonra da sünnetine uymakla

gerçekleşebilir.

Ayetlerde de belirtildiği gibi Allah Teala, kendisini sevdiklerini iddia edenleri

Hz. Peygamber’e tabi olmaya davet etmekte, fakat ona kuru bir itaatı yeterli

görmeyip bunun içten gelen bir sevgi ve saygıyla gönülden yapılmasını istemektedir.

Rasûlullah’ı gönülden gelen bir sevgiyle sevmek için de elbette O’nu yakînen

tanımak gerekmektedir. Çünkü O’nu yakînen tanıyıp da sevmemek imkansızdır.

Nitekim O’nu yakından tanıyan ashâb, O’nu gerçekten sevmiş ve O’nun ayağına

batacak bir dikene bile razı olmayıp onun uğrunda hayatlarını bile feda etmekten geri

kalmamışlardır.

Hz. Peygamber’in bu derece sevilmesinde elbette ashâbına göstermiş olduğu

iyi ve yumuşak muamele, sıcak ve samimi ilgi ve onların her şeyleri ile yakından

ilgilenmesinin payı da büyüktür. Hz. Peygamber sadece kendisine inanalarla değil,

inanmayanlarla da ısrarla ilgilenmiş ve onların da kurtulmaları için kendisini feda

edercesine çalışmıştır.

Peygamber sevgisi elbette ona derin bir saygıyı da gerektirir. O hayatta

olmadığına göre bugün için yapabileceklerimiz, O’nun hayatını ve sünnetini

öğrenerek her geçen gün onu daha yakından tanımaya çalışıp, örnek ve önder

şahsiyetine sahip çıkarak, sözünün üstüne söz söylemeyip, her konuda onu

kendimize örnek edinmektir. Bundan başka onu sık sık saygıyla anıp salâtü selâm

göndermek ve dualarımıza katmaktır.

32

İKİNCİ BÖLÜM

HZ. PEYGAMBERE SALÂT VE SELÂM ETMEK

33

I. HZ. PEYGAMBER’E SALAVAT GETİRMEK

Müslüman toplumlarının hem bir inanç hem de bir gelenek haline getirdikleri

dini değerlerinin başında Hz. Peygamber’in adı anılınca, O’nun üzerine “salavat

getirmek” uygulamaları vardır. Bu uygulama Kur’an’ı Kerimde Müslümanlar üzerine

düşen, Peygamberleri için yapmaları gereken bir görev163 ve mes’ûliyet iken diğer

taraftan da Müslümanların Hz. Peygamber’e karşı duydukları sevginin ve saygının

bir başka tezâhürüdür. Ancak yapmış oldukları bu salavat getirme (yani Peygamber

için dua etme) işini gerçekten peygamber istemiş midir?, veyahut da Peygamber’in

böyle bir duâya ihtiyacı var mıdır?. Mırıldanılan bu kelimeler o kişinin ruhunun

derinliklerine ne kadar etki etmektedir? Bu kutsal ifadeler, o insanın iliklerine kadar

işleyip, bütün canı-ruhu ile erişilmez anlamlar yakalayabilmesine sebep olmakta

mıdır? Yoksa ağızdan çıkanı kulak duymamacasına hissetmeden, kalbi çarpmadan,

ruhsuz bir salât ve selâm ediş mi bu?...

Bu soruların cevabını vermeden önce son peygamber Hz. Muhemmed’e salât

ve selâm getirmenin anlamını yakalayabilmek için öncelikle, ayetteki anahtar

kavramlar üzerinde durularak anlatılması, sonra da nuzul sebebinin araştırılıp ortaya

konulması gerekmektedir. Çünkü anahtar kavramlar ve ayetin nuzul sebebi iyi

kavranırsa konu da anlaşılmış olur. Temelinde “anlama” olan bilgi pratiğe kolay

aktarılır.

Ayet-i kerimede Allah Teala buyuruyor ki; “ Muhakkak ki Allah ve melekleri

Peygambere salât ederler, Ey iman edenler siz de O’na salât ve tam bir teslimiyetle

selâm edin”164

163 Ahzab, 33/56. Ayet emir sigası ile gelmektedir ve Müslümanlar için ömründe bir defa Hz. Peygamber için salâvat getirmek farzdır. Bk. Ali el-Kâri, Şerhu’ş-Şifâ, II/103-105; Elmalılı, age, VI/3925. 164 Ahzâb, 33/56.

34

A. SALÂT VE SELÂM’IN MÂNÂSI

1. Salât Kavramı

Salât, sözlükte; namaz165, dua, rahmet, 166Yahudilerin ibadet yeri, havra

anlamlarına gelir. Çoğulu “salâvat”tır. Namaza salât denmesi de aslının dua

olmasındandır. 167

“Salla” fiilinin mastarı …. tasliye…dir. Salâtın tasliyeden geldiği söylendiği

gibi tasliyenin salattan geldiği de söylenmiştir. 168 Istılahta ise Allah’a yaklaşmak

gayesiyle yapılan belli fiillerden ve hususi rükünlerden ibarettir ki, o da namazdır. 169

Elmalılı Hamdi Yazır, tefsirinde salât için şu ifadeleri kullanmıştır: “ lugaten,

biri kalp ve lisan işi olan dua; diğeri de bir hareketi bedeniye işi olan fiillerdir. İki

manaya gelen salât kelimesi, şer’an Peygamberimizden görüle geldiği üzere kalbî,

lisâni, bedeniî ef’âl ve erkân-ı mahsusadan mürekkeptir. ”170

Namaza salât denmesi aslının dua olmasındandır. 171 “Salat” dua anlamındadır,

ama bu dua sözle yapılan dua değil, eylemle, çabayla, gayretle yapılan bir dua

demektir, bu da namazdır, yani fiili duadır. 172

Cumhur Ulemaya göre salât, dua için hakîki, namaz için mecazî mânada

kullanılmıştır. 173

Salât, mahalline nisbetle üç kısma ayrılır: Ebu’l Aliye’ye (ö. 90/708) göre

Allah’ın salatı, Hz. Peygamber’i meleklerin yanında övmesi, meleklerin salâtı da

165 TDK Türkçe Sözlük, Salât md. Ankara 2005. 166 Dâmeğâni, Hüseyin b. Muhammed, Kâmûsu’l Kur’ân, s. 284-285; Râgıb, el-İsfahâni, el-Müfredât, s. 285-286; İbn Fâris, Ebû’l Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyya, Mûcemu’l Mekâyıs fi’l Lüğa, ( Neşr. Şihâbuddîn Ebû Amr), s. 572-573. 167 age, a. y. 168 İbn Âbidîn, Reddu’l Muhtâr, I/12; Yazır, E. Hamdi, Hak Dîni, I/175. 169 Mustafa b. İbrâhim, Tuhfetu’l Avâmil, İstanbul hic. 1311, s. 8; Mustafa b. Hazma, Netâciyu’l Efkâr ale’l İzhâr, İstanbul, trs, s. 9. 170 Yazır, E. Hamdi, age, I/175-76. 171 Çantay, H. Basri, Kur’ân’ı Hakim ve Me’al-i Kerim, III/752; Yazır, Elmalılı Hamdi, age, I/175-76. 172 H. Mehmet Soysaldı, Kur’an Semantiği Açısından Salât Kavramı, F. Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi, Elazığ, Sayı:1, s. 1-20, Ocak, 1996. 173 İbn Abidin, age, I/12-13.

35

duadır. 174 İlim ehline göre, Allah’tan ziyade rahmet, meleklerden dua ve istiğfar,

mü’minlerden ise dua manasında kullanılmıştır. 175 Bu noktada bütün İslam ulemâsı

hemen hemen aynı fikirdedir. 176 Yalnız bazıları bu mânaların üzerine diğer bir takım

mânaları dahi ilave etmişlerdir. Mesela:

İbn Hacer’e göre Allah’tan Peygamber’ine salâtın manası ziyade rahmettir,

diğerlerine salâtı ise rahmet ve tezkiyedir. Mücâhid’e göre Allah’tan salât tevfik ve

ismet, meleklerden avn ve nusret, ümmetten ittiba’dır. Bazıları da Rabbin

Peygamber’ine salâtı onun şerefini i’la ve terkim, meleklerin salâtı onun

mükerremiyetini izhâr, ümmetinin salavatı onun şefaatına taleptir demişlerdir. 177

Allâme Beycuri, salâtın üç manası olduğunu söylemektedir:

1- Lugavî mânâsı: Mutlak mânâda, yani hangi şekilde olursa olsun duâdır.

Lügat manasındaki duânın hayır duâ olması gerektiği de söylenmiştir.

2- Şer’i mânâsı: Belli fiiller ve rükunlardan oluşan namazdır.

3- Şer’i ve lugavî mânâsı: Cumhûra göre Allah’a nispetle rahmet, meleklere

nisbetle istiğfar, diğerlerine nisbetle ise duâ ve yalvarmadır. 178

Bazı ulemâ da salâtın sadece duâ ve namaz olarak iki manası olduğunu,

birincisinin lugat, ikincisininde şer’i mânâda kullanıldığını söylemişlerdir. Allah’a

nisbetle rahmet mânâsına gelince bu da hakîki mânâda değil, mecâzi mânâdadır

demişlerdir. 179 Bu durumda meleklerin ve mü’minlerin duâsı ve istiğfarı da lugavî

174 Kastalani, İrşad, IX/203; İ. Hakki, Furuk, s. 7172. 175 Dâmeğâni, Hüseyin b. Muhammed, age, s. 284; Ragıb, el-İsfahâni, el-Müfredât, s. 285; Cessâs, Ebubekr Ahmed b. Ali er-Râzi, Ahkâmu’l Kur’ân, V/231-243; Kadı Iyaz, Ebu’l Fadl el Yehsubi, eş-Şifa bi ta’rifi hukuki’l Mustafa, II/60; İbn Kesir, ebu’l Fida İsmail ed-Dımeşki, Tefsîru’l Kur’ân’il Azîm, VI/647; Mustafa b. İbrahim, Tuhfetu’l Avâmil, s. 8; Sâbûni, Muhammed Ali, Safvatu-t Tefâsir, cüz12 s. 71; Vehbe Zuhayli, Tefsîru’l Münir ( terc. Hamdi Arslan, Ahmed Efe, Beşir Eryarsoy, H. İbrahim Kutlay, Ebubekir Sifil, Nurettin Yıldız) İstanbul 2003, XI/392; Mevdûdi, Ebu’l A’la, Tefhîmu’l Kur’an, İstanbul 2003, IV/ 451. Ayrıca bkz. Ahzab 43. ayette hem Allah’ın hem de Meleklerin mü’minler üzerine salât yağdırdığından bahsedilmektedir. 176 Geniş bilgi için bknz. Çantay, H. Basri, Kur’ân’ı Hakim ve Meali Kerim, III/752; Bursevî, İsmail Hakkı, Rûhul-Beyân, İstanbul h. 1389, VII/219; Kadı Iyaz, age, II/625; Afzalurrahman, age I/98. 177 Çantay, H. Basri, age, III/752. 178 Beycûrî, İbrâhim, Hâşiyetu’l-Allâmati’l-Beycûrî alametni’s-Sunûsî ( Takrîru’l Allâmeti Şemsi’l-İnbâi alâ Hâşiyeti’l Beycûrî, ) Mısır, trs s. 7 179 H. Mehmet Soysaldı, Kur’an Semantiği Açısından Salât Kavramı, s. 1-20, Ocak, 1996.

36

mânânın içine dahil olmaktadır. Ulemânın salât kavramı ile ilgili görüşlerini

verdikten sonra şimdi de salât kavramının etimolojik tahlili üzerinde duralım:

Salât kelimesinin Arap lugatında iki anlamı vardır. Yapı olarak görünüş

itibarıyla “saly ve salv” kökünden türemiş olabilir. 180 Dilbilgisi kurallarına göre her

ikisi de olabilir. Zira her ikisi de nakıstır. Yani son harfi illetlidir. Dikkat çeken bir

husus da “salv” kökünden olan kalıpların çekimlerinin bir çoğunun “kalb” neticesi

“ya” ya dönüşmesidir.

Biz Arapça’daki bu mastar üzerinden tahlil ve anlamları açıklayalım:

a) Saly: “Ateşe atmak ateşe girmek” anlamına gelir. 181 Bu manada el Hâkka

sûresi 31. ayette kullanılmıştır.

“Sonra câhime(cehennem) sallayın onu (sallûhû). ”182

Bu kökten türemiş olarak ve bu anlamda Kur’an’da “islavha, yeslâ,

veseyeslavne, sueslihî, lâyeslahî gibi farklı kalıplar ile birçok kez yer alır.

Türkçe’deki sallamak ve yaslanmak sözcükleri de Arapça’daki “saly”

sözcüğünden gelmiştir. 183

b) Salv: İsim olarak “uyluk”, fiil olarak “uyluklamak” yani uylukla alttan,

yandan destek vermek demektir. Kişi herhangi birisinin sırtındaki yüke veya

herhangi bir hayvana yüklenmiş ağır yüke destek vermek isterse uyluğun (bacağın

diz ile kalça arasındaki bölümü)184 birini kaldırır. Uyluğu yatay haline getirip yükün

altına uzatır, destek sağlar. 185

180 Yazır, E. Hamdi, Hak Dîni Kur’an Dili, VI/175-347. 181 Bknz., İbn. Manzur, Lisânu’l-Arab ( tah. Abdullah Ali el-Kebir; Muhammed Ahmed Hasbullah; Haşim Muhammed eş-Şazeli), c. III ve IV. Ayrıca kavram hakkında geniş bilgi için bkz., Soysaldı, Kur’an Semantiği Açısından Salât Kavramı, s. 1-20. 182 el Hâkka, 22/31. 183 Kur’an Semantiği Açısından Salât Kavramı, s. 5. 184 Yazır, E. Hamdi, age, I/175. 185 İbn. Manzur, age, c: III. IV; Soysaldı, Kur’an Semantiği Açısından Salât Kavramı, s. 1-20.

37

Salât sözcüğünün aslı “salvet”tir. Kelime nâkıs (son harfi illetli) olduğundan

genel dilbilgisi kuralları gereği “salât” şekline dönüşmüştür. 186 Buna göre “salât”

sözcüğünün kökü kesinlikle “salv” dır, “saly” değildir. Zira kelimenin çoğulunda

kelimenin asıl harfi olan “vav” açıkça ortaya çıkmakta; çoğulu salavat olarak

gelmektedir. Bunun birçok örneği daha vardır. Mesela “gazâ / savaştı” sözcüğü aynı

şekilde, konumuz olan “sallâ” (mastarı, salâttır) sözcüğüne benzer. Onun mastarı

“gazve” gazve’nin çoğulu “gazevat” olarak gelir. Diğer fiil çekimlerinde de “gazâ”

nın “vav” ı “ya” ya kalb olur yahut da düşer yok olur. “Saly” sözcüğünün anlamı ile

“namaz, duâ, yakarış, çaba, gayret, destek” anlamları arasında her hangi bir anlam

ilişkisi kurmaya da imkan yoktur. ”

Eğer “salât” sözcüğünün kökünün “saly” olduğunu var sayarsak çok

enterasandır ki; Kevser suresindeki “salli” emrinden “ onu ateşe at” ve Ahzâb suresi

56. ayetten, yani konumuzla ilgili ayetten de Muhammed’i ateşe sallayın, atın anlamı

çıkarmamız gerekir.

Dillerin yapısı gereği ve doğal olarak bazen sözcükler yan anlamlara kayarlar.

Ama hep ana eksen etrafında olur bunlar. Kesinlikle ana eksen kaybolmaz ki,

örneklerini “Nahr, Ebter” sözcüklerinin tahlillerinde görebilmekteyiz.

Bu tahlilden çıkardığımız sonuca göre salâtın aslı “salv”dır “saly” değildir.

Ama yine de bu çok ciddi meselede her insanın zihninde bir “acaba” mutlaka kalır.

İşte o istifhamı Kur’an zihnimizden çeker alır. Zira “salv, sallâ, salât” sözcüğünün

açık bir şekilde anlamı Kıyâmet suresinin 31, 32 ayetlerinde beyan edilmiştir. Ki

orada bu sözcüklerin karşıt anlamları da verilmiştir. Şöyle ki: “ felâ saddaga velâ

sâllâ, velâkin kezzebe ve tevellâ= O, ne tasdîk etti ne de çaba harcadı destekledi.

Ama yalanladı ve geri durdu”. 187 Ayette dört eylem yer almış, ikisi diğer ikisinin

karşıt anlamı olarak gösterilmiştir. Ayette “saddaga” nın karşıtı “kezzebe” yani

“tasdîk etmenin” karşıtı “tekzib etme”; “sallâ” fiilinin karşıt anlamı olarak da

“tevellâ”= sürekli geri durmak, sürekli yüz dönmek, lâkâyıt kalmak, ilgisizlik,

pasiflik, ve yapılmakta olan girişimleri köstekleme” fiili gösterilmiştir. ” Tevellâ”

186 İbn. Manzur, age, a. y. 187 Kıyâmet, 75/31-32.

38

sözcüğü kalıbı itibarıyla süreklilik anlamı taşır. Buradan hareket edersek “sâllâ”,

“tevellâ”nın karşıtıdır. Yani anlam olarak salât: “destek olmak, seyirci kalmamak”

anlamındadır.

Asr suresinde de “sâlla” fiilinin anlamını “iman etmek, sâlihat işlemek “

yanlışların, çirkinlerin ortadan kalkması için çalışmak” olarak görüyoruz..

Kur’an’ı Kerim’de yukarıda anlattığımız şekilde bir anlamını bulan salât

kavramı pratikte “dua” olarak yer etti, meşhurlaştı. Bunun nedeni bazı hadiselerde ve

rivâyetlerde görüldüğü gibi isrâiliyat olabilir diye düşünüyoruz.. Zîra İbârnice’de

“salât sözcüğü vardır. “saluta “ fiilinden gelir. “salutation” selâmlama, selâm

durmak demektir. Bu sözcük, İbrânilerden Araplara, onlardan da Endülüs yoluyla

Batı dillerine geçmiştir. Görünen o ki İbrânice anlamını bastırmış, bundan da bizler

ile Kur’an arasına yüce dağlar girmiştir. Bu İbrânice “saluta” sözcüğünün

türevlerinden olan “salavat” sözcüğü İbranice anlamıyla (havralar) Hacc suresi 40.

ayette yer alır.

Ayette mealen şöyle buyruluyor: “ Onlar; Rabbimiz Allah’tır. ” demelerinden

başka hiçbir haklı gerekçe olmaksızın yurtlarından çıkarıldılar. Allah, insanların bir

kısmını bir kısmı ile defetmeseydi, şüphesiz manastırlar, kiliseler havralar ve içinde

Allah’ın adı çok anılan mescitler yıkılıp giderdi. Elbette Allah kendi dinine yardım

edene yardım edecektir. Şüphesiz Allah çok güçlü çok izzetlidir. ” 188

Râgıb el İsfahâni el-Müfredât isimli eserinde “salât” sözcüğü için: “ Gâle

kesîrun min ehlil lügati: Hiye ed duâ vettebrîk vettemcîd/ lügat ehlinin çoğu “salât,

duâ, tebrik ve temcîddir demiştir. ”189

Namazın özü de toplumsal destek içerdiğinden ve eylemî bir ibâdet olduğundan

“es-salât” özel ismi ile isimlendirildi190. Bu durumda “es- salât”, duâ anlamındadır

188 Hacc, 22 / 40. 189 Râgıb, El İsfahâni, age, s. 285. 190 Dâmeğâni, Hüseyin b. Muhammed, age, s. 284; Ragıb, el-İsfahâni, age, s. 285; Cessâs, Ebubekr Ahmed b. Ali er-Râzi, age, V/231-243; Kâdı Iyaz, age, II/60; İbn Kesîr, ebu’l Fidâ İsmail ed-Dımeşkî, age, VI/647.

39

ama bu, sözlü duâ değil, eylemle, çabayla, gayretle yapılan bir dua demektir; o da

“fiili dua” dır.

Namaz anlamına gelen lâm-ı târifli “es- salât”ın icrâsı, yani yapılması “namaz

kıl” veya namaz kılınız” emirleri, veya namaz kılmakla ilgili haber cümleleri “sâlli”

şeklinde değil” ekımıs-salâte, ekımu-s salâte vs. şeklinde “ikame” fiili ile cümle

oluştururlar. Ve bu tertip Kur’an da 67 kez yer alır. “salli, yusalli” kalıbıyla gelenler

ise sözcük anlamarında değerlendirilmelidir. 191

Salât ve selâm konusunu ele alarak, Allah’ın “salat edin” emrindeki salat

kavramın yanlış anlaşıldığı ve Ahzâb sûresi 56. âyetteki emrin “ Allah’ın dînine ve

Rasûlü’ne destek, çaba ve fiili dua” olarak anlaşılması gerektiğini savunan Mustafa

İslamoğlu, Üç Muhammed adlı kitabında konu hakkında şunları söylemektedir:

“İlmi araştırma yapanları en çok yanıltan nokta, terimlerin kavramlaştığı

noktadır. Terimler, anlamın kaynağından yola çıkıp çağları ve nesilleri aşarak

modern muhataplarına ulaşırken, kimi zaman yolda “kaza” geçirebilirler. Bu seyr-ü

sefer sırasında çoğu zaman aslî anlamlarından bir şeyleri zâyi eder, tâli ve fer’î

anlamlar yüklenirler. Bu durum bazen öyle bir hâl alır ki, anlamın taşıyıcısı olan bir

sözcüğün kaynağından çıkarken taşıdığı anlam ile hedefine vardığında taşıdığı anlam

arasında dağlar kadar fark olabilir.

Semantik ve hermenötik bir göstergenin aslî anlamını bulmamıza yardımcı olan

dil bilimleridir. Sözün başına gelen yol kazalarının en mâsum görüleni, terimlerin

kavramlaşmasıdır. Bu belki de bir yerde kaçınılmaz bir âkıbettir. Çünkü söz,

kaynağından çıktığında saf ve kendisine kaynağın yüklediği –ideomatik- anlamı

temsil eden bir göstergedir. O göstergeye, ilerdeki zamanlarda kimileri tarafından

tıpkı bir reklam panosu gibi yeni anlamlar giydirilir. Onu ele geçirenler, ona ilave

kimlikler yüklerler. Sözgelimi o, bir Kelâm ekolünün elinde hasımlara karşı

kullanılan bir hüccet, bir sûfinin elinde ehl-i zâhire karşı kullanılan bir işâret, bir

fıkıhçının elinde karşıt yorumlara karşı kullanılan bir delil olabilir. Aşırı yüceltmeci

gelenek, bu anlamda birçok terimi kavramlaştırmıştır. Bunların başında, iki terimden

191 Yazır, E. Hamdi, age, VI/175.

40

oluşan Makâm-ı Mahmûd” Kur’an ifâdesi gelir. Bu iki sözcüğün ilki bir cümlenin

nitelenen tümleci ikincisi de onun niteleyenidir. İkisi birlikte sıfat tamlamasıdır. İlk

anlamı “övgüye layık bir konum”dur. Âyette şöyle anlatılır:

“ Ve gecenin bir vaktinde kalkıp kendi isteğinle yaptığın bir ilâve olarak namaz

kıl; ki böylece Rabbin seni belki (ötede) övgüye lâyık bir konuma yükseltir” (17/ 79).

Fakat ibâre, bağlamından kopartılarak zamanla kalıplaşmış, daha sonra da

kavramlaşmıştır: “Makâm-ı Mahmûd…” hatta, ikinci kelimenin Rasûlüllah’a

atfedilen bir isim olduğunu da dikkate alırsak âdeta isimleşmiş olan kalıp, biraz

ironik de olsa “ Mahmûd’un Makâmı” anlamına taşınmıştır. Eğer Şifâ’daki bir

rivâyeti dikkate alırsak, bu anlam aşınması ve taşınmasının çok da geç olmayan bir

dönemde gerçekleştiğini söyleyebiliriz. Aynı şey Kur’an’daki Kur’an, tahâret, velî,

evliyâullah, Kevser, ledünn, zikr, nesh, tefakkuh, nefs, nefsu’l mutmaine, inne’n

nefse leemmâratun bis’- sû’, vesiyâbeke fe-tahhir, kâbe kavseyni ev ednâ, hatta

zurtumu’l – mekâbir ve daha birçok terim ve ifade kalıpları için geçerlidir.

Kavramlaşarak anlam genişlemesine ya da daralmasına uğrayan göstergelerin

başında Hz. Peygamber’e salât ve teslimiyeti emereden ayetteki “sallü aleyh” ve

“sellimu teslima” ibâreleri vardır: “Elbette Allah ve melekleri, Peygamber’e salât

ederler. Ey iman edenler, siz de ona salât edin ve onun (örnekliğine) tam bir

teslimiyetle katılın”

Tefsire dair bize ulaşan ilk eserlerden olan Ebu Ubeyde Ma’mer b. El-

Müsennâ’nın Mecâzu’l- Kur ‘ân’ı ve Ferrâ’nın Meâni’l Kur’ân’ı bu ayeti tefsire

muhtaç bulmamışlardır. Bunun anlamı en azından ilk iki yüzyılda bu ayetin

anlaşılmasında bir ihtilafın bulunmadığıdır. Fakat şâyân-ı hayrettir ki; öncekilerin,

tefsirine bir kelimeyle dahi ihtiyaç duymadıkları bu ayet, sonrakilerin üzerinde en

çok konuştuğu Kur’an ayetlerinden biri haline gelmiştir. İbni Kesîr’in tefsirinde bu

ayet bekli de hakkında en çok söz edilen ayetlerden biridir. Bu tefsirde sayfalar

boyunca bu ayete ilişkin birbirinden farklı rivâyetler nakledilmiştir. Bu rivâyetler

arasında birbirini destekleyenler olduğu gibi desteklemeyenler, hatta yalanlayanlar

bile vardır. İbn Kesîr, bu ayet hakkındaki rivâyetler arasında zayıf ve şâibeli

41

rivâyetleri de aktarır ve onları senet açısından eleştirir. Bu durumun iki anlamı

vardır:

1- Bir konu hakkında şâibeli haberler üretilmesi, o konunun daha önce polemik

ve tartışma konusu olduğunun göstergesidir.

2- ilk zamanlar tefsire dahi konu olmayan bir ayet sonraki zamanlarda abartılı

bir rivâyet hâlesiyle çevriliyorsa, bu âyeti anlamada, öncekilerle sonrakiler arasında

ciddi bir anlama farkı olduğu anlamına gelir.

Bu durumda ayetteki “salât” ve “teslîm”in ideomatik ( o günün kastettikleri)

anlamlarını bulabilmek için âyetin bağlamına bakmak durumundayız. Bu âyetin

içerisinde yer aldığı yedi âyetten oluşan pasaj, içerik uslûp ve biçim olarak

birbirinden ayrılmayacak bir bütün teşkil eder. Pasajın konusu, Hz. Peygamber’i

üzüp incitecek tavır ve davranışlardan uzak durmaktır. Bunu özetlersek,

“Peygamberlik hukununu korumak” diyebiliriz. Bu pasajda, Peygamber’e ve O’nun

eşlerine mü’min çevre tarafından nasıl davranılması gerektiği, yine Hz.

Peygamber’in eşlerinin aynı çevreye nasıl davranması gerektiği hakkında bir takım

uyarılar yer alır.

Konusu, çevresinin Hz. Peygamber’le ilişkisi olan böyle bir pasajda

“Peygamber’e salât ve teslîm” in anlamı:

a. Çok alternatifli olamaz.

b. “Yusallûne” fiilinden dolayı, yapılabilecek bir eylem, iş ve oluş ifâde etmesi

gerekir.

c. Tarafları Allah, melekler ve mü’minler olan üç ayrı öznenin şer’an ve aklen

mümkün olan “ortak bir eylemi” olması gerekir ki, bunun en güzel şâhidi de Allah ve

meleklerin “teslîm”e ortak olmayıp onun sadece mü’minlere bırakılmış olmasıdır.

d. Âyetteki “teslîm”in de insanın yapabileceği bir iş, bir eylem ve bir oluş

olması gerekir.

e. Son olarak “salât etmek” ile “teslîm/selâm” olmak/etmek arasında anlam

açısından zorunlu bir bakışımlılık ve tamamlayıcılık olması gerekir.

42

Bütün bu zorunluluklar ve veriler ışığında” Peygamber’e salât etme”nin en

muhtemel karşılığı, ya ereksel anlamından yola çıkarak “Allah ve melekler O’nun

izzet, onur ve kutsiyetini koruyup kolluyorlar; siz de O’nun izzet, onur ve kutsuyetini

koruyup O’na esenlik ve mutluluklar dileyin” olur. Ya da “ Allah ve melekleri O’nu

destekliyorlar; siz de O’nu destekleyip onun (örnekliğine tam bir bağlılıkla bağlanın

/teslim olun” olur. Bu ikinci anlam ( destek: duâ, yardım çağrısı) “salât” sözcüğünün

etimolojik anlamlarının ortak noktasıdır ve bizce çok daha isâbetlidir. Bu sadece

mefhumun değil, mantûkun da desteklediği bir anlamdır. Şöyle ki; burada “salât”ın

karşılığı olarak “duâ” sözcüğünü yerleştirmekle, kavramlaşmış bir terim olan “salât”ı

yine kavramlaşmış başka bir terim olan “duâ” ile açıklamak, bilinmeyeni

bilinmeyenle açıklamak gibi olacağından, ilk elde “salât”ın karşılığı olan “duâ”nın

doğru anlamının “destek” olduğu vurgulanmalıdır. Çünkü “Allah’ın peygamber’e

duâsı” burada “terahhum" anlamını taşımaz. Peygamber’den kaynaklanan bir kusur

ve günahın söz konusu olmadığı bu bağlamda, “ bağış ve af” değil, ancak destek söz

konusur. Bu terim, Kur’an’da bu anlam alanına ilişkin olarak Tevbe 103’te kullanılır.

Burada, Hz. Peygamber’in salâtının sekînet: gönül ferahlığı/iç huzuru” şeklinde bir

destek anlamına geldiği ifâde buyurulur. İlginçtir, Enfâl sûresinde, Hz. Peygamber’e

“Allahın desteği/ yardımından” söz eden 40. ayette, bu yardımın somut sonucu

olarak yine “sekînet” gösterilmektedir.

Garip tir ki, Türkçe birçok mealde, sanki âyet “ yusallûne” şeklinde fiil

formunda değil de “yakraûne’s-salâte” şeklinde isim olarak gelmiş gibi,

“Peygamber’e salât-u selâm okuyun” şeklinde çevrilmiştir. Bu âyetin aslî anlamının

sonradan çıkan tartışma ve haberlerin oteritesi altında ezildiği anlamına alınabilir. Bu

“duâ”nın Hz. Peygamber’in diliyle eyleme dökülmüş biçimi, tahiyyâtta okunan

“destek duâsı” ( salâvat) şeklindeki formülasyondur.

Sözün özü şudur: Hz. Peygamber’e yapılan duâlar “salavat” da ona mânevi bir

destektir ve bu cümleden sayılır. Fakat destek emri sadece dil desteğine

indirgenemez, bu âyette de emredildiği gibi “fiili” destek olmak durumundadır. O’na

yapılacak fiili destek onunla aynı zamanda yaşayanlar için zaten bellidir. Bizim gibi

onunla aynı zamanı paylaşmayanlar için ise, O’nun misyonunu desteklemek ve

43

örnekliğini yaşatmak anlamına gelir. O’nun getirdiği vahye ve o vahyi hayata koyuş

tarzına verilecek her destek, O’na yapılmış gerçek bir “salât” ve “selâm” olacaktır.

”192

Mustafa İslamoğlu’un “salât” kavramı ve Ahzâb sâresin 56. ayeti hakkındaki

görüşlerine epeyce yer verdikten sonra yazarın bu düşüncesine âyetten anlaşılması

gereken anlam olarak katıldığımızı söylüyoruz. Fakat sahih rivâyetlerle salavatın

sözlü olarak nasıl yapıldığı, bizzat Peygamber’in öğrettiği duâlar şeklindeki

rivâyetlerin varlığı, salât”ın sözlü duayı da kapsadığını göstermektedir. Çünkü,

Ahzâb suresindeki bu ayet indikten sonra sahâbi, bu âyetin anlamını bizzat

Peygamber’den sormuş, ve sözlü dua şeklindeki salât etme işini bizzat

Peygamber’den öğrenmiştir. 193 Sâdece birkaç sayfalık yorumla salavat getirme işini,

yâni, Peygamber’e sözlü olarak duâ etme işini tamamen ortadan kaldırmak ve yok

saymak, elde bulanan hayli çok sağlam rivâyetlerin varlığı ile de yanlış olsa gerekir.

Salât kavramının sözcük kökü ve masdarından yola çıkarak hakkında bu kadar

açıklama yaptıktan sonra sonuç itibarıyla bu kavram, hem kökü hem de sûrede

kullanıldığı yer ve bağlam îtibarıyla Hz. Peygamber’in dâvasına inanan mü’minler

için en başta, ağırlıklı olarak destek, çaba, yardım gibi, fiili duâyı ifade etmektedir.

Nitekim Kur’an’ı Kerimde salât kavramı destek ve yardım anlamına gelmektedir. Bu

husus Kur’an’ı Kerim’de hem de farklı anlaşılmalara gelmeyecek şekilde ifâde

edilmiş ve gözler önüne serilmiştir. Yanlış veya eksik olan ise âyetteki emrin sadece

salavat getirmek, yani sözlü olarak duâ etmek anlamına hapsedilip bu boyutuyla ele

alınması, eylemsel desteğin ve çabanın üzerinin örtülmesidir. Ahzâb sûresindeki bu

âyetin tefsirlerine salâtın fiili destek anlamını da katıp yapılması daha doğu olacaktır.

192 İslamoğlu, Mustafa, Üç Muhammed, İstanbul 2004, s. 111-12-13-14. 193 “Ya Rasûlüllah, selâm vermeyi biliyoruz fakat sana salâtı nasıl getireceğiz” sorusuna Hz. Peygamber: “ Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammedin kemâ salleyte alâ İbrahîme inneke Hamîdun Mecîd” deyiniz. ( Buhâri De’avât, 33) cevabını vermiştir. Farklı rivayetler için bkz. İbn Kesîr, age, II/507-517.

44

a- Kur’anda Salât Kavramının Geçtiği Yerler ve Anlamları

Salât kavramı Kur’an’ı Kerim’in üzerinde durduğu en temel kavramlardan

biridir ve bu kavram Kur’an’ı Kerim’de 67 kez geçmektedir. Çalışmamızın bu

kısmında Kur’an perspektifinden salât kavramına bakılıp, âdeta âyetlerin ayetlerle

yapılan tefsirleri gibi, Ahzâb sûresinde geçen salât kavramının anlamı yine

Kur’an’da geçen diğer salât kavramlarıyla açıklanmaya çalışılacaktır. Salât

kelimesinin geçtiği ayetler ise tahlil edilmeye çalışılacaktır. Kur’an’da “salât”

kavramının geçtiği ayetler şunlardır:

Aşağıdaki ilk beş ayet inananların temel özellikleri olarak anlatılır:

1- Felâha ulaştı o mü’minler ki onlar salâtlarında itaatkardırlar. Onlar

boş şeylerden yüz çevirirler. onlar arınıp yücelmek için yaparlar. (zekatı verirler)194

2- Onlar öyle kimselerdir ki Allah anıldığı zaman kalpleri titrer.

Başlarına gelene sabrederler, salâtı ikame ederler ve kendilerine verdiğimiz

şeylerden harcarlar195.

3- Onlar ne ticaretin ne de alışverişin kendilerini Allah’ın zikrinden,

salâtı ikâme etmekten ve zekat vermekten alıkoyamadığı insanlardır. Onlar, kalplerin

ve gözlerin ters döneceği bir günden korkarlar196.

4- Allah’ın kitabını okuyanlar, salâtı ikâme edenler ve kendilerine

verdiğimiz rızıktan gizli ve açık sarf edenler, asla zarara uğramayacakları bir ticaret

umarlar. 197

5- Oysa kendilerine dini yalnız Allah’a hâlis kılarak, Allah’ı birleyenler

olarak ona kulluk etmeleri, salâtı ikame etmeleri, zekatı vermeleri emredilmişti. İşte

doğru din budur. 198

194 Mü’minûn, 23/1-4. 195 Hacc, 22/35. 196 Nûr, 24/37. 197 Fâtır, 35/29. 198 Beyyine, 98/5.

45

Salâtı ikame etmeyenlerin durumu ise şöyle özetleniyor:

6- Onlardan sonra yerlerine öyle bir nesil geldi ki salâtı zayi ettiler,

şehvetlerine uydular. Azgınlıklarının cezasını çekecekler. 199

7- Suçlulardan sorarlar sizi yakıcı ateşe ne sürükledi? Derler ki : Biz

salât edenlerden olmadık, yoksula da yedirmezdik, ceza gününü yalanlardık, sonunda

bu haldeyken ölüm bize gelip çattı200

8- Ne doğruladı, ne de salât etti. Fakat yalanladı ve yüz çevirdi. 201

Allah’ın bu kadar önem verdiği salât ve salâtı ikame etmek kavramları ne

manaya geliyor? Kavramlar önce kelime manaları ile kullanılıp daha sonra

kavramlaştıklarında kelime mânâları unutularak yeni mânâlar yüklenebilmektedir.

Kur’an indiği dönemde kelime mânâsıyla anlaşılan ve Kur’an’ın yüklediği mânâ ile

kavramlaşan sözler daha sonra dar kalıplara sıkıştırılmak suretiyle gerçek

mânâlarından soyutlanabilmektedir. Kur’an ışığında salât kavramını incelerken de

dar kalıplar, dogmalar ile meseleye yaklaşmamak için salâtın kelime mânâsına ve bu

mânâların Kur’an’da kullanılma örneklerine tekrar bir göz atalım.

Salât : Arkasından gitmek, arka çıkmak, destek olmak, dua etmek (çağırmak)

mânâlarına gelmektedir. 202

Allah ve melekler Rasûl’e salât ederler (arka çıkar, destek olurlar) ey

mü’minler siz de ona salât edin (arka çıkın destek olun) selâm edin (güvenliğini

sağlayın)203

9- O (Allah) sizi karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için salât etmektedir

(destek olmakta, yardım etmektedir), melekler de. O (Allah) mü’minlere rahmet

eder204.

199 Meryem, 19/59. 200 Müddesir, 74/41-47. 201 Kıyâmet, 75/31-32 202 Bkz, İbni Manzur, Lisânu’l- Arab, , Dâru’l Mârife, Kahire, trs. Salât Kavramı c: III/IV 203Ahzâb, 33/56. 204 Ahzâb, 33/43.

46

10- Onların mallarından bir miktar sadaka al ki onları temizleyesin,

arıtasın ve onlara salât et. (destek ol, arka çık) Senin salâtın (desteğin) onları

yatıştırır. Allah işitendir, bilendir. 205

11- Ey! Şuayip dediler senin salâtın mı (arkasından gittiğin, arka çıktığın

şey mi) sana babalarımızın kulluk ettiklerinden yahut mallarımız üzerinde

dilediğimizi yapmaktan vazgeçmemizi emrediyor. Oysa sen yumuşak huylu ve

akıllısın. 206

12- Muhakkak ki ben Allah’ım benden başka ilah yoktur. Bana kulluk et

benim zikrim için salâtı ikame et. (desteğini ayaklandır )207.

13- Kitaptan sana vahyedileni oku ve salâtı ikâme et. (Onun arkasından

giderek ona desteğini ayaklandır. ) Çünkü salât ( vahyin arkasından giderek ona

destek olmak ) kötü ve çirkin şeylerden alıkoyar. Allah’ın zikri (Kur’an) elbette en

büyüktür. 208

14- Orada, Zekeriya rabbine dua etmişti. Rabbim demişti, bana katından

temiz bir nesil ver. Sen duâyı işitensin. Zekeriya mihrapta kalkmış salât (duâ )

ederken melekler nidâ etti "Allah sana Allah’tan bir kelimeyi doğrulayıcı, efendi,

kendine hakim ve Sâlihlerden bir nebi olarak Yahya’yı müjdeler. 209

15- Allah ve melekleri, Rasûl’e salât ederler. Ey mü’minler! Siz de O’na

salât ve selâm edin210.

Allah’ın Rasûlü Hz. Muhammed kendisine indirilen vahyi insanlara duyurmaya

ve Allah’ın dinini yaymaya başladıktan sonra gerek müşrikler gerek münafıklar ona

karşı savaş açmışlar ve onunla mücadeleye girmişlerdir.

16- Âyetlerimiz açık açık kendilerine okunduğunda, kâfirlerin

suratlarında hoşnutsuzluk sezersin. Onlar, kendilerine âyetlerimizi okuyanların

neredeyse üzerlerine saldırırlar. 211

205 Tevbe, 9/103. 206 Hud, 11/87. 207 Tâhâ, 20/14. 208 Ankebût, 29/45. 209 Âl-i İmârn, 3/38-39. 210 Ahzâb, 33/56. 211 Hac, 22/77.

47

17- O inkâr edenler Zikri (Kur’an’ı) işittikleri zaman, neredeyse seni

gözleriyle devirivereceklerdi. Hâlâ da "Hiç şüphe yok o bir delidir" derler. 212

Allah Rasûlü bir konuda karar verdiğinde ona muhalefet ederek fitne

oluşturmaya çalışan münafıklar var. Hatta bunlar bir mescit kurarak fitneyi yaymaya

çalışıyorlar:

18- (Münafıklar arasında) bir de (mü’minlere) zarar vermek, (hakkı) inkâr

etmek, mü’minlerin arasına ayrılık sokmak ve daha önce Allah ve Rasûlü’ne karşı

savaşmış olan adamı beklemek için bir mescit kuranlar ve: (Bununla) iyilikten başka

bir şey istemedik, diye mutlaka yemin edecek olanlar da vardır. Halbuki Allah

onların kesinlikle yalancı olduklarına şahitlik eder213.

Böyle bir ortam var ve Allah ile melekler Rasûl’e salât ediyorlar. Ve mü’minler

de Rasûle salât ederek onu Esenlik, güvenlik altına alıyorlar. Aynı zamanda Allah

müminlere de salât ediyor:

19- O (Allah) sizi karanlıklardan aydınlığa çıkarmak için salât etmektedir

(destek olmakta, yardım etmektedir), melekler de. O (Allah) mü’minlere rahmet

eder. 214

Şimdi bu salâtın bir tezâhürünü yine Kur’an’dan nakledelim:

20- Hatırlayın ki, siz Rabbinizden yardım istiyordunuz. O da, ben peş

peşe gelen bin melek ile size yardım edeceğim, diyerek duânızı kabul buyurdu. 215

21- Allah bunu (meleklerle yardımı) sadece müjde olsun ve onunla

kalbiniz yatışsın diye yapmıştı. Zâten yardım yalnız Allah tarafındandır. Çünkü

Allah mutlak gâliptir, yegâne hüküm ve hikmet sahibidir. 216

22- O zaman katından bir güven olmak üzere sizi hafif bir uykuya

daldırıyordu; sizi temizlemek, şeytanın pisliğini (verdiği vesveseyi) sizden gidermek,

212 Kalem, 68/51. 213 Fussilet, 41/26. 214 Ahzâb, 33/43. 215 Enfâl, 8/9. 216 Enfâl, 8/9.

48

kalplerinizi birbirine bağlamak ve savaşta sebat ettirmek için üzerinize gökten bir su

(yağmur) indiriyordu. 217

23- Hani Rabbin meleklere: "Muhakkak ben sizinle beraberim; haydi

iman edenlere destek olun; Ben kâfirlerin yüreğine korku salacağım; vurun

boyunlarına! Vurun onların bütün parmaklarına! diye vahyediyordu. 218

İslam tarihinde Hz. Muhammed sağlığında iken, müminlerin ona salat ve selâm

etmeleri ona arka çıkmak, destek olmak ve onu güvenlik altına almak olarak çok

bariz bir şekilde görülmüştür. 219 Peki şimdi Rasûl’e salât ve selâm etmek nasıl

olacak diye bir soru akla gelebilir. Hz. Muhammed’e yapılan saldırılar ve onu

olduğundan farklı gösterme eğilimleri karşısında, O’nun adı kullanarak dinin tahrif

edilmeye çalışıldığı dönemlerde, müslümanların O’nun risâletine sahip çıkması ve

O’nun ahlakıyla ahlaklanma temayülleri O’na yapılan salât ve selâmın en mûteber

bir şekli olacaktır. Onun risâleti: Kur’an, ahlâkı ise Kur'an ahlâkı idi.

24- Onların mallarından sadaka al; bununla onları temizlersin, onları

arıtıp yüceltirsin. ve onlara salât et. Çünkü senin salâtın onları yatıştırır. Allah

işitendir, bilendir. 220

Allah’ın Rasûlü Hz. Muhammed mü’minler ile dâima dayanışma içinde

olmuştur. Her konuda onlarla istişâre etmiş, onlara destek olmuş yani salât etmiştir.

Allah’ın Rasûlü’nün desteğini arkasında gören bir mü’min için bunun ne kadar

önemli olduğu tartışmasızdır. Her insan gibi Allah’ın Rasûlü de ölmüştür. 221 O’nun

salâtını kazanmak için O’nun risâletine (Kur’an’a ) tâbi olmak, O’na salât etmek yani

arkasından gitmek gereklidir.

217 Enfâl, 8/11. 218 Enfâl, 8/12. 219 Ashâbın Peygamber için her şeyini feda etmesi, onun tüyüne bile zarar gelmemesi için yapmış oldukları fedakârlıklar için bkz. Köksal, İslam Tarihi( Mekke Devri) s. 344-345. 220 Tevbe, 9/103. 221 Enbiyâ, 21/34-35.

49

25- Dediler ki: Ey Şuayb! Babalarımızın kulluk ettiklerini, yahut

mallarımız hususunda dilediğimizi yapmayı terk etmemizi sana salâtın mı

emrediyor? Oysa sen yumuşak huylu ve çok akıllısın!222.

Ayette geçen hâdiseyi şöyle bir resmedelim. Hz. Şuayip Allah’ın kendisine

vahyettiklerini toplumuna iletiyor. Onlara babalarınızın kulluk ettiği, tâbi olduğu

şeylerden vazgeçin ölçü ve tartıda hile yapmayın. Öksüzün, yetimin, yoksulun

hakkını yemeyin. Allah’a kulluk edin. Allah’ın vahyine tâbi olun diyor. Toplumun

ileri gelenleri şaşkın bir şekilde ey Şuayip diyorlar sen hâlim selîm bir insandın,

bizim işlerimize karışmazdın sana ne oldu da böyle oldun sana salâtın mı böyle

yapmanı bizim düzenimizle uğraşmanı emrediyor? diyorlar. Dikkat edersek burada

salât din anlamını çağrıştırmaktadır. Hz. Şuayip’in arkasından gittiği, arka çıktığı

destek olduğu Allah’ın emirleri, Allah’ın düzenidir. Yani onun dinidir.

26- Muhakkak ki ben, yalnızca ben Allah'ım. Benden başka ilâh yoktur.

Bana kulluk et; benim zikrim için salâtı ikame et. 223

Allah’ın zikri için salâtı ikâme etmek emrediliyor. Peki Allah’ın zikri nedir?

27- Andolsun biz Kur’an’ı öğüt (zikir) alınsın diye kolaylaştırdık. Öğüt

(zikir) alan yok mu?224

28- Biz ona (Peygamber'e) şiir öğretmedik. Zaten ona yaraşmazdı da. O

sadece bir öğüt (zikir)ve apaçık okunandır. 225

Zikir öğüt manasına geliyor. Allah’ın öğüdü yani Kur'an'dır:

29- Zikri (Kuran'ı) kesinlikle biz indirdik; elbette onu yine biz

koruyacağız. 226

222 Hud, 11/87. 223 Tâhâ, 20/14. 224 Kamer, 54/17-22-32-40. 225 Yâsin, 36/69. 226 Hicr, 15/9.

50

Allah’ın zikri: Kur’an olduğuna göre Kur’an için salât etmek nasıl olacaktır?

Elbette ki Kur’an’a tâbi olmak, hükümlerini yerine getirmek ve onun için mücâdele

etmek ile Allah’ın zikri için salât edilmiş olacaktır.

Allah’ın her şeye gücü yeter. O, ol dediği zaman her şey olur. Öyleyse onun

kitabının, onun değerlerinin destek olmaya, arka çıkmaya ihtiyacı da yoktur. Ancak

insanların imtihan için dünyaya gönderilmeleri uygun görülmüştür. Salâtı ikâme

etmeleri, zekatı vermeleri, karşılaştıkları müşküllere sabretmeleri imtihanı kazanmak

için yapmaları emredilen şeylerdendir.

30- İnsanlar, imtihandan geçirilmeden, sadece "İman ettik" demeleriyle

bırakılıvereceklerini mi sandılar?227

31- Andolsun ki, biz onlardan öncekileri de imtihandan geçirmişizdir.

Elbette Allah, doğruları ortaya çıkaracak, yalancıları da mutlaka ortaya koyacaktır. 228

32- Kitaptan sana vahyedileni oku ve salâtı ikame et. (onun arkasından

giderek ona desteğini ayaklandır. ) Muhakkak ki, salât, ( vahyin arkasından gitmek )

hayâsızlıktan ve kötülükten alıkoyar. Allah'ın zikri elbette en büyüktür. Allah

yaptıklarınızı bilir. 229

Allah’ın zikri için salât etmeyi emreden Allah, bunun nasıl olması gerektiğini

de tarif ediyor. "Kitaptan sana vahyedileni oku!" Kitabı bilmeyen, onunla

donanmayan bir insan nasıl onun için salât edecek? İnanan bir insan kendisini vahiy

ile muhatap kabul eder ve onun arkasından giderse bu yaptığı eylem ona hayasızlık

ve kötü işler yapmaya müsaade eder mi? Kur’an "Asra and olsun ki İnsan

hüsrandadır, ancak iman edip iyi ameller işleyenler, birbirlerine hak ile ve sabır ile

tavsiye edenler müstesnadır. "230 diyecek ve ona tabi olan mümin iyi ameller yerine

kötü ve çirkin işler yapacak mümkün mü?

227 Ankebut, 29/2. 228 Ankebut, 29/3. 229 Ankebut, 29/45. 230 Asr, 103/1-2-3.

51

33- Kim Rahmân'ın zikrinden: Kur’an’dan gafil olursa ona bir saptırıcıyı

musallat ederiz. Artık o onun arkadaşı olur. O saptırıcılar bunları yoldan çıkardıkları

halde bunlar kendilerinin doğru yolda olduklarını sanırlar. 231

Kişi Kuran’ı okurken dahi ondan gafil, habersiz olabilir. Eğer düşünerek, anlayarak

ve öğüt alarak okumuyorsa.

34- Orada Zekeriyya, Rabbine duâ etti: Rabbim! Bana tarafından hayırlı

bir nesil bağışla. Şüphesiz sen duâyı hakkıyla işitensin, dedi. 232

35- Zekeriyya mihrapta kalkmış salât (duâ) ederken melekler ona şöyle

nidâ ettiler: Allah sana, kendisi tarafından gelen bir kelime'yi tasdik edici, efendi,

iffetli ve sâlihlerden bir peygamber olarak Yahya'yı müjdeler. 233

Şu ana kadar salât kavramının arka çıkmak arkasından gitmek destek olmak

manalarının üzerine vurgu yapıldığını gördük. Salâtın bir de duâ manası vardır. Duâ

genel mânâda çağırmak, davet etmek anlamına özelde Allah’ın yardımını çağırmak,

Allah’a niyaz etmek anlamına gelir. Hz. Zekeriya mihrapta salât ederken melekler

ona nidâ ediyorlar. Burada Hz. Zekeriya niyaz halinde olduğu anlaşılıyor.

36- Rabbinize boyun bükerek gizlice duâ edin. O haddi aşanları sevmez. 234

37- De ki: duânız olmazsa, Rabbim size ne diye değer versin?

Yalanladınız onun için azap yakanızı bırakmayacaktır!235

38- Kullarım sana, beni sorarsa : Ben çok yakınım. Bana duâ ettiği vakit

duâ edenin duâsına karşılık veririm. O halde (kullarım da) benim dâvetime uysunlar

ve bana inansınlar ki doğru yolu bulalar. 236

Salâtı ikâme etmek nasıl mümkün olur?

39- Sana bu kitabı, her şeyi açıklayan, Müslümanlara yol gösterici rahmet

ve müjde olarak indirdik.

231 Zuhrûf, 43/36-37-38. 232 Âl-i İmrân, 3/38. 233 Âl-i İmrân, 3/39. 234 A’raf, 7/55. 235 Furkan, 25/77. 236 Bakara, 2/186.

52

40- Böylece biz âyetleri geniş geniş açıklıyoruz ki, "Sen ders almışsın"

desinler de biz de anlayan toplum için Kur’an’ı iyice açıklayalım. 237

Öncelikle her şeyi açıklayan ve müslümanlara yol gösterici olan Kur’an’ın

eğitimini almamız gerekir. Bu eğitim aklederek, düşünerek, özümseyerek Kur’an’ı

okumamız ve onun Furkan özelliğini kazanma gayretlerimiz ile oluşacaktır. Allah’ın

bize gönderdiği mesajı öğrenmeden onun emir ve yasakları doğrultusunda bir hayat

sürdürmemiz, salâtı ikâme etmemiz nasıl mümkün olabilir?.

41- De ki: Ben, sadece, vahiy ile sizi ikaz ediyorum. Fakat, sağır olanlar,

ikaz edildikleri zaman bu çağrıyı duymazlar. 238

42- Bu Kur’an bana, kendisiyle sizi ve ulaştığı herkesi uyarmam için

vahyolundu. 239

43- Âlemlere uyarıcı olsun diye kuluna Furkan'ı indiren, Allah, yüceler

yücesidir. 240

44- Ey iman edenler! Eğer Allah'tan korkarsanız O, size Furkan var eder.

(iyi ile kötüyü ayırdedecek bir anlayış verir), suçlarınızı örter ve sizi bağışlar. Çünkü

Allah büyük lütuf sahibidir. 241

Yukarda salatı ikame etmek için bir eğitimin gerekliliğinden bahsetmiştik. Bu

eğitimin iki boyutu vardır. Birincisi ilim, ikincisi tatbikat. Günümüzde işin ilim

kısmını halletmek nispeten kolay. Kur’an tasnif edilmiş bir kitap olarak elimizde,

çoğu okuma yazma biliyor, herkes kendi lisanında bir Kur’an meali temin ederek

Allah’ın mesajını öğrenebiliriz. Bir de Kur’an’ın indiği yılları göz önüne alalım.

Allah Rasûl’ü vasıtası ile bir din gönderiyor, Rasûl’ün sağlığında ayetler inmeye

devam ediyor, inananların elinde tasnif edilmiş bir kitap yok ve Allah, zikrim (

Kur’an ) için salâtı ikame edin, onunla uyarın, onunla hayatınıza yön verin

buyuruyor. Kur’an’ı nasıl öğrenecek ve öğretecekler? Bir de toplumun yapısına

bakalım. Köleliğin ve feodal yapının hakim olduğu bir toplum. İnsanlar birbirlerine

237 En’am, 6/105 238 Enbiya, 21/45 239 En’am, 6/19 240 Furkan, 25/1 241 Enfal, 8/29

53

kulluk ediyor, rüku (boyun eğmek) ve secde (itaat etmek) ediyor, el etek öpüyor.

Allah'ın Rasûl’ü ve Kur’an ise kula kulluğu kaldırmak için gönderiliyor.

Yukarda anlattığımız ortamda duâ mânâsına da gelen salâtın bir tatbik

şeklinin Allah’ın Rasûl’ü tarafından müslümanlara öğretildiğini görüyoruz.

Müslümanlar Allah’ın Rasûl’ü önderliğinde günün belli vakitlerinde bir araya

gelerek Allah’a duâ ediyorlar, rüku ve secde ediyorlar, onu tesbih ediyorlar

(yüceltiyorlar) ve hem de Kur’an’ı tedris ediyorlardı. Çeşitli sebeplerle Allah

Rasûlü’nün cemaatine katılamayan mü’minler ise bu eylemi ya kendi aralarında

birleşerek ya da ferdi olarak yerine getiriyorlardı.

45- Ey iman edenler! Cuma günü salât için çağırıldığınızda hemen

Allah'ın zikrine (öğüdüne) koşun ve alış verişi bırakın. Eğer bilmiş olsanız, elbette

bu, sizin için daha hayırlıdır. 242

46- Salâtı bitirdiğinizde artık yeryüzüne dağılın ve Allah’ın lütfundan

isteyin. Allah’ı çok anın (zikredin)umulur ki kurtuluşa erersiniz. 243

Çeşitli uğraşlar içersinde her zaman bir araya gelemeyen mü’minlerin hiç

değilse haftada bir gün bir araya gelerek salât etmeleri emrediliyor. Farsça’dan

dilimize giren namaz kelimesiyle ifade edilen duâ mânâsındaki salâtı îfa ederken özel

bir hazırlık yapmamız da emredilmektedir.

47- Ey iman edenler! Salât için kalktığınız zaman yüzlerinizi,

dirseklerinize kadar ellerinizi, başlarınızı meshedip, topuklara kadar ayaklarınızı

yıkayın. Eğer cünüp oldunuz ise, boy abdesti alın. Hasta, yahut yolculuk halinde

bulunursanız, yahut biriniz tuvaletten gelirse, yahut da kadınlara dokunmuşsanız

(cinsî birleşme yapmışsanız) ve bu hallerde su bulamamışsanız temiz toprakla

teyemmüm edin de yüzünüzü ve (dirseklere kadar) ellerinizi onunla meshedin. Allah

size herhangi bir güçlük çıkarmak istemez; fakat sizi tertemiz kılmak ve size (ihsan

ettiği) nimetini tamamlamak ister; umulur ki şükredersiniz. 244

242 Cuma, 62/9. 243 Cuma, 62/10. 244 Mâide, 5/6.

54

Duâ mahiyetindeki bu özel salâtın tatbikinde köle sahibi bir müslümanın

kölesiyle aynı safta durması, boyun eğmenin, itaat ve teslimiyetin yalnızca Allah’a

yapılabileceğini simgeleyen rükû ve secdeler, sadece Allah’ı yücelten ifadeler ve

Kur’an tedrisi hep genel mânâdaki salâta hazırlık olarak yapılmaktaydı. Kulun

acizliği ve Allah’ın yüceliği ön plana çıkarılarak Allah’a teslimiyet mânâsına gelen

İslamın ihyâsı için mücadelenin bir simgesi haline gelmişti.

Müslümanlar Kur’an’ı düşünerek, öğüt alarak okumayı, onun terbiyesine

girmeyi ihmal edince, zikrim (Kur’an) için salâtı ikame edin emrini unutunca namaz

da özünü kaybederek sadece bazı şekillerden ibaret bir tatmin aracı haline geldi.

İman iddiasında bulunan insanlar Allah Rasûl’ü gibi Kur’an’a tâbi olmadıkça iman

etmiş olmayacaklarını bilmeli, salâtı ikâme ederken özel mânâda salât etmeliler.

Aşağıdaki gelecek ayetlerde salât, öncelikle batıl olan atalarının dinine arka

çıkmak, yanlış olduğunu idrak etse de atalarından kendisine miras kalanı savunmak

sonra da onun fenomenlerini yerine getirmek anlamlarına gelmektedir.

48- Onlara "Allah’ın indirdiğine uyun" dense "hayır biz atalarımızı

üzerinde bulduğumuza uyarız derler. 245

49- Onların Beyt yanındaki salâtları ıslık çalıp el çırpmaktan ibâretti

şimdi azabı tadın!246

Ayette onlar diye, Mescid-i Haram’ın koruyucusu olduklarını söyleyen, hacılara

su veren, Kâbe’yi temizleyen, Allah’a inanan, hz. İbrahim’in salâtını sürdürdüklerini

iddia eden insanlardan söz ediliyor. Günümüze uyarlarsak yetim hakkı yiyen,

insanlara zulmeden, Allah’ın zikrinden "Kur’an’dan" gafil yaşayan, din ile dünyayı

ayıran sonrada namaz kılan insanlar için "Onların salâtları yatıp kalkmaktan ibarettir.

" diyebiliriz. Tabi ki bütün hayatında salâtı ikâme eden, dine arka çıkan, Kur’an’ın

arkasından giden sonra da namaz kılan mü’minleri kastetmiyoruz..

245 Bakara, 2/170. 246 Enfâl, 8/35.

55

50- De ki: "İster Allah diye çağırın(dâvet edin), ister Rahman diye

çağırın(dâvet edin). Hangisiyle çağırırsanız nihayet en güzel isimler onundur.

Salâtında bağırma, onda sesini fazla da kısma ; ikisinin arası bir yol tut. 247

51- (Lokman As. ın vasiyeti ) Yavrum! Salâtı ikâme et, iyiliği emret,

kötülükten vazgeçirmeye çalış, başına gelenlere sabret. Doğrusu bunlar,

azmedilmeye değer işlerdir. 248

Hz. Lokman’ın oğluna salâtı ikâme etmesini (Allah’ın emirlerini, dinini ayağa

kaldırmasını) vasiyet ederken dikkat etmesi gereken şeyleri de anlatıyor. Salâtı ikâme

ederken iyiliği emredip kötülükten vazgeçirecek, başına gelenlere sabredecek,

insanlara yanağını bükmeyecek, bağırıp çağırmayacak.

52- Biz de Musa ve kardeşine: Kavminiz için Mısır'da evler hazırlayın ve

evlerinizi kıble yapın, (yönelinecek yerler yapın)salatı ikâme edin. (Ey Musa!)

Müminleri müjdele! diye vahyettik. 249

53- "Ey Rabbimiz! Ben zürriyetimden bir kısmını senin Beyt-i

Harem'inin (Kâbe'nin) yanında, ziraat yapılmayan bir vâdiye yerleştirdim. Rabbimiz

salâtı ikâme etsinler diye. Sen de birtakım gönülleri onları sever yap ve onları çeşitli

meyvelerle besle ki şükretsinler. 250

Tüm bu ayetler ve bilgiler ışığında Kur’an’da genel anlamda “salât” kavramını

destek, yardım, ve çaba olarak; özel anlamda ise, namaz ve duâ olarak gördük.

Kavramın etimolojik tahlilinde, Kur’an’daki geçtiği anlamlar doğrultusunda salât

kavramının Ahzâb sûresindeki “Allah ve melekleri peygambere salât ederler, ey

iman edenler siz de ona salât ve selâm edin” ayetinin anlamı yapılan bu araştırmaya

göre şunlar olmalıdır:

247 İsrâ, 17/10. 248 Lokman, 31/17. 249 Yunus, 10/87. 250 İbrahim, 14/37.

56

“Allah ve melekleri Peygamber’e salat ederler, ey Mü’minler! siz de…….. :

1- Hz. Peygamber’in getirdiği dini yaşayın, O’na destek olun. (fiili salât )

2- Hz. Peygamber’e ittibâ edin, O’nu koruyun, misyonuna sahip çıkın (fiili

salât)

3- Hz. Peygamber’in sünnetini, O’nun örnekliğini yaşayın, ( fiili salât)

4- Hz. Peygamber’i gönülden sevin ve O’nu her durumda yüceltin ( hem

fiili hem sözlü salât)

5- Hz. Peygamber için dua edin O’na bolca salavat getirin. ( sözlü salât)’tır.

2. Selam Kavramı

Bu kelime sözlükte selâmlama, selamet, kurtuluş anlamlarına gelmektedir.

Teslim ve bütün ifatlardan, noksanlıklardan, kerih görülen şeylerden selâmet bulma, 251 emin olma mânâsında “selleme” fiilinden masdardır. 252 Salât konusunda birçok

yerde ve eserde hakkında fazlaca açıklama yapılırken selâm konusu üzerinde fazlaca

durulmamıştır. Bunun sebebi: “ ve sellimû” emrinin manası: “Onun hükmüne tam bir

teslimiyetle teslim olun” anlamına gelmesinden dolayıdır. Bu görüş Nihaye’de,

Serahsî’nin Mebsut’undan nakledilmiştir. Kuhistani ise selâmın manasının: “gerçek

bir itaatle iteat edip, boyun eğmek”253 anlamına geldiğini ifade etmiş ve bu görüşü

pek çoklarına nisbet etmiştir. Allah’a selâm denilmesi kendisine layık olmayan

şeylerden salim ve münezzeh olmasındandır. 254 Selâm’ın Allah’tan olması ise

“Allah seni korumayı, gözetmeyi üzerine almıştır, kefildir. ”demektir.

Hasan Basrî selâmın mânâsında üç vecih olduğunu zikretmiştir:

1- Her türlü beâl ve âfetlerden selâmet, sana ve seninle bulunanlara olsun,

bu sûretle selam masdar olur.

251Bkz. Kâdı Iyaz, age, II/60-61; Ali el-Kâri, Şerhu’ş-Şifâ II/104-105. 252 İbni Âbidin, Reddu’l Muhtâr, İstanbul 1981, I/13. 253 Selâmın boyun eğmek anlamı için bk. Ali el-Kâri, age, II/104. 254 Çantay, H. Basri, Kur’an’ı Hakim ve Meali Kerim, İstanbul 1981, III/753.

57

2- Selâm seni hıfz ve sıyânetle, ikram ve inâyette dâim, kâim ve kefil olsun.

Bu sûretle selâm Allah’ın Esma-i hünsasından olur ki selâmet veren zat-ı ecel-i a’la

demek olur. Allah’ın isimleri içinde bundan başka masdar yoktur.

3- Selâm Peygamber’e musâlemet ve inkıyâd (boyun eğme) mânâsındadır

ki teslim de budur. 255

Mevdudi’ye göre selâmın iki anlamı vardır:

1- Her türlü hata kusur ve eksiklikten uzak olmak.

2- Barış içinde olmak ve başkasına karşı çıkmaktan sakınmak.

O halde Hz. Peygamberle ilgili olarak “sellimu, teslima” emri şu anlama gelir:

Onun iyilik ve emniyeti içinde olun. Ona karşı çıkmaktan sakının ve samimiyetle ona

boyun eğin. 256

Nitekim Kur’an’ı Kerim de selâm kavramının anlamı Hz. Peygamber’e

teslimiyet ve boyun eğme anlamı olarak vermiştir. Âyet ise şöyledir:

“Rabbin hakkı için, onlar aralarında çekiştikleri şeylerde hakem yapıp sonra

verdiğin hükümde nefisleri hiçbir darlık duymadan tam bir teslimiyetle boyun

eğmedikçe, iman etmiş olamazlar”257

Istılahta ise selâm: Barış, esenlik, rahatlık; Müslümanların birbiriyle

karşılaştıkları zaman, karşılıklı olarak sağlık ve esenlik dileklerini sunmaları, yani

birinin diğerine “selâmün aleyküm” ( selâm sizin üzerinize olsun, Allah her türlü

kazâdan ve belâdan korusun!) demesi; diğerinin ise: “ ve aleykümü’s selâm ve

rahmetullahi ve berâkâtuh “( Allah’ın selâmı, rahmet ve bereketi sizin de üzerinize

olsun) şeklinde cevap vermesi anlamına gelen bir İslam ahlakı terimidir. 258 İslam

toplumu içinde selâmı yaymak hem Allah’ın emri ve hem de Hz. Peygamber’in

sünnetidir.

255 Çantay, H. Basri age, III/753; Kadı Iyaz, eş- Şifâ bi Tarif-i Hukûki’l Mustafâ, ( Şifa-i Şerif, Terc. Naim Erdoğan, Hüseyin S. Erdoğan) İstanbul 1977, s. 446 256 Mevdûdi, Ebu’l A’la, Tefhîmu’l Kur’an, İstanbul 2003, IV/ 451. 257 Nisa, 4/ 65. 258 Ali el-Kâri, age, II/104; Yazır, Elmalılı Hamdi, Hak Dini, VI/175.

58

En’am suresi 54. ayette Hz. Peygamber’e şu şekilde hitap edilir:

“Ayetlerimize inanalar sana gelince onlara deki: selâmün aleyküm (selâm

size)!”

Nûr suresi 27. ayette:

“Ey inananlar! Evlerinizden başka evlere izin almadan, seslenip sahiplerine

selâm vermeden girmeyiniz. Eğer düşünüyorsanız bu, sizin için daha iyidir.

Yine Nisa 88. ayette şöyle buyrulmaktadır:

“ Size selâm verilince, bu defa güzel bir karşılık ile selâm veriniz veya onu

tekrar ediniz. ”

Müslümanlar arasında, bir dostluk ve iyi niyet işareti olan selâmı vermek

sünnet; almak ise farzdır. 259

Hz. Peygamberde, birçok hadislerinde selâmın önemi ve yaygınlaştırılmasının

gereği üzerinde durmuştur. Bir sahâbi Hz. Peygamber’e: “İslamın hangi işi daha

hayırlıdır” diye sorduğunda, Rasûlüllah şöyle buyurmuştur: “Yemek yedirmen,

tanıdığına ve tanımadığına selâm vermendir. ”260 Yine Peygamber şöyle

buyurmuşlardır: “ İman etmedikçe cennete giremezsiniz; birbirinizi sevmedikçe,

olgun bir imana sahip olamazsınız. Size yaptığınız takdirde birbirinizi seveceğiniz bir

şeyi haber vereyim mi? Aranızda selâmı yayınız!.... ”261 “ Şüphesiz ki, Allah katında

insanların en iyisi, önce selâm verendir. ”262 Hadislerinde ise, selâm vermede acele

etmenin daha sevap olduğu anlaşılmaktadır.

Netice itibarıyla ve konumuz gereği selâm sözcüğü Hz. Peygamber ile ilgili

olarak, O’na teslim olma anlamında şunu ifade eder: O’na duâ edin, tüm kalbiniz ve

259 Yazır, Elmalılı Hamdi, Hak Dini, VI/175. 260 Buhârî, İman, 6-20. 261 Müslim, İman, 93. 262 Ebû Dâvûd Edeb, 133.

59

ruhunuzla O’nunla işbirliği içinde olun, O’nun örnek- önder kişiliğine teslim olun.

Tebliğ ettiklerine karşı çıkmaktan sakının ve bu ilkelere samimiyetle uyun.

3. Salât ve Selam Arasındaki Fark

Salât ve Selâm’ın yaptığımız tarif ve açıklamalarından aralarındaki fark az

çok anlaşılmaktadır. Bununla beraber, önemli bir fark olarak “salât”ın ölülere,

”selâm”ın dirilere has kılındığı zikredilmektedir. Yani “salât” ölüler için kullanılır,

“selâm” ise diriler için. 263

Dikkat edilirse; Hz. Peygamber’e hem dirilere hitab edilen selâm, hem de

ölülere hitap edilen salât lafızlarıyla duâ edilmektedir, salât ve selâm okunmaktadır.

Çünkü Peygamber’in her iki vasfı da üzerinde taşıdığı zikredilmektedir. Yani hakiki

mânâda vefat etmiştir. “Her nefis ölümü tadıcır. ”264 Hatta Hz. Ebu Bekir ( ö.

13/1634) Peygamber’in vefatından sonra “Her kim Muhammed’e ibâdet ediyorsa,

bilsin ki o ölmüştür; fakat her kim Allah’a ibadet ediyorsa, bilsin ki o ölmez”265

dediği meşhurdur. Fakat mecazi mânâda diri kabul edilmektedir. Nitekim,

“Mü’minler ölmezler, ancak dâr-ı bekâya intikal ederler” denilmiştir. Aynı şekilde

âyeti kerime’de “ Şehitlere ölüler demeyiniz, Onlar Rableri katında diridirler, fakat

siz bilemezsiniz. ”266 buyrulmuştur.

Şehitler Allah katında diri olursa, onlardan daha büyük olan Peygamber’in de

diri olacağı inanalar için gayet açık ve mâkuldur. Bu konu ile ilgili Rûhu’l Beyân’da

geniş bilgiler vardır. İsmail Hakkı Bursevî Suyûti’den nakillerde bulunmakta ve

geniş bilgiler vermektedir. 267 O halde şehitlerin Allah katında diri olmaları gibi,

onlardan üstün olan Peygamberler de diridir. Fakat bu diri olma hakîki mânâda değil

mecâzi mânâdadır. Nitekim bir çok hadiste, Peygamber ümmetinin selâmının

263 Bursevî, İsmail Hakkı, Rûhu’l-Beyân, İstanbul h. 1389, VII/221; Efendi, Ramazan Hâşiyet-i Maksûd bi hamîşihi fi Mecmuâti’s-Sarf, İstanbul trs, s. 178. 264 Enbiyâ, 21/ 85. 265 Âl-i İmrân, 3/144. 266 Bakara, 2/154. 267 Bursevî, İsmail Hakkı, age, VII/222.

60

kendisine ulaştırıldığını söylemektedir. 268 Salât ve selâm’ın Peygamber’e ulaştığında

şüphe ve ihtilaf yoktur. 269

Bir hadiste, “üzerime salat eden kimseye karşı Allah rûhumu iâde eder ve

selâmını alırım” buyrulmuştur. 270 Hatta sahâbe-i Kiram “ Ya Rasûlüllah, sana nasıl

salat edelim, sen çürümüş olacaksın” dediklerinde Peygamber “ Allah, Nebilerin

cesetlerini yeryüzüne haram kılmıştır”271 diye cevap vermiştir.

“Salât” ve “selâm arasındaki bir diğer fark; salât’ın gâib için kullanılmasına

karşılık, selâm’ın hazırda bulunan için kullanılmasıdır. 272 Kabir ziyaretlerinde

ölülere selâm verilmesi de hazır kimseye verilmesi kabilindedir. 273 Yani mecaz

cihetindendir. Yoksa Selâm’ın diriler için kullanıldığını nakletmiştik. Sanki, ölü,

kabrini ziyaret edenleri tanıyıp selâmını almaktadır. Bu konu ile ilgili de hadisler

olduğu bilinmektedir.

4. Salâtı Emreden Ayetin Nuzul Ortamı

Sûrelerin ve Kur’an’daki anlatılan olayların tam olarak anlaşılmasında hiç

şüphesiz ki yegâne etken âyetlerin nuzül sebeplerinin iyi bilinmesidir. Her âyetin bir

nuzül ortamı ve sebebi vardır. Ahzâb suresinin nuzül sebebi ise şudur:

Ahzâb sûresinde Peygamber’e salât ve selam edilmesine neden değinildiği

aslında konuların akışından kolayca anlaşılabilir. Surenin indirildiği Mekke dönemi

bütün İslam düşmanlarının İslam’ın başarısını kıskandıkları bir dönemdi. 274 Mekkeli

müşrikler Hz. Peygamber’i lekeleyerek, O’nun, İslam ve Müslümanların her gün

daha da güçlenmesine sebep teşkil eden ahlâki mükemmelliğine gölge düşürmeyi

planlıyorlardı. Allah bu ayeti gönderdiğinde şartlar böyleydi. 275 Mevdudi tefsirinde

268 Nesâi, Sehv 46; Dârimi, Rikak, 58; Ahmed b. Hanbel, Müsned, I/387-441-452. 269 Kâdı Iyaz, age, II/657. 270 Ebû Dâvud, Menâsik, 96; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II/527, Kâdı Iyaz, age, II/657. 271 Ebû Dâvud, Salât 201; Nesâi, Cum’a 5; İbn Mâce, İkâmet 79, Cenâiz 65; Nâsıf, Mansur Ali, et- Tac’ıl Cami’ li’l-usul fi Ehâdisi’r-Rasûl ( şerh. Gayetu’l Memul), İstanbul trs, I/292. 272 İbn. Kesîr, Hadislerle Kur’an’ı Kerim Tefsiri, (Terc. Bekir Karlığa, Bedrettin Çetiner) İstanbul 1985, XII/6599; Bursevî, İsmail Hakkı, Ruhu’l Beyan, VII/288. 273 Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/228. 274 Sâbûni, M. Ali, Revâiu’l Beyân Tefsîru Âyâti’l Ahkâm Mine’l Kur’ân, İstanbul trs, II/366. 275 Age, a. y.

61

bu ayetin genişçe açıklamalarını yaparken ayetin şöyle bir manaya gelebileceğini

ifade etmektedir: “ Kafirler, müşrikler ve münafıklar, Hz. Peygamber’in görevinin

başarısızlığa uğraması için ona ne kadar iftira atsalar ve gözden düşürmeye çalışsalar

da sonuçta başarısızlık ve rezaletle karşılaşacaklardır. Çünkü ben Peygamberime

karşı merhametliyim ve bütün kâinatı idare eden melekler de onun

destekleyicisidirler. 276

Hz. Muhammed’in düşmanları O’nu suçlayıp aşağılayarak hiçbir şey elde

edemezler, çünkü ben O’nun ismini yüceltiyorum, ve melekler de sürekli O’na saygı

ve sevgi göstermektedirler. Benim rahmet ve bereketim O’nunla birlikte iken ve

meleklerim “ Ey alemlerin Rabbi, Muhammed’i (s. a. s) daha yüce makamlara çıkar,

O’nun dinini yay ve geliştir” diye gece gündüz sürekli dua ederken, onlar fitne ve

tuzaklarıyla Peygamberime hiçbir şekilde zarar veremezler. ”277

Başka bir ifadeyle Allah bu surede şunları beyan ediyor: “Ey Allah’ın Rasûl’u

Muhammed (s. a. s) vasıtasıyla doğru yola ulaşanlar, O’nun gerçek değerini takdir

etmek ve size olan büyük nimetleri sebebiyle ona şükran duymalısınız. Siz cahiliye

karanlıklarında kaybolmuştunuz size bilgi ışığını ulaştırdı. Ahlâken çökmüştünüz

ahlâkın yüceliklerine ulaştırdı da bugün çevrenizdekiler bu yüzden sizi kıskanıyor.

Barbarlık ve vahşete dalmıştınız O sizi yüksek bir medeniyete ulaştırdı. Kafirler, size

bu nimetleri verdi diye ona düşman oldular. Yoksa şahsen O hiç birine zarar

vermemiştir. Bu nedenle O’na şükran ve minnetinizin ifadesi olarak siz O’na bu

insanların düşmanlık ve kinlerine eşit veya ondan daha fazla sevgi beslemelisiniz;

onların suçlama ve aşağılamalarından daha ateşli bir şekilde O’nu yüceltmeli ve O’na

saygı duymalısınız. Onların kötülük isteklerine karşılık siz daha içten bir şekilde

O’nun iyiliğini istemeli ve meleklerin gece gündüz O’na dua ettikleri gibi siz de dua

etmelisiniz. “Ey Alemlerin Rabbi, senin Peygamberin nasıl bize sayısız nimetlerle

bulunmuşsa, sen de O’na sınırsız ve sonsuz rahmetini göster, O’nu bu dünyada en

yüksek makamlara ulaştır ve ahirette de sana en yakın olma şerefini bahşet. ”278

276 Mevdudi, Tefhimu’l Kuran İstanbul 2003, IV/450-451. 277 Age, ay. 278 Age, a. y.

62

Gerçekten de Ahzâb sûresi 56. ayetin diğer ayetlerle ilişkisine ve ele aldığı

konulara bir bütünlük içinde bakarsak, bu dönem Hz. Peygamber’in zorluklar ve

sıkıntılar içerisinde olduğu bir dönemdir. Risalet’in meşakkatli ve en ağır zamanları

yaşanmaktadır. Bu zor geçen yıllara ve sıkıntılar içerisindeki o döneme kısa bir

yolculuk yaptığımızda ise; bir tek kendisinin değil çevresindeki eşi, dostu,

arkadaşları, kısacası Peygamber’e iman edenlerin tümünün zor günler yaşadığını

rahatlıkla söyleyebiliriz. Mesela, mü’minlerin annesi Hz. Aişe’ye iftirada

bulunuluyor, Hz. Ali münafıklar tarafından tenkit ediliyor ve saldırılara maruz

kalıyor…. özet olarak da Allah Rasûlu ve çevresindekiler incitiliyordu. 279

Salât ve selâmı emreden ayet kendinden daha önce zikredilen “Resulullah’ı

incitmemek müminlerin şanındandır” şeklindeki hükmün sebebi de olabilir. Sanki

şöyle denilmektedir: “Onu üzmeniz size yaraşan bir davranış değildir. Zira Allah da

melekler de ona salat eder”. Durum böyle olunca O sadece saygı ve ikrama lâyıktır

demektedir. 280

Gözden kaçırılmaması gereken bir husus da; ayet devamlılık ifade temek için

isim cümlesiyle ve inne ile te’kidli olarak başlamakta, bu ikram ve ta’zimin zamanla

birlikte devamlı bir şekilde yenilendiğine işaret etmek için son tarafı itibarıyla fiil

cümlesiyle sona ermektedir. 281

İşte bu ayetin indirildiği zamanı, müminlerin içinde bulundukları şartları göz

önünde bulundurduğumuzda salât ve selâm kavramlarının sadece duâ ve ta’zimden

mi yoksa destek ve Allah’ın dinine yardım dan mı ibaret olduğunu rahatlıkla

anlaşılabilir. Said Havva, tefsir’inde, Nesefi’den naklen bu ayetin anlamını: Hz.

Peygamber’in emir ve hükümlerine kayıtsız şartsız bağlanın, ona yardımcı olun”

şeklinde aktarmıştır282. Kanaatimizce Ahzâb sûresindeki salât ve selâmı emreden

ayetin anlamı hem o zaman için, hem günümüz için hem de kıyamete kadar en ön

plânda ve gerekliliğiyle de, fiili olarak destek, yani Rasûlullah’ın getirdiği şeriatı

yaşamak, koruyup kollamak olmalıdır.

279 Vehbe Zuhayli, Tefsirü’l Münir, XI/391. 280 Age, a. y. 281 Sâbûni, age, II/366. 282 Havva, Said, el- Esas Fi’t-Tefsir (çev. M. Beşir Ersoy) İstanbul 1989, XI/462-463.

63

Son olarak şunları söyleyelim ki: her nekadar salât ve selamın sözlü olarak nasıl

getirileceği, salavat getirmenin fazileti ve mükafatları hakkında sağlam ve güvenilir

rivayetler varsa da bunlar ilk dönem itibarıyla çok az sayıdadırlar. 283 Bu tür

rivayetlerin zaman içerisinde çoğalması ise bazı sufi ekollerin, vaya din

tebliğcilerinin, vaizlerin elinde abartılarak aktarılması şeklinde ortaya çıkmış olabilir.

Ahzâb sûresinde geçen “salat” kavramı ile hadislerdeki rivayet edilen “salat”ın

anlamına baktığımızda; Ahzâb sûresinde fiili salatttan, yani destekten bahsedilirken,

rivayetlerde aşırı bir şekilde hep sözlü duayı içeren salat kavramını görmekteyiz.

Konunun burasında ise bu iki durum arasında bir anlama, veyahut da bir aktarma

probleminin mevcudiyeti açıkça ortaya çıkmaktadır. Salatın sözlü dualar şeklinde

yapılabildiğini ve bunun bizzat peygamber tarafından öğretildiğini de inkar

etmemekle beraber, sözlü salatın asıl anlamdaki “salat” kavramı içerisinde en son

anlam olduğu ve sözlü şekilde de yapılsa bile yine bir eylemselliği içerdiğini

söylemek en doğrusu olsa gerekir.

5. Salât Ve Selamın Sözlü Duâ Olarak Ortaya Çıkışı

Hz. Muhammed’in getirdiği şeriatın esaslarına sımsıkı bağlı olan ve O’na

hürmet ve saygıda kusur etmeyen sahâbe elbetteki ayette geçen “salât ve selâm edin”

emrinin en başta ona yardım, koruma, destek, saygı…. vs gibi fiili eylemler

olduğunu biliyor ve buna göre de hayatlarını sürdürüyorlardı. Onun yolunda ve

O’nun için en ağır işkencelere maruz kalmaları284, Hz. Peygamber için her şeylerini

feda etmeleri285 de bu durumu, yani O’na yapılacak salâtın anlamını ne derecede

anlamış ve hayatlarına aksettirmiş olmalarının apaçık göstergesidir. 286 Sahabenin bu

şekilde bir hayat sürmeleri ve Hz. Peygamber’i kendi canlarından daha çok

283 İslamoğlu, Mustafa, Üç Muhammed, s. 111-12-13. Bu kitapta İslamoğlu salavatın fiili destek olduğuna ve salavat getirmek ibâresinin yanlış olduğuna vurgu yaparak ilgili rivayetlerin ilk dönemlerde çok az olduğunu iddia ediyor. 284 Köksal, Mustafa Asım, İslam Tarihi ( Mekke Devri) İstanbul 1981 s. 344-45. 285 Sahâbenin her şeyini Hz. Peygamber için feda etmesi hakkında geniş bilgi için hadis kaynaklarının “Menâkıb” ile ilgili bölümlerine bakılabilir. Mesela bk. Buhâri, Menâkıb ( Sahîh’in 61. kitabı); Fedâilü Ashâbi’n-Nebi (s. a), ( Sahîh’in 62. kitabı) veya Menâkıbu’l-Ensar, (Sahîh’in 63. kitabı) ayrıca adı geçen bölümlerin şerhlerine de bakılabilir. Örneğin bk. Aynî, Umde, XII/122-395, XIV/3-61. 286 age, a. y.

64

korumaları onların Hz. Peygambere sadece sözlü olarak salat etmediklerinin de bir

göstergesi olsa gerekir.

Fakat kanaatimiz odur ki; sözlü olarak ona salât ve selâm (dua) etmek, onu

yüceltmek için bizzat gidip her işlerini ve ibadetlerini Hz. Peygamberden

öğrendikleri gibi287, O’na sözlü olarak duanın nasıl yapılacağını da bizzat gidip

kendisinden öğrendiler. Her hâlükârda tüm işlerinde bizzat Peygamber’e danışıp da

hayatlarını sürdüren sahabi, bu konuda da Hz. Peygamberi örnek aldı ve bu dua

şeklini Hz. peygamberden öğrendiler.

Bu emir geldiğinde ( Hz. Peygamber’e salat edin) sahabeden birçoğu Hz.

Peygamber’e: “ Ey Allah’ın Rasûl’u bize nasıl selâm vereceğimizi ( yani namazda

esselamü aleyke ve eyyühen nebiyyü ve rahmetullahi ve berekâtühü demek, selâm

verirken de esselamu aleyke ya Rasûlullah demek) öğrettin, fakat biz sana nasıl salat

edeceğiz…?288diye sordular bu soruya cevap olarak Hz. Peygamber çeşitli vesilelerle

aşağıda sunacağımız bir çok farklı salat ve metotları öğretmiştir.

Kab’b b. Ucre: “ Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ âl-i Muhammedin

kema salleyte alâ İbrahîme ve alâ âl-i İbrahîme inneke Hamîdun Mecid”. Bu salavat,

lafzında ufak tefek değişiklerle, Buhâri, Müslim, Dâvud, Tirmîzi, Nesâi, İbn. Mâce,

Ahmed b. Hanbel, Abdur-Rezzak, İbn. Cerir ve İbn. Ebî Şeybe tarafından Kab b.

Ucreden rivâyet edilmiştir. 289

İbn Abbas: Ufak tefek bazı değişiklerle İbni Abbas’tan aynı salavat rivâyet

edilmiştir. 290

Ebû Humeyd Sa’idi: “ Allahümme salli alâ Muhammedin ve ezvâcihi ve

zürriyâtihi kemâ salleyte alâ İbrahîme ve alâ âl-i İbrahîme ve bârik alâ Muhammedin

ve ezvâcihî ve zürriyetihî kemâ bârekte alâ âl-i İbrahîme inneke hamîdun mecid. 291

287 Mesela bu duruma, Hz. Peygamber’in abdest bozmaya varıncaya kadar ashâbını eğitmesini örnek gösterebiliriz. Bk. Nesâi, Tahâret 37. 288 Buhâri, De’avat 33, Enbiya 10; Müslim salât 65-69; Ayrıca bk. Ebû Dâvud, Salât 179; Nesâi, Sehv 54; İbn Mâce, İkame 25. 289 Mevdûdi, age, IV/452; Kâdı Iyaz, age, (Terc. Naim Erdoğan, Hüseyin S. Erdoğan) s. 455-56. 290 Age, a. y.

65

Ebû Said el Hudrî: “Allahümme salli alâ Muhammedin abdike ve Rasûlike

kemâ salleyte alâ İbrahîme ve bârik alâ Muhammedin ve alâ âl-i Muhammedin kemâ

bârekte alâ İbrahim”. 292

Ebû Said Bedrî: “ Allahümme salli alû Muhammedin kemâ salleyte alâ

İbrahîme ve alâ âl-i İbrahîme ve bârik alâ Muhammedin ve alâ âl-i Muhammed kemâ

bârekte alâ İbrahîme fil âlemin, inneke hamidün Mecid. ”293

Bureyde el- Huzâi: “Allahümme-ec’al salâteka ve rahmeteke ve berakâtihe alâ

Muhammedin ve alâ âl-i Muhammedin kemâ ce’alteha alâ İbrahîme inneke hamîdun

mecid. ”294

EbuûHureyre: “ Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ âli Muhammedin ve

bârik alâ Muhammedin ve alâ âl-i Muhammedin kemâ salleyte ve bârekte alâ

İbrahîme ve alâ âl-i İbrahim fil âlemin, inneke hamîdun mecid. ”295

Bütün bu salavatlar lafızları farklı olmakla birlikte aynı anlama sahiptirler. 296

Ancak bunlarla ilgili birkaç nokta çok iyi anlaşılmalıdır:

1- Bütün bunlarda Hz. Peygamber Müslümanlara kendisine, salât göndermenin

en iyi yolunun Allah’a: “ Allah’ım Muhammed’e salât et” diye dua etmek isteğini

söylemektedir. Bunu tam anlamıyla kavrayamayan kimseler, “Allah bize Rasûlune

salât etmemizi emrediyor, fakat biz buna karşılık Allah’tan O’na salât etmesini

istiyoruz” diyebilirler. Aslında Hz. Peygamber (s. a. s) Müslümanlara şöyle talimat

vermiştir. “Siz isteseniz de bana salât göndermekte tam adil olamazsınız. Bu nedenle

sadece Allah’a bana salât etmesi için dua edin. ”297 Müslümanlar tabiki Hz.

Peygamber’in derecesini yükseltemez, sadece Allah yükseltebilir. Müslümanlar

kendilerine verdiği nimet ve ihsanları Hz. Peygamber’e tam anlamıyla ödeyemezler,

bunlardan ötürü sadece onu Allah mükafatlandırabilir. Allah Müslümanlara yardım

291 Age, a. y. 292 Mevdûdi, age, IV/452; Kâdı Iyaz, age, s. 455-56. 293 Bkz. age, a. y. 294 Bkz. age, a. y. 295 Bkz. age, a. y. 296 İlgili rivayetler için krş, Mevdûdi, age, İstanbul 2003, IV/452. 297 age, a. y.

66

ve desteğini göndermedikçe onlar Peygamber’in adını yüceltme ve dini hakim kılma

işinde bir başarı kazanamazlar. Öyle ki Hz. Peygamber’in sevgisi mü’minlerin

kalplerine ancak Allah’ın yardımı ile yerleşebilir. Aksi takdirde şeytan çeşitli şüphe

ve aldatmalarla O’ndan inananları çevirir. O halde Hz. Peygamber’e hakkıyla salât

göndermenin tek yolu Allah’a, O’na salat etmesi için dua etmektir. “ Allahümme

salli alâ seyyidina” diyen bir kimse aslında Allah karşısında kendi acizliğin kabul

ediyor ve: “ Allah’ım ben Rasûlune gerektiği gibi salât gönderemem. Bu yüzden sana

yalvarıyorum, benim yerime sen ona salât et ve bu hususta benden dilediğin hizmeti

al diyor.

2- Hz. Peygamber bu duayı sadece kendisine hasretmemiş, ashabını,

hanımlarını ve soyundan gelenleri de buna dahil etmiştir. Hanımları ve soyundan

gelenlerle ne kastedildiği bellidir. “Âl” kelimesi ise sadece Hz. Peygamberin ev

halkını değil, onu takip eden ve onun sünnetine uyan herkesi içine alır. 298 Sözlük

anlamı olarak “ehl ile âl” kelimeleri arasında belirli bir fark vardır. Bir kimsenin âl-i

dendiğinde, akrabası olsun olmasın o kimsenin arkadaşları, dostları ve yardımcıları

anlaşılır. Bir kimsenin ehli dendiğinde ise dostu ya da yardımcısı olsun olmasın o

kimsenin akrabaları anlaşılır299.

Kur’an âl-i Firavn kelimesini on dört yerde kullanmıştır, fakat bunların

hiçbirinde sadece onun ev halkı kastedilmemiş Hz. Musa’ya açtığı savaşta ona

taraftar olanlar kastedilmiştir. 300 O halde Muhammed’in yolunda olmayan kimseler,

onun ev halkından, akrabalarından bile olsalar Âl-i Muhammed’den değildir. Bunun

tam tersine onun yolundan gidenler, onunla uzaktan bile hiçbir akrabalıkları olmasa

bile Âl-i Muhammed’dendir. Fakat Hz. Peygamber’e hem kan bağı ile bağlı olan

hem onun yolundan giden ev halkı, Âl-i Muhammed demeye daha layıktır. 301

3- Hz. Peygamber tarafından öğretilen tüm bu salavat şekillerinde, O’na, Hz.

İbrahim ve onun al-i’ne indirilen salât, rahmet ve bereketin aynısını indirmesi için

298 Bk. Özel, Ahmet, “Âl” md., DİA, İstanbul 1988, II/305. Ayrıca bkz. İ. Hakkı, Furuk, s. 156. 299 Age, a. y. 300 Mesela ayetlerin anlamı için bkz, Bakara 49-50; Âli İmran, 11; A’raf 130; Mü’min 46. 301 Mevdûdi, age, IV/453.

67

Allah’a dua edilmektedir. Bazı kimseler bunu anlayamamışlardır. Alimler bu konuyu

farklı şekillerde yorumlamışlardır.

Mevdudi’ye göre bunun anlamı şudur:

Allah, Hz. İbrahim’e yeryüzünde başka hiç kimseye ihsan etmediği bir nimet

vermiştir. Peygamberliği, vahiy ve kitabı hidayet kaynağı olarak kabul eden bütün

insanlar, Müslüman, Yahudi, yahut da Hıristiyan olsun Hz. İbrahim’in önderliğini

kabul etmiştir. O halde Hz. Peygamber’in söylemek istediği şey şudur. “ Allah’ım

Hz. İbrahim’i bütün peygamberlere inananların sığınağı yaptığın gibi, beni de bütün

inananların sığınağı yap ki, risalete inanan hiç kimse benim Peygamberliğime

inanma nimetimden maruz olmasın. 302

6. Salât ve Selam İle İlgili Rivayetler

Genel olarak sözlü salât-ı içeren ve Peygamber’e salât ve selâm getirmekle

ilgili rivayetleri aktaracağımız bu bölümde, bazı noktaları konunun başında hemen

söyleyelim ki, en baştan konu okunurken “anlama”ya yardımcı olunsun. Bir bütünlük

teşkil edilmesi açısından çalışmamızın bu kısmında, Peygambere salât ve selâm ile

alâkalı rastlayabildiğimiz tüm rivayetleri bir arada vereceğiz, gerekli açıklamalar ve

değerlendirmeler yapacağız, konuyla ilgili olarak her bir rivayeti daha sonra kendi

kategorisinde değerlendireceğiz.

1. Abdullah İbn. Amr ibn As ( radıyallahü anhüma ) Rasûlullah sallallahu

aleyhi vesellemi şöyle buyururken dinlediğini söylemiştir:

“ Kim bana bir defa salât ve selâm getirirse, bu sebeple Allah Teala da ona on

misli merhamet eder. ”303

Hz. Peygamber bu hadiste kendisine salât ve selâm edilmesini istemektedir.

Daha doğrusu konumuzun üzerine kurulduğu Ahzab suresine göre bu işi Allah

istemektedir. Allah’ın emrini Peygamber tekrar hatırlatarak dile getiriyor. Hadisin 302 age, a. y. 303 Müslim, Salât 70. Ayrıca bk. Ebû Dâvud, Vitir 26; Tirmîzi, Vitir 21; Nesâi, Ezan 37, Sehv, 55.

68

bazı rivayetlerinde, Hz. Peygamber’e bir salât getirene Allah’ın on defa merhamet

edeceği müjdesine ilaveten on günahının bağışlanacağı, manevi mertebesinin on

derece daha yükseleceği de haber verilmektedir. 304

Ashab-ı kiramdan Ebu Talha el-Ensari’nin anlattığına göre bir gün Rasûlullah

sallallahu aleyhi ve sellem mütebessüm bir çehreyle ashab-ı kiramın yanına geldi ve

Cebrail’in kendisine şu müjdeyi getirdiğini haber verdi:

“Muhammed! ümmetinden biri sana bir salât getirdiğinde benim onun

günahlarının bağışlanması için on defa istiğfar etmem, o kimsenin sana bir selâm

getirmesi halinde benim ona on selam vermem seni sevindirmez mi?”305

Hz. Peygamber’e salât ve selâm getirmek, Allah’ın rahmetini hem de

meleklerin dua ve istiğfarını kazanmaya vesile olduğuna göre, bu imkanı ve fırsatı iyi

değerlendirmek gerekir. Öyle ise:

a) Hz. Peygambere salâtü selâm getirmek Allah’ın rahmetini ve rızasını

kazanmaya vesiledir.

b) Bu sebeple Hz. Peygamber’e salât ve selâm getirilmelidir.

c) Buradaki salât’ kavramı her ne kadar (getirmek, söylemek) kelimesiyle

kullanılsa da fiili dua olarak da anlaşılabilir. İster fiili dua yani eylemsel olarak

destek ve çaba anlayalım, isterse sözlü dua olarak anlayalım her ikisi de geçerlidir.

Allah on misliyle karşılık verecektir.

2. İbn Mes’ud radiyallahu anh’den rivayet edildiğine göre Rasûlullah şöyle

buyurdu:

“ Kıyamet gününde insanların bana en yakın olanları, bana en çok salât ve

selâm getirenlerdir. ”306

304 Nesâi, Sehv 55. 305 Nesâi, Sehv, 55. 306 Tirmîzi, Vitir 21.

69

Hz. Peygamber’e çokça salât ve selâm getirebilmek için onu çok sevmek

gerekir. Zira insan sevdiğini dilinden düşürmez; onu her fırsatta anar. Rasûlullah’ı

anıp yad etmenin özel bir usûlü vardır. O da adı zikredilince, “Allahümme salli alâ

Muhammed” veya “Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ âl-i Muhammed” yâhut

“sallallahu aleyhi ve sellem” demektir.

Rasûlullah’ın dindeki ve Allah katındaki yerini ve önemini gerektiği şekilde

kavrayamayanlar, ben Allah’ı daha çok seviyor ve her fırsatta onu anıyorum ayrıca

Hz. Peygamber’i anmaya ne gerek var? diye düşünebilirler. İnsanın en fazla sevip

sayması gereken şüphesiz Allah Teala’dır. Ona beslenecek muhabbeti ve hürmeti bir

başka muhabbet ve hürmetle kıyaslamak elbette mümkün değildir. Bununla beraber

Allah Teala Hz. Peygamber’e beslenecek sevgi ve saygının önemini Kur’an’ı

Kerimde şöyle anlatmaktadır:

“ Ey Rasûlüm insanlara deki: Eğer Allah’ı seviyorsanız, bana uyun ki; Allah da

sizi sevsin ve suçlarınızı bağışlasın. ”307

Allah katında böylesine üstün yeri olan bir peygamber, elbette sevilmeye,

sayılmaya ve her fırsatta anılmaya layık bir kimsedir. Bu hadis doğrultusunda

alınacak mesajlar ise şunlardır:

a) Hz. Peygamber’e ahirette en yakın kimseler, onun getirdiği ilahi emirlere ve

onun misyonuna sahip çıkanlar, fiili olarak yaşayıp ona hizmet edenler ve ona

dualarıyla da en çok salât ve selâm getirenlerdir.

b) İnsan bu bulunmaz fırsatı kaçırmamak ve Hz. Peygamber’e yakın olmak için

her zaman salât ve selâm getirmeye çalışmalıdır.

3. Evs İbn. Evs radıyallahu anh’den rivayet edildiğine göre Rasûlullah

sallallahu aleyhi ve sellem şöyle buyurmuştur:

307 Âl-i İmran, 3/31.

70

“ Günlerinizin en faziletlisi Cuma günüdür. Bu sebeple o gün bana çokça salât

ve selâm getiriniz, zira sizin salât-ü selamlarınız bana sunuluyor” buyurunca, Ashab-

ı kiram:

- Ya Rasûlullah! Vefat ettiğin ve senden hiçbir eser kalmadığı zaman salât-ü

selamlarımız sana nasıl ulaşır? diye sordular. Bunun üzerine Hz. Peygamber:

“ Allah Peygamberlerin bedenlerini çürütmeyi toprağa haram kıldı” buyurdu. 308

Allah katında birbirinden değerli ve hayırlı zaman dilimleri vardır. Yılın en

hayırlı günü Arefe günü, haftanın en hayırlı günü Cuma günü, ayların en hayırlı ayı

ise Ramazan ayıdır.

Hz. Muhammed Cuma gününün faziletinden bahsederek “ Üzerine güneş doğan

en hayırlı gün Cuma günüdür”309 buyurmuştur. O halde, bu mübarek zaman dilimi

Allah katında özel bir öneme sahiptir diyebiliriz. Günlük hayatımızdan da bildiğimiz

gibi, insan hayatında özel günlerin ayrı bir yeri, bu günlerde sunulan hediyelerin

büyük bir değeri vardır. Müslümanların salât ve selâm getirmeleri Hz. Peygamber’e

sundukları birer hediye demektir. Şu halde bu hediyeleri, Hz. Muhammed’e, üzerine

güneş doğan en hayırlı günde sunulması hediyelerin daha bir değer kazanmasına

vesile olmaktadır. Hz. Peygamber de onları bu mübarek zamanlarda daha büyük bir

hoşnutlukla kabul edecektir.

Müslümanların salât ve selâmlarını Hz. Peygamber’e ulaştıran Allah Teala’nın

yeryüzünü dolaşan ve özellikle zikredenleri arayan melekleri vardır. Bunların bir

kısmının görevi, Rasûlullah’a salât ve selâm getirenleri tesbit etmek ve onların

selamını Hz. Muhammed’e götürüp sunmaktır. 310

308 Ebû Dâvud, Salât 201, Vitir 26. Ayrıca bk. Nesâi, Cum’a 5; İbn Mâce, İkâmet 79, Cenâiz 65. 309 İlgili hadis için bkz. İmam Nevevi, Riyazu’s Sâlihin Tercümesi, h. No:1149. 310 Nesâi, Sehv 46; Dârimi, Rikak 58; Ahmed b. Hanbel, Müsned, I/387-441-452.

71

Peygamber kendisine sunulan salât-ü selam-ı nasıl duyar? Hadisin devamı bu

soruya cevap teşkil etmektedir. O da peygamberlerin vucutlarının, Allah Teala’nın

onlara olan ikramı sebebiyle çürütmemesidir.

Peygamberlerin vucutlarının çürümemesi şüphesiz bir mucizedir. Ümmeti

kabrinin başında salât ve selâm getirirse bunu bizzat duyar ve selam’a cevap verir. 311

Uzaktaki bir ümmeti Peygamber aleyhisselâm’a “ Allahümme salli âla Muhammedin

ve alâ âl-i Muhammed” veya “Sallallahu aleyhi ve sellem” diye salâtü selâm

getirdikçe bu hediye kendisine sunulur. O da bu hediye yi alıp kabul ederek onu

gönderen ümmetinden memnun olur. Sonuç olarak:

a- Allah Teala peygamberlerin vucutlarını yiyip tüketmeyi yeryüzüne

yasakladığı için onların bedenleri çürümez.

b- Hz. Peygamber’e gönderilen salât ve selâmlar ona sunulur, o da bu selamı

alır.

c- Cuma günü diğer günlerden daha faziletli bir gündür. Bu sebeple Hz.

Muhammed’e gönderilen salât ve selâmları daha çok Cuma günü göndermeli ve

böylece daha çok sevap kazanılmalıdır.

4. Ebu Hureyre radıyallahu anh’den rivayet edildiğine göre Rasûlullah sallallahu

aleyhi vesellem şöyle buyurdu:

“ Yanında adım anıldığı halde bana salât ve selâm getirmeyen kimse perişan

olsun. ”312

Konumuzun daha önce geçen hadislerinde açıklandığı üzere Allah Teala’nın ve

meleklerin bile kendisine salâtü selam ettiği, hatta Allah Teala’nın “Ona siz de salât

ve selâm edin!” buyurduğu, Peygamber aleyhisselamın adını duyup da “Allahümme

salli alâ Muhammed” veya “ sallalahu aleyhi ve sellem” demeyen bir kimsenin

durumunu anlamak zordur. Müslüman olduğunu söyleyen bir kimsenin, İslam

toplumlarında canlı bir şekilde yaşayan bu adeti daha önce duymaması, bilmemesi

311 Hadisin açıklamaları için bkz. İmam Nevevi, Riyâzu’s- Saâihin (Terc. Şerh. M. Yaşar Kandemir, İsmail Lütfi Çakan, Raşit Küçük) VI/205 h. no:1402. 312 Tirmîzi, Daavat 101.

72

mümkün değildir. Bildiği halde yapmaması ise anlaşılacak ve izah edilecek gibi

değildir. Halbuki bir insan, yanında dörder kelimeden meydana geldiğini

gördüğümüz salât ve selâm şekillerinden birini söylemekte en azından on sevap

kazanacaktır. Allah Teala dilerse, şüphesiz onun mükafatını yüzlerce kat fazlasıyla

da verir. Yanında peygamber aleyhisselamın adı anıldığı halde böyle bir sevabı

önemsemediği veya peygamberine duyması gereken saygıyı duymadığı için ona salât

ve selâm getirmeyen kimsenin manevi sorumluluğu şüphesiz çok büyüktür. İlerideki

hadislerde görüleceği üzere Hz. Peygamber böyle bir kimseyi “cimri” diye

nitelemiştir. 313

Peygamberine salâtü selâm getirmeyen bir kimse de yukarıdaki hadiste

buyrulduğu üzere perişan olmayı, burnu yerde sürtülmeyi, yani hem insanlar hem de

Allah katında değersiz ve önemsiz biri olmayı hak etmiş demektir. “Burnu yerde

sürtülsün” ifadesi, bunu yerine getirmeyen kişinin böyle olacağını haber verme

anlamlarına gelebileceği gibi, Hz. Peygamber’in bu kişilere bir bedduası anlamına da

gelebilir. Her iki durumda son derece tehlikelidir. Zira bu bir ihbarsa, zaten böyle bir

durum olacaktır demektir. Şayet bir beddua ise Peygamber’in duası Allah tarafından

reddedilmeyeceğine göre, yine olacaktır demektir.

Bazı alimler bu ifadeye bakarak, peygamber aleyhisselam’ın adı her anıldıkça

ona salât ve selâm getirmenin farz olduğu sonucunu çıkarmışlar314, bazıları da bir

mecliste bir defa salât ve selâm getirmenin yeterli olacağını315, yani insanı

sorumluluktan kurtaracağını söylemişlerdir.

Bu hadisi şerifin devamı şöyledir: “ Ramazan-ı Şerife girip de bu ay çıkmadan

kendisini Cenab-ı Hakk’a bağışlatamayan kimse perişan olsun. Anne babası yaşlılık

günlerini yanında geçirip de (onları hoşnut ederek) cennete giremeyen kimse perişan

olsun. ”316

313 Ebu Dâvud, Menâsik 96. Ayrıca bk. Ahmed b. Hanbel, Müsned, II527. 314 Bk. Kâdı Iyaz, age, II/60-61; Nureddin Ali b. Sultan Muhammed Ali el- Kâri el-Herevî, Şerhu’ş Şifâ, Beyrut trs., II/103-105. 315 Yazır, E. Hamdi, age, VI/347. 316 Tirmizi, Daavat, 101.

73

özet olarak:

a- Hz. Muhammed’in adını duyan bir kimse ona salât ve selâm getirmelidir. Bu

kendisi için aynı zamanda bir ibadettir.

b- Bazı alimlere göre Hz. Peygamber’in adı her anıldıkça ona salât ve selâm

getirmek farzdır. 317

5. Yine Ebu Hureyre radıyallahu anh’dan rivayet edildiğine göre Rasûlullah

sallallahu aleyhi ve sellem şöyle buyurdu:

“ Kabrimi bayram yeri haline çevirmeyiniz. Bana salât ve selâm getiriniz. Zira

nerede olursanız olunuz sizin salât-ü selamlarınız bana ulaşır. ”318

Bayram yerleri gülüp eğlenilen, şenlik yapılan yerlerdir. Hz. Peygamber

kabrinin etrafında, bayram yerindeymiş gibi merasim ve şenlik yapılmasını doğru

bulmamakta, kabirlerin insana ahireti hatırlatacağı gerçeğinden hareketle kendi

kabrinin başında da manevi bir havaya girilmesini, onun huzurundaymış gibi

davranılmasını tavsiye etmektedir.

Kabr-i saadet’in bayram yeri haline getirilmemesi tavsiyesinin bize hatırlattığı

diğer bir husus da şu olabilir: Bayramlar yılda iki defa gelir. Hz. Peygamber kabr-i

şerifinin arada bir değil, mümkün olduğu kadar fazla ziyaret edilmesini istemektedir.

Bu iki hususu bir arada düşünmek de mümkündür. Şayet düğüne, bayrama gider gibi

rengarenk elbiseler giyinerek yılda bir iki defa kabr-i saadet ziyaret edilirse, o

mübarek makamı ziyaret etmekten alınacak manevi haz ve ibret alınmaz, duyulacak

huzur duyulmaz olur. O takdirde bu ziyaret bir nevi merasim haline gelebilir ve Hz.

Muhammd’in “ Allah’ım ! kabrimi put haline getirme”319 diyerek Allah’a sığındığı

kötü hal gerçekleşmiş olur. O halde:

317 Bkz. Ali el-Kâri, age, II/103-105. 318 Ebû Dâvud, Menasik 97. 319 Mâlik, Muvatta, Kasru’s Salât fi’s Sefer 85; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II/246.

74

a- Hz Peygamber’in kabri bir bayram havası içinde değil, manevi bir hava

içinde saygıyla ve üstün bir edeple ziyaret edilmeli, orada asla gürültü

yapılmamalıdır.

b- Medine’de ve civarında yaşayanlar Hz. Peygamber’i sık sık ziyaret etmeli,

uzakta bulunanlar ise fırsat buldukça o mübarek diyara gitmeli.

c- Salât-ü selâmlar hiç bekletilmeden Hz. Muhammed’e iletildiği için her fırsatta

O’na salavat getirilerek saygı ve bağlılık sunulması gerekir.

6. Ebu Hureyre’den rivayet edildiğine göre Rasûlullah şöyle buyurdu:

“ Bir kimse bana salât ve selâm getirdiği zaman, onun selamını almam için

Allah Teâla ruhumu iade eder. ”320

Bu hadisi ilk bakışta kavramak kolay değildir. Bir başka hadiste de “ Allah

Teâla peygamberlerin bedenlerini çürütmeyi toprağa haram kıldı” buyurmuştu. 321

Peygamberlerin ölümden sonraki hayatları nasıl bir hayattır? Sorusuna doyurucu bir

cevap vermemiz mümkün değildir. Bununla beraber şehitler hakkındaki ayetleri

düşündüğümüz zaman bu soruya zihnimizde bir ölçüde çözüm bulabiliriz.

Allah Teâla Kur’an’ı Kerim’de: “ Allah yolunda öldürülenlere ölüler

demeyiniz; bilakis onlar diridirler, lakin siz anlayamazsınız”322 buyurmaktadır. Bir

başka ayet bu konuda bize biraz daha bilgi vermeye yardımcı olmaktadır: “ Allah

yolunda öldürülenleri sakın ölü sanmayın. Bilakis onlar diridirler; Allah’ın lutuf ve

kereminden kendilerine verdikleri ile sevinçli bir halde Rableri yanında bol bol

nimetler içindedirler. ”323

Şehitleri ölü değil diri saymamız gerekeceğine göre, Allah’ın insanların en

seçkini olan Hz. Muhammed’in ruhunu ümmetinin salât ve selâmlarına cevap

vermek üzere iade ettiğine inanmak hiç de zor olmamalıdır.

320 Ebû Dâvud, Menâsik 96. Ayrıca bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, II/527. 321 Ebû Davûd, Salât 201, Vitir 26; Nesâi, Cum’a 5; İbni Mâce, İkâmet 79, Cenâiz 65. 322 Bakara, 2/154. 323 Âl-i İmran, 3/169-170.

75

Ümmetinin gönderdiği salât ve selâma karşılık vermek üzere Allah Teala’nın

iâde ettiği şeyin Hz. Peygamber’in ruhu mu, yoksa bazı alimlerin ileri sürdüğü gibi

konuşma ve cevap verme özelliği mi olduğu üzerinde kafa yormak da bizi bir sonuca

götürmez. Önemli olan ümmet-i Muhammedin getirdiği salât ve selâmların Hz.

Peygamber’e ulaşması, onun da buna karşılık olarak cevap vermesidir324. Bunun

nasıl gerçekleştiği konusu ise o kadar da önemli değildir. Doğrusunu ancak Allah

bilir.

Dünya hayatında kendisine saygı duyulan bir insanın karşısındakine itibar

göstermesi, verilen veya gönderdiren selâmı alması, şüphesiz ki o kişiyi çok

sevindirir. Gönderilen selamı almak sûretiyle Müslümanları şereflendiren kişinin Hz.

Peygamber olduğu tasavvur edilince, bu müslümanlar için çok büyük bir saadet olur!

O’nun ruhuna sunulan salavat-ı şeriflerin bizzat kendisi tarafından alındığını bilmek

O’nun ümmeti için şereflerin en büyüğü, bahtiyarlıkların en yücesi olsa gerekir.

Hadisle anlatılmak istenenleri toparlamak gerekirse:

a- Rasûlullah sallallahu aleyhi ve sellem kabrinde bizim bilmediğimiz ve

anlayamadığımız bir hayata sahiptir.

b- O’nun ruhuna sunulan salât ve selâmları bizzat alması, O‘na inanan ümmeti

için büyük bir şereftir.

c- Rahmet peygamberi tarafından salât ve selâmına karşılık verilmek gibi bir

fırsat kaçırılmamalıdır.

7. Hz. Ali’den rivayet edildiğine göre Rasûlullah sallallahu aleyhi ve sellem

şöyle buyurmuştur:

“ Cimri, yanında adım anıldığı halde bana salât ve selâm getirmeyen kimsedir.

”325

Tükenir korkusuyla malını harcamayan kimseye cimri denir. Yaygın olan

anlayış budur. Bu anlamdaki cimriden daha kötü olan ise Allah’ın Rasûlu’nun

324 Hadisin açıklamaları için bkz. Nevevi, Riyâzus Sâlihin (Terc. Şerh. M. Yaşar Kandemir, İsmail Lütfi Çakan, Reşit Küçük) VI/215 h. no:1406. 325 Tirmîzi, Daavat, 110; Ahmed b. Hanbel, Müsned, I/201.

76

ifadesiyle, yanında Peygamber aleyhisselamın adı anıldığı halde ona salât ve selâm

getirmeyen kimsedir. Hadisin bazı rivayetlerine göre Hz. Peygamber adını duyduğu

halde kendisine salât- ü selâm getirmeyen kimseyi “büsbütün” cimri diye

nitelemiştir. Çünkü bu kimse, Allah’ın Kur’an’da “ Allah ve melekleri peygambere

çokça salât ve selâm ederler, ey müminler siz de salât ve selam edin”326 emrine

uymamış, boynuna borç olan bir görevi yerine getirmemiş ve böylece Rabbinin emri

karşısında cimri durumuna düşmüştür.

Ayrıca böyle bir kimse sadece Rabbine değil kendine karşı da cimrilik

yapmıştır. Zira Rasûlullah’a salât ve selâm getirmek suretiyle kazanacağı manevi

ecre önem vermemiş, kendini elde edeceği büyük bir sevaptan mahrum bırakmış ve

bu suretle Hz. Peygamber’in buyurduğu gibi “büsbütün” cimri olup çıkmıştır. Bu

rivayete bakarak şunları söylemek mümkündür:

a- Peygamber mü’minlerin ebedi saadeti kazanmalarına vesile

olduğu için ümmetinin ona karşı çeşitli görevleri vardır. Bunlardan biri de, adı

duyulduğu zaman kendisine salavat getirmektir.

b- Cimrilerin en fazlası, Hz. Peygamber’in buyurduğu gibi yanında

Rasûlullah’ın adı anıldığı halde ona salât ve selâm getirmeyen kimsedir.

Hz. Peygamber’e salavat getirmek konusunda, konunun önemini ve

luzumunu anlayamayan, bu emrin Allah’ın bir emri olduğunu bile bile gizleyip Hz.

Peygamber için “Övülmek ve adından çok bahsedilmesini isteyen bir

peygamberdir”327 diyenler vardır. Böyle bir iddianın doğruluk vasfı kazanması tüm

İslam tarihi kaynaklarına ve Hz. Peygamber’in örnek, mütavazi hayatına göre

imkansızdır. Böyle bir iddiaya karşı da şu cevaplar verilir:

1- Hz. Peygamber yaşadığı hayatta ve uygulamaya koyduğu her

işinde, her fiilinde gayet mütevazi bir hayat sergilemiştir.

326 Ahzâb 33/56. 327 Bkz. Arsel, İlhan, Muhammed’e Göre Muhammed. Yazar bu kitapta tüm İslam tarihi bilgilerini inkar edici, kasıtlı ve İslam dinine düşmanca iddialarda bulunmaktadır. Hatta ona göre Hz. Peygamber’in önce kabir ziyaretini kaldırıp sonra serbest bırakması bile kendisinin vefatından sonra mezarının ziyaret edilmesiyle, övülmeyi çok istemesine bağlamaktadır.

77

2- Salavat konusunda emir veren Allah’ tır ve O da bu emir

sonrasında salât ve selâmın yapılmasını istemektedir.

3- Âl ve ashâb kavramları kan bağı akrabalığını değil ondan sonra

gelen ve ona ümmet olanları kapsadığı için sadece dua kendi şahsına gitmemektedir.

4- Dolayısıyla dua eden aynı zamanda da kendine dua etmektedir.

5- Hz. Peygamber, ümmetinin affedilmesi için her fırsatta vesile

ararken adı anıldığı zamanların inanalar açısından bir fırsat olarak

değerlendirilmesini istiyor olabilir.

6- Netice olarak Peygambere salât eden kendine salât etmiş oluyor

yani faydası yine kendine dönüyor.

Sonuç olarak bu rivayete göre kişinin cimriliği dört kelimelik bir dua ile bile

olsa da hem kendine hem de Peygamberine dua etmemesidir.

7. Fedale İbn. Ubeyd radıyallahü anh şöyle dedi:

Rasûlullah sallalahu aleyhi ve sellem namazdan sonra Allah’a hamd etmeden

Peygamber’e salât ve selâm getirmeden duâ eden bir adamı işitti, bunun üzerine:

“ Bu adam acele etti” buyurdu. Sonra adamı yanına çağırdı. Ona veya bir

başkasına şöyle buyurdu: “ Biriniz dua edeceği zaman önce Allah Teala’ya hamdü

sena etsin, sonra Peygamber’e salât ve selâm getirsin. Daha sonra da dilediği şekilde

dua etsin. ”328

Bir gün Rasûlullah ashabı kiram ile birlikte mescidi nebevide otururken içeri bir

adam girdi. Hadisin bir başka rivayetinden öğrendiğimize göre adı belirtilmeyen bu

zât yalnız başına namaz kıldıktan sonra “ Allahümmağfir li verhamni” “ Allahım beni

bağışla ve bana merhamet et” diye dua etmeye başladı. Halbuki her işin olduğu gibi

duânın da bir âdabı usulu vardı. Kendisinden bir şey istenecek, yardımı niyaz

edilecek olan Allah’a saygısını sunmak onu layık olduğu şekilde hamd-ü sena etmek,

onun huzurunda kendisine şefaat edecek olan Peygamber’e salavat gerekirdi. Bu

sebeple Allah’ın Rasûlu o zâtın acele ettiğini söyledi ve ashabına nasıl dua etmeleri

328 Ebû Dâvud, Vitir 23. Ayrıca bkz. Tirmîzi, Daavat 65; Nesâi, Sehv 48.

78

gerektiğini öğretmek için bu fırsatı değerlendirmek istedi. Yanına çağırdı o sahabiye

veya o yanında otururken diğer ashabına hitaben yukarıdaki sözlerini söyledi.

Namazdan sonra veya diğer zamanlarda Allah’a dua edecek kimse duasına “el-

Hamdülillahi Rabbil Alemin ve’s Salâtü ve’s Selâmu ala seyyidina Muhammedin ve

alihi ve sahbihi ecmain” diye veya buna benzer bir hamdele ve salvele ile

başlamalıdır. Nitekim bir defasında Hz. Peygamber sahabilerden birinin Allah’a

hamd ve Rasûlüne salavat getirerek duaya başladığını gördü onu takdir ederek: “ Ey

namaz kılan zât! Dua et, duan kabul olunur”329 buyurdu.

Müslümanların bütün ibadetlerinde ve yaşama biçimlerinde kendilerine örnek

olan Hz. Peygamber dua konusunda da mü’minlere örnek olmuştur. Şüphesiz ki

Allah’tan aldığı tüm emirleri ve ibadetleri adabına uygun olarak bir tek O yapmıştır.

Dinin uygulama alanlarında Hz. Peygamber müslümanların bilmediği şeyleri

bilmektedir. Namaz, hacc ve oruç gibi ibadetleri nasıl ki O öğrettiyse dua da aynen

öyledir. Dualarında bir kimsenin onu anması ve ona dua etmesi, kendisinin

kurtuluşunu istemesidir. Rivayetten çıkarılacak sonuç:

a) Her nerde ve ne durumda ne şekilde olursa olsun duayı Rasûlüllah’ın

öğrettiği gibi yapmak gerekmektedir.

b) Duaya önce Allah’a hamd ederek başlamalı, sonra Allah’ın Rasûlune

salât ve selâm getirilmelidir.

c) Daha sonra Allah Teala’dan isteyeceği şeyleri söylemeli, en sonra

yine Allah’a hamd ederek, mesela “ amin vel hamdü lillahi Rabbil- alemin” diyerek

duayı bitirmelidir.

9. Ebû Muhammed Kab İbni Ucre şöyle dedi:

Bir gün Rasûl-i Ekrem sallallahu aleyhi ve sellem yanımıza gelmişti, kendisine:

-Ya Rasûlullah! Sana nasıl selâm vereceğimizi öğrendik, sana nasıl salavat

getireceğiz? Diye sorduk. O da şöyle buyurdu:

329 Tirmîzi, Daavat 65.

79

“ Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ âl-i Muhammed, kemâ salleyte alâ

İbrahim inneke hamîdün mecid. Allahümme bârik alâ Muhammedin ve alâ âl-i

Muhammed kemâ bârekte alâ âl-i İbrahim inneke hamîdün mecid:

Allah’ım İbrahimin âline rahmet ettiğin gibi Muhammed’e ve âline de rahmet

et. Şüphesiz sen övülmeye lâyık ve yücesin. Allah’ım İbrahimin âline hayır ve

bereket lutfettiğin gibi Muhammed’e ve âline de hayır ve bereket ihsan et şüphesiz

sen övülmeye layık ve yücesin. ”330deyiniz.

10. Ebû Mes’ud el- Bedri şöyle dedi:

Biz Sa’d İbni Ubâde radıyallahü anh ile birlikte otururken Rasûlullah sallallahu

aleyhi ve sellem yanımıza geldi. Beşir İbni Sa’d ona:

- Ya Rasûlullah! Allah Teala sana salavat getirmemizi emretti sana nasıl salât

ve selâm getireceğiz? Diye sordu.

Bunun üzerine Rasûlullah sallallahu aleyhi ve sellem sukût buyurdu. Sukûtun

uzaması sebebi ile biz içimizden, keşke sormasaydı, diye geçirdik. Sonra Rasûlullah

sallallahu aleyhi ve sellem şöyle buyurdu:

-“ Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ âl-i Muhammed, kemâ salleyte alâ

âl-i İbrahim ve bârik alâ Muhammedin ve alâ âl-i Muhammed; kemâ bârekte alâ âl-i

İbrahim inneke hamîdün mecid:

Allahım ! İbrahimin âline rahmet ettiğin gibi Muhammed’e ve âl-ine de rahmet

et. Allah’ım İbrahimin âline hayır ve bereket lutfettiğin gibi Muhammed’ ve âline de

hayır ve bereket ihsan et. Şüphesiz sen övülmeye layık ve yücesin deyiniz. Selâm ise

bildiğiniz gibidir. ”331

330 Buhâri, Daavat 32; Tefsîru sure 33/10; Müslim, Salât 66; Ebû Dâvud, Salât 179; Tirmîzi, Vitr 20; Nesâi, Sehv 51; İbn Mâce, İkâme 25. 331 Müslim, Salât 65.

80

11. Ebu Humeyd es-Saidi şöyle dedi:

Ashab-ı Kiram:

- Ya Rasûlullah! Sana nasıl salavat getireceğiz? Diye sordular. Peygamber

şöyle buyurdu:

-“ Allahümme salli alâ Muhammed’in ve alâ ezvâcihi ve zürriyetihi kemâ

salleyte alâ İbrahim; ve bârik alâ Muhammedin ve alâ ezvâcihi ve zürriyetihi kema

bârekte alâ İbrahim, inneke hamîdün mecid:

Allah’ım İbrahimin âline rahmet ettiğin gibi Muhammede ve hanımlarına ve

zürriyetine de rahmet et. İbrahim’e hayır ve bereket lutfettiğin gibi Muhammed’e

hanımlarına ve zürriyetine de hayır ve bereket ihsan et, Şüphesiz sen övülmeye layık

ve yücesin, deyiniz. ”332

Ashab-ı Kiram Tahiyyat duasını öğrenirken, Rasûlullah sallallahu aleyhi ve

sellem’e “ es- Selâmü aleyke eyyühe’n-nebiyyü ve rahmetullahi ve berakatüh” diye

selam edileceğini öğrenmişlerdi. Ahzab suresindeki “ Ey müminler siz de

Rasûlullaha salât ve selâm edin”333 ayeti nazil olunca, peygamber aleyhis selama

başvurarak nasıl salât getirileceğini öğrenmek istediler. Bu soru üzerine Hz.

Peygamber sukut buyurdu. Ya adeti üzere o konuda vahiy gelmesini bekledi veya bu

suale en uygun cevabı verebilmek için düşünme ihtiyacını hissetti. Sukutun uzaması

Rasûlullahı yorup üzdüklerini zanneden sahabeyi endişeye sevk etti ve keşke bu sual

sorulmasaydı, Rasûlullah da üzülmeseydi diye düşündüler. Çok geçmeden Allah’ın

Rasûlü yukarıdaki üç hadiste değişik rivayetini gördüğümüz ve daha başka

rivayetlerini de bildiğimiz salavat-ı tavsiye etti.

Hadisi şeriflerde geçen “İbrahimin âli, Muhammedin âli” ifadelerine gelince bir

kimsenin al’i onun soyu, ailesi, taraftarları dost ve arkadaşları, temsil ettiği fikire

332 Buhâri, Enbiya 10; Daavat 33; Müslim, Salât 69; Ebû Dâvud, Salât 179; Nesâi, Sehv 54; İbni Mâce, İkame 25. 333 Ahzâb 33/56.

81

bağlı zümreler anlamına gelmektedir. Âl-i Nebi, Âl-i Rasûl ifadeleri de Âl-i

Muhammed anlamına gelmektedir. 334

Yukarıda zikrettiğimiz salât ve selâmlarda geçen Âl-i Muhammed’in ne

manaya geldiği konusunda iki görüş vardır. Birinciye göre: Âl-i Muhammed soy

itibarıyla Hz. Peygambere en yakın kimseler olup, kendilerine zekat verilmesi

haramdır. Zira onların zekat alması hem kendilerini rencide edebilir hem de

toplumda onlara duyulan saygı sarsılabilir. İkinci görüşe göre: Âl-i Muhammed, dini

bakımdan Hz. Peygambere tabi olandır. 335

Hülafa-i Râşidin, ashab-ı Kiram ve daha sonra gelen Müslümanlar Âl-i

Muhammed’dir. Zira asıl yakınlık soy yakınlığı değil, inanç ve fikir yakınlığıdır. Âl-i

Muhammed’e kimlerin girdiği hususunda mezheplerin farklı görüşleri vardır. Hemen

burada yeri gelmişken namazlarda tahiyyat’tan sonra salavat getirmenin imam Şafii

ve Ahmed b. Hanbel’e göre farz, Hanefilere göre sünnet olduğunu belirtelim. 336

Salavat getirmenin fıkhi yönü ise ilerdeki konumuzda detaylı olarak anlatılacaktır.

Bu rivayet özetlenecek olursa:

a) Namazda “Tahiyyat”’ı okuduktan sonra yukarıda örneklerini gördüğümüz

veya hadis kitaplarında başka şekillerde bulunan salavat hadislerinden biri

okunmalıdır.

b) Herhangi bir yerde Peygamber aleyhisselamın adı anılınca veya ona salât ve

selâm göndermek istendiğinde Peygamber’in öğrettiği salavat şekillerinden biri

okunmalıdır.

c) Ashab-ı Kiramın bilmedikleri hususları Hz. Peygamber’e sorup öğrendikleri

yukarıdaki hadislerin her birinde görülmektedir. Dinin tek uygulama kaynağı odur,

tüm ibadetlerde onun gösterdiği uygulamalar dışına çıkılmamalıdır.

334 Bk. Özel, Ahmet, “Âl” md., DİA, İstanbul 1988, II/305. 335 İlgili açıklamalar için bkz. Mevdûdi, Tefhimu’l Kuran, IV/453; Nevevi, Riyâzus Sâlihin, (Terc. Şerh. M. Yaşar Kandemir, İsmail Lütfi Çakan, Raşit Küçük) VI/216. 336 Elmalılı, age, VI/3924; Namazın cevazı için salavat şarttır vaciptir görüşü için Bk. K. Iyâz, age, II/63; İbn Kesîr, age, II/507; Ali el-Kâri, age, II/107.

82

Yukarıda Hz. Peygamber’e salavat getirmek ile ilgili verdiğimiz rivayetler

konunun ana eksinindeki rivayetler olup, hadis ilminin muteber sayılan ana

kaynaklarında geçmektedir. Fakat bu konu hakkında bunlardan başka belki yüzlerce

rivayet vardır. Bu rivayetlerin abartılarak gereğinden fazlaca anlatıldığı eserlerin

başında ise Kadı Iyaz’ın “Şifa”sını göstermek mümkündür. 337 Şifa sahibi Kadı Iyaz

vermiş olduğu rivayetlerin bazılarına dikkat çekerek bazılarını da eleştirmiştir. 338

7. Bazı İslam Büyüklerinin Salavata Bakışları

Hz. Peygamber’e yapılması gereken salavatın önemi ve ehemmiyeti

verdiğimiz rivayetlerde gayet tabi açıktır. Konumuzn burasında, salavat hakkında,

özellikle de fazilet boyutuna binâen, söylenmiş bazı İslam büyüklerinin sözlerini

aktarmakta fayda gördük. İlgili görüşler şunlardır:

1- Hz. Ebu Bekir “Peygamber salât, soğuk suyun ateşi söndürdüğü gibi

günahları helak eder, söndürür. Peygamber’e selâm da Allah’ın selamının

karşılığıdır. Allah’ın selamı ise bin haseneden üstündür” buyurmuştur. 339

2- Sehl Tüsteri “ salavat ibadetlerin en üstünüdür. Çünkü Allah onu baştan

kendisi ve melekleri yaptıktan sonra müminlere emretmiştir. Diğer ibadetler ise

böyle değildir. Yani diğer ibadetleri kullarına emreder, fakat kendisi yapmaz”

demiştir. 340

3- İbn Ata’da duanın rükünleri sebepleri ve vakitleri olduğunu söylemiş kabul

edilme sebebinin de Peygamber salavat olduğunu ifade etmiştir. 341

337 Bu rivaytelere örnek olarak: “Bana cennette en yakın olanınız, en fazla salavat getirendir”; “Bir kimse yazdığı bir şeyde bana salavat yazarsa, benim ismim o kitapta durduğu sürece melekler onun için istiğfar eder”; “Bana öyle kavimler gelir ki, ben onları ancak bana getirdikleri salâtü selâmın çokluğundan bilirim”; “Salavat getirenin yüz ihtiyacı giderilir” gibi rivayteleri gösterebiliriz. Bkz. Kadı Iyâz, age s. 455-56-57-58. 338 Mesela : “Benim üzerime salâtü selâm okumayanın namazı yoktur” rivayetini Kadı Iyaz zayıf bulmaktadır. Dârekutni’nin bu rivayet için “ömründe bir kere salavat okumayanın namazı yoktur” söylediğini aktarmıştır. Bkz. Kadı, Iyâz, ege, s. 458. 339 Bursevi, İsmail Hakkı, Ruhu’l Beyan, İstanbul 1389, VII/224. 340 age, a. y. 341 Kadı Iyaz, age, II/635.

83

4- İma-ı Şa’râni Allah’ın Peygamber’ine dünya ve ahiret hayatında sağlamış

olduğu kolaylıklar, salât ve selâmı alışkanlık edinmiş kullarına da sağlayacağını

söylemiştir. 342

5- Uyun-u Ahbarır-Rıza ve şeyh Saduk’un Emalisinde İmam-ı Rıza’dan şöyle

nakledilmiştir: Muhammed ve al-i Muhammed’e salât etmek Allah katında sevap

bakımından tesbih, tehlil ve tekbir ile eştir. 343

II. HZ. PEYGAMBERE SALÂT VE SELÂM ETMEKLE İLGİLİ

RİVAYETLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ

“Allah ve melekleri peygambere salât ederler, ey iman edenler siz de ona

salat ve selam edin” ayeti nuzul olduktan sonra konumuzun önceki bölümlerin de de

zikrettiğimiz gibi sahabe, peygambere nasıl salat edileceğini bilmiyorlardı, bu

durumu bizzat Peygamber’in kendisine sordular ve sözlü dua kapsamında

değerlendirdiğimiz birçok salavat dualarını öğrendiler.

Yaptığımız bu çalışmada Hz. Peygamber’e salavat getirmeyi araştırırken, ilk

dönem tefsirlerinden bir çoğunda ve günümüz tefsirlerinin de bir çoğunda bu ayet ile

ilgili birkaç cümlelik açıklamanın yapılması; bunun yanı sıra özellikle İbni Kesir’de

sayfalarca açıklama ve rivayetlerin bulunması dikkatimizi çekti. Rastladığımız birçok

rivayet ise gerçekten bizi şaşırttı. İbni Kesir bu konuyla ilgili birçok rivayet

aktarırken aralarında zayıf ve şâibeli rivayetler olduğunu göstermiş ve onları

eleştirmiştir. 344

Salât ve selâm ile ilgili rastladığımız rivayetlerde, Hz. Peygamberin şahsına

ve risalet metodlarına uymayan sözlere de rastladığımızı açıkça söyleyebiliriz. 345 Bu

342 eş- Şa’rani, Abdu’l Vehhab, Levakıhu’l-Envâri’l-Kudsiyye fî beyâni Uhudu’l Muhammediyye, ( Terc. Selahaddin Alpay, Uhudu’l Kübra adıyla) İstanbul 1981, s. 343. 343 age, a. y. 344 İbni Kesir, Hadislerle Kur’an Tefsiri, İstanbul 1985, XII/ 6590. 345 Bkz. Kadı Iyaz, age, s. 457. Rivayet şöyledir: “ Bir yerde toplanıp Peygamber’e salât ve selâm getirmeksizin dağılanlar ancak leş kokusundan daha çirkin bir koku ile dağılırlar”.

84

da bizim için bu konunun özellikle metin kritiği denilen, hadis süzgecinden geçmesi

gerektiğini ifade etmektedir.

Günümüzde yaygınlaşan ve çoğu müslümanın da bir din, bir inanç sandığı

salavat getirme işi, kanaatimizce ayetin kast ettiği anlamdan hayli uzaklaşarak

günümüze kadar gelmiştir. İçerisinde de birçok zayıf ve hatta mevzu haberleri bizlere

taşımıştır. 346 Hz. Peygambere sözlü duayı yok saymamakla birlikte bu tür

rivayetlerin gereğinden fazla abartıldığını düşünüyoruz. Bunların sebebi ise ya bir

İslam büyüğünün, alimin, salavat getirme hakkında kendi yorumunun peygamber

sözü olarak yer alması yada din tebliğcilerinin yani vaizlerin kendilerini, sohbetlerini

yüceltmek için bu yola başvurmaları olabilir.

Salat kavramının yaptığımız sözcük kökü ve masdar tahlillerinden yola çıkarak

Kur’an’daki kullanılan anlamlarına bakarak “salat”’ın anlamı Rasûlullah’ın dinine

sahip çıkmak, Peygamber’in misyonunu desteklemek ve O’nun örnek önder

şahsiyetine teslim olmaktır. Daha da özetlemek gerekirse Salat fiilinde mutlaka bir

eylemsellik vardır. Kur’an’da emredildiği üzere mü’minlerin Hz. Peygamber’e salat

etmeleri de bu şekilde anlaşılmalıdır. Ayetin nuzul ortamı ve kendinden önceki

bağlamlarına baktığımız da ki bu ayetler hep Peygamber’in incitildiği bir dönem de

onun korunması gerektiğini anlatır, “salat etmenin” hem o dönem için hemde

kıyamete kadar fiili bir destek ve çaba olarak anlaşılması gerekmektedir.

Salatın sözlü olarak öğretilmesi ve tahiyyatta okunması bizzat peygamber

tarafından sahabeye öğretilmiştir. Fakat şu unutulmamalıdır ki sahabe bu işi sadece

sözle yapmıyordu. Mallarını ve canlarını Allah Rasûlu yolunda seve seve veriyor, ve

onu kendi canlarından daha iyi koruyorlardı. Ayrıca salavatın tahiyyatta okunması da

bir destek olarak algılanmalıdır.

Asr-ı saadetten günümüze gelinceye kadar anlamından epeyce uzaklaşarak

zamanımıza ulaşan ve rastladığımız rivayetlerin tümünde sadece Hz. Peygamber’e

346 Mesela “Salât-ı Terficiye” duası günümüzde 4444 adet okunursa tüm dertlere çözüm olurmuş. Böyle bir rivayet ve salavat getirme şekli Kadı Iyazın Şifa’sında bile yoktur. Tefrici’ye duası içerdiği mana bakımından çok güzel bir dua olsa da 4444 şeklinde sayı ile sınırlanması yanlıştır.

85

sözlü salâtı, yani dua etme şeklini alan bu rivayetlerin acilen gözden geçirilmesi

gerekmektedir.

Eğer ki “salavat getirmek” konusuyla ele aldığımız rivayetlerdeki hadisleri ki;

tamamı teşvik ve sakındırmadır, eylemsel planda, Hz. Peygamber’e salat etmek

olarak algılarsak pek fazla bir problem ortada kalmayacaktır kanaatindeyiz. Belki

rivayetlerdeki aşırı bir sevapla müjdeleme ya da şiddetli sakındırmalar da bu şekilde

anlamını bulacaktır. Ama her ne olursa olsun bu rivayetlerin acilen gözden geçirilip

hadis litaretüründe yerini bulması gerekmektedir.

86

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

SALÂT VE SELÂM ETRAFINDAKİ TARTIŞMALAR

87

I. HZ. MUHAMMED’İN KENDİSİ İÇİN SALÂT VE SELAM OKUYUP

OKUMADIĞI MESELESİ

Kur’an’ı Kerim’deki emir ve hükümler karşısında hiç şüphesiz ki ilk muhatap

O dinin Peygamberi347, sonrasında ise O’na tabi olan o dinin mensuplarıdır. Allah

Teala Kur’an’da “Allah ve melekleri Peygamber’e salat ederler, ey iman edenler

sizde O’na sâlat ve selâm edin” derken, Hz. Peygamber’in bu emir karşısındaki

durumu acaba ne olacaktı?.

Konumuzun bu bölümünde Hz. Peygamberin mü’minlere sık sık tembih ettiği

ve faziletini aktardığı, onun üzerine salât ve selâm getirme ibadetinin348 kimleri

kapsadığını, kimleri bağladığı ve kendisinin de bu ibadeti yapıp yapmadığı konusunu

araştırdık. Elde ettiğimiz rivayetler ve sonuçlar ise şu şekildedir:

Fatıma Bnt. el- Hüseyin İbni Ali, büyük annesi Fatımatur-Kübra ( radiyallahu

anha)’dan naklen anlatılıyor:

“ Rasûlullah aleyhis salâtü vesselâm mescide girdiği zaman, Muhammed

aleyhis salatü vesselama’a salat (dua) okur, sonra da “Rabbim günahımı affet rahmet

kapılarını bana aç” derdi. Çıkarken de yine Muhammed aleyhis salâtü vesselâma

salât okur, sonra da “Rabbim günahımı affet, lutuf kapılarını benim için aç” derdi. 349

Bu rivayetten hareketle konu hakkında İbrahim Canan şunları söylemektedir:

1- Aliyyu’l Kari, Mirkat’da mescide giriş duasının tam içeri girmeden önce

veya girdikten sonra okunmuş olma ihtimalinden bahsederek, “önce olması daha

kuvvetlidir” demiştir. 350

2- Dikkat edilirse Rasûlullah (s. a. s) kendi kendisine salavat okuyarak

ta’zimde bulunmuştur. Bu başkalarının zat-ı Muhammediye karşısındaki vecibelere

onun da tabi olduğuna inanmakla mükellef olduğu gibi, o da bununla mükelleftir.

Bazı rivayetlerde Rasûlullah “islama ilk iman eden benim” buyurur.

347 İbn Ebû Hatim, Takdime s. 1. 348 Salât ve selâm okuyan aynı zamanda da Allah’ı zikretmiş olmaktadır. Bkz. Arığ, Abdullah, Allah’ı Niçin Anıyoruz? İstanbul 1981, s. 393-394. 349 Canan, İbrahim, Kütübü Sitte Tercüme ve Şerhi, (Muhtasar) VII/83, h. no:1856. 350 age, a. y.

88

3- Ümmete terettüp eden vecibelerden biri de hiç şüphesiz Zat-ı

Muhammediyye’ye saygı ve hürmettir. Bu, salât ve selâm okuyarak da yerinde

getirilir. Şu halde peygambere salât ve selam okuma vecibesi’ne Hz. Muhammed’in

kendisi de tabidir ve bu hususta da bizzat örnek olarak ümmetine talimde

bulunacaktır. Burada onu görmekteyiz. Rasûlullah Zat-ı Muhammediyye’ye salât ve

selâm okumaktadır.

4- Şarih Tıbî mescide girerken rahmet, mescidden çıkarken fazl (lutuf) telep

edilmiş olmasında şöyle bir incelik sezer: “Mescide giren kimse Allah’ın sevabına ve

cennetine yaklaştıran bazı şeylerle meşgul olur, öyle ise rahmeti zikretmek daha

münasiptir. Mescidden çıkınca da helal rızık talebiyle meşgul olur, bu sebeple de

Allah’ın fazlını (lutuf) zikretmek münasip düşer. Nitekim ayet-i kerime de “Cuma

namazını kılınca yeryüzüne dağılın ve Allah’ın fazlından arayın” buyrulmuştur. 351

Yukarıda zikrettiğimiz ilgili rivayet ve açıklamalar sonucunda her ne kadar

Süleyman Ateş ve diğer bazı kimselerin, “Hz. Muhammed’in kendine salât ve selâm

okuduğu nerde görülmüş?, bu hiçbir sağlam rivayette yoktur, böyle bir şey

olamaz”352 deseler de salat ve selam kavramını hem fiili olarak hem de sözlü olarak

dua anlamında düşünelim, kabul edilmeyecek makul bir sebebin olmayacağı

kanaatindeyiz.

İlahi vahiy karşısında ilk muhatab, ve yapılacak uygulamaların yegane adresi

Hz. Peygamber olduğuna göre353, Ahzab suresindeki ilgili ayetin ilk önce kendi

şahsında daha sonra tüm Müslümanları bağladığına göre böyle bir durumun yani

peygamberin kendi kendine salat okumasına gayet tabi imkan verebiliriz.

Ayrıca salât ve selâmdaki âl ve ashab kavramlarını açıklamıştık354, tüm

bunlar doğrultusunda Hz. Peygamberin kendisiyle beraber ümmetine salât ve selâm

351 Hz. Peygamberin zâtına salavat hakkındaki rivayet ve görüşler için krş. Canan İbrahim, Kütübi Sitte Tercüme ve Şerhi, VII/ 83, h. no:1856. 352 İlgili görüş ve açıklama için bkz. Süleyman Ateş’in 27. 10. 2005 tarihli Vatan Gazetesine yazdığı yazısı. 353 İbn Ebû Hatim, age, s. 1. 354 Bk. Özel, Ahmet, “Al” md., DİA, İstanbul 1988, II/305. Ayrıca bk. Şeyh İsmail el-Hakki er-Rabbani es- Semedani, el Furuk, İstanbul h. 1310, s. 156. “Âl” kelimesi ile “ehl” kelimesi eş anlamlıdır. Zira “âl” meşhur bir kimsenin soyuna, kabilesine, hanedadına veya temsil ettiği fikirlere

89

etmesi, yani hem kendine hem de ümmetine dua etmesi, gayet mantıklı ve bizler için

de hem kabule şâyan hem de sevindirici bir durum olsa gerek.

II. SALÂT VE SELAM’I HZ. PEYGAMBER’DEN BAŞKASI İÇİN

KULLANMAK

Allahümme salli ala …… sâllallâhu aleyhi ve sellem, yada buna benzer

sözlerin Hz. Peygamber’den başkaları için kullanılıp kullanılmayacağı konusunda

ihtilaf vardır. İbni Kesir, hadislerde geçtiği üzere Peygamber (s. a. s) ile beraber âl-

ine, eşlerine, soyuna salât etmenin caiz olduğu konusunda icma olduğunu, fakat

yalnız başına peygamberlerden başkasına salavatın ihtilaflı olduğunu zikretmektedir. 355

Şir’atu’l İslam Şârihi Seyyid Ali Zâde de Peygamber (s. a. s) dan başka

peygamberlere ve meleklere de yalnız başına salât edilebileceği konusunda icma

olduğunu, fakat bunlardan başkalarına yalnız başına salavatın ihtilaflı olduğunu

kaydetmektedir. 356

Kadı Iyâz (ö. 544//1149) ise, İslam’ın ilk devirlerinde böyle bir meselenin

olmadığını, bunu Şii ve Râfizilerin çıkardığını söylüyor. 357 İsmail Hakkı Bursevî,

Peygamber (s. a. s) a tebiiyyet yoluyla “Allahümme salli alâ Muhammedin ve alâ

âlihi” kavlinde olduğu gibi, Peygamber (s. a. s) ile beraber başkasına, mesela âline

salavatın caiz olduğunu, fakat yalnız başına salavatın tenzihen mekruh olduğunu

kaydeder. 358 Ramazan Efendi de Şerhu’l Akâid Hâşiyesi’nde bunun ancak tebiiyyet

yoluyla caiz olduğunu söylüyor. 359 Önderliğini Kadı Iyaz’ın yaptığı ve caizliğini öne

sürdüğü grubun iddia ve delilleri şöyledir:

bağlı zümreler için kullanılan bir terimdir. Kişinin bizzat kendisi, ailesi, taraftarları, dost ve arkadaşları gibi anlamlara da gelir. 355 İbni Kesir, Hadislerle Kur’an’ı Kerim Tefsiri, İstanbul 1985, XII/6597. 356 Ramazan Efendi, Şerhu’l Akâid Hâşiyesi, İstanbul 1985, s. 6. 357 Kadı Iyaz, age, Kahire 1977, II/464. 358 Bursevî, İsmail Hakkı, Ruhu’l Beyan, İstanbul h. 1389, VII/228. 359 Ramazan Efendi, age, s. 6.

90

a) Allah bizzat Kur’an’ı Kerimde Peygamber olmayan kimseler için salât

kelimesini kullanmıştır. Mesela:

Bakara sûresinde:

“ Ulâike aleyhim salavâtün min rabbihim ve rahmetün ve ulâike humul

muhtedun. ”360

Tevbe suresinde:

“Huz, min envalihim sadakaten tudahhiruhum ve tüzekkihim biha ve salli

aleyhim inne salateke sekenun lehüm, vallahu semiun alim. ”361

Ahzab suresinde:

“Hüvellezi yusalli aleyküm ve melâiketühü liyuhriceküm minez- zulimâti ilen-

nur, ve kene bil mü’minine rahime. ”362

b) Aynı şekilde Peygamber de (s. a. s) Peygamber olmayan kimseler için bir

çok defa salat kelimesini kullanarak dua etmiştir. Mesela bir sahabe için:

“Allahümme salli ala âl-i Ebi Evfa” diye dua etmiş, Câbir b. Abdullah’ın hanımının

isteği üzerine ise “ Sallallahu aleyki ve alâ zevciki” demiştir. Zekat parası getirenler

için “Allahümme salli aleyhim” derdi. Sa’d İbni Ubade için dua ederken ise

“Allahümme ec-al salâteke ve rahmeteke alâ âl-i Sa’d bin Ubade” demiştir. 363

c) İbn Kesir, İmam Nevevî’nin de bunun tenzihen mekruh olduğunu

söylediğini kaydetmektedir. 364 Seyyid Ali Zâde ise, haram diyenlerin de, mekruh

diyenlerin de bulunduğunu söylemektedir. 365

360 “İşte onlar! Onlara Rablerinden mağfiret ve rahmet vardır ve işte onlar, doğru yola erenlerdir. ”Bakara, 2/157. 361 “Bunların mallarından bir sadaka al ki, onunla kendilerini hem temizlesinler, hem de arındırırsın. Bir de haklarında dua ediver, çünkü senin duan onların kalplerini yatıştırır. Allah işitendir, bilendir. Tevbe, 9/103. 362 “O dur sizi karanlıktan aydınlığa çıkarmak için üzerinize rahmet ve bereket indiren melekleri de. O mü’minlere karşı çok merhametlidir. ” Ahzab, 33/43. 363 Kadı Iyaz, age, s. 469-70-71-72; Mevdûdi, age, IV/455. 364 İbni Kesir, age, XII/6598.

91

d) Burada; Seyyid Ali Zâde, salât dua olduğuna göre, Peygamber (s. a. s)’dan

başkasına müstakil olarak dua caiz değil midir ki, salât da caiz olmasın, şeklindeki

bir soruya, bu meselenin bir ictihahi değil tevkîfi bir mesele olduğunu ve seleften

caiz olduğuna dair bir görüş nakledilmediğini söyleyerek cevap veriyor. 366 Yine

Peygamber (s. a. s)’ın, “Allahümme salli alâ Ebî Evfâ (Allah’ım, Ebi evfa’nın âl-ine

salât et)” hadisinde Peygamber (s. a. s)’dan başkası üzerine bizzat Peygamber (s. a. s)

ın salât ettiği ve bunun da caiz olmasının delili olduğu şeklindeki bir soruya da,

bunun Peygamber (s. a. s)’a has olduğu ve seleften böyle bir şeyin

nakledilmemesinin, Peygamber (s. a. s) a has oluşununu gösterdiğini, dolayısıyla caiz

olmadığı şeklinde cevaplamaktadır. 367 İbni Kesir de; buna cevaz verenlerin bu hadis

ve ayetteki, “Onların mallarından sadaka al ki, bununla onları temizlemiş olasın ve

onlara dua et, senin duan şüphesiz onlar için bir sukunettir”, ayetine dayandıklarını

söylüyor. 368

Selâm için de aynı şey geçerlidir. Yani yalnız başına peygamberden başkası

için söylenemez. Mesela Ali (a. s) veya Ebubekir (s. a. s) denmez. Muhammed Azze

ve Celle denmediği gibi. Halbuki Peygamber (s. a. s) hem aziz hem de celildir.

Ancak bu Allah’a has kılınmıştır. Sahabe için ise (r. a) kullanılır. 369 Diğer ulema için

Rh. Aleyh kullanılır. Aynı şey evliya içinde kullanılır. Evliya olarak meşhur olmuş

kişiler için K. S. A. da denilir. Hızır, lokman gibi peygamberlikleri olmayanlar için

de salât ve selâm edilir. Yani Lokman A. S veya Hızır A. S denir. 370

Öyle görünüyor ki, peygamberlerden başkaları için salât ve selâm tenzihen

mekruhtur. Peygamberlere ise caizdir. Alimlerin çoğunluğu bu görüştedir. 371 Burada

teberrüken şu iki rivayeti ve Hz. Ömer İbnü Abdul Aziz’in Valisine gönderdiği bir

mektupla bu bahsi bitirmek istiyoruz:

365 Alizâde, Seyyid, Mefâtihu’l –Cînan Şerhu Şir’ati’l İslam, İstanbul 1983, s. 158. 366 Alizâde, Seyyid, age, a. y. 367 Alizade, Seyyid, age, s. 158-159. 368 İbni Kesir, age, XII/6598. 369 Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/228; Alizade, Seyyid, age, s. 158; İbni Kesir, age, XII/6598. 370 Alizade, Seyyid, age, s. 158. 371 Mevdudi, age, IV/455.

92

Salât ve selâm etmenin Peygamber’den başkası için kullanılmaması

gerektiğini söyleyen Ömer b. Abdulaziz, valilerinden birine şöyle yazmıştır: “Bazı

vaizlerin, salât alen-Nebi tarzında kendi taraftarları ve önderleri için salât

okuduklarını duydum. Bu mektubu alır almaz onları bundan men et ve onlara salâtı

sadece peygamberler için kullanmalarını, mü’minler için ise sadece dua etmekle

yetinmelerini emret”. 372

Sonuç olarak salât ve selâm etmek sözlü dua kapsamında Peygamberlerden

başkası için kullanılması uygun değildir. Bu ifadelerin, yani salavat getirilirken

kullanılan cümlelerin Hz. Muhammed’den başkası için kullanılıp kullanılmayacı

sorusunun cevabını ise şu rivayetlerden almaktayız:

“ Beni hatırladığınızda diğer peygamberlere de salât ve selâm getirin. Çünkü

onlar da benim gibi peygamber olarak gönderilmişlerdir. ”373

“Musa’ya da salât ve selâmı çoğaltın. Çünkü hiçbir peygamber ümmetimi

onun kadar (düşünüp) acımamıştır. ”374

III. SALÂT VE SELAMIN FIKHÎ HÜKMÜ

Hz. Peygamber’e salât etmenin İslami bir gelenek olduğu Hz. Peygamber’in

adı anıldığında ona salât göndermenin vacip olduğu ve namazda salât okumanın Hz.

Peygamberin sünneti olduğu hususunda bütün alimler ittifak etmişlerdir. 375

Hayatında en az bir defa olsun Hz. Peygambere salât ve selâm göndermenin farz

372 Mevdûdi, age, a. y. 373 Gümüşhânevi, Ramûzu’l Ehâdis, h. no: 3813. 374 age, h. no: 1118. 375 Cessas, Ebubekr Ahmed b. Ali er-Râzi, Ahkâmu’l Kur’an, V/243; Kurtubî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed, age, XIV/233; Mevdûdi, age, IV/454; Kadı Iyâz, age, II/454. ; Yazır, Elmalılı Hamdi, age, VI/347; Ali el-Kâri, age, II/103-105 I/100. Burada bu icmaya sadece Ebû Cafer et- Taberî’nin muhalefet ettiğini de zikredelim. Şifâ’da Kadı Iyâz der ki: “Taberî bu ayetin salavat-ı şerife getirmenin mendup oluşuna hamledilmesi gerektiğini söylemiştir. Ancak bu konuda icma olduğu iddia edilmiştir. Belki de o bir defadan fazlası için böyle demiştir. Peygamberin peygamberliğine şehadet gibi salavatın da bir defası vaciptir. Bundan fazlası ise menduptur. ” Bkz. Kadı Iyâz, age, II/627; İbni Kesîr de Şifâ’dan bu konudaki görüşü naklettikten sonra bu görüşün garip bir görüş olduğunu söylemektedir. Bk. İbni Kesir, age, XII/6590.

93

olduğu konusunda da ihtilaf yoktur. 376 Çünkü Allah bunu Kur’an’da açıkça

emretmektedir. Fakat bunun dışındaki konularda alimler ( mesela vakitlerde) ihtilaf

etmişlerdir.

İmam Şafii (ö. 204/819), namazda son oturuşta teşehhüd sonrasında salavat

okumanın farz olduğu, bunsuz namazın batıl olacağı görüşündedir. 377 Namaz

kılarken son oturuşta “Allahumme salli alâ seyyidina Muhammed” diyecek kadar

beklemek Şafii ve Hanbeliler için farzdır, 378 Hanefilerde ise sünnettir. Bu farziyyet

de herhalde Hz. Peygambere salavat getirmedeki fıkhi kanatlerinin sonucudur.

Teşehhüdden sonra salavat okumanın farz olduğuna, Sahabeden Hz. İbni Mes’ud,

Ebu Mes’ud, Ensari, İbn Ömer ve Cabir bin Abdullah (r. a); Tabiundan Şa’bi, İmam

Muhammed bin Bakır, Muhammed bin Kabel- Kurzi ve Mukatil bin Hayyan ve

Fakihlerden İshak bin Ruhaveyh de katılanlardandır. İmam Ahmed b. Hanbel de

sonradan bu görüşü benimsemiştir. 379

İmam Ebû Hanife, İmam Malik ve alimlerden birçoğu hayatta en az bir defa

Hz. Peygambere salavat getirmenin farz olduğu görüşündedirler. 380

Bu aynen kelime-i şahadet gibidir. Hayatında bir defa Allah’tan başka ilah

olmadığına Hz. Muhammed’in onun kulu ve elçisi olduğunu ikrar eden kimse

görevini yapmış demektir. Aynı şekilde hayatı boyunca bir defa salavat okumayan

bir kimse Hz. Peygamber’e salât gönderme görevini yerine getirmemiş olur. Bir kere

salavat ve kelime-i şehadet getirdikten sonra, ne şahadeti ne de salavatı okumak farz

değildir. Bazı imamlara göre her mecliste bir kere salavat okumak farzdır. 381

Başka bir grup namazda salat okumanın vacip olduğu, fakat bunun teşehhütte

olmadığı görüşündedir.

376 Age, a. y. 377 Kadı Iyaz, age, s. 458; Ali el-Kari, age, II/107. 378 ilmihal (İman ve İbadetler), T. D. V. Y., Ankara 2004, s. 255. 379Krş, Kadı Iyaz, age, s. 458. 380 age, a. y. 381 Kadı Iyaz, age, II/. 267; Çantay, H. Basri, Kur’an’ı Hakim ve Meali Kerim, III/753.

94

Diğer bir grup her duada salavat okumanın vacip olduğunu söyler. Bazıları da

Hz. Peygamberin adının her anılışında salavat getirmenin vacip olduğunu söyler. Son

olarak da bazıları, Hz. Peygamber’in adı kaç defa geçerse geçsin bir mecliste sadece

bir defa salavat getirmek vaciptir, demiştir. 382

Hz. Peygamber’e salavat getirmenin fıkhi durumunu araştırırken

rastladığımız bir rivayet de şudur ki; hadisi Kadı Iyaz kitabında zayıf diye

zikretmiştir. Rivayet şöyledir: “ Benim üzerime salât ve selâm getirmeyenin namazı

yoktur. ” Bu hadisi İbn El-Kassar tevil ederken “ömründe bir kere dahi salât ve selâm

getirmeyenin namazı kabul edilmez” diye tevil etmiştir383. Kanaatimizce namazda

teşehhütten sonra salât ve selâm okumanın farz olduğunu savunanların, ( mesela

Şafii ve Hanbeli) dayanakları bu rivayettir.

Tüm bu farklı yorumlar ve hükümler karşısında bizim görüşümüz ise

şunlardır:

Bunlar sadece salâtın çeşitli durumlarda farz olup olmadığı ile ilgili

farklılıklardır. Salâtın yücelik ve mükemmelliği, bir çok mükafatlara neden olduğu

ve Allah katında salih bir amel olduğu konusunda ümmetin icması vardır. Mü’min

olan bir kimse bu konudan farklı bir görüşe sahip olamaz. Ancak tüm İslam

alimlerinin ortaya koydukları bu hükmün, yani farz olan salât’ın en başında fiili dua

olarak algılanması gerektiği daha doğru olsa gerek. O halde şöyle bir sonuç

çıkarabiliriz; “Bir insanın, Rasûlullahın dinine ve misyonuna yardım etmesi ve onu

desteklemesi farzdır, bu farziyetin birinci görüşü olmalı, her ne kadar sözlü olarak

salat getirmeyi inkar etmesek de bu da salâttan anlaşılması gereken ikinci durum

olmalıdır”.

Öte yandan salavat, Hz peygamber’in Allah’tan sonra en büyük nimetler

veren kimse olduğunu idrak eden her müslümanın tabii duasıdır. Bir kimse iman ve

İslam’ın değerini ne kadar iyi anlarsa Hz. Peygamber’in (s. a. s) bu ümmete verdiği

nimetlerin değerini o derece anlar. Hz. Peygamber’in değerini idrak eden bir kimse 382 Salavat getirmenin hükmü konusunda farklı rivayetler ve geniş bilgi için bkz. Kadı Iyaz, age, s. 456-57-58-59-60. 383 age, a. y.

95

ise, aynı derecede ona salât eder ve dua okur. Ömründe bir defa salavat okunak farz

olmakla birlikte bir kimsenin, onun misyonuna yaptığı fiili destek ve okuduğu

salavat miktarı, onun Hz. Peygamber’in dinine olan bağlılığının ve ona imanının,

nimetleri kavrayıp kavrayamadığının ölçüsüdür.

Bundan başka salavat okumak bazı yerde vacip, bazı yerde müstehap bazı

yerlerde ise mekruhtur. Bütün bu yerleri aşağıda geleceği üzere ayrı başlıklar içinde

açıklayacağız.

IV. SALAT VE SELAMIN VACİP VEYA MÜSTEHAP OLMASININ

İHTİLAFLI OLDUĞU YERLER

Yukarıdaki verdiğimiz bilgiler ışığında Hz. Peygamber’e salavat getirmenin

farz olduğunu ve bu farziyetin ömürde bir defa salavat getirmek şeklinde olduğunu

açıklamıştık. Fakat bazı durumlar var ki bu hallerde alimler salavatın hükmü

hususunda ihtilafa düşmüşlerdir. Bu durumları şöyle sıralayabiliriz:

1- Her namazda, Tahiyyattan sonra yukarıda bir nebze bundan bahsetmiştik.

Bu, Şafii mezhebinde farzdır. ( Hanefi mezhebinin dışındaki diğer üç mezhebde

farzla vacibin arasında bir fark yoktur. ) ve namazın caiz olmasının şartıdır. İbni

Kesir Şafii’nin bu görüşünün aksine icma olduğu şeklindeki görüşe karşı çıkmakta ve

A. İbn. Hanbel’in de daha sonra bu görüşe sahip olduğunu nakletmektedir. 384 Bu iki

imam “Peygamber (s. a. s)’e salât getirmeyenin namazı yoktur” hadisini vucub

manasında almışlardır. 385 Ruhu’l Beyan müellifi de A. İbn. Hanbel’e göre bunun

namazın rükünlerinden biri olduğunu ve iki imama göre namazın olmayacağını

söylemektedir. Yine İmam Azam ve İmam Malik’in de görüşlerinin sünnet olduğunu

kaydetmiştir. 386

384 İbni Kesir, Hadislerle Kur’an’ı Kerim Tefsiri (Çev. Bekir Karlığa)İstanbul 1985, XII/6582-83 385 age, a. y. 386 Bursevi, age, VII/227.

96

2- Peygamber (s. a. s)’ın adı anılınca. Peygamber: “ yanında benim adım

anılıp da üzerime salavat getirmeyen burnu yerde sürtülsün”387 buyurmuştur.

Şafii’lerden Huleymi, Hanefilerden Tahavi, Malikilerden Lahmi ve Hanbelilerden

İbn Batta bunun vacip olduğunu söylemişlerdir. 388 Kişinin kendisinin anmasıyla

yanında anılıp işitmesi müsavidir. Bazıları tekrarı halinde bir defanın kifayet

edeceğini söyler. Fethu’r Rahmanda şöyle denilmiştir: “ Hanefi mezhebindeki

muhtar kavil, her zikredilişinde müstehab olmasıdır, fetva da buna göredir. ”389

3- Salavat getirmenin her mecliste bir defası vacib gerisi müstehabtır. 390

Peygamber (s. a. s) “ Bir topluluk bir mecliste oturur da Allah’ı zikretmezler,

Peygamberlerine salavat getirmezlerse o toplantı onlar için bir hasret ve eksiklik

olur, Allah dilerse onları bağışlar, dilerse azab eder”391 buyurmuştur. Bir mecliste

Peygamber efendimizin (s. a. s) adının her zikredildiğinde salavat getirmek vaciptir

denilmiştir.

4- Her duanın başında ve sonunda, 392 Hz. Peygamber’in “ Her duanın

başında, ortasında ve sonunda beni anın” hadisine göre bu vaciptir. 393

İbn Kesir “ Dua gök ile yer arasında asılı kalır, peygamberine salavat

getirinceye kadar ondan hiçbir kısım göğe yükselmez”394 hadisine göre de duanın

sonunda Peygamber (s. a. s)’e salavat getirmenin müstehab olduğunu söyler. 395

5- Camiye giriş ve çıkışta, İbn Kesir bunun vacib; Kadı Iyaz ve İsmail Hakkı

Bursevi bunun müstehab olduğunu söyler. 396

6- Cenaze namazında, ikinci tekbirden sonra. Bu İmam Azam ve İmam

Malik’e göre sünnet, İmam Ahmed ve İmam Şafii’ye göre vaciptir. 397

387 İbn. Kesir, age, XII/6589. 388 Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/ 227; Muhammed eş- Şürbüni, el- Hatib, Muğni’l Muhtâc alâ ma’ani elfâzı’l-Minhâc, İstanbul trs, I/7. 389 Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/227. 390 Cessas, Ebubekr Ahmed b. Ali er-Razi, Ahkâmu’l Kur’an, V/243; Kurtubi, age, XIV/233 İbn. Kesir, age, XII/6590; Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/227; Muhammed eş- Şürbüni, el- Hatib, age, I/227. 391 ibni Kesir, age, XII/6590. 392 age, a. y. 393 Tirmizi, Daavat 65. Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/227; eş-Şürbüni el-Hatib, age, I/7. 394 İbn Kesir, age, XII/6593. 395 age, a. y. 396 Cessas, age, V/243; Kurtubi, age, XIV/ 233; İbn Kesir, age, XII/ 6593; Kadı Iyaz, age, II/637, Bursevi İ. Hakkı, age, VII/. 230.

97

7- Her iki Cuma hutbesinde. Bunun hükmü cenaze namazındaki gibidir. 398

8- İstiska (yağmur) namazından sonraki hutbede. Bu imam Şafii’ye göre

vaciptir. 399

9- Peygamber (s. a. s)’in ismini andığı işittiği veya yazdığı zaman; ezan

esnasında ve ezandan sonra. Şafii ve Hanbeli mezheblerinde vacip, Hanefi ve Mâliki

de müstehabtır. 400 Peygamber (s. a. s) “ siz müezzini işittiğiniz zaman onun dediği

deyin, sonra bana salavat getirin. Çünkü kim benim üzerime salavat getirise Allah

ona on salavat getiri. Sonra benim için vesileyi isteyin. O cennette bir mertebedir.

Allahın kullarından bir kulundan başkasına uygun düşmez. Ben o kul olmayı

umarım. Kim benim için vesileyi isterse şefaatım ona vacip olur”401 buyurmuştur.

V. SALAT VE SELAMIN MÜSTEHAP OLDUĞU YERLER

1- Kitaplarda besmele ve hamdeleden sonra. Şifa’dan, Kadı Iyaz bunun ilk

devirlerde olmadığını, Beni Hâşim’in velayeti zamanında ortaya çıktığını, ümmetin

bunu kabul ettiğini ve itiraz edilmediğini kaydetmektedir. 402

2- Kitabın sonunda. Kadı Iyaz bunun delilinin “ Kim ismimi, yazdığı bir

kitapta zikrederse, ismim orada olduğu müddetçe melekler onun için istiğfar

ederler”403 demiştir.

3- Cuma günü ve gecesi. Hadisi şerifte buyrulur ki: “günlerinizin en değerlisi

Cuma günüdür. O günde Adem (a. s) yaratılmış ve o günde ruhu kabz olunmuştur.

Nefha o gündür, zelzele o gündür. O günde bana çokça salavat getirin. Çünkü sizin

salavatlarınız bana ulaştırılır. ”404 Ashab dedi ki: “Ya Rasûlullah! Sen çürümüş

397 Cessas, age, V/243; Kurtubi, age, XIV/ 233; İbn Kesir, age, XII/6592; Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/230. 398 age, a. y. 399 Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/230. 400 Cessas, age, V/243; Kurtubi, age, XIV/ 233; İbn Kesir, age, XII/6594; Kadı Iyaz, age, II/636; Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/229. 401 Bkz, İbn Kesir, age, XII/6591. 402 Kadı Iyaz, age, II/638; Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/232. 403 Kadı Iyaz, age, II/639. Şifanın dipnotunda bu hadisle ilgili olarak “ İbn Cevzi’nin Mevzuat’ında bu hadis mevzu olarak kaydedildiği ve İbn Kesirin de sahih dediği yazılıdır. Bkz. Kadı Iyaz, age, II/639. 404 Age, a. y.

98

olacaksın bizim salavatımız sana nasıl sunulur. ” Buyurdu ki: “Allah peygamberlerin

cesetlerini yemeyi yer yüzüne haram kılmıştır. ” 405

4- Hz. Peygamber (s. a. s)’in kabrini ziyarette ve bilhassa kabir ve mimber

arasında. 406

5- İhramlının, telbiyesini bitirdikten sonra. 407. İhramdaki insanların da

Allah’a hamd ile salât okumalarının gerektiği rivayet edilmektedir: Hz. Ömer’e göre

Rasûlullah şöyle demiştir: “Mekke’ye vardığınızda Kabe’yi tavaf etmeyi bitirip,

Makam-ı İbrahim’de iki rekat namaz kılmalısınız. Sonra Beytullah’ı görünceye kadar

Safa’ya çıkın. Burada dururken yedi defa tekbir getirin. Allah’a hamd edin ve

Rasûlullah’a salât ve kendiniz için dua edin. Sonra Merve’ye gidin ve aynısını yapın.

”408

6- Safâ ile Merv’de ve Meş’âri’l Haramda. 409

7- Haceru’l Esved’e dokunulduğu zaman. 410

8- Mekke yolunda. 411

9- Medine yolunda, Ravza-ı Mutahhara’yı ziyarette ve kabri Rasûl’e

teveccühte. 412

10- Kulak çınlaması zamanı, Hz. Peygamber’den şöyle rivayet edilmiştir: “

sizden birinin kulağı çınladığı zaman beni zikretsin, üzerime salavat getirsin ve şöyle

desin: “zekerallahu bi hayrin men zekereni” ( beni ananı Allah da hayırla ansın)”413

11- Abdestin başında ve sonunda. 414

12- Sabah akşam onar kere. Bunu İ. Hakkı Bursevi, Ruhul Beyan’da

zikretmektedir. 415

13- Kur’an hatminden sonra, bu duanın kabul edilme yerlerinden biridir. 416

405 Ebû Dâvud, Salât 201, Vitir 26. Ayrıca bk. Nesâi, Cum’a 5; İbn Mâce, İkâmet 79, Cenâiz 65. 406 Cessas, age, V/243; Kurtubi, age, XIV/ 233;Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/231; İbn Kesir, age, XII/6596; 407 age, a. y. 408 age, a. y. 409 Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/232. 410 age, a. y. 411 age, a. y. 412 age, a. y 413 Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/232; ibn Kesir, age, XII/6597; Bkz. İbn Kesir bu hadisin isnadının garip olduğunu söylemiştir. 414 Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/230. 415 age, a. y. 416 age, a. y.

99

14- Zikirle iştigalden önce. 417

15- Her hayırlı işten önce ve sonra. 418

16- Şaban ayının günlerinde ve gecelerinde. Ruhu’l Beyan’da peygamber (s. a.

s)’in bu ayı kendinse izafe etmesinin sebebinin, ümmetinin üzerine çok çok salavat

getirmesi için olduğu, dolayısıyla bu ayda salavatın müstehab sayılması gerektiği

kaydedilmiştir. 419

17- Sıkıntı anında. 420 Peygamber (s. a. s)’e getirilecek salavatın kişinin

sıkıntıdan kurtulmasına vesile olacağı umulur.

18- Hadis derslerinin başında ve sonunda. 421 Peygamber (s. a. s)’e salavatın

her şeyden önce onun mübarek sözlerini okurken getirilmesi gerektiği aşıkardır.

19- Allah’tan af ve mağfiret istendiği anda. 422 Allah’ın salavat vasıtası ile

kulunu mağfiret edeceği kuvvetle umulur.

20- Çarşıya girildiği anda. 423 Çarşıdaki dünyevi ticaretin yanında, peygamber

(s. a. s)’e getireceği salavat kişi için uhrevi ticaret olur.

21- Uykudan önce ve sonra. 424

22- Yemekten önce ve sonra besmelenin akabinde. 425

23- Unuttuğunu hatırlamak istediği anda. 426

24- Bir meclisten kalktığı anda. 427

25- Nikah hutbesinde. 428

417 age, a. y. 418 Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/ 232. 419 age, a. y. 420 age, a. y. 421 age, a. y. 422 age, a. y. 423 age, a. y. 424 age, a. y. 425 age, a. y. 426 age, a. y. 427 age, a. y. 428 age, a. y.

100

VI. SALAT VE SELAMIN MEKRUH OLDUĞU YERLER

1- Kurban keserken. Hanefi ve Mâliki mezheplerine göre mekruhtur. Şafii

mezhebine göre de sünnettir. 429 İbn Kesir cumhurun bu konuda muhalefet ettiğini

söyler. 430

2- Taaccub, hayret ve şaşkınlık anında, Hanefi, Şafii ve Maliki

mezheplerinin hepsinde mekruhtur. 431 Taaccub (şaşırma) anında Subhanallah

denileceği bilinmektedir.

3- Aksırmadan sonra, Şifa kitabı bunu Mâliki mezhebinde mekruh

olduğunu zikrediyor. 432 Hanefi ulemasında meşhur İ. Hakkı Bursevi ise, bazılarının

bunu iyi gördüklerini, fakat Şir’a kitabı ve şerhinin de söylediği gibi, çoğunluğunun

mekruh kabul ettiğini zikretmektedir. 433 Aksırıldığı zaman “Elhamdü lillah”

denileceği bilinmektedir.

VII. SALAT VE SELAMIN FAYDA VE HİKMETLERİ

Allah Teala “Allah (c. c) ve melekleri peygambere (s. a. s) salat ederler. Ey

iman edenler siz de ona salat edin ve içtenlikle O’na selâm verin. ”434 buyurmaktadır.

Allah’ın insanlara emrettiği her ibadette, her işte bir fayda ve hikmet vardır. Başka

bir aytte ise :

“ Ant olsun Allah’ı ve ahiret gününü umanlar için Allah’ın Râsul’unde güzel

bir örnek vardır. ”435 Buyurulmaktadır.

Salât ve selâm gibi en üstün ibadetlerden biri olan bir ibadetin elbette sayısız

faydaları ve ve hikmetleri olacaktır. Bu fayda ve hikmetlerin bazıları ise şunlardır:

429 Kadı Iyaz, age, II/636; Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/232. 430 İbn Kesir, age, XII/6596. 431 Kadı Iyaz, age, II/636; Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/232. 432 Kadı Iyaz, age, II/636. 433 Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/232. 434 Ahzab, 33/56. 435 Ahzab, 33/21.

101

1- Salavat eden kimsenin salavatının faydası, -Peygamber (s. a. s) bundan

faydalanmakla beraber- kendine döner. Çünkü Allah’a yakın olmanın sınırı yoktur.

Peygamber (s. a. s) da her an Allah’a yaklaşmaya devam etmektedir. Salavat da

bunun vesilelerinden biridir. Beycuri’nin kavli budur436. Salavat getiren ise

Peygamber (s. a. s) in “Kim bir Müslüman kardeşinin arkasından dua ederse, bir

melek de; “Senin için de aynısı olsun”, diye ona dua eder” hadisinin mahzarı

olmaktadır. Çünkü bir Müslüman, herhangi bir müslümanın kardeşinin arkasından

bile dua ettiğinde aynı duaya kendisi mahzar olursa, peygamber (s. a. s) ın

arkasından ona salavat getirenin salavattaki duaya mahzar olacağı açıktır. M.

Arabi’nin kavli de budur. 437

2- Salavat eden kimseye ( bilhassa ezan okunduktan sonra) öncelikle

Peygamber (s. a. s) ın şefaatı vardır. Önceki bahislerde geçtiği üzere peygamber ( s.

a. s), ezandan sonra üzerine salavat getirip kendisi için vesile makamını isteyene

şefaatının vacib olduğunu söylemektedir. 438

3- Salavat getiren için dünyada manen, cennette de bizzat peygamber (s. a.

s)’a yakınlık vardır. Peygamber (s. a. s), cennette kendisine en yakın olan kimsenin,

üzerine en fazla salavat getiren kimse olduğunu açıklamaktadır. 439

4- Kişi salavat getirmek ile Allah’ın rahmetine mahzar olur. Çünkü bir

rivayete göre Peygamber (s. a. s)’a salât ve selâm eden kimseye Allah’ın on rahmet

ettiği440, diğer bir rivayete göre de yetmiş rahmet ettiği bildirilmiştir. 441

5- Diğer bir hadiste bildirildiği üzere442 salavat eden Allah’a hoşnut olarak

kavuşur.

6- Salavat vasıtası ile dualar kabul olur. Hadiste de buyrulduğu üzere dua

gökte asılı kalır, ancak salavat ile yükselir. 443

436 Beycûri, İbrahim, Hâşiyetu’l-Allamati’l-Beycûri alametni’s-Sunûsi ve Takrru’l Alâmeti Şemsi’l-İnbâi alâ Hâşiyeti’l Beycûri, Mısır trs, s. 8. 437 Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/222. 438 Bkz. Salavatın vacib veya müstehap olduğu yerler. 439 Bkz. Salât ve selâm ile ilgili rivayetler. 440 Müslim, Salât 70; Ebu Davud, Vitir 26; Tirmizi, Vitir 21; Nesai, Ezan, 37, Sehv 55. Ayrıca açıklamalar için bk., İbi Kesir, age, XII/6587. 441 eş- Şa’rani, Abdu’l Vehhab, Levâkıhu’l-Envâri’l-Kudsiyye fi beyâni Uhudu’l Muhammediyye, ( Terc. Selahaddin Alpay, Uhudu’l Kübra adıyla) İstanbul 1981 s. 347. 442Gümüşhanevi, age, h. No. 5274. 443 Tirmizi, Daavat 65. İbni Kesir, age, XII/6593.

102

7- Salavatın vacib olduğu yerlerde salavat getirmek ibadetin kabulune,

müstehab olduğu yerlerde de sevap ve feyzin artmasına sebeptir.

8- Savatta Peygamber (s. a. s)’ın en üstün insan olduğuna ve mü’minlerin

de de böyle birisinin ümmeti olduğuna şükür vardır. 444

9- Salavat ile Peygamber (s. a. s)’ın derecesi ve ona bağlı olarak da

ümmetinin derecesi yükselir. Çünkü tabiinin derecesi mat’bu’un mertebesine

tabi’dir. 445

10- Salavatta, Peygamber (s. a. s) a olan muhabbetin ispatı vardır. 446 Çünkü

seven sevdiğinin adını daima anar.

11- Salât ve selâmın İbrahim (s. a)’ın salavatına benzemesindeki hikmet

düşünülürken, bunda Peygamber (s. a. s) için bir noksanlık var gibi bir soru hatıra

gelebilir. Çünkü belagat ilmine göre teşbihte, kendisine benzetilen, benzeyenden

daha üstün olmalıdır. Salavatta Hz. Peygamber benzeyen, Hz İbrahim de kendisine

benzetilen olduğuna göre; Hz. İbrahim Hz. Peygamber’den daha mı büyüktür ki;

Peygamber (s. a. s) ona benzetilmiştir? İsmail Hakkı Bursevi, Dıyau’l Ma’nevi ‘den

naklen bunun sebebini şöyle izah etmektedir: “Buradaki benzeme, salâtın aslı

cihetindendir. Üzerine salât okumanın cihetinden değildir. Çünkü Peygamber (s. a. s)

İbrahim (a. s) den üstündür. Bunun manası şudur: Allah’ım İbrahim’e senin

yanındaki fazlı ve miktarınca salât et. Yoksa Peygamber (s. a. s)’ı onun derecesine

çıkar gibi bir mana katiyen söz konusu değildir. Çünkü Peygamber ittifakla ondan

üstündür. Bursevi bu konudaki izahını daha epey uzatmıştır. Biz bu kadarını kafi

gördük. İstenirse oraya müracaat edilebilir. 447

12- Sabah ve akşam namazlarından sonra yüzer defa salavat okuyanın otuzu

dünyada, yetmişi ahirette olmak üzere ihtiyacının görüleceği zikredilmektedir448

444 Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/223. 445 age, VII/ 224. 446 age, a. y. 447 Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/225-226; Burada zikredildiğine göre İbrahim a. s. peygamber a. s’ın Allah katındaki şeref ve üstünlüğünü görünce kendi izkrinin peygamber a. s’ın ve ümmetinin lisanı üzerine zikredilmesini Allahtan arzu etmiş, bunun üzerine salavatta peygamber a. s ile beraber onun adının da okunması sünnet olmuştur. 448 Age, VII/ 230, Kaı Iyaz, age, s. 458.

103

13- Yine bir hadiste Cuma günü seksen salavat okuyanın seksen yıllık küçük

günahlarının bağışlanacağı, her gün beşyüz salavat okuyanın ise ebediyen fakirlik

yüzü görmeyeceği rivayet olunmaktadır. 449

14- Başka bir rivayette salavatın başka bir faydası olarak, Cuma günü ve

gecesi üç bin salavat okuyanın rüyasında peygamber (s. a. s)’ı göreceği, bunu Ali b.

Hüseyin’in Reşahat kitabında zikrettiğini İsmail Hakkı Bursevi nakletmektedir450

15- Salavatı sıkıntı anında okuyan sıkıntıdan kurtulur, af ve mağfiret istediği

anda okuyan mağfirete kavuşur.

16- Peygamber (s. a. s) bir hadisinde buyrulduğu üzere, hatırlayamadığı bir

şeyi hatırlamak üzere salavat okuyan o şeyi hatırlar. 451

17- Salât ve selâm okuyan kimse nifaktan kurtulur. Hz. Peygamberden gelen

bir rivayette şöyle buyrulur: “Bana yüz kere salavat okuyanın iki gözü arasına

nifaktan beridir, cehennem azabından uzaktır, yazılacağı gibi, Allah onu kıyamet

gününde şehitlerle beraber haşreder”452

18- Salât ve selâm okuyan aynı zamanda Allah’ı da zikretmiş olur.

Gerçekten de salavat getiren, “Allahümme” veya “Sallallahu” lafızları ile Allah’ı da

zikrediyor. 453

19- Peygamber (s. a. s)’a namazda da salavat okumaya gelince… insanların

heva ve hevesleri onları batın yoluyla da olsa itiraza sevk eder. Namazda gizlice

peygambere salât ve selâm okumakla sanki ona, batın yoluyla emir ve nehiylerine bir

itirazımız olmadığını ifade etmiş oluyoruz. İmam-ı Şa’rani, M. Arabi’den böyle

nakletmiştir. 454

20- Yine İmam Şa’rani’nin bir izahına göre salavatın bir faydası da şudur:

Şa’rani bazı ulemanın peygamber (s. a. s)’a çok çok salât ve selâm getirmekle yakaza

halinde kendisini gördüklerini; mesela, Ş. Ahmed ez-Zevavi’nin bir sene müddetle

gece ve gündüz seksen bin, Ş. Nureddin eş- Şuni’nin de uzun müddet otuz bin

449 Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/231. 450 Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/231. 451 Gümüşhanevi, age, h. no:4966. 452 eş- Şa’rani, Abdu’l Vehhab, age, s. 347. 453 Arığ, Abdullah, Allah’ı Niçin Anıyoruz? İstanbul 1981, s. 393-394. 454 Şa’rani, Abdullah Vehhab, El-Yevâkıt Ve’l-Cevâhir, (A. Ü. ilahiyat Fak. Kütüphanesi, Kitap no:4573/1-2) II/51.

104

salavat okumak suretiyle peygamber (s. a. s) ile yakazada görüştüklerini kendisine

anlattıklarını nakletmektedir. 455

21- Mansur Ali Nasıf da, “Tac”’ın şerhinde, Ş. Süleyman Cezuli’nin

salavatları toplayan Delailu’l- Hayrat456 kitabını hazırlamasının sebebi ile ilgili şöyle

bir kıssa nakletmekte ve salât ve selâmın fayda ve hikmetine işaret etmektedir; bazı

İslam beldelerinde susuzluk olmuş, kuyulardan sular çekilmiş, herkesin aciz kaldığı

bir sırada bir kadın bir kuyunun başına gelip bir şeyler okuduktan ve Allah’a dua

ettikten sonra kuyunun suyu çoğalmış ve insanlar su ihtiyaçlarını karşılamışlardır.

Süleyman Cezuli, kadından bu mertebeye çıkmasının sebebinin Hz. Peygamber’e bol

bol salavat getirmek olduğunu öğrenince bütün salavat lafızlarını toplayıp bir araya

getirmiştir457

Hz. Peygambere salât ve selâm okumanın elbette birçok faydası ve yararı

olacaktır. Hz. Peygambere salat ve selam adı altında ortay konmuş bu tür başlıklara

ve rivayetlere elbette katılıyoruz. Fakat, ilgili rivayetlerin değerlendirilmesinde

ortaya koyduğumuz düşüncenin aynısını da burada zikretmek istiyoruz. Hz.

Peygambere salât ve selâm okuma husununda fayda ve hikmetle ilgili tüm

rivayetlerde sözlü dua ele alınmış, Hz. Peygamberi aşırı bir şekilde yüceltmek

isteyenlerin ellerinde ise aynı aşırılık telakkisi olarak abartılı şekilde rivayet

edilmiştir.

Gerçekten de peygambere salât ve dua okumak önemli bir ibadettir ama

bunları İslam ve din adına bu işi aşırı bir şekilde yüceltip mantukun kabulünün dışına

çıkarmak, dinin ve İslam anlayışının kabul etmediği bir durumdur.

455 Şa’rani, Abdullah Vehhab, age, s. 43-343. 456 Bu kitap hz. Peygamber’e yapılacak salavat-ı şeriflerin yüzlerce çeşidini içine alan bir kitaptır. Hatta her haftanın her günün salavatları vardır ve okuyan sonunda hatim yapmış olur. Bkz. Davut, Kara, Delâilü’l Hayrat Şerhi Kara Davut ( Ter. Abdullah Aydın)İstanbul trs. 457 Mansur, Nasıf Ali, et-Tâcu’l Cami’li’l usûl fi Ehâdisi’r Rasûl ( şerhi Ğayetu’l Me’mul) İstanbul trs, V/146, şerh:4.

105

VIII. SALAT VE SELAM OKUMAYANLARIN YERİLMESİ

Bu bölümde peygamber (s. a. s)’ın kendisine salavat getirmeyenleri

yermesine ve kınanmasına dair rivayetleri toplu olarak zikredeceğiz. Bu kısımda

Kadı Iyaz’ın Şifa’sından faydalanacağız.

1- “Burnu sürtülsün o adamın ki, yanında zikredilirim de, bana salavat

okumaz. Yine burnu sürtülsün ki, Ramazan ayına girer çıkar da mağfiret olunmaz,

yine burnu sürtülsün ki, anne babası yanında ihtiyarlar da onu cennete sokamazlar.

”458

2- “Peygamber (s. a. a) minbere çıktı ve amin dedi, sonra yine ( bir

basamak daha çıktı ve amin dedi) sonra yine çıktı ve amin dedi. Muaz (r. a) bu

durumu sordu. Peygamber (s. a. s)’da şöyle buyurdu: Cebrail (a. s) bana geldi ve dedi

ki : Ya Muhammed (s. a. s) kim, adın zikredilir de üzerine salavat getirmez ve ölürse

cehenneme girsin. Allah onu rahmetinden uzaklaştırmıştır. Sen de (bu duaya) amin

de! Ben de amin dedim”459

3- “Cimri, yanında ismim zikredilip de bana salavat getirmeyen kimsedir.

”460

4- “Üzerime salavat getirmeyi unutan, cennet yolunu da unutur. ”461

Yanında zikredildiğim halde üzerime salavat getirmeyen, cennet yolunu bulmakta

hataya düşülür ( ve cehenneme girer). ”462

5- “ Hangi kavim bir mecliste oturur ve peygamber (s. a. s)’ın üzerine

salavat okumadan kalkarsa, Allah’tan üzerlerine bir günah, hata ve hasret olur.

İsterse onları affeder, isterse azab eder. ”463 “Bir kavim bir mecliste oturup da

Peygamber (s. a. s)’a salat okumadan kalkarsa, bu kavim ancak bir leş kokusunun

üzerinden kalkmış olur. ”464

458 Tirmizi, Da’avat 100;Kadı Iyaz, age, II/654. 459Kadı Iyaz, age, II/654. 460 Tirmizi, Da’avat 101; Ahmed b. Hanbel Müsned I/202; Kadı Iyaz, age, II/654. 461Kadı Iyaz, age, a. y. 462 Kadı Iyaz, age, a. y. 463 Kadı Iyaz, age, a. y. 464 Kadı Iyaz, age, a. y.

106

6- “Bir adamın yanında anılıp üzerime salavat getirmemesi (bana) cefa ve

eziyettir. ”465

IX. EN FAZİLETLİ SALAT VE SELAM LAFZI

Peygamber (s. a. s)’a getirilecek salavatın muhtelif şekilleri, metinleri ve

dayandıkları rivayetler vardır. Bizzat peygamber (s. a. s)’ın kendisine hangi şekilde

salavat okumaları gerektiğini soran ashabına, namazda son oturuşta tahiyyattan sonra

okuduğumuz salavat-ı şerifeye uygun salavat lafızlarını tavsiye ettiği bilinmektedir. 466

Sâvi, belli bir lafız ve ibare tayin etmeksizin, en faziletli salâvatın, salât ve

selâmın birlikte cem edilerek, âl ve ashabın da zikredildiği salâvat olduğunu

söylemektedir. 467

İbni Abidin, en efdal salâvat lafzının Merzuki’nin söylediği şu ibare olduğunu

nakleder: “Allahümme salli ala Muhammedin ve ala al-i Muhammed”468

Son devir ulemasından Hacı Osman Akrıfat ise, Delailu’l-Hayrat kitabının

toplanmasına ait, Tac Şerhi’nden naklettiğimiz rivayetten başka bir rivayeti

anlatırken en faziletli salâvat lafzına ait bir ibare nakletmektedir. Buna göre,

Süleyman Cezuli karısının her gece gaib olduğunu görünce nereye gittiğini sormuş,

karısı Medine’ye peygamber (s. a. s)’ı ziyarete gittiğini söylemiştir. Buna hangi

amelle ulaştığını sorunca, devam ettiği bir salavatla olduğu cevabını vermiştir. Karısı

bu salavatı öğretmeye izinli olmadığıını söyleyince de bütün salavat kitaplarını bir

arada toplamış ve kitabını karısına okumuş, aşağıdaki salavata gelince kadın kendini

tutamayarak gülmüştür. Cezuli, karısının tavır ve işaretlerinden adı geçen salavatın

bu olduğunu anlamıştır. H. Osman mezkur salavatın şu olduğunu söylemektedir: “

Allahümme salli alâ rûhi seyyidinâ Muhammedin fi’l ervah, Allahümme salli alâ

465 Kadı Iyaz, age, II/656. 466 Nasıf, Mansur Ali, age, V/143-44-45. 467 es-Sâvi, Ahmed b. Muhammed, Hâşiyetu’s Sâvi ale’l-Celaleyn, Mısır h. 1358, III/287. 468 İbn Âbidin, Reddu’l Muhtâr, İstanbul 1981, I/13.

107

cesedi seyyidina Muhammedin fi’l ecsâd, Allahümme salli alâ kabri seyyidina

Muhammedin fi’l kubur. Allahümme abliğ ruhi seyyidina Muhammedin minni

tahiyyaten ve selema”469

Merhum Hasan Basri Çantay ise, en faziletli salât ve selâm lafzı olarak Sivas

Mebusu Mustafa Takiy Efendi’nin kendinse tavsiye ettiği bir ibare nakletmektedir:

“Allahümme salli ve sellim ve barik ala seyyidina Muhammedin bi adedi ılmik”

buradaki barik lafzını Hasan Basri’nin kendisi ilave etmiştir. 470

Salavat lafızları elbette bunlardan ibaret değildir. Biz çalışmamızın bu

bölümünde en faziletlilerini tespit etmeye çalıştık. Daha bir çok salavat lafızları

vardır. İsmail Hakkı Bursevi, dört bin veya Hamevi’den rivayet olduğuna göre on iki

bin çeşit olduğunu söylemiş471 ve bunların bazılarını hassaları ile beraber

kaydetmiştir.

X. SALAT VE SELAMIN MİKTARI

Peygamberden (s. a. s) bazı rivayetlerdede, salât ve selâm için belirli miktar

tayin edildiğini görüyoruz. Salavatın fayda ve hikmetleri kısmında naklettiğimiz gibi,

Peygamber (s. a. s) Cuma günü seksen salavat okuyanın seksen yıllık günahlarının

bağışlanacağı, her gün beş yüz salavat okuyanın ise ebediyen fakirlik yüzü

görmeyeceğini söylemektedir. 472 Yine, kendisine bir salavat edene Allah’ın yüz

salavat ettiğini, yüz salavat getirenin ise alnına nifaktan beri olduğu yazılacağını,

ahirette şehitlere dahil edileceğini bildirmektedir. 473

Görüldüğü gibi, bütün bu rivayetlerde miktar tayini vardır. Peygamber

ümmetinin kendisine bol bol salavat getirmesini ve bilhassa Cuma günü ve gecesi

469 Akfırat, H. Osman, İlahi Emirler, İstanbul 1981, s. 115 470 Çantay, Hasan Basri, Kur’an’ı Hakim ve Meali Kerim ( Mürşide Çantay Neşri) İstanbul 1981, II/755. 471 Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/755. 472 Kadı Iyaz, age, II/654. 473 eş- Şa’rani, Abdu’l Vehhab, age, s. 347

108

salavatlarını çoğaltmalarını istemekte; o gün amellerin kendisine ulaştığını haber

vermektedir. 474

Bizim üzerinde duracağımız, bu çokluğun belirlenmesidir. Ne kadar salât ve

selâm getirilirse çok olur, ne kadar az olur? Bunu belirlemeye çalışacağız.

Tac Şerhi’nde, çoğun azının gündüz üç yüz ve gece üç yüz olduğu

söylenmektedir. 475 Bu miktar bin, on bin, elli bin olabilir. Nitekim İmam

Şa’rani’nin, Ahmed ez-Zevâvi’nin bir sene müddetle gece ve gündüz elli bin,

Nureddin eş-Şuni’nin ise uzun müddet otuz bin salât ve selam okumakta peygamber

(s. a. a)’ı yakaza yani uyanık halinde gördüklerini kendisine anlattıklarını

nakletmiştik. 476 Tabi bu miktar çoğun çoğudur.

H. Osman Akfırat ise, doksana kadar salat ve selamın az olduğunu, yüz tane

ile çok okunan zümreye dahil olunacağını söylemektedir.

İmam Şa’rani de, sabah ve akşam salavatı yüzden on bine çıkarmakla, bu

davranışın en faziletli ameller arasına gireceğini kaydetmektedir. 477

Miktar belirten bütün bu rivayetleri değerlendirdiğimiz zaman, bu konuda son

bir sınır olmaksızın kişinin okuduğu miktarınca sevap ve mükafata nail olacağı

açıktır fakat biz yine de Tac Şerhi’ndeki rivayeti orta yol olarak görüyoruz. Demek

ki buna göre bir insan peygamber (s. a. s) üzerine çok salavat getiriyor kabul

edilmesi için gece ve gündüz en az üç yüzer salât ve selâm okuması gerekir.

474 Nasıf, Mansur Ali, age, I/291-292. 475 Nasıf, Mansur Ali, age, I/291, şerh 4. 476 eş- Şa’rani, Abdu’l Vehhab, age, s. 4. 477 Akfırat, Hacı Osman, İlahi Emirler, İstanbul 1981, s:112.

109

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

SALÂT VE SELÂM İLE İLGİLİ DİĞER MESELELER

110

I. SALÂT VE SELÂMIN ARASINI AYIRMAK

Kaynaklarımızda salât ve selâma taalluk eden birtakım meseleler daha

kayıtlıdır. Biz bunlardan tespit edebildiklerimizi burada zikretmek istiyoruz. Her bir

meseleyi ayrı başlıklar halinde vereceğiz.

Hz. Peygamber’e salavat getirilirken bilinmesi gereken önemli konulardan

birisi de bir kimsenin Hz. Muhammed’e salavat getiriken sadece salât etmesi ve

yahut da sadece selâm etmesinin doğru olup olmayacağıdır. Biz burada bu

konuyu incelemeyi amaçladık. Elde ettiğimiz görüşler söyledir:

Peygamber (s. a. s) sadece salât veya sadece selâm okumak İmam Nevevi’ye

göre mekruhtur. 478 Bunun sebebi ayetteki “sâllû aleyhi ve sellimû” lafzının

kullanılmasıdır. Bu durum müteahhirun ulemasına göre mekruh değildir.

Mütekaddimün ulemasına göre ise hilaf-ı evladır. 479

İbnu’l Cevzi bu konuda şöyle demektedir: “salât ve selâmı bir araya getirmek

evladır. Eğer bir tanesi üzerine iktisar edilirse kerahatsiz olarak caizdir. ”480 Selef ve

haleften bir cemaat da bu görüştedir. Müslim ve Şatıbi bunlardandır. 481

İbni Âbidin de bunun mekruh olmadığı görüşündedir. 482 Yine İbni Âbidin bu

ihtilafın Peygamber hakkında olduğunu, diğer peygamberler hakkında böyle bir

ihtilafın olmadığını söylemektedir.

Allâme İbn Emiru’l-Hacc da bunun kerahatine karşı çıkmakta ve delil olarak

Nesai’deki “Sâllallahu ale’n-Nebi” hadisi ile “veselâmun ale’l-mürselin” ve “ve

selâmun ale’l-lezine’s-tafa” ayetlerindeki salât ve selam lafızlarının münferid

478 Veliyyu’d-Din, el- Basir, en-Nihâye Şerhu’l- Ğaye, Kahire trs, s: 5; Mustafa b. İbrahim, Tuhfetu’l- Avamil, İstanbul hi. 1311, s. 8. 479 Beycuri, İbrahim, age, s: 7. 480 age, a. y. 481 age, a. y. 482 İbni Abidin, Reddu’l Muhtâr, İstanbul 1981, I/13.

111

kullanılmalarını göstermektedir. Bu konudaki kerahate karşı çıkanlardan biri de

Aliyyu’l Kâri’dir. 483

II. SALÂVATTAKİ PEYGAMBER (S. A. S)’IN İSMİ İLE ÂLİ’NİN

ARASINI ALÂ LAFZI İLE AYIRMAK

Şia, salât ve selâmdaki Muhammed (s. a. s) lafzından sonra â’li arasına alâ

lafzının getirilmesini caiz görmemekte ve bu konuda şöyle bir hadis rivayet

etmektedir: “Kim benimle â’lim arasını alâ ile ayırırsa şefaatıma ulaşamaz” Ehl-i

sünnet bu konuda Şia’yı reddetmekte ve bu hadisin mevzu olduğunu söylemektedir.

Ayrıca hadis sahih olsa bile, buradaki lafzın alâ’ değil âl, yani Hz. Aliyyul Murteza

olduğunu söylemektedir. Bilindiği gibi Arapça’da –Ali-ile-alâ-nın yazılışı aynıdır.

Yani bu hadisin sahih olduğunu kabul etsek bile aslında hadisin manası, “Kim

benimle â’lim arasını âli ile ayırırsa şefaatıma ulaşamaz”, demektir. Yoksa salavatta,

Peygamber’in adından sonra ve âlinden önce alâ lafzının yazılıp söylenmesine engel

değildir. 484

III. SALÂT VE SELÂM OKURKEN ABDEST VE HUZUR-U KALBİN

GEREKİP GEREKMEDİĞİ

İmam Şâ’rani bunun şart olmamakla beraber gerekli olduğunu söylüyor. 485 İ.

smail Hakkı Bursevi de bunun salavatın adabından olduğunu; aynı zamanda gafletini

kovması, kalbini hazır etmesi ve niyetini Allah’ın rızası ve Peygamber’in şefaatını

kazanması konusunda düzeltmesi gerektiğini söylüyor. 486

Bize göre salavat getirilirken abdestli olmak güzel bir şey olsa da zaruri değildir.

Salavat bir dua olduğu için dua yapılırken namazın ön şartı gibi abdestli olmak şartı

483 a. ge, a. y. 484 Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/221-222; Haşiyetu Molla Camii bi hamişihi, İstanbul 1980, s:1. 485 eş- Şa’rani, Abdu’l Vehhab, age, s. 342 486 Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/232-233.

112

yoktur. Konunun bir de şu boyutundan bakılması olayı aydınlatacaktır.

“Peygamber’in yanında adım anılıp da salavat getirmeyen perişan olsun”487 hadisine

göre bir insanın abdestsiz olarak Peygamber’in ismini duyması hemen abdest alıp

salavat getirmesini gerektirecektir. Halbu ki her durumda salavat getirmek tavsiye

ediliyorken, salavatta abdestli olma durumundan bahsedilmemiştir. Böyle bir

uygulamanın da salavat getirme işini zorlaştıracağı için, kullanılmaması yani(

abdestli olma durumunun gerekmemesi) daha iyi olacaktır.

IV. SALÂT VE SELÂMIN YAZILIŞINI KISALTMAK

Ruhul Beyan, salât ve selâmın eski harflerle A. M veya SAV. şeklinde

kısaltmaların mekruh olduğunu söylüyor. Fakat tahrimi mi tenzihi mi olduğunu

açıklamıyor. 488 Anlaşılan tenzihi olmasıdır. Buna göre bizim A. S. şeklindeki

kısaltmalarımız da mekruh olmaktadır.

Bize göre: her ne kadar bu konu hakkında böyle denilse de, ilmi bir çalışma

yapan birisinin veyahut bir eser meydana getirecek olan birisinin Hz. Peygamber’in

adı her geçtiğinde “sâllallahu aleyhi ve sellem” veya buna benzer ifadeler kullanması

hem yazan kişi hem de okuyucu açısından zor olacağı; anlama yönünden konunun

akışı bozulacağından, yani zaruriyet esasına göre kısaltmaların kullanılmasında bir

sakınca olmamasın doğruluğu kanaatindeyiz.

V. SALAVATTAN ALLAH’IN İSİMLERİNDEN ALLAH LAFZININ,

PEYGAMBER A. S. IN İSİMLERİNDEN DE MUHAMMED LAFZININ

İHTİYAR EDİLMESİ

Salavatta, “Ya Rabbi, ya Rahman” veya başka bir şekilde değil de

“Allahümme” veya “sâllallahu” şeklinde Allah lafzını; aynı şekilde “Ahmed,

487 Tirmizi, Da’avat 101. 488 Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/228.

113

Mahmud, Hamid” değil de “Muhammed” lafzını ihtiyar ediyoruz. Bunun sebebi

İsmail Hakkı Bursevi’ye göre şudur: Allah ismi diğer bütün isimleri ve kemal

sıfatları içine alır; uluhiyete delalet eden Peygamber (s. a) a salât ederken Allah ismi

ile salât daha münasip olmaktadır. Çünkü yine Peygamber (s. a. s) da bütün kemal

sıfatlarını içine alır, cemalin ve celalin esrarına delalet. Aynı şekilde Muhammed

lafzı da tekrar öğülmüşlüğe delalet eder. Buradaki medh ve sena makamında

zikredilmesi daha uygundur. Diğer Rasûl, Nebi lafızları da kullanılır ama bunlar isim

değil, sıfattır. 489

Tabii bu işari bir mesele ve işari bir cevaptır. Fakat madem ki, kaynaklarımızdan

birinde geçiyor, biz de buraya almakta bir beis görmedik. Bizim kanaatımıza göre, bu

mesele de ictihadi değil, tevkîfidir. Yani sahabe ve seleften böyle rivayet olunduğu

için böyle kullanılmaktadır.

VI. KUR’AN OKURKEN PEYGAMBER’İN İSMİNİ İŞİTEN BİR

KİMSENİN SALAVAT GETİRMESİNİN GEREKİP GEREKMEDİĞİ

Ruhu’l Beyan bu konuda Kadıhan’da geçen bir fetvayı zikretmektedir. Buna

göre Kur’an okurken Peygamber (s. a. s)ın adını işiten bir kimseye salât ve selâm

okumak gerekmez. Çünkü Kur’an okumak ondan daha efdaldir. Ancak okumayı

bitirdikten sonra salavat getirirse güzel bir şeydir, okumazsa bir şey lazım gelmez. 490

Kur’an okumayı bitiren kimse okuyuşunun sonunda adet üzere “el fatiha” deyip

salavat okuduğu içinde bu durum otomatikmen yerine getirilmiş olmaktadır.

489 Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/220. 490 Bursevi, İsmail Hakkı, age, VII/227.

114

SONUÇ

“Allah ve melekleri peygambere salât ve selâm ederler, ! Ey mü’minler siz de

ona salât ve selâm edin” ayetiyle Allah Teala’nın mü’minlere farz kıldığı,

peygambere salât ve selâm etmek, O’na salât ve selâm getirmek konusu ile ilgili bu

araştırmada hem ayetin genişce tefsirini, hem de ilgili rivayetleri aktardıktan sonra

çalışmamaızın bu kısmında, sunmaya çalıştığımız görüş ve düşünceleri özet olarak

maddeler halinde şöyle sunmak istiyoruz.

1- Peygamber üzerine salât ve selâm etmek Kur’an-ı Kerim’de inanalar

için emredilen bir durumdur.

2- Hz. Peygamber için kullanılan salât ve selâm ayeti, Hz. peygamberi

diğer peygamberlerden ayıran, ona üstünlük veren bir durumdur. Kur’an’ı Kerim’de

başka peygamberler için böyle bir ifade kullanılmamıştır.

3- Salât kavramının ön planda anlamı: destek olmak, seyirci kalmamak ve

fiili bir eylemi içermektedir. Bu anlamda sözlü olarak dua etmek de fiili bir eylemdir

ve ikinci planda değerlendirilmelidir.

4- Selâm kavramı: Hz. Peygambere karşı çıkmaktan sakınmak;

samimiyetle O’na boyun eğmek, onun iyilik ve emniyeti içinde olmaktır.

5- Ayetin nüzül edildiği ortamda ve şartlardaki “Ey mü’minler sizde salât

ve selâm edin” ayetinin kastettiği anlam: “Ey müminler Allah ve melekleri

Peygambere salât ve selâm ederken siz de Allah’ın Peygamber’ine destek olun, onu

koruyun, onun misyonuna sahip çıkın” olabilir.

6- Hz. Peygamber’e sözlü olarak dua etmek, (bunun fiiliyata dökülmüş hali

de tahiyyyattaki duadır) Hz. Peygambere salât ve selâm etmenin ikinci derecesini

oluşturur. Önemli bir ibadettir ve Peygamber tarafından bizzat öğretilmiştir.

7- Hz. Peygambere salavat getirmenin önemi, fazileti ve mükafatları bizzat

Hz. Peygamber ve tüm İslam alimleri tarafından ortaya konmuştur.

8- Salavat getirmek ile ilgili, yani Hz. Peygamber’e sözlü olarak dua etme

ile ilgili olarak çalışmamızda her nekadar güvenilir rivayetleri aktarmaya çalıştıysak

da, konu ile ilgili rivayetlerde birçok zayıf rivayete rastladık. İlgili rivayetlerde

115

Peygamber’in örnek önder şahsiyetine ve ahlâkına uymayacak bazı ifadelerin

olduğunu söyleyerek bunların araştırılması gerektiğini savunuyoruz.

9- Hz. Peygamber bizzat kendi hayatında ve uygulamalarında Zat-ı

Muhammediyye’ye (kendisi, kendisine) mescide girerken veya mescidden çıkarken

salât ve selâm okumuştur. Bu onun ilahi vahiy karşısındaki ilk uygulacı olması ve

hem kendisi hemde ümmeti için dua etmesi durumuna bakılarak gayet tabii ve

mantıklıdır.

10- Salât-ü selâmdaki “âl ve ashab” kavramları Hz. Peygamberin kendi

zamanındaki kan bağı ile olan akrabalarını değil, arkadaşlarını, eş ve dostlarını,

O’nun dinine bağlı olanları ve kıyamete kadar peşinden gidecekleri kapsamaktadır.

11- Dolayısıyla kişi peygambere salât ve selâm okuduğunda aynı zamanda

kendine de dua ediyor demektir.

12- Allah Teala “Ey mü’minler Peygambere salât ve selâm edin” derken

mü’minlerin dualarında “Allah’ım Peygamber’e âl ve ashabına salât et” şeklindeki

Allah’a havale etme şeklinin anlamı: “Allah’ım biz gereğince Hz. Peygamber’e salât

ve selâm edemeyiz, bu konuda aciziz, bizim yerimize sen salât et” dir.

13- Salât ve selâmı Hz. Peygamber, dua anlamında sahabe için de

kullanmıştır. Bazı ulema buna bakarak salât ve selâmın peygamberden başkası içinde

kullanabilirliğine cevaz verdiyse de; Bu durum bir tek Hz. Peygamber için geçerlidir.

O zamandan bugüne bu uygulama örf ve adet olmuştur. Çoğu alim de ittifak etmiştir

ki salât ve selâm peygamberlerden başkası için kullanılmamalıdır.

14- Salât ve selamın fıkhi hükmü ise: fiili anlamda her müslümanın

Rasûlullah’ın misyonunu desteklemesi, O’nun örnek önder kişiliğini koruması

üzerlerine farzdır. Sözlü salât da ise ömründe bir defa salavat getirmesi farzdır. Bu

aynı kelime-i şehadet gibidir. Tekrarları müstehaptır, namazda okunan tahiyyattan

sonraki salavat ise i her ne kadar İmam Şafii farzdır dese de ittifakla sünnettir.

15- Kurban keserken, taaccüb (şaşkınlıkta) ve aksırmadan sonra salavat

getirmek mekruh, diğer birçok yer ve durumda ise salavat getirmek müstehaptır.

16- Salât-ü selâm etmenin ve okumanın birçok fazileti ve faydası vardır.

Başlı başına bir ibadettir. Allah’a itaattır, salavat getiren kişinin kendisi için en

büyük kurtuluş vesilelerinden biridir.

116

17- Hz. Peygambere salavat getirmekle ilgili rivayetlerde ( hem faziletine

dair hemde getirmeyenlerin yerilmesine dair hikaye ve kıssalarda) Hz. Peygamberin

ahlakına ve tebliğ metodlarına uygun düşmeyecek durumlarla karşılaştık. Bunları,

özellikle Hz Peygamberi olduğundan daha fazla yücelterek anlatan gurupların, vaiz

ve din görevlilerin yapabileceğini düşünerek, ilgili rivayetlerin, hikaye ve kıssaların

Hz. Peygamberin örnek-önder kişiliği açısından değerlendirilmesini düşünüyoruz.

18- Müslümanların Hz. Peygamber için yaptığı her salavat getirme işi, bu

ister fiili salât ve selam olsun, ister sözlü olarak dua olsun, Hz. Peygambere

ulaştırılıp haber verilmektedir.

19- Hz. Peygamber’e getirilen salât-ü selamda, ümmetinin ona karşı bir

teşekkür borcunu yerine getirmesi anlamı da vardır. Zira ümmetine karşı son derece

düşkün olan ve onlara dünya-ukbâ saadetinin yolunu gösteren o Zât’a karşı sâlat-ü

selam getirmek hem bir vefa ve sadakat borcu olmanın ötesinde ilahi bir emirdir.

20- Netice itibariyle, salât selam getirme, mü’minlerin Resûlullah’a karşı

yapmaları gereken en önemli görevlerden birisidir. Çünkü âyetin ifadesine göre hem

yüce Allah, hem de melekler Hz. Peygamber’e sâlat-selam getirmektedir. İnananların

bundan geri durması doğru bir davranış değildir. Bu davranış, Hz. Peygamber’e karşı

olan saygı ve sevginin alâmeti olarak kabul edilmekte ve aynı zamanda böyle bir

davranışla mü’min, bu konuda Allah’a ve meleklere ittibâ etmiş olmaktadır.

117

BİBLİYOGRAFYA

Ağırman, Cemal, Hz. Peygamberin Sünnetinde İtaat, İstanbul 2004.

Ahmed b. Hanbel (ö. 241/1855), el-Müsned, I-VI, thk. M. Fuat Abdulbâki, Beyrut

1413.

Akfırat, Hacı Osman, İlahi Emirler, İstanbul 1981.

Ali el- Kârî, Nureddin Ali b. Sultan Muhammed Ali el- Kârî el-Herevî, Şerhu’ş

Şifâ, I-II, Beyrut trs.

Alizâde, Seyyid, Mefâtihu’l-Cînan Şerhu Şir’ati’l-İslam, İstanbul 1983.

el-Alûsî, Mahmud, (1270/1853). Rûhu’l-Maânî, Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabi (Bulak

baskısından ofset). Beyrut trs.

Arığ, Abdullah, Allahı Niçin Anıyoruz?, İstanbul 1981.

el-Aynî, Bedruddin Ebu Muhammed Mahmud İbn Ahmed, Umdetü’l-kâri şerhu

Sahîhi’l Buhârî, I-XX, Mısır 1392/1972.

el-Basîr, Veliyyü’d-Dîn, En-Nihâye Şerhu’l-Ğâye, Kahire trs.

el-Beycûri, İbrahim, Hâşiyetu’l-Allâmeti’l-Beycûri alâmetni’s-Sunûsi ve

kenarında Takrîru’l-Allâmeti Şemsi’l-İnbâi alâ Hâşiyeti’l, Beycûri, Mısır trs.

el-Buhârî, Muhammed b. İsmail Ebû Abdullah (ö. 256/1870), Sahîhi’l-Buhârî,

Beyrut 1991.

Bursevî, İsmail Hakkı, Rûhu’l Beyân, İstanbul hi. 1389.

Büyükdüvenci, Sabri, “Nitelikli, Eğitim Sorunu”, Din Öğretimi Dergisi, Mart-

Nisan 1992 sayı:3.

Cânan, İbrahim, Kütüb-i Sitte, Tercüme ve Şerhi, Ankara 2005.

118

el-Cessâs, Ebubekr Ahmed b. Ali erRâzî, Ahkâmu’l Kur’an, Dâru İhyâti’t Turâsi’l

Arabi, Beyrut 1985.

el-Cezûlî, Abdullah Muhammed B. Süleyman, Delâil-i Hayrat Şerhi Kara Davud,

(Şerheden Kara Davud) İstanbul trs.

Çakan, İsmail Lütfi, Hadislerle Gerçekler, İstanbul 1990.

–––––Kırk hadis, İstanbul 1990.

Çantay, Hasan Basri, Kur’an-ı Hakim ve Me’ali Kerim (Mürşide Çantay Neşri,

İstanbul 1981).

el-Dâmeğânî, Hüseyn b. Muhammed, Kâmusu’l Kur’ân, Dâru’l İlm Li’l Melâyin

Beyrut 1985.

Diyanet İlmi Dergi, Hz. Muhammed Özel Sayısı, Ankara 2000.

DİA, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1988.

ed-Dihlevî, Şah Veliyyullah, Ahmed b. Abdurrahim, Hüccetüllahi’l bâliğa, ( th.

Muhammed Şerif Sükker) I-II Beyrut 1990.

Ebû Dâvud, Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî (ö. 275/888), es-Sünen, Beyrut-1988.

Ebû Şehbe, Muhammed b. Muhammed, es-Sîratu’n-Nebeviyye fi Dav’i’l-Kur’an’i

ve’s-Sünne, Dımaşk 1988.

Efendi, Ramazan, Şerhû’l-Akâid Hâşiyesi İstanbul 1985.

——— Hâşiyetu Molla Câmi bi Hamîşihî, İstanbul 1980.

——— Hâşiyetu Maksut, bi Hamîşihi fi Mecmuâti’s. Sarf, İstanbul trs.

Elmalılı, Hamdi Yazır, Hak Dîni Kur’an Dili, İstanbul 2000.

119

el-Gazzâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed, İhyâ-u Ulûmi’d-dîn, Dımaşk

trs.

Görmez, Mehmet, Sünnet ve Hadisin Anlaşılmasında ve Yorumlanmasında

Metodolaji Sorunu, Ankara 2000.

el-Hafâcî, Ahmed Şihâbuddin el-Mısrî, Nesîmü’r-riyâd fi şerhi şifâ’il-Kâdî İyâz,

I-II, Mısır 1307.

el-Hakkî, Şeyh İsmail el-Hakkî er-Rabbânî es-Semedânî, el-Furûk, İstanbul 1310.

Hasen Nur Hasen, et-Teeddüb mea’r-Rasûl, Cidde 1991.

Hamza, Mustafa b., Netâyicu’l-Efkâr ale’l-Izhâr (Çev. Adalı Cedil) İstanbul trs.

el Hatib, Muhammed Muhammed eş-Şülbinî, Mûni’l Muhtac, alâ ma’âni el fâzı’l-

minhâc, İstanbul trs.

el-Havva, Sait, El-Esas Fi’t-Tefsir, (Çev. M. Beşir Eryarsoy) İstanbul 1989.

Hemımsoeth, Heinz, İmmanuel Kant’ın Felsefesi, (çev. Takiyettin Mengüşoğlu),

İstanbul 1986.

el-Heysemî, Nureddin Ali b. Ebubekr, Mecmeu’z Zevâid ve Menbeu’l Fevâid,

Dâru’r Reyyan, Khire 1987.

İbn Ebû Hâtim, Ebu Muhammed Abdurrahman b. Ebû Hâtim er-Râzi,

Takdîmetü’l-Cerh ve’t-ta’dil, Haydarabat 1371-73/1952-53.

İbn Hacer, Ebu’l Fadl Şihâbuddîn Ahmed b. Ali b. Muhammed b. Hacer el-

Askalânî, Fethu’l-bârî bi-şerhi Sahîhi’l-Buhârî, Beyrut h. 1402.

İbn Haldûn, Ebu Zeyd Abdurrahman b. Muhammed, Mukaddimetü İbn Haldûn (

çev. Zakir Kadiri Ugan) I-II İstanbul 1989

120

İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali. b. Ahmed b. Sa’id b. Hazm, el-İhkâm fi usûli’l-

ahkâm ( terc. Ahmed Muhammed Şakir) I-II, Kahire 1970.

İbn Hişâm, Ebû Muhammed Cemaleddin Abdulmelik, es-Sîretü’n-Nebeviyye, (th.

Vekil-Abdürrahman), I-VII, Kahire 1967.

İbn-i Kayyim, el-Cevziyye, el-Vâbilu’s-Sayyib mine’l Kelimi’t-Tayyîb. (tah.

Abdulkadir el-Arnevüd), Mektebetu Dâri’l Beyan, Beyrut 1399/1975.

İbn Manzur, Lisânu’l-Arab (tah. Abdullah ali el-Kebir; Muhammed Ahmed

Hasbullah; Haşim Muhammed eş-Şazeli), Dâru’l-Ma’rife, Kâhire trs.

İbn Mâce, Muhammed b. Yezid el-Kazvinî, Sünen-i İbni Mâce, Beyrut trs.

İbni Kesîr, Ebü’l Fida İsmail Ed-Dımeşki, Tefsîru’l Kur’âni’l Azim, Dâru

Kahraman, İst. 1992.

——— Hadislerle Kur’an-ı Kerim Tefsiri, (Çev. Bekir Karlığa, Bedreddin

Çetiner) İstanbul 1985.

İbn Fâris, Ebu’l Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyyâ, Mu’cemu’l Mekâyis fi’l

Lüğa, (Neşr: Şihabuddin ebu Amr), Dâru’l Fikir, Beyrut 1994.

Mustafa b., İbrahim, Tuhfetu’l-Avamil, İstanbul 1311.

İslam Ansiklopedisi, M. E. B. Yay., İstanbul 1966, 1970.

İslamoğlu, Muhammed, Üç Muhammed, İstanbul 2004.

Kâdî Iyâz, Ebu’l Fadl el-Yehsubi, eş-Şifâ bi tâ’rifi hukuki’l Mustafa, Dâru’l Fikr,

Kâhire 1977.

——— Şifâ-i Şerif, (tercüme Naim Erdoğan-Hüseyin S. Erdoğan) İstanbul 1977.

Karaman, Hayreddin, İslamın Işığında Günün Meseleleri, I-II, İstanbul 1988.

121

el-Kastalânî, Ebû’l-Abbas Şihâbuddin Ahmed. b. Muhammed, İrşâdü’s –sârî li-

şerhi Sahîhi’l Buhârî, Bağdat trs. ( Bulak ofset).

Köknel, Özcan, 2000’li Yıllarda Aile, Çocuk ve Genç, (21. yüzyıl

Ansiklopedisi’nde makale), İstanbul 1991.

Köksal, Mustafa Âsım, İslam Tarihi ( Mekke Devri-Medine Devri) İstanbul 1981.

Kur’an-ı Kerim

el-Kurtubî, Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed, el Câmi’li Ahkîmi’l Kur’an,

Beyrut 1985.

Menğüşoğlu, Takiyettin, İnsan Felsefesi, İstanbul 1988.

Mevdûdi, Ebu’l Âla (1978) Tefhîmu’l-Kur’an, İstanbul 2003.

Müslim, Ebu’l Huseyn el-Kureyşi, Sahîh-i Müslim, Hzr. Muhammed Fuat

Abdu’lbâki, Beyrut 1983.

en-Nâsıf, Mansur Ali, Et-Tâc’ı l Camii’ Li’l usül fi ehâdisi’r Resül ve altında şerhi

Gâyetu’l Me’mül. İstanbul trs.

en-Nesâi, Ahmed b. Şuayb, es-Sünen, Beyrut 1994.

en-Nevevî, Ebu Zekeriya Muhyiddin b. Şeref, Riyâzü’s Sâlihîn, (Ter. Şerhi M.

Yaşar Kandemir, İ. Lütfi Çakan ve Raşit Küçük. ) İstanbul 1998.

en-Nevevî, Ebu Zekeriyyâ Yahya b. Şeref, el-Minhâc fî şerhi Sahîhi Müslim

ibni’l-Haccâc I-X Bağdad trs.

Özcan, İsmail, İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1991.

Pakalın, Mehmet Zeki, Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, M. E. B.

Yay., İstanbul 1971.

122

er-Râgıbu el-İsfehâni (502/1108), el-Müfredât, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut trs.

Afzalurrahman, Encyclopaedıa of seerah ( Siret Ansiklopedisi) İstanbul 2003.

er-Râzî Muhammed b. Ebi Bekr (666/1267), Mesâilu’r-Râzi ve Evcibetuhâ, (tah.

İbrahim Utva Avad), el-Mektebetu’l-İlmiyye, Lahor 1980.

er-Râzî, Fahreddin (606/1209), Mefâtihu’l-Gayb, Kâhire, trs.

er-Râzî, Fahruddin Muhammed b. Ömer b. Huseyn b. Hasan b. Ali et-Teymi, et

Tefsîru’l Kebir, Dâru’l Kütübi’l İlmiye, Beyrut 1999.

Reşid Rızâ, Muhammed, Tefsîru’l Menar (Tefsîru’l Kur’ân’i’l Hakim), Beyrut

1393/1973.

es-Sâbûnî, M. Ali, Ravâiu’l Beyan Tefsîru Âyâti’l Ahkâm Mine’l Kur’ân,

İstanbul trs.

———en-Nübüvvetu ve’l Enbiya, Dımaşk 1989.

es-Sahavî, Şemsuddin Muhammed b. Abdürrahman (902/1496), el-Kavlu’l-Bedî

fi’s-Salâti ale’l-Habîbi’ş-Şefî, el-Mektebetu’l-İlmiye, Medine’i Münevvere,

1397/1977.

el-Buhârî, Sahîh-i Buhârî, Muhtasarı Tercrîd-i Sarih (Çev. Tah. Abdullah Feyzi

Kocaer) İstanbul 2004.

es-Sâvi, Ahmed Bin Muhammed, Hâşiyetü’s-Sâvi, Ale’l-Celâleyn, Mısır 1358.

es-Sıbâ’i, Mustafa, es Sünnetü ve Mekânetühâ fi’t-teşri’il-İslami, Beyrut 1985.

Es-Semerkandî, Ebu’l-Leys (393/1004), Tenbîhu’l-Gâfilin, (çev. A. Akçiçek),

İstanbul 1974.

Siracuddin, Abdullah, es-Salâtu ala’n-Nebi sallallahu aleyhi ve sellem,

Mektebu’t-Turasi’l-İslami, Haleb 1405/1984.

123

eş-Şâ’rani, Abdu’l-Vahab, Levâkihu’l-Envâri’l-Kudsiyye fî beyâni uhudi’l-

Muhammediye (Uhudü’l Kübra adıyla Ter. Selahaddin Alpay) İstanbul 1981.

——— El-Yevâkıt ve’l-cevâhir

et-Tehânevi, Muhammed Ali b. Ali, Keşşâfu Istılâhi’l-Funûn, İstanbul 1984

et-Taberî, Ebu Ce’fer Muhammed b. Cerir, Camiu’l-beyân an te’vili’l-âyâti’l-

Kur’an (th. Mahmud Muhammed Şakir) I-XVI, Kahire 1979.

et-Tirmîzi, Muhammed b. İsa (ö. 279/892), el-Câmiu’s Sahîh, Beyrut 1987.

İlmihal, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (İman ve İbadetler) Ankara 2004

ez-Zuhaylî, Vehbe, et Tefsîru’l Munir, İstanbul 2003.