Đi ngang hà nội - f.libvui.comf.libvui.com/dlsm4/dinganghanoi_682b7d3ec9.pdf · 25. chƠi cÁ...

ĐingangHàNộiNguyễn Ngọc Tiến

Chia sẽ ebook : http://downloadsachmienphi.com/Tham gia cộng đồng chia sẽ sách :

Fanpage : https://www.facebook.com/downloadsachfreeCộng đồng Google : http://bit.ly/downloadsach

TableofContentsMụclục

LỜITỰA

1.ĐIẾMXƯAĐIẾMNAY

2.BIAHƠIHÀNỘI

3.XEĐẠPƠI!

4.TỪXENGỰACÔNGCỘNGĐẾNTẦUĐIỆN

5.THỜITEMPHIẾU

6.TỪĐỒTAĐẾNĐỒTÂY

7.LÀMDUYÊN,LÀMDÁNG

8.ÔTÔ,BIỂUTRƯNGQUYỀNLỰC

9.KEMHÀNỘI

10.CÔĐẦUKHÂMTHIÊN

11.CHƠIĐĨATHAN

12.CHUỒNGCỌPTRONGPHỐ

13.TỪXETAYĐẾNXÍCHLÔ

14.TỪXOABÓPĐẾNTẨMQUẤT

15.PHỞCÓNGƯỜILÁIVÀPHỞKHÔNGNGƯỜILÁI

16.XẨMTẦUĐIỆN,XẨMCHỢĐỒNGXUÂN

17.TỪĐẶNGHUYTRỨĐẾNDIEULEFILSVÀ...

18.XUẤTXỨRÙAHỒGƯƠM

19.NHẢYĐẨM

20.CÀPHÊHÀNỘI

21.XEMÁY

22.BỪNGBỪNGSÂNKHẤUTHẬPKỶ80

23.NGỘTNGẠTPHỐCỔ

24.CHỒNGTÂY,VỢĐẦM

25.CHƠICÁCẢNH

26.TỪSÂNĐÌNHĐẾNRẠPHÁT

27.ĐÀNBÀMẶCYẾMHỞLƯỜNMỚIXINH

28.CƯỚIỞHÀNỘI

29.TÊNPHỐ,SỐNHÀCÓTỪBAOGIỜ

30.ĐỔTHÙNGHAYCHUYỆNVỀ...PHÂN

31.TỪNƯỚCGIẾNGĐẾNNƯỚCMÁY

32.TƯSẢNHÀNỘI

MụclụcLỜITỰA

1.ĐIẾMXƯAĐIẾMNAY

2.BIAHƠIHÀNỘI

3.XEĐẠPƠI!

4.TỪXENGỰACÔNGCỘNGĐẾNTẦUĐIỆN

5.THỜITEMPHIẾU

6.TỪĐỒTAĐẾNĐỒTÂY

7.LÀMDUYÊN,LÀMDÁNG

8.ÔTÔ,BIỂUTRƯNGQUYỀNLỰC

9.KEMHÀNỘI

10.CÔĐẦUKHÂMTHIÊN

11.CHƠIĐĨATHAN

12.CHUỒNGCỌPTRONGPHỐ

13.TỪXETAYĐẾNXÍCHLÔ

14.TỪXOABÓPĐẾNTẨMQUẤT

15.PHỞCÓNGƯỜILÁIVÀPHỞKHÔNGNGƯỜILÁI

16.XẨMTẦUĐIỆN,XẨMCHỢĐỒNGXUÂN

17.TỪĐẶNGHUYTRỨĐẾNDIEULEFILSVÀ...

18.XUẤTXỨRÙAHỒGƯƠM

19.NHẢYĐẨM

20.CÀPHÊHÀNỘI

21.XEMÁY

22.BỪNGBỪNGSÂNKHẤUTHẬPKỶ80

23.NGỘTNGẠTPHỐCỔ

24.CHỒNGTÂY,VỢĐẦM

25.CHƠICÁCẢNH

26.TỪSÂNĐÌNHĐẾNRẠPHÁT

27.ĐÀNBÀMẶCYẾMHỞLƯỜNMỚIXINH

28.CƯỚIỞHÀNỘI

29.TÊNPHỐ,SỐNHÀCÓTỪBAOGIỜ

30.ĐỔTHÙNGHAYCHUYỆNVỀ...PHÂN

31.TỪNƯỚCGIẾNGĐẾNNƯỚCMÁY

32.TƯSẢNHÀNỘI

LỜITỰANHỮNGCÂUCHUYỆNSINHĐỘNGVỀHÀNỘIHÔMQUAVÀHÔMNAY

Mấytrămnămqua,vớingườiViệtNam,hìnhnhưconngườivàvănhóaThăngLong-HàNộiluônchứađựngtrongđóvôsốđiềubíhiểm,màviệctìmhiểuvàlýgiảiđãtrởthànhmộtnhucầucủarấtnhiềuthếhệcácnhànghiêncứu,cácnhàvăn,nhàthơ...Song,dùviếtbaonhiêucuốnsáchcũngkhócóthểdựnglạidiệnmạotheocảchiềurộngvàchiềusâucủamộtvùngvănhóađặcsắcmàởđó,sựtíchhợpvănhóaluônmangtớinhiềuđiềumớimẻ,vàsựkếthợphàihòagiữavănhóanộisinhvớivănhóangoạisinhliêntụcdiễnratronglịchsửHàNộiđôikhicóthểkhiếnngườinghiêncứucảmthấybấtlựcvìnghĩmìnhởtrongtìnhtrạngviếtbaonhiêuvẫnthiếu.CólẽNguyễnNgọcTiếncũnglàmộtngườinhưvậy.SinhravàlớnlêntạiHàNội,NguyễnNgọcTiếnđãgắnbóvớimảnhđấtkỳdiệunày,vàtôinghĩđốivớianh,việccáchđâymấynămxuấtbản5678bướcchânquanhHồGươmlàchưađủ.Đểđếnnăm2012này,anhlạitiếptụcramắtĐingangHàNội-tậphợpnhữngkýsựsinhđộng,cótínhchấtkhảocứuvềmộtsốsựkiện-hiệntượngđãvàđangdiễnraởThăngLong-HàNội,theocảhaichiềulịchđạivàđồngđại.

XưakiaởViệtNam,kinhtếthươngnghiệpcòntrongtìnhtrạngsơkhaivốnkhôngcầntớiquymôlớn,traođổihànghóathườngdừnglạiởphạmviđịaphương.Bởithế,ngoàicáctrungtâmquyềnlựcnhưkinhđô,cáctrungtâmhànhchínhởđịaphương,thìsựxuấthiệnđôthịvớitínhcáchlàtrungtâmchínhtrị-kinhtế-vănhóadườngnhưkhôngthậtsựlàđòihỏicấpthiết.Sựphồnthịnhrồisuytàncủakiểuđôthị-kinhtếnhưPhốHiến,HộiAnlàmộtvídụđiểnhình.Khiđôthịkhôngrađờinhưkếtquảtấtyếucủasựpháttriểnđôthị-kinhtếthìviệctổchứcđểđôthịvậnhànhtheoquycủsẽdễlỏnglẻo.Chonên,vớiquátrìnhphìnhracủađôthịởmộtquốcgianôngnghiệplúanước,xétđếncùnglàhệquảcủasựtíchhợpdâncư.Ngườitađếnđôthịtừmọimiền,ngườitađịnhcưnhưngkhôngthểcắtđứtmốiliênhệvớicộngđồnglàngxã.Ngayđếntầnglớpquanlại,cácvịđạikhoa...cũngkhôngdámthoáithácnghĩavụvớinguồngốcxuấtthân(vềquêđểgiỗchạp,dựhộilàng,họp“giáp”,nhậnphầnruộng...).Điềunàylýgiảitạisaođếnhiệntại,vàonhữngngàymồng1,2,3TếtởHàNộithườngvắngvẻ,vìnhiềugiađìnhđãvềquê.Trongmộtsốtrườnghợp,khisốcưdâncùngmộtcộngđồngxuấtthântănglên,cònmangcảthànhhoànglàng,ôngtổnghềnghiệptheođểthờcúng,hìnhthànhnênnhữngkhuphốcócưdânxuấtxứcùngmộtđịaphương,hìnhthànhcácphốnghề.Theothờigian,sựtíchhợpnàycũngbiếnđộngvớisựxuấthiệncủacưdântừđịaphươngkhácđếnsau,rồicácngànhnghềmới,đặcbiệttừngàytiếpxúcvớivănhóa-vănminhphươngTây...đôthịdầndàphainhạttínhchấtnguyênhợpbanđầu,thậmchíphainhạtcảmộtvàiđặcđiểmriêngđểthaythếbằngsựtíchhợpvănhóatừnhiềucộngđồngkhôngcùngnguồngốc,vớinềnnếp,thóiquen,lốisống...khácnhau,vớinétbảnsắckhácnhau.Tấtcảcùngphốikếtlàmnênmộtdiệnmạovănhóamớichođôthị.VàvănhóaHàNộilàmộtvídụđiểnhìnhchotìnhthếnày,bởiđiềuchúngtathườnggọilàvănhóaHàNộiđâuphảirađờitrongmộtsớmmộtchiều.

Từquátrìnhtíchhợpvănhóatrênđây,vớinhiềusựkiện-vấnđềcủavănhóaHàNội,khôngthểmôtảnhưđãhoặcđangcó,màcầnphảikhảosáttrongtínhquátrình.Thaotácnày,mộtmặtgiúplàmnổibậtlịchsửcủasựkiện-hiệntượng,mộtmặtpháchọacácliênhệvănhóa-xãhộitạodựngnênbốicảnhlịchsửđãtácđộng,đẩytớisựchuyểndịchvềcảnộidungvàhìnhthứccủasựkiện-hiệntượng.Tuynhiên,làmđượcđiềunàylàkhôngdễ,vìngườiviếtsẽphảikiênnhẫn“laotâmkhổtứ”đểtruytìmtàiliệuvàchứngcứ,từđóphácdựnglạigốctíchvàquátrìnhchuyểndịchcủasựvật-hiệntượng,lýgiảinhữngnguyênnhânlàmchosựvật-hiệntượngbiếnđổitheothờigiannhưthếnào.Đốivớicácsựvật-hiệntượngcòncósựđánhgiákhácnhauthìphứctạphơn,nếuchưađưaraýkiếnriêngthìchíít,ngườiviếtcũngphảicốgắngphácdựngnhữngnétcơbảngiúpngườiđọccóthểlựachọnvàđánhgiá.ĐọccáckýsựtrongĐingangHàNội,cóthểnhậnthấymộtđiềurấtcầntrântrọnglàNguyễnNgọcTiếncóýthứcrấtnghiêmtúcvớicôngviệc.Trongbốicảnhkhôngítngườibằnglòngvớiviệc“nghiên

cứu”mộtsốsựkiện-hiệntượngvănhóaởHàNộinhưchúngđangcó,sửdụngtưliệutheolối“ăntheo”,lýgiảivấnđềbằngcảmquanhiệnthựchơnlàtiếnhànhkhảocứu,thìNguyễnNgọcTiếnlạicốgắngtruytìmngọnnguồncủamỗivấnđềmàanhđềcập.Vìthế,vớiBiahơiHàNội,Ôtôvàbiểutrưngquyềnlực,Chơiđĩathan,Phởcóngườiláivàkhôngngườilái,Từxetayđếnxíchlô,Từxoabópđếntẩmquất...ngườiđọckhôngchỉđượctiếpxúcvớidiệnmạocủasựvật-hiệntượng,màcònđượcbiếtthêmrấtnhiềuvềcácbiếnthiênvàtươngquanvănhóa-vănminh.

Vàdẫucónóithếnàothìmọisựkiện-hiệntượngcủavănhóa-vănminhcũngliênquantớiconngười.Nếuvắngbóngconngười,sựkiện-hiệntượngsẽchỉcònlàcácliệtkêkhôkhan,thiếusinhkhí.TrongĐingangHàNội,NguyễnNgọcTiếnkhắcphụctìnhtrạngnàybằngcáchđưavàocáckhảocứunhữngconngườivàviệclàmcụthể,hoặckhaitháctừsửliệuhoặcdochínhanhquansát,chứngkiếnvàlưugiữsauhơnnửathếkỷlà“ngườiHàNội”.Chínhvìthế,dùcóthểđãsốngcùngthờivớianh,nhưngnếukhôngquansát,khônglưugiữtrongtrínhớ,aiđósẽngạcnhiênkhiđọcđiềuNguyễnNgọcTiếnkểvềcuộctruybắtngoạnmụcnhưngbấtthànhcủacảnhsátHàNộivớitayanhchịNguyễnThếTuyềntừnglàmnáoloạnđoạnđườngHàNội-HàĐôngtừnhữngnăm80củathếkỷtrước;hoặckhôngbiếtcác“bãibia”náonhiệtồnàotrongnhữngbuổitrưahèởHàNộihômnay,làsảnphẩmdunhậpđãcótuổilịchsửgầnmộtthếkỷ.QuangòibútcủaNguyễnNgọcTiến,ngườiHàNộicùngthờilạicóthểhìnhdungvềtiếngchuôngtàuđiệnlengkengvàvợchồngngườihátxẩmủê,aioáncùngtiếngnhịcòcưa.RồinhữngngàyngườiHàNộitìmcáchchếbiếnbộtmỳsaochongonmiệng.Rồinhữnggiaithoạidângian,nhữngbàivănvầntừnglưutruyềnmộtthuởvềHàThành,vềtemphiếu,vềnhữngnghệsĩđậm“chấtHàNội”bênlycafecũngđậm“chấtHàNội”trongmộtthờikhốnkhó...

ĐọcĐingangHàNội,tôinhớvềnhữngđiềuđãtrôivàolãngquên,nghĩvềnhữngđiềuvẫnhiệnhữunhưngđãkhácxưa.Vậtđổisaodời,quákhứmangtheonóquánhiềugiátrị,quánhiềucâuchuyệnkhôngbaogiờtrởlại.Đểrồiđôikhinhìnngắm,tiếpxúcvớimộtsựkiện-hiệntượngđươngthờinàođó,talạikhôngbiếtrằng,đểđượcnhưhômnay,sựkiện-hiệntượngkiađãphảitrảiquabaonhiêuthăngtrầm;hoặcsựkiện-hiệntượngnhưđangtỏrakhôngcònhợpthờikia,lạitừngcómộtquákhứvàngson...Cuộcđờilàthế,conngườikhôngthểlàmlạinhữngđiềuđãqua,cũngkhôngthểsửađổitheoýmuốncủamình;chỉcóthểnhìnnhậnquákhứmộtcáchkháchquan,nhưvốncó,rồitìmranhữngmốiliênhệvớihiệntại.TôiđọcbảnthảoĐingangHàNộihailần.Mỗilầnđọctôilạinghĩvềmộtthời,vìcũngnhưNguyễnNgọcTiến,tôicũngbiếtnhữngcâuchuyện,nhữngbiếncốđờithườngtronggầnnửathếkỷcủađấtHàThànhmàkhôngcókhảnăngviếtra.Hơnthếnữa,NgangquaHàNộicòncungcấprấtnhiềutưliệugiúptôihiểuthêmvềmộtsốsựkiện-hiệntượngmàlâunay,tôichỉnhưngười“háingọn”.

BạnđọcyêuHàNội,muốnbiếtvềnhữngcâuchuyện,nhữngcuộcđờicủangườiHàNộitheochiềudàilịchsử,nênđọccuốnsáchnày.Vìcuốnsáchkhôngchỉmanglạichobạnnhữngcảmxúc,màcònmanglạichobạncáchiểubiết.

NhàphêbìnhNguyễnHòa

1.ĐIẾMXƯAĐIẾMNAYGáiđiếmtheonghĩacôgái-bándâmvànhậntiềntừđànông-kẻmuadâmxuấthiệnởHà

Nộibaogiờ?Tronglịchsử,nhữngquiđịnhcủacáctriềuvuaLý,TrầnđếntriềuLêvớiLuậtHồngĐứcvànhàNguyễnvớiHoàngViệtluậtlệtuycókhácnhaunhưngcácđiềukhoảnquiđịnhđốivớiphụnữcóchồngvàchưachồngkhágiốngnhau.Cùngvớiluậtlệ,quanniệm”tamtòng”củaNhogiáoápchophụnữrấtbấtcông,khichưalấychồngởnhàhầuhạchamẹ(Tạigiatòngphụ),lấychồngphảimộtlòngvìchồng(Xuấtgiátòngphu)vàkhichồngchếtởvậynuôicon(Phutửtòngtự).Contraicó”giá”hơncongái”Nhấtnamviếthữu,thậpnữviếtvô”.DướitriềuNguyễn,congáikhôngthểkếthônnếukhôngcósựđồngýcủachamẹ.Songhônnhânlàhoàntoàntựdođốivớingườichồngvàngườinàycóthểbáncảvợmình.Điềunàykhônghiếm,cũngcókhingườichồnggửitrảvợvềnhàbốmẹđẻbằngcáchtuânthủmộtvàithểthức.Nhưngngượclại,ngườivợkhôngthểbỏchồngnếuanhtakhôngđồngý,chếđộđathêđượcdungthứ.

Sôngbaonhiêunướccũngvừa.

Traibaonhiêuvợcũngchưabằnglòng

Hay:

Trainămthêbẩythiếp.

Gáichínhchuyênchỉcómộtchồng

Chưachồnghaygóachồngmàcóchửa,triềuđìnhkhôngđịnhracáckhunghìnhphạtmàtraoquyềnchokỳmụctronglàngquyếtđịnhmứcphạttiềntùytheotàisảncủachamẹkẻphạmtội.Mứcphạtthườnglêntớimộtnửatàisảnnếucôgáiđócònsốngchungvớichamẹ,”Condại,cáimang”làthế.Vềphầncôgái,saukhisinhconđượcmộtthángsẽbịđánhroimâyởnơicôngcộng.Phụnữkhôngcóquyềnchọnchồngmà”chamẹđặtđâuconngồiđấy”,bởithếcadaocócâu:

Thânemnhưhạtmưasa.

Hạtrơigiếngngọc,hạtsangoàiđồng.

Cãichồnghayđểconđóikhôngphảilàtộimàbịđánhgiávềđạođức,nhưnglăngloàn,dâmphụlạilàtộinặng.ThờiLê,tộingoạitìnhbịxửrấtnặng,cóthểbịlưuđàytớitậnviễnbiên.Luậtphápchophépngườiđànôngđứngđắnnếubắtquảtangvợmìnhđangngoạitìnhcóquyềngiếtchếtvợcũngnhưngườitìnhcủacôta.Anhtađượcquyềntựtaybanhànhhìnhphạtđẫmmáunày,nếukêulênquan,ngườivợcóthểbị“voigiày,ngựaxéo”.Ngườiđànbàngoạitìnhbịtróivàocột,sauđónhữngconvoiđãđượchuấnluyệndùngvòicuốncôtatunglêntrời,chiếcngàsẽxuyênquacơthểcô.Tiếpđó,xáccôbịvoiquăngrabênngoàivàlúcnàylàcôngviệccủachúngựachiếntokhỏegiàyxéolêncơthể.Sựcámdỗvềtìnhcảmhayxácthịtthìcũngđềubịtrảgiábằngcáichếtdướinhiềuhìnhthứckhácnhau.Tuynhiênluậtphápluônđòihỏicácbằngchứngphạmtộimàthườnglàkhôngdễviệndẫnđược.ThờiNguyễn,luậtlệquiđịnh,nếumộtđôitraigáigiandâm,cảhaisẽbịtróidínhvàonhau,sauđóbịđặttrênvõnghaychõngphủkínvảiđưađếnnơixétxử.Khiđãcóđủnhânchứng,viênquansẽchặtđầuhaingười.

Vớigáicóchồnglàvậynhưngnhữngquiđịnhchogáichưachồnglạikhácởimở.Phụnữchưachồngđượctựdonêndễdàngtìmđếnđànôngđểlàmlẽ,mongtìmmộtnơinươngtựa,mặcdầungườichồngkhôngchịutráchnhiệmnuôihọ.Vìthếmộtthời,đànôngcóhaihaybavợlàkhônghiếm.

NhậnđịnhvềphụnữxứĐàngngoài,trongcuốnLịchsửtựnhiêndânsựvàchínhtrịxứĐàngngoài(Histoirenaturelle,civileetpoliticqueduTonquin,tom1,Paris1778)tácgiảRichardviết:”...Khíhậuquánóngcũngcóthểkíchthíchngườitamạnhmẽhơnvàviệcphụnữăntrầukhôngchỉlàmbềnrăng,tiêuhóatốtmànócònlàmchomiệngthơmhơn,môihồnghơn,điềunàyđãhấpdẫncánhđànông”.NhữngnhậnđịnhcótínhkhoahọccủaRichardcóthểđiđếnkếtluận:phụnữĐàngngoàilàkhámạnhmẽtronghammuốntìnhdục.Richardviếttiếp:”Việcdungthứchođànôngcóthểcóthiếplạilàcơhộichocáccôchưachồng...”,vìthế”Họbuôngthảmìnhchonhữngngườingoạiquốcvớicáigiárấtxoàngxĩnhvàsauđókịpthờikếthônvớingườingoạiquốckia.Ngườitađãtìmkiếmhọchonhữngchuyệnđó.Họđượclựachọnchồngtheoýmuốn.ĐâylàquyềnhạnmàngườiphụnữTrungHoakhôngcóđược”.

NhậnđịnhcủaRichardchưađủcơsởđểkhẳngđịnhgáiđiếmxuấthiệntừthếkỷXVIIIvìsaukhicóquanhệvớiđànôngngoạiquốc,họđã”kịpthờikếthôn”.NhữngngườiđànôngngoạimàRichardnóiđếnkhôngphảilàđànôngphươngTâymàlàđànôngTrungQuốc.SựmạnhmẽtronghammuốntìnhdụcquámứccủamộtsốphụnữcólẽlànguyênnhânnhưngnóchưađủchứngcứđểkhẳngđịnhtrướckhiThựcdânPhápchiếmHàNộinăm1883thìmảnhđấtnàyđãcógáimạidâm.

Songkếthợpvớinạnđóidiễnrarộngkhắp,cướpbóchànhhoànhtrongthànhphố,buônbánbịngưngtrệvàonăm1883khiếnnhiềugiađìnhlâmvàotúngđóiđãgiatăngđộngcơcủamộtsốchịemphụnữvượtquaràocảnđạođứctruyềnthốngđể”cứunhàvàcứumình”.Độngcơấylạigặpsựkhátthèmphụnữbảnxứcủarấtnhiềubinhlínhvàsỹquantrong40.000quânPhápđangcómặttạiHàNộivàotháng7-1885.TấtcảnhữngyếutốđódẫnđếnHàNộicógáiđiếm.ThậtkhóchínhxácvềthờigiansongcóthểgáiđiếmxuấthiệntừkhingườiPhápchiếmHàNội.

VàgáiđiếmtrởthànhchuyệncóthựctrongđờisốngnênNguyễnKhuyếnmớicóbàiĐĩcầuNôm

Thiênhạbaogiờchohếtđĩ?

Trờisinhracũngđểmàchơi!

Dễmấykhilàmđĩgặpthời

Chơithủngtrốnglongdùiâumớithích

Đĩbaotửcàngchơicànglịch

Thahồchokhúckhíchchịemcười

Ngườibađấng,củabaloài

Nếunhữngnhưaithìđĩmốc

Đĩmàcótàn,cótán,cóhươngán,cóbànđộc

Khákhenthaylàmđĩcótông

Khắpgianghồchẳngchốnnàokhông

SuốtNamBắcTâyĐôngđềubiếttiếng

Đĩmườiphươngchơichođủchín,

Cònmộtphươngđểnhịnlấychồng

Chémchacáikiếpđàohồng

Bạnvớikẻanhhùngchođứngsố

Vợbợm,chồngquan,danhphậnđó

Maisaungàygiỗcóvănnôm.

ChađờiconđĩcầuNôm.

CóngườichorằngbàithơámchỉcôTrầnThịLanquêgốcHàNam.NgườichồngđầutiêncủacôlàngườiHoatênHồng(vìthếcômớicótênlàHồng)ởHảiPhòng,làmănthualỗ,anhtabỏvềTrungQuốc,rồiquamốimaicôlấyngườichồngthứhailàviênquantưtênlàCoroibies.NhẽraphảicôlàTưCoroibiesnhưngthếgianlạikhôngnhưvậymàcứréocôbằngcáitêncủaanhchồngcũrồighépthêmchữTư,vẫntheophongtụcViệtNamnhưngcóthâmýtrongđó.LạicóngườinhậnđịnhĐĩcầuNômxỉvảcáccôlàmđĩvìchínhcáccôđãlàmđồiphong,bạitục.

Từkhicógáiđiếm,bệnhtậtlâylantheođườngtìnhdụcđãphátsinh.VìthếchínhquyềnthànhphốchothànhlậpNhàLụcxì(Dispensairemunicipal)đểchữabệnhchocáccôgáiđiếmvàonăm1886.Đểquảnlýgáiđiếm,ngày28-2-1888,chínhquyềnthànhphốlậpracơquanphụtráchvấnđềgáimạidâm(Servicedesmoeurs).Ngoàiviệclêndanhsáchcácgáiđiếmchuyênnghiệp,nhàchứa,cơquannàycóquyềnđưacáccôđikiểmtrabệnhtậtđịnhkỳ.NhàLụcxìbanđầuđặtởphốHàngCân,đếnnăm1902chuyểnxuốngcuốiphốHuế,nằmngaygầnôCầuDền.Nhàkhárộng,cósân,cóphòngkhám,khuđiềutrịnộitrúchongườimắchoaliễu.ĐặcbiệtNhàLụcxìcóphòngriêngđiềutrịchocácgáiđiếmngườiNhật.Theohồsơ3260(PhôngTòathịchínhHàNội-Cụclưutrữquốcgia),năm1912cóbachủchứangườiNhậtnuôi66côgáitrưởngthànhlàmđiếmtrongđócócôOki-KouxinhđẹplàmmêhồnlínhPháp.

CônàyxuấtthântronggiađìnhnghèokhóquêởNagasaki.

SốlượnggáiđiếmtăngnhanhnêncảnhsátPhápquảnlýkhôngxuể,họcũngkhôngbiếthếtmánhkhóe,rồilạicócảnhsátthahóa(khôngănchặntiềnmàđòingủvớihọ)nênngày18-5-1915,cảnhsátthànhphốquiđịnh,cứmộtcảnhsátPhápcóthêmnămcảnhsátbảnxứđểcaiquảnvàitrămgáinhàthổcómônbàivànămđếnsáunghìngáilàmtiềnlậuthuế.Năm1918,donhucầumởtrườnghọcởphíanam,chínhquyềnlấyNhàlụcxìxâytruờngTrầnVănKhánh(saunàylànơilàmviệccủaPhònggiáodụcquậnHaiBàTrưng),vàđãchuyểncơsởnàyvềphíasauTòađốclý(naylàSởThươngmại)vàtrụởđây8năm.Năm1926,NhàLụcxìởphốRodier(phốTriệuQuốcĐạt)mớixâyxong,phụtráchlàbácsỹngườiPháp.ỞđâycóytánữdoNhaytếĐôngDươngbiệtpháisang.ViệcquảnlývàcaiquảnbệnhnhânbịgiữlạisaukhikhámdomộtnữtusỹngườiÂuđảmnhiệmvàhainữtusỹViệtNamgiúpviệc.

Nhữngnăm1920,cácxómnhàthổởnhữngphốnhỏnhư:

ĐìnhNgang,YênThái,NgọcHà,YênNinh,GầmCầu...xuấthiện.TìmđếnchủyếulàlínhTâynênnghềmốiláilấyTâyrađời.TrongluậnánvềgáimạidâmởHàNộicủabácsỹJoyeux(LepérilVénnérienetlaprostitutionàHanoi1938),thì”Năm1929sốgáimạidâmtrongthànhphốướckhoảng3000người.25nhàthổcómônbài,158ngườicóthẻhànhnghềvàtrongsốđóluônluônmộtnửabịgiữlạiđểđiềutrị.SốbịcảnhsátKiểmtụcbắtnăm1929là178người,tuynhiêncónhiềucôđãđútlótđểkhỏivàoNhàLụcxì.Năm1930,ngõTạmThương,YênTháicó6nhàthổcómônbài.Đólànhàsố2có7cô,nhàsố1có4cô,nhàsố17có11cô,nhàsố21có3côvànhà23có7cô.YênTháilàngõtậptrungnhiềunhàthổtrongđó12nhàthổkhôngcómônbài,đólànhữngnhàchứarẻtiền,kháchlàlínhTâytrongthành,ngườilaođộngxagiađình”.Đêmđêm,línhTâylàmhuyênnáokhiếncácgiađìnhgầnđóphảiđóngcửađingủrấtsớm.SởdĩYênTháilắmnhàthổvìcảnhsátđuổihếtởphốHàngMànhnênhọ

phảirútvàongõnày.Từnăm1920-1930ởmộtđoạncủaphốNgọcHàcóchừng30chụcnócnhàmàngườihàngphốgọilàxóm”meTây”.SởdĩgọinhưvậyvìcáccôsinhsốngtrongxómlấychồngTâyvàthaychồngnhưthayáo.CóngườilấytheothờihạnđóngquâncủalínhÂu,Phi.

Xómcũngcócáccôlàmnghềmạidâmthuênhàlấychỗtiếpkhách.Phốcũngcómột”nhàsăm”chokháchchơithuêtrongchốclát.CũngtheotàiliệucủabácsỹJoyeux,”Hàngtuầncóhaingàykhámchogáimạidâm,mỗilầntrungbìnhkhoảng200người.Phầnlớncáccôđềuxuấtxứởcácvùngquênghèokhó,bịcòmồiđưarathànhphốnóilàtìmviệclàmnhưngbọnhọtìmcáchấncáccôvàonhàchứađểnhậnlấymóntiềnlớntừchủ.Họbuộcphảibándâmởđó.Cócômaymắngặpkháchchơichuộcra,songcócôbỏtrốnbịbắtlạiphảitiếpkháchkhôngcôngmàkhôngdámbáocảnhsát”.

Ngoàicácnhàthổ,nhàchothuêtheogiờxuấthiện(nhàsăm-chambre).Đểngănchặn,chínhquyềnthànhlậpCảnhsátKiểmtục(Agentdemoeurs)vàlậprađộicảnhsáttoàncongáicótênlà”Độicongái”đểngănchặngáiđiếmhànhnghềlénlútvàkiểmtra,phạtcácgáilàmtiềnđứngđường.Nạnđĩđiếmtrởthànhvấnđềxãhộinhứcnhốivìkhôngchỉgâybệnhtậtmàcònlàmộtnguyênnhânlàmbănghoạiđạođứctruyềnthống.BởivậyđĩđiếmlàđềtàihàngngàycủabáochívàphóngsựLụcxìcủaVũTrọngPhụngramắtbạnđọcnăm1937đãgâytiếngvangtrongxãhội.DựatrênnhữngtưliệudobácsỹLoyeuxcungcấpcộngvớithulượmtừthựctế,Lụcxìđưaranhữngconsốkhiếnxãhộithờiđóphảigiậtmình.Thànhphốchưađầy18vạndânnhưngcótới5000gáiđiếmchiếm3%dânsố.TrongkhiđóNhàLụcxìchỉcókhảnăngkhámvàchữacho200cô.Lụcxìcũngchỉrasựlúngtúng,bấtlựccủanhàchứctrách,5000giámạidâmnhưngchỉcómộtthanhtra,nămđếnsáuthầyđộivà”Độicongái”quảnlý16nhàthổchung,15nhàthổriêng,337nhàsăm.VũTrọngPhụngdẫnlờibácsỹLoyeuxgọihọlà”Cảnhsátphườngchèo”.Phóngsựcũngcôngbốhậuquảdomạidâm”Năm1934tới74%binhlínhPhápởBắcKỳmắcbệnhhoaliễu...Chỉcầnrakhỏinhàđộmươithước,xavợconđộmươiphút,mộtngườiđànônglươngthiện,mộtngườichađángkínhcóthểdễdàngsabẫybọnmacôbởinhữnglờiđườngmật,mồichàicủachúng...gáiđiếmtrởthànhquốcnạn”.Nguyênnhâncủa”quốcnạn”cónhiều,donghèođói,domạnhmẽtrongtínhdục,domuốntìmđếnsựkháclạ...Tuynhiêndođóinghèo,lạikhôngcóviệclàmlànguyênnhânchínhđãđẩyhọđếnconđường”bánchônnuôimiệng”.

TruyệnngắnLàmđĩcủaVũTrọngPhụngcũnggâychúýngaytừtêntruyện.SongNgườingựa,ngựangườicủanhàvănNguyễnCôngHoanmớilàlờitốcáochếđộmạnhmẽ.Mộtcôgáiđiếmhếtthờitrướcgiaothừamuốnkiếmtiềnăntếtgặpmộtngườiđànôngkéoxetaycũngđangmongkiếmchuyếnkháchcuốicùnglotếtchocon.Anhphuxeđưacôtahếtphốnàyphốkháctìmkhách,dùnhiềulúcmuốnquỵnhưngtrongbụnganhvẫnhyvọngsắpcómấyhào.Cuốicùngcôgáiđiếmlừaanhtrốnracửasaukhivờvàonhàngườiquen...CáinhìncủaNguyễnCôngHoanđầythôngcảmbởihọcũngchỉlànạnnhâncủamộtxãhộihoangloạn.NhàthơXuânDiệucóbàithơLờikỹnữvớinhữngcâurấtcảmđộngvềtâmtrạngngườikỹnữ:

Kháchngồilạicùngemtrongchốcnữa

Vộivàngchi,trăngsángquá,kháchơi

Đêmnayrằm:yếntiệcsángtrêntrời

Kháchkhôngở,lòngemcôđộcquá

Kháchngồilạicùngem!Đâygốilả

Tayemđâymờikháchngảđầusay

Đâyrượunồng.Vàhồncủaemđây

Emcungkínhđặtdướichânhoàngtử

Chớđạphồnem!

Trăngtừviễnxứ

Đikhoanthailênngựđỉnhtrờitròn

Giótheotrăngtừbiểnthổiquanon

Buồntheogiólanxatừngthoángrợn

Lòngkỹnữcũngsầunhưbiểnlớn

Chớđểriêngemphảigặplòngem

Tayáiândukháchhãylàmrèm

Tócxanhtốtemxinnguyềndệtvõng

Đẩyhộhồnemtriềnmiêntrênsóng

Trôiphiêulưukhôngvọngbếnhaygành

Vìmìnhemkhôngđượcquấnchânanh

Tóckhôngphảinhữngdâytìnhvướngvíu

Emsợlắm.Giábăngtrànmọinẻo

Trờiđầytrănglạnhlẽosuốtxươngdạ

Ngườigiainhân:bếnđợidướicâygià,

Tìnhdukhách:thuyềnquakhôngbuộcchặt

Lờikỹnữđãvỡvìnướcmắt.

Cuộcyêuđươnggaygắtvịlàngchơi

Ngườiviễndulòngbậnnhớxakhơi

Gỡtayvướngđểtheolờigiónước

Xaoxáctiếnggà.Trăngngàlạnhbuốt

Mắtrunmờ,kỹnữthấysôngtrôi

Dukháchđi

Dukháchđãđirồi

Năm1945,nướcViệtNamdânchủcộnghòarađời,mạidâmgiảmhẳnvàsaunăm1954,chínhquyềnmớiđãxóahếtnhàthổvìquanniệmmạidâmkhôngphảilànghềmàlàtệnạnxãhộiphảiloạibỏ.Nhưngthựctếlạikhác,vẫncònmạidâm,chỉcóđiềuhọhànhnghềlénlút.NgườitaítgọigáilàmtiềnlàđiếmđĩnhưthờiTâynữamàgọilàphò,phạch,bớp...Thờibaocấp,gáilàmtiềntràtrộnvớikháchchờtầuởgaHàngCỏ.Thếnêncócâu:

Hômquatôiđiraga

Tôigặpconphònómặcáohoa...

KhôngchỉgaHàngCỏ,phòcònmồichàicácbácnhàquêmáugáiởbếnxeKimLiên,bếnNứa,KimMã.BọnhọcũngkiếmkháchtrongcôngviênThốngNhất,vườnhoaPaster,CanhNông,quanhHồGươm...Họđánhtínhiệubằngcáchcứloanhquanhhayvờđiđi,lạilại.Vìthếthấytraigáiômnhautrongcôngviên,khôngbiếtyêuthậtyêugiả,côngantáchhaingườirahaichỗđểhỏitêntuổi,địachỉ,nếukhôngkhớpnghĩalàcôgáiđólàphòvàlậptứccônàysẽbịbắtđưavềđồn.”Dânchơi”thờibaocấpkểrằngởphốHàngBuồmcómộtcôgáigốcHoatênlàVinh,cônàylàm”phò”nênbịcônganđưađicảitạovàkhiratrạiđầucôtrọclốcnêncóbiệthiệulàVinh”trọc”.Vinh”trọc”caoráo,datrắngtrẻovàdễnhìnnênlắmanh”săn”.Vàomộtđêmtháng4-1978,trướckhicùnggiađìnhlêntầuhỏavềTrungQuốc,Vinhđã”chiều”tấtcảnhữngđámđànôngcôquenmàkhônglấymộtxucoinhưđólàkỷniệmnhữngnămthángsốngởViệtNam.

Đitìm”phò”thờibaocấpchủyếulàthanhniên,vìkhông”vòm”(nhà-từcủadânchơi)riêngnênhọthườngđưacáccôrabờđê,ngõtốihaycôngviên.Kẻbándâmlẫnngườiđimuadâmđềukhôngcókiếnthứcvềphòngbệnhhoaliễunênthanhniênbịgiangmaihay”nổốngkhói”(bịbệnhlậu)khánhiều.Vàhọkhôngdámđếnbệnhviệnvìkhôngnhữngkhôngđượcchữatrịmàcònbịytá,bácsỹxỉvảnênchỉtìmđếncácđiểmtiêmlậucủacácytácótuổi.Căncứvàolờikể,ytásẽtiêmkhángsinhgìvàmỗimũitiêmgiábảyđồng(mứclươngtrungbìnhcủacánbộ,côngnhânviênchỉkhoảngbốnmươiđồng/tháng),kẻbịbệnhkhôngdámcòkègiátiêmdùbiếtlàquáđắt,nếucòkèlậptứchọsẽđuổingayrakhỏinhà.Ấythếmàkhỏibệnhlạinhơnnhơnđitìm”phò”.Thờibaocấpbệnhviệnnhànướchiếmthuốcnhưngđến”chợthuốc”NgõGạchhỏiloạigìcũngcó,kểcảcácloạikhángsinhcủaPháp.CómộtcâuchuyệndocônganquậnHoànKiếmcungcấptàiliệu,chuyệnlà...Mộtngàycuốitháng8-2000.Mùathuthườngítmưa,songtốihômấymưakhônglớnnhưngdai,khônggianHồGươmchìmtrongnước,ngườiđibộthưathớt.Cácđôitìnhnhânkhôngthểhúhítrênghếđáđànhchuivàoquáncàphêhaynhànghỉ.ĐườngLêTháiTổthưathớtxecộqualại.Đốidiệnvớisốnhà16LêTháiTổ,mộtđôitìnhnhânchùmáomưasaysưaquấnnhaudướigốccâyxàcừ.BỗngđôitraigáinghetiếngtũmrấttovàchàngtrainhậnracóngườilaoxuốngnướcbơisangThápRùa.Rồihọkhôngđểýnữamàtậptrungvào“chuyênmôn”.Thếnhưnglinhtínhchohọthấycóđiềugìđókhôngổn,chàngtraichởngườiyêuraquậnCônganHoànKiếmbáosựviệc.MộtđộiphóđộiđiềutracùnghaichiếnsỹphóngxemáyđếnđềnNgọcSơnmượnthuyềnchèoratháp.Cỏlâungàykhôngcắtcaongangđầungười,cácchiếnsỹvạchtìmnhưngkhôngthấygì.Đẩynắpgỗbằnglimnặngtrịchlêntầngbathìthấymộtcôgáithânhìnhgầyđétkhôngmảnhvảichethânnằmbấtđộng.Mắtcônhắmnghiền,bêncạnhlàchiếcbátvàhaivỉthuốcngủseduxen(tầngnàycóđặtbanthờ,ngàyrằmvàmồng1âmlịchvẫncóngườicủacơquanquảnlýxẩmtốiđithuyềnrathắphương).Tronglúcmộtchiếnsỹcônganrútđiệnthoạidiđộnggọixecấpcứuthìhaingườikiamặcquầnáochocôgáirồivộivãđưaxuốngthuyền.HọchèonhanhvàobờphíaLêTháiTổ,chỗxecấpcứuđãchờsẵn.ChiếcxehúcòichạythẳngvàobệnhviệnViệtĐức.Saukhiđượcrửaruột,côgáidầntỉnhlại.Bácsĩtrựctiếpphụtráchcacấpcứungạcnhiênvìhiếmngườiuốnghaivỉseduxenmàcứuđược.Chờchocôgáitỉnhhẳn,mộtchiếnsỹlấylờikhai.CôgáiquêởvùngnúicaothuộctỉnhHòaBình.Nhàchỉcóvạtnươngtrồngsắn,trồngngônênbữađóibữano.Cóngườimách,côrathịxã(naylàthànhphố)làmnhânviênchạybànchomộtquánăn.Hếtđóinhưnglàmquầnquậtsuốtngàymàcuốithángchủchỉtrảnửalươngcòngiữlạimộtnửa,nếutựýbỏviệcthìmấtluôn.Mộthômchủsaicômangđồnhậuđếnnhànghỉcáchquánkhôngxa.Đếnnơi,côđểđồnhậutrênbànrồiđiranhưngcánhcửaphòngđãđóngchặt.Mộtngườiđànôngtrungniênvừadụdỗ,vừadọavàhứachotiền,cuốicùngcôchấpnhận.Nămấycômườibảytuổi.Sauđóngườiđànôngthườngxuyênchạyxelênthịxãvàngủquađêmvớicô.Mộtngày,chủquánbảocôkhôngchạybànnữađểchuyênphụcvụkháchcó“nhucầu”,côkhôngchịu,chủquándọavềquêmáchbốmẹ,thếlàcômiễncưỡngchấpnhận.Từnăm1996,côtrởthànhcavechuyênnghiệp.

Vìtrẻtrunglạicóda,cóthịtnênkháchthườngnhắmcô.Côhọcđượcnhiềuởkháchquanhữngcâuchuyệnkhôngđầukhôngcuốinênkhôndần.Côphảichiềuhếtcuộcvuicủađámđànôngnàyđếnđámđànôngkhác.Chịuđựngquánhiềunhữngtấmthânhộphápkhiếncôhaogầy.Rồicôbịkháchchê.Buồnchán,côtheomộtanhchàngláixetảiquenvềHàNội.Nhờcóthôngtin“ngànhdọc”,côxinlàmnhânviênmộtquánkaraokeởphốTháiHà,nhưngkháchchêcôgầy.Vàthếlàchánchường,côraHồGươm...NếukhôngcóđôitìnhnhânbáocônganHoànKiếmthìthếnàocũngbàibáonhiềukỳvớicáctítgiậtgân”BímậtcáichếtcủacôcaveởThápRùa”.

Mạidâmhiệnnayquánhiều,cóởkhắpnơi,từmiềnnúirabiển.Mạidâmhoạtđộngngấmngầmmàcôngkhai,lénlútmàlộliễu,thiênbiếnvạnhóa.Ngườitabiếtcảvàcócôngan,cánbộkiếmtiềnbằngcáchbaoche,báotrướcthờigiantruyquét.Cócơquanquảnlýgáimạidâmnhưngkhôngbaogiờcóconsốchínhthức,khôngbiếtbệnhtậtthếnào,lâylanrasao...

2.BIAHƠIHÀNỘITrướckhiHàNộicónhàmáybiathìđànôngHàNộiuốngrượuMơ,trướcnữauốngrượu

sendodânlàngThụyChương,mộtlàngnằmbênHồTâynấu.ThếkỷXVIIIvàXIX,sỹphuBắcHàăntết“trùngcửu”,trướcTếtnàylàmùathunênhoacúcnhiềuvàKẻMơđãchếrathứrượucúcthơmnhẹ,uốngvàothấyngườibaybay,thếnênmớicó“Thuẩmhoàngcúchoa”.SĩphucòndùngrượunàytrongnhữngngàytếtNguyênđán.ĐầuthếkỷXVIII,ngườiThăngLong-HàNộiđãuốngvangnho,tấtnhiênchỉlàcácgiađìnhgiàucó.RượudongườiBồĐàoNhađưatừMaCaosang.

Năm1890,NhàmáybiaHommelbắtđầuxâydựngtrênnúiVoiđườngHoàngHoaThám(naylàCôngtybiaHàNội),sauhainămthìhoànthành.Nhàmáycóhơnbachụccôngnhânvàcôngsuấtbanđầulà150lít/ngày.Biachủyếuphụcvụcôngchứcvàđámbinhlính,sỹquanPhápđóngởHàNội.Nhưcuốnhồiký”ĐôngDươngngàyấy1898-1908”củaClaudeBourrinvốnlàmộtviênchứccủaSởthuếBắcKỳ,ngườisởhữuchiếcxemáyhiệuHerstalcủaBỉnhậpvàoHàNộinăm1903thườngđếnđâyuốngbiavàobuổichiềucùngvớinhómkịchnóikhôngchuyêncủaôngtathìbiađượcđóngchaiđậybằngnútlieđểđảmbảochấtlượng.Vìthếcứchiềumuộn,đámtrẻquanhvùngđilượmnútchaiquanhquầygomlạirồibánchonhàmáy.Đếnnăm1911,nhàmáymởrộng,trangbịthêmnhiềumáymócmớivàthuêthêmcôngnhân.Cóthêmhaihầmchứabiathànhphẩmchiềudàibachụcmét,mộttòanhàcaođặtmáyxay,chỗủmalt.Cóbabểủbiađangchế,mỗibểdungtíchhaitrămmétkhối.Năm1930,giámđốcnhàmáylàngườiTiệpKhắctênlàPapinvàkhoảngnăm,sáungườiÂuphụtráchbàngiấy,đốccông,mộtkỹsưViệtNamlàTrầnVănLoangiúpkỹthuậtchogiámđốc.Nhàmáycókhoảnggầnsáuchụccôngnhân,đasốlàngườilàngĐạiYên,LiễuGiai,VạnPhúc,ThụyKhuê,họthaynhaulàmbacamộtngày.KhácvớicácnhàmáycủachủPháp,HommelkhôngcócailàHoakiềuvàcũngkhôngcócôngnhânHoakiều.SởdĩchủPhápthườngsửdụngHoakiềulàmcaivìngườiHoakhéonịnhchủvàbắtnạtđượcthợ,vốnlànhữngngườikhôngcóhọc.Phụnữthìlàmcôngviệcrửachaitheokiểuthủcông,cònđànônglàmthợmộcđóngthùnggỗđựngbiachai.CũngvìcôngnhânlàdânquanhvùnglạikhôngcóquảnđốcHoakiềunênnghỉtrưavềnhà,đànbàcũngmặtđỏgaybởihọuốngbia...vụng.

Thậpniênnăm20,từbếntầuđiện(bếnxebuýtĐinhTiênHoànghiệnnay)đếnnhàKhaiTríTiếnĐức(hiệntạilà16LêTháiTổ)córấtnhiềuquángiảikhátvenhồ.Ngườitachăngdâythừngquanhcácgốccây,kêítbànnhỏvàghếbánnướcchanhchai,hoaquả,bánhgai,bánhquế,bánhxuxê,bánhcốm.SaunàycóquánbánthêmbiachaiHommel.Năm1934,Quang“mù”,ngườiđãsốngnhiềunămtạiNhàthươnglàmphúcHàngBộtquyếtđịnhrangoàisaukhihọcđượcnghềtẩmquất.ĐượcbácsỹLiêmnhàphốQuánSứtintưởngnênQuangcó“hợpđồng”đấmlưngthángchothânphụôngLiêm.NhiềulầnQuanggọicửaoangoanggâykhóchịuchohàngphố,bácsỹLiêmsaigianhânlấynắpbiaHommelđậprađụclỗrồixâuvàodâythépđểmỗilầnđếnQuanglắcxâuxènglàgianhânramởcửa.Sauđónóđượcdântẩmquấtrongbắtchướcthaychotiếngrao.HàNộicònmộtnhàmáybianữalàZitech(nhãnhiệuđầucongấu)ởphốQuánThánh,khánhthànhvàonăm1928cócôngsuấtnhỏhơnHommel.

Đếnnăm1935,cácnhàmáybiaởĐôngDươnghợpdoanhlạithànhCôngtyBia-ĐáĐôngDương(BrasserieetglacièredeI’Indochine-BGI).Lúcnày,Hommelđãpháttriểnvớikhoảngbatrămcôngnhân.Tớinăm1940,côngsuấtkhoảngnămtriệulít/năm.Năm1938,từngxảyramộtcuộcẩuđảtạisànnhẩygầnđềnTrấnVũdosaybiakhiếnmộtthanhniênbịthươngnặngvìăncảchaibiaBGIvàođầu.Năm1954,thựcdânPhápphảikýHiệpđịnhGenevarútkhỏimiềnBắc,chủnhàmáyđãchotháodỡ,pháhỏngmáymóc,thiếtbị,đốthếtcáctàiliệukỹthuậtquantrọngkhiếnnhàmáykhôngthểhoạtđộng.Đầunăm1957,theochínhsáchphụchồikinhtếcủachếđộmới,NhàmáyHommelđượckhôiphục.NhờcốgắngcủakỹsưvàcôngnhâncộngvớisựgiúpđỡcủahaichuyêngiaTiệpKhắc,ngày15-8-1958,biachaiđầutiênmangnhãnhiệuTrúcBạchđãxuấtxưởng.Năm1960,đếndựhộinghịtổngkếtngànhCôngnghiệp,

BácHồkhenngợisảnphẩmcủangànhcóchấtlượngkhávàNgườichỉđạonênsảnxuấtmộtsốsảnphẩmđểxuấtkhẩu.Thựchiệnsựchỉđạonày,NhàmáyBiaHàNộiđãnghiêncứuvàsảnxuấtsảnphẩmmới,cóchấtlượngcaomangtênHữuNghị.LôhàngđầutiênđãđưavàocáctỉnhmiềnNamquangảCampuchia.BiaHữuNghịcòncómặttrongnhữngbuổitiếpkháchquốctếcủaĐảngvàChínhphủ.ĐểphụcvụngườilaođộngThủđô,nhàmáyđãchorabiahơi,loạibiachưathanhtrùngchỉcầnđóngvào“bom”-têngọicủadângianchỉthùngbia,tiêuthụtrongngày.Đầunhữngnăm1960,sốngườibiếtuốngbiacũngkhôngnhiềunhưngdorượubịcấmvìnấurượuphạmvàochínhsáchlươngthựcnênngườitaquayrauốngbia.Tầmchín-mườigiờsáng,dânuốngbiagồmcánbộtrốnviệc,xãviêncáchợptácxã,ngườilaođộngtựdo,côngnhânlàmcachiềuđãchờsẵnởcáccửahàngvàkhinghetiếngnổphànhphànhcủachiếcxemáyT200(vìxesơnmầuxanhnêncòncótêntụclàNhặngxanh,loạixecóthùngđằngsau)làtấtcảđứngdậylaovàoxếphàng.Dămbácláucálaovàolăn“bom”hòngđượcưutiênmuatrước.Khixăngdầukhanhiếm,ngànhănuốngmớithaybằngxíchlô.Dânđạpxíchlôbịcoilàtầnglớpdướiđáyxãhộinhưngxíchlôchởbialạixếpthứnhất.Họđượccáccửahàngưuáibánchohàngcan,vìthếcácemphebialuôntìmcáchvevãn.ĐìnhđámnhấttronglàngchởbiathờibaocấplàcụPhạmQuangGiángvàôngĐường.Gần100tuổi,cụGiángvẫnchởnăm“bom”biatênhtênh,cònôngĐườngtừanhđạpxíchlônaythànhchủnhàmáybiavàsảnxuấtmalt,nguyênliệuthiếtyếuchongànhcôngnghiệpnàyViệcbánhàngởcácquầybiathìởđâucũnggiốngnhau.Thườngthìsaukhi“giảiquyết”hếtcácxuất“ưutiên”choôngnày,bànọ,nhânviênmớikhủngkhỉnhbánvé.Giọngvôcùngcửaquyền“Lộnxộnvàmấttrậttựlàtôikhôngbánđâunhé!”.

Banđầuvélàđồngxènghìnhvuônghoặchìnhchữnhậtbằngtônmỏng,đánhsố.Sauchuyểnsangvéintrêngiấynhưvétầuđiện.Vìngườiuốnglúcnàocũngđôngtrongkhilượngbiacóhạnnênđểtránhchenngang,cáccửahànglàmràosắthaibênynhưchỗxếphàngmuavétầuhỏahayôtô.Vàcũngnhưmuathựcphẩm,gạo,dầu,...aicóthẻthươngbinhlàđượcưutiên,tuynhiênvìhiếmtiềnlẻnênaicótiềnlẻđượclênmuatrước,vìthếmớicócâu“Tiềnlẻhơnthẻthươngbinh”.Muabiaphảitranhgiànhvàhòhétnhưđánhnhauthếnêncóngườiravếđối“Muacốcbiagàohụthơi”,khánhiềungườiđốilạinhưngchỉnhnhấtcólẽlàcâu“Bánvạiđáraokhảncổ”.

Thờikỳđầu,ngànhănuốngHàNộithốngnhấtsửdụngcốcmenmầudalươndungtích500mlnêndânuốngbiagọilàvại.Tuynhiêndocốcnàynặngvàchiếmnhiềudiệntíchtrongkhaybia,gâykhóchonhânviênbánhàng,nêntừnăm1971,ngànhnàyđổisangsửdụngcốcthủytinhvàvẫndungtíchnhưcũ.Dochấtlượngthủytinhtồi,thànhcốcđầybọtkhínênrấtdễvỡkhivachạmmạnh.Khôngítngườiđãphảiđềnoan.CácquánbiaởCổTân(khuvựcCônganphườngTràngTiềnvàQuậnđộiHoànKiếmhiệnnay),NguyễnBiểu,CầuGiấy,ThủyTạ,Mơ,Vọng,HàngBài,...baogiờcũngđôngkhách.Thậpniên70,muabiabắtbuộcphảimuakèmlạcrangngọt(khôngphảilạcranghúnglìu),nộmđuđủ.Nhưngđãtừngcóbiakèm“sưtử”,chuyệnlàtháng10-1974,báchhóaQuánThánhbánđầusưtửchotrẻemvuichơiTrungthunhưngbánkhônghếtđãkếthợpvớibiaNguyễnBiểutiêuthụnốtchỗ“sưtử”ế.Muabốncốckèmmộtđầusưtửloạinhỏ,sáucốckèmđầusưtửloạilớn.Thờiđóchẳngainghĩđólàđộcquyềnchỉmongcửahàngbáncàngnhiềucàngtốtnêndùépthếnàocũngđược,miễnlàcóbiauống.Hômđóquánbiagiốngnhưcơsởsảnxuấtđồchơi,chậtníchđầu“sưtử”.Bênngoàiquánnày,dãysốchẵnphốNguyễnBiểucóbàcụbánvóbò.Tươngcủacụngonđếnmứcmàhếtvóbòcóngườinìnèomuatươngkhôngđểnhắmvớibia.

BênngoàicửahàngbiaởCổTâncũngcóngườibánốcbươuluộc,đậuránchấmmắmtôm,nộm,mựcnướng,bánhđanhưcáccửahàngkhác.Nhưngkháclàởđâycóthơvềcácbàbánhàng:

NộmThừa,đậuThiếu,ốcPhân

Vắngbabàấy,CổTânrấtbuồn

NộmThừalàbàbánnộmtênThừa,đĩanộmcủabànàybaogiờcũngthừatươngớtnhưnglạiítđuđủ.ĐậuThiếulàbàbánđậuránchấmmắntômtênThiếu,vìránítmỡnênđậucủabànàybaogiờcũngxémđennhưđậunướng,cònốcPhânlàbàPhânbánốc,vìbàluộcquákhéokhiếnkhinhểốcbaogiờcũngkéotheocảphầnphân.Babàhútthuốclánhưranh,nóitụcnhưhátnhưngsẵnsàngchokháchchịu,baogiờcóthìtrả.Khicửahànghếtbiathìcũnglàlúccácbà,cáccôphelôibiarabán.Aicũngbiếtbiadonhânviêncửahàngtuồnra,haydocánhxíchlônhưngbiếtđểmàbiếtchứailàmgìđượchọvìcảcửahàngthôngđồngvớinhau.Màchẳngriêngbánchophe,khốingườicóchứcquyềncũngmuacửahậucảvàican.Chỉcóngườilaođộngphảikiênnhẫnxếphàng.Canbiađượcbọcbằngquầnáocũđểgiữlạnhnhưnguốngnhạtthoẹtdobịphanướclã.Giánămhàomộtcốc,loạicốcchỉcó330mlnhưngdânnghiệnphảichấpnhậnvìđanguốngdởmiệng.Khoảngtháng8-1975,ngànhănuốngquyếtđịnhđổicốc500mlsangcốc330mlvớilýdobiacóhạn,chuyểnsangcốcnhỏđểaicũngđượcuống.

Buổichiều,cácquánđônghơnvìhếtgiờlàmviệc.Uốngbia“đi”nhiềunênđứngcáchxaThủyTạnămmétvẫncònngửithấymùikhai.Tạimộtsốphố,cứchỗnàocóbiển“Cấmđáibậy”thìdânuốngbiaxôngvào,nínthởmàtồ.Thếnênmớicóchuyệnmộtbácdắtcháuđiuốngbia,uốngxongđèocháuvềnhưngtrênđườngmótquádựngxevàoxảthìanhcônganxuấthiệnxévéphạtbahào.Bácđưanămhàoanhcôngankhôngcótiềntrảlại,bácbảo:“Thôiđểcháutôitènốtđỡphảitrảlại”,nóixonglôicháuvàovàtụtquầnthằngbé.Năm1974,cókháchđãbêcảkhaycốcnhânviênvừagomquẳngxuốnghồGươm.Ngườidámlàmviệcđókhôngsaymàbựctứcvìnhânviênbánchongườithânmấycannămlít,trongkhianhchenchúcxếphàng,chịuđựngđủcácthứmùimànhânviênchỉbánchomộtvé.Đámnhânviênxúmlạixỉaxói,yêucầuphảiđềnnhưnganhvẫnbìnhthảnngồiuống.Thếlàhọgọicôngantrongđồnra,anhcôngantrẻmăngbắtanhkiaxuốnghồmò,nếukhôngsẽxíchtayđưavềđồn.Mấtbảylầnngụplặntrongchấtthảiđenhôi,anhtamớitìmđủsốcốcvàkhay.Saukhilàmxongbổnphận,anhcônganchuivàophíatronguốngbiadocửahàngkhoảnđãi.

Khôngphảiaicũngcótiềnuốngbiavàvìthếkhôngítngườinghĩratròphevé.Nhữngngườinàyđếncáccửahàngtừkhi“chợchưahọp”,kiênnhẫnxếphàng.Saukhimuatheođịnhxuất,họnhanhchóngquaylạixếphàngmuavélầnhai.Rồihọbánlạivéchonhữngngườiđếnmuộnvớigiácaohơn,vàthếlàcómộthayhaicốcuốngkhôngmấttiền.HiếmbiavàkhôngphảiaicũngsẵntiềnnhưngHàNộilạisẵnngườinghiệnbia,mộtngàykhôngcóvàicốc,họcảmthấynhưsốngthừa.Uốngnhiềuthìđếmkhôngxuểnhưngcómộtngườirấtnổitiếngtrongnhữngnăm1970,đólàôngThông,làmbảovệởNhàmáyxayLươngYên.Mỗilầnuốngchỉmườimộtcốcvàdùkhókhănthếnàoôngcũngxoayđủtừngấy.Haitay,mỗitaynămcốc,miệngcắnmộtcốcvàtừchỗlấybiarađếnbànthìcốctrênmiệngvừahếtmàbọtkhônghềdínhvàoria.Năm1981,cầmquyếtđịnhvềhưu,ôngthankhóctrongphònggiámđốc.Hỏichuyệngì,ôngbảovềhưulấyđâutiềnđểuốngđủcữ.Anhgiámđốcthươngtìnhbảosẽchovaytiềnđểmởquánbia.Ôngquìxuốnglạybalạy.ÔngmởquánởđêTrầnKhátChân,lãilỗkhôngbiếtnhưngmỗingàyđủmườimộtcốcchođếnkhiôngmất.Năm1978,NhàmáybiaHàNộiđầutưnângcấpnhànấuvàhệthốnglàmlạnhtheocôngnghệcủaCộnghòaDânchủĐứcnângcôngsuấtlênnămmươitriệulít/năm.Nhờđócácđiểmbánbiatrongthànhphốnhiềuhơnvàlượngbiacungcấpcũngdồidàohơn.Cũngtừnămnày,cácquầybiaxuấthiệnthịtchóchặt.Tầmhơntámgiờ,nhữngchiếcxebuýtKarosadàingoằngchạytừNhổnraLòĐúctoàndânbánthịtchó.Chónhuộmhoahiênnherăngrảitừđầuxeđếncuốixechiếmhếtlốiđi.KhixebuýtđỗởcuốiphốPhanChuTrinh,họlấyxeđạpgửitheothángchởthúngthịtchórồitỏađicácquánbiatrongnộithành.

Giữanhữngnăm1980,biêngiớiViệt-Trungmởcửathôngthương,biachaiTrungQuốcnhãnhiệuLiquantrànvàoViệtNamđãgiảmbớttìnhtrạngkhanbiavàcũnglàmchocáccửahàngbiaquốcdoanhbớtkiêucăng.Rồithựchiệnđổimới,bianấuthủcôngcủatưnhânxuấthiệnkhiếnsốlượngcácquánbiaquốcdoanhhẹpdần.MộtsốquántưnhânđãtrộnbiaLiquanlẫnvàobiahơiHàNộibánchokhách.Kháchsànhmồmbiết,nhưngđànhchấpnhận.

Phụcviên,LêQuangBình,bộđộiởchiếntrườngCampuchiachuyểnngànhvềCôngtyăn

uốngĐốngĐa.Xóabỏbaocấp,côngtyrơivàocảnhchơivơivìvốnquen“búsữamẹ”,tiếptụcđilàmthìthunhậpkhôngđủsống,thếlàBìnhhưunon.TừngđinhậnbiachocửahàngănuốngKimLiênnênvàonăm1992ôngquyếtđịnhthuêcửahànggầnNhàmáybiaViệtHàmởquán.BìnhkhôngbánbiaViệtHàmàbánbia“cỏ”doxưởngtrườngĐạihọcBáchKhoasảnxuất.Mùahè,mỗingàyBìnhbánkhoảngsáutrămlít.CôngnhânViệtHàrauốngcứtưởngbiacủanhàmáymình.Kểchuyệnđóđểthấyuốngbiavàsànhbialàhaichuyệnkhácnhau.Khibiahơicóvẻbãohòathìxuấthiệnbiatươivàmộtcúlừangọanmụcsaunàydânuốngbiamớibiết.Chuyệnlànăm1996,ngườitađồnđạicửahàngbánbiatươiđenởphốNgôThìNhậmđượcnhậptừĐức.Thấylạ,kháchđếnnườmnượp.Chiềungangcửahàngchỉkhoảngbamétlúcnàocũngchậtcứngdùngườitabántới100.000đồng/lít(thờiđiểmnàyvàngkhoảng400.000đồng/chỉ).HàngngàyxeôtôchởbiachạylênhướngsânbayNộiBàisauđóchoxequayđầuchạyvềxưởngbiathủcôngnằmngaycạnhHàNội,lấybiarồichạyvề.ChuyệnchỉbạilộkhinhânviênsânbaychohaylàmgìcóbiatươiĐứcnhậpvềViệtNamquaNộiBài.

Cuốithậpniên90,cáclòbiatưnhânxuấthiệntrànlan.Ngườitagọibianấuthủcônglàbia“cỏ”.Vàbia“cỏ”cóởhangcùngngõhẻmtrongthànhphốvớigiárẻnênlôikéodânlaođộng.Chẳngcầnngon,miễnlàcótýmenngủchodễ,đểmaiđilàm.Uốngbiabâygiờcũngkháctrướcvốntốnítmồithìnayúhụđồnhắmtrênbàn.DuynhấtquánbiahơiuốngkiểunhấpnhápnhưthờibaocấplàquánởphốNguyễnCảnhChân.Ngàytrước,kháchmangbiarangoàivỉahèlậptứcbịnhânviênyêucầuvàobêntrong,cònbâygiờ,đúngnhưcâuhátcủanhạcsỹTrầnTiến“rủnhauraphốbiahơivỉahè”.TrướcĐạilễ1000nămThăngLong-HàNội,quánbia“baocấp”cuốicùngđãbịdỡbỏ.GọilàbaocấpvìquánvẫnbántheobìnhnhựavàbiacòngiữđượcvịbiaHàNộixưatrongkhikhôngthểtìmđượcmùivịấyởbấtcứnơinàotrênđấtHàNội.

3.XEĐẠPƠI!NhữngbứcảnhchụpHàNộicuốithếkỷXIXchothấythànhphốđãcóxeđạpvàsửdụngnó

làngườiPháp.

KhiđườngđuabằngximăngđượcxâydựngtrênnềnkholươngtiềncũcủaThànhHàNội(naylàkhuvựcBộKếhoạchĐầutư)bắtđầuxâydựngvàonăm1905vàhoànthànhvàonăm1908thìsốxeđạpbắtđầutănglên.Đườngđuavòngtrònnàycóchiềudàilà333,33métthuhútcáctayđuaxeđạpvàonhữngngàycuốituần.MộtvàingườiViệtlàmsởTâycũngbịtròchơivănminhnàycuốnhút,khiếnhọsắmxeđạp.Tuynhiênnhiềunămsauđó,dânchúngbắtđầuđểýđếnxeđạp.

XeđượcnhậpvàoHàNộitừvùngSaintEtiennenướcPháp.Muaxechủyếulàcácgiađìnhgiầucó,côngchứclàmsởTây.Giámộtchiếckhoảngmườiđồng.Nhưngloạiphươngtiệnmớimẻnàychỉdànhchođànông,congáitậpxebịhàngphốnhìnbằngánhmắtcoithườngvàbónggiónhữngcâumócmáy.Năm1930-1932,giámộtchiếcPeugeotlàhaimươibảyđồngtrongkhichỉsáuđồngmộttạgạo.Nhưngsốlượngxeđạptănglênrấtnhanhvìngườitanhậnthấytiệníchcủanó,mặtkhácxeđạpcũnglàđồvậtphânbiệtđẳngcấptrongxãhội.

Tháng2-1924,cuộcđuaxeđườngdàiđầutiêntheolộtrình:HàNội-SơnTây-HàNộivềquaHàĐôngdàimộttrămkmđượcđạilýcủahãngPeugeotlàBersetởphốTràngThitổchức,kếtquảvềnhấtlàMousseratvàMare(3giờ7phút)ngườiPháp,vềđíchthứ5làtayđuaHàNộitênlàBổngvớithờigian3giờ11phút32giâycòntayđuaCổngvềthứ6.ThốngkêsốxeđạpquacầuLongBiêncủaTạpchíTựnhiênchothấynăm1925cótới344lượt,nhưvậycóthểkhẳngđịnhsốlượngxeđạplàkhálớn.ĐuaxeđãlôicuốnnhiềuthanhniênHàNộinhưngnổitiếngnhấtcó:Bổng,Cổng,Căn,Chức.Nhờcócáccuộcđua,lượngxebánratăngmạnh.CácmẫuxecóMercer,Sterling,Peugeot,Terrot,Alcyon,Deleule...Mercerkhunghợpkimnhômsángbóng,Sterlingcóghiđôngvểnhngượcvàtayphanhnằmởphíatrênchứkhôngnằmdưới.ỞngõphốHộiVũcóđạilýchohãngPeugeotlàôngKhôiThànhvàcạnhđólàôngMễThànhđượchãngtintưởnggiaochogiacôngghiđôngtạiHàNội.

CómộtcâuchuyệnvềthisĩXuânDiệu,khôngliênquanđếnthơtình,cũngkhôngdínhdángviệcôngngãgiá,đòiăngì,bồidưỡngrasaokhiđượcmờinóichuyệnthơmàliênquanđếnxeđạp.Năm1938,XuânDiệuraHàNộihọcvàtrọcùngvớiHuyCậnở40HàngThan.Cũngnămnày,XuânDiệuxuấtbảntậpThơthơ.Năm1945,ônginhaitậpGửihươngchogióvàNgọnQuốcKỳ.Tiềnnhuậnbútrấtcaonênnăm1946ôngmuachiếcxeđạphiệuPeugeot.Làmthơthìtàinhưngtậpxegầnthángtrờimớitựđiđược.Hômđó,lầnđầutiênôngdạophốbằngxeđạp,đếnngãtưTràngTiền-ĐinhTiênHoàng,gặphainhómbiểutình,mộtnhómủnghộViệtMinhcònnhómkiađảđảoViệtMinhvàủnghộQuốcdânđảng.ÔngyêunướcvàcảmphụcChủtịchHồChíMinhtừlâunênquẳngngayxecạnhméphồ(đốidiệnvớiCôngtyvàngbạcđáquýphốĐinhTiênHoànghiệnnay)rồinhậpvàođoànngườiủnghộViệtMinh.MộtkẻtrongđoànbiểutìnhbênkianhậnraXuânDiệu,gãhétlên“thằngthơmới”rồivácchiếcxeđạpcủaôngnémxuốnghồ.Ôngmặckệvàtiếptụctheođoànngườiđếnkhigiảitánmớiquaylạigóchồ.Nhờcóngườichỉchỗ,mặcnguyênbộđồTây,ôngnhảyxuốngmò.Lặnđếnmấylầnmớithấychiếcxevàkhimangđượclênbờ,việcđầutiênlàôngngắmnghíachiếcxerồiquaybánhxe,bópphanh.Maykhônghỏnghócgì.ÔnglênxeđạpvộivềnhàtrọmớithuêởphốHàngBông.

HàNộithờiPhápcócơsởsảnxuấtxeđạpPéc-xêcủachủPháp,ngoàiracòncáchãngxeDânSinhcủachủngườiHoa,BìnhĐịnh,SàiGònvàĐồngTâmlàcủangườiViệt.PhầnlớncácchitiếttrongnhữngchiếcxeđạpViệtNamđềusảnxuấtởtrongnước,chỉcóxíchvàlíplànhậptừPháp.Saunăm1954,cáccơsởnàygặpkhókhănvềnguyênliệu,linhkiệndokhôngnhậpkhẩuđược,cònPéc-xêthìchủPháppháhủyhếtmáymócthiếtbị.Thựchiệnchínhsáchcảitạocôngthươngnghiệptưbảntưdoanh,ngày30-6-1960,nhànướcgomDânSinh,Bình

Định,ĐồngTâmvàSàiGònthànhCôngtyhợpdoanhxeđạpThốngNhất.Đếnnăm1962đổithànhNhàmáyxeđạpThốngNhất.XeđạpnamhiệuThốngNhấtthờikỳđầurấttốt,chấtlượngkhôngthuakémcácxePháp,songchấtlượngdầndầnđixuốngdosảnphẩmlàmrabaonhiêunhànướcbaotiêubấynhiêu,lạikhôngphảicạnhtranhvớiaiđãkhiếncôngnhânsinhralàmẩucònbanlãnhđạonhàmáychỉcầnđảmbảochỉtiêuđượcgiaonênhọcũngkhôngquantâmnhiềuđếnchấtlượng.Năm1965,nhànướcraquyếtđịnhphânphốixeđạpgiácungcấp,trongđờimộtcánbộ,côngnhânviênđượcmuamộtchiếc.Aiđượcphânphốisẽkèmtheomộtsổmuaphụtùng.Quyếtđịnhlàvậynhưngmộtnăm,xínghiệphàngtrămngườicũngchỉđượcphânphốichưađếnmườichiếc.SảnlượngcủaNhàmáyXeđạpThốngNhấtquáítnênnhànướcchonhậpxePhượngHoàng,VĩnhCửucủaTrungQuốc,tuynhiêncóngườivềhưuvẫnkhôngmuađượcxephânphối.Cuốithậpniên60,đầu70,xeđạpThốngNhấtcũngcóbángiátựdoởcáccửahàngbáchhóanhưngkhôngđượcưachuộngbằngxePhượngHoàngvàVĩnhCửu.PhượngHoàngvàVĩnhCửucỡvành660vớihầuhếtchitiếtbằngsắtnêntrọnglượngkhánặng.Songbùlạixerấtbềnnênđượcbàconnôngthônngoạithànhưathích.Dùnghailoạixenàylàmxethồchởphânraruộng,chởkhoai,lúavềsânkhohợptáckhônggìbằng.RiêngPhượngHoàngcóhailoại,xíchhộpvàxíchtrần.Xíchhộplàđĩa,xíchvàlípnằmtrongvỏhộpsắtgiúpkéodàituổithọcủa3linhkiệnnày.Thậpniên60,HàNộicóvàichụcchiếcxehiệuHumbersảnxuấttạiTháiLandoViệtkiềuhồihươngmangvề.XeHumbernặngnhưngkiểudánghiệnđại,khikhôngđạpđểxebon,tiếnglípkêutànhtạchnghevuitaivôcùng.Humberchỉcóxenữvàđềucóxíchhộp.Thậpniên60,70nhàaicóhọhàngbênPhápgửivềchochiếcPeugeotthì”nhấtquảđất”.Tùytheothờigian,HãngPeugeotcócácmẫuxe”Cổcao(phốttăngcao),phanhrút”,”Đầubằng,yênda”vớicácmầu:Cávàng,dađồng,xanhcôban,đỏđun...nhưngcógiánhấtlàmầudađồngđời”Đầubằngyênda”,đằngsaucótúida,chiềuchiềudạophốbằngchiếcxenàythìthiênhạ...kínhnể.Tấtcáccácmẫuxenàyđềucóđènhoặclàhìnhquảxoài,hoặclàgáo,cóđề-ray-ơđạpđỡvấtvả.Bêntráighiđôngcólắpchuôngsắt.ĐặcbiệtPeugeotcóđềcanhìnhconhổbằngnhômcứngrấtđẹp,nólàthứmàkẻcắpưathíchvìdễlấyvàgiácao.XePeugeottừnglàmộttrongnhữngtiêuchuẩnchọnngườiyêucủakhôngítcáccô.

Mộtyêuanhcóseiko(đồnghồcủaNhật)

HaiyêuanhcóPeugeotcávàng

Bayêuanhcónhàsang

BốnyêuhộtịchrõràngThủđô

Nămyêukhôngcóbàbô

SáuyêuVănĐiểnôngbôsắpchầu

Hay“Đẹpgiaiđibộ,khôngbằngmặtrỗđiLơ(tiếnglóngcủadânchơichỉxePeugeot)”.Xeđạpnhưngcũngphảiđăngkývớicônganvàcơquannàysẽcấpbiểnsốcùnggiấyđăngký.Biểnsốlàmbằngsắthìnhchữnhậtdàikhoảng20cmrộng10cmnềnsơntrắng,chữvàsốmầuđen.Biểnsốdứtkhoátphảitreoởkhungxe.Nếutreosauyênsẽbịxửphạt.Giấyđăngkýghisốkhung(ởđuôicàngdưới),mầusơnvàbiểnsố,xekhôngbiểnrađườnglậptứcbịcônganbắtđưavềđồn.Thậpniên70,khóadâyrấthiếm,chủyếulàkhóavòng,loạikhóanàyphòngngườingaymàkhôngchốngđượckẻgiannênmấtcắpxeđạpthườngxuyênxảyra.Chỉcầntinvàokhóamàkhônggửilàbịkẻcắp”hỏithăm”ngay

CóvợmàđểđiTây

NhưxeđạpdựagốccâyBờHồ

XeđạpởcácnướcpháttriểnchủyếuđểđichơivàhiếmkhichởngườithìởHàNộicũng

nhưcáctỉnhthànhkháctrêncảnước,xeđạpởHàNộinhưchiếcxetảiconhaibánh.TrongchiếntranhchốngMỹ,cứđếnchiềuthứbảy,cácbáccánbộ,côngnhâncóvợconởquêchuẩnbị”Bơmxe,nghethờitiết,liếcđồnghồ”vàkhihếtgiờlàmlàcácbáclênđườngvềthămmẹđĩ.Còncánbộ,côngnhânngườiHàNộilạichấtmỳ,chấtgạo,dầuhỏalênxeđạpvàkhôngquênmangtheobơmtay,hộpnhựaphòngxethủngsămvềthămcon,cóngườiphảiđicảtrămcâysốvìnơisơtánquáxa.

Ghếchotrẻconngồibanđầuđượcđanbằngmây,rồimâychónghỏngnênmấybácthợhànđẻrasángkiếnlàmbằngsắttròn.Cólẽhọnghĩđơngiảnchỉcầnquâychotrẻkhỏingãthếlàhànsơsàivàkếtquảkhôngthiếutrẻbịvướngchânvàonanhoađãmangtật,lạicótrẻngủgậtbịđậpmặtvàokhungsắtphíatrước,máuchảy,conkhócnhưngmẹvẫnkẽokẹtđạpmàkhônghaybiết.ChấtlượngsămSaoVàngtrongsuốtthờikỳbaocấprấttồi,khibơmkhôngbaogiờtrònđềumànhiềuđoạnphồngcăng.Dothaysămmớimấtnhiềutiền,hơnnữacótiềncũngchưachắcđãmuađượcsămtốtnênválàgiảipháptốiưu.Vácóhaicách:vásốngvàváchín.Vásốngnhanhhơnvìthợdùngmiếngsắttâyđụclỗnhỏmaunhưmắtsànghoặcdùngcụcthanrỗđánhnhámquanhvếtthủngrồibôinhựa,đểnhựakhôthìdán,miếngvácũngđượcđánhnhámvàbôinhựa.Vásốngnhanhnhưngtuổithọkhôngdài.Vàomùahè,mặtđườngbỏngchânkhiếncácmiếngvánhanhbong.Váchíncũngphảilàmcáccôngđoạnnhưvásốngnhưngsauđóchovàobànép,đốtlửaphíatrên.Sứcnónglàmmiếngvádínhchắcvàosăm.Phụtùngcũngrấthiếm,nhấtlàlốp,bịthủngnhiềungườiphảilấydâychunquấnquanhlàchuyệnthườngthấyngoàiđường.Cóxebịráchtanhcảchụcphân,khôngcólốpthaychỉcócáchkhâulại.Cũngvìphụtùnghiếm,nêncáigìcũngphânphối.Cóngườigắpthămđượcchiếclốp660nhưngxecủahọcỡvành650,thếlàđànhphảimangrahiệuđểrútthành650.NếulịchsửxeđạpthếgiớikhôngcóphầnbiếncỡlốptothànhnhỏnhưởViệtNamthìxemrachưađầyđủ,vìchỉduynhấtHàNộilàmchuyệnnày.Mộtsángtạokháclàkhiđĩaxenhọnhoắtnhưgaibưởiđivàimétlạituộtxíchthìmangrahiệuđắplại,đĩalạinhưmới.HoặccáchợptácxãthugomxácmáybayMỹđúcthànhvànhxe,lấyviênbitrongquảbombiMỹnémxuốngmiềnBắckhôngnổlàmbitrụcgiữa.Thậpniên70,80,HàNộinhannhảnngườilàmnghềchữaxeđạp.

Mỗicộtđiệntrêncácphốchínhcómộtngười.Họlàcánbộ,dânthường,côngnhânvềhưu.Songnhiềunhấtlàbộđộinghỉhưuvìhọkhôngcónghềgìkhácngoàiđánhnhauvàchữaxeđạplạikhôngcầnphảihọc,đồnghềcũngđơngiản,chỉcầnvàicáicờlê,mỏlết,kìm,hộpnhựa,cáibơmlàcóthểkiếmănđượcrồi.Thếnêncócâu:

Đầuđườngthiếutábơmxe,

Giữađườngtrungtábánchèđậuđen

Cuốiđườngthiếutábánkem

Vềlàngđạiúythổikènđámma

Cũngnhưdânnộithành,xeđạpvớingườinôngdânngoạithànhlàmộttàisảnlớn,songkháclànóđượcchămchútrấtkỹlưỡng.Đivềlàlaungay.Cóngườicòntrangtrívỏyênbằngvảithêuhoavớituaruaxungquanh.ĐầuchắnbùnphíatrêngắnmộtchiếctênlửaSam(củaLiênXô),cóngườilạigắnchiếcmáybayMic17làmbằngnhômhayxácmáybayMỹ,cũngcókhilàquảbóngbànmầuđỏ.Buổitối,các“taychơi”đixeđạpkhuachuôngloạnlàng,bênhôngđeođàikêuoangoang.

Thậpniên70,sinhviênđihọcởLiênXôvềnướcmangtheoxeđuahiệuSputnhiccỡvành680.Vìxequácaonênnhiềugiađìnhmangrahiệuxuốngkhung,thuvànhthànhxenữcỡvànhcòn650,uốnlạighiđông.Tấtnhiênhọphảiđăngkýlạivớicơquancôngan.NgườiđihọcởCộnghòadânchủĐứcmangvềxeđạpDiamond.Năm1975,đấtnướcthốngnhất,xeđạpsảnxuấttừmiềnNamtheochânbộđộiphụcviên,xuấtngũhayđiphépàoàoramiềnBắc.Chấtlượngxekhôngtốt,chỉthờigianngắnlàgỉnhoèn.Năm1976,sốlượngquánhiềuvàxesản

xuấtởmiềnNamkhôngđóngsốkhungnênnhânhaichuyệnđó,cơquancônganbỏluônđăngkývàbiểnsố.Thậpniên80,ngườiđixuấtkhẩulaođộngởcácnướcĐôngÂugửivềcácloại:Favorite,Eska(TiệpKhắc),Mifa(CộnghòadânchủĐức).Đếnđầuthậpniên80,xeđạpvẫncònlàtàisảncógiátrịtronggiađình,mộtchiếcxeMifagiátớibốnchỉvàng,chiếcPeugeotgiátámchỉ,cònxeFavoritecũngtrênbachỉ,Mifamầuxanhngọcđượcgiáhơncảvàlàsựlựachọncủanhiềuchịem.CómộtloạixethànhmốtcủasinhviênlàxeViệtNam-ThụyĐiển,tuynhiênxenàychủyếudongườiThụyĐiểncôngtácởViệtNammangsangnênsốlượngrấtít.RồithêmxecũcủaNhậttheocánhthủythủtầuviễndươngvềHảiPhòngsauđótrànlênHàNội.XeđạpNhậtcóưuđiểmhơncácxekhốiXHCN,vừabền,vừanhẹvàrấtthanhthoát.Giáxecònmớikhôngdướisáuchỉvàngtrongkhichỉbảycâycóthểmuađượccănhộtậpthể.XeđuaLiênXô,Tiệp,Đứcđượcđámsinhviênưathíchnhất,họtháochắnbùnthànhxe“cởichuồng”.BuổisángtrênđườngNguyễnTrãi,cảnhnữsinhtrườngKiếnTrúc,Ngoạingữngồitrêngióngxeđuađếntrườngkhônghiếm.

Ngàynắng,đườngkhôráocảnh“nàng”ngồitrêngióngxeâuyếmnhìn“chàng”thậtlãngmạnnhưngngàymưathì...Thờibaocấp,phươngtiệngiaothôngcôngcộngngoàitầuđiệncòncóxebuýtnhưnghaichụcphútmớicómộtchuyếnnênphươngtiệngiaothôngcánhâncủangườiHàNộichủyếulàxeđạp,nhànghèocũngphảicốsắmlấyítnhấtlàmộtchiếc.Năm1970,côngnhânhaiđầucầuLongBiênđếmđượcmườinghìnlượtxeđạpqualại.Năm1979,sốxeđạpquacầuphaoChươngDươngvàLongBiênlàbamươinghìnlượt.Năm1989,tắcđườnglầnđầutiênxảyraởKhâmThiên,CửaNam,chùaBộcdoxeđạpgâynên.Vàtrongbuổichiềuhỗnđộnấy,ngườitathấykhôngítngườidùnghaitaynângchiếcxelêntrênđầuđiquađámtắc.ThậmchíanhchàngsinhviênMỹthuậtYếtKiêutênlàÝnhấccảchiếcxemáyPeugeot102nặngmấychụccânlêntrênđầuđiquađámtắc.Ùntắclàmmấtluônthóiquenchiềuchiềudạophốbằngxeđạp,cáithúcótừthậpniên40khicôngchứcđilàmvềchưacócơm,lấyxeđạpđivàivòng.Thếnên,gặpkhitắcđườngmấythanhniêntokhỏedùnghaitayđưaxelênquáđầu,rồicứthếlenlỏi,lúcnàothoátkhỏichỗtắcđườngthìđặtxexuốngđất,đạptiếp.

ĐạpxeđạpxuyênViệtđángnểnhấtcólẽlàĐạitáQuáchTựHấp.Saubaonămchinhchiến,ôngvềhưuvớivợconởNhaTrang,nhưngxemrangườilínhgiàvẫnchưachồnchânmỏigối.Nămgầnbảymươituổi,ôngquyếtđịnhđạpxexuyênViệttừCàMauđếntậnLạngSơn.Giắtlưngmấytrămnghìnđồng,phíasauxelủngliểngbalôquầnáovàcácvậtdụngcầnthiếthàngngày,lạicócảchiếcbếpdầu.Ôngthathẩnđạp,hếttiềnthìđilàmthuê.Cóđêmgặpmưatogiólớn,khôngtìmđượcnơitátúc,ôngngủluôndướigầmcầudọcđườngtrongđócómộtlầnngủgầmcầuLongBiên.Sợngủsaykẻgianlấyxe,ôngtháohếthơicảhaibánh,khóachânvàokhungchochắcăn,sánghômsaubơmlênlạitiếptụchànhtrình.VàôngđãxuyênViệtnhưthếhaichuyến,cũnglàmộtkỳtíchđángnể.

NóiđếnxeđạpkhôngthểkhôngnóiđếnmộtconngườilàNguyễnVănChẩnởNgọcHà(quậnBaĐình),ôngđượctônlàm“vualốp”thậpniên80.Cuộcđờiôngnhiềuthànhcôngnhữngcũnglắmđắngcayvàoannghiệt,hailầnđitù,balầnbịtịchthuphươngtiệnsảnxuấtvàtàisản...Khởinghiệplàđilàmdéplốpthuê,sauđómởcơsởriêng,khidéplốphếtthờihoàngkim,ôngmầymòchuyểnsanglàmbútmáy.NhữngchiếcbútmáydùngmựcCửuLongdoôngsảnxuấtbánchạyhơncảbútTrườngSơncủaXínghiệpVănphòngphẩmHồngHàđãmanglạitaihọachoông.Bịcôngankiểmtrahànhchínhrồiphảiratòavà”nhận”bamươithángvìtộitàngtrữ,đầucơ,sảnxuấttráiphép.Ratù,khôngcòncôngcụsảnxuất,ônglàmnhiềunghềkiếmsốngnuôiđànconvàcáinghềlàmnhựavásămxemáy,xeđạpđếnvớiôngtìnhcờ.Làngườicóđầuóc,lạichorasảnphẩmđúnglúcthịtrườngcầnnênôngphấtlênnhanhchóng,nhưngsựhưngthịnhchỉkéodàiđượchainăm.Ngày30-1-1974,côngankhuBaĐìnhlạiđếnkiểmtracơsởsảnxuất,khámnhàvàbắtônggiamởkhu(naylàquận).Lấycunglầnnàoôngcũngkhăngkhăngkhôngsai,cólẽvìthếmàôngnằmtrongkhuđúnghaithángmớiđượctạmtha.Rakhỏikhu,ôngchánchườngkhôngmuốnlàmgìnữanhưngtrờixui,đấtkhiếnônggặpmộtngườiquenchữaxeđạpởphốNguyễnTháiHọc,ôngnàybiếtgiacảnhđãkhuyênChẩnmởhiệuchữaxeđạpchođỡrắcrốivàcũngkiếmđượccơm.Vàbắtđầutừchiếcbànépválốp,

ôngChẩnliêntưởngđếnlàmrahẳnchiếclốp.Saunămnăm,ôngvừabímậtđếncáccơsởđanglàmlốpxethồtìmhiểu,vừatựmàymònghiêncứu,đầunăm1980chiếclốpthồmangtênQuyếtThắngđầutiênrađời.Thờikỳđó,cónhiềuhợptácxãsảnxuấtlốpthồnhưngtuổithọkhôngcao,chỉvàithánghọphảithaylốpsau,thấylốpQuyếtThắng,nhiềungườimuadùngthửvàhọngạcnhiênthấylốpquábền.Tiếnglànhđồnxa,cánhxethồàoàomualốpQuyếtThắng.Liêntụctrongbanăm,cơsởcủaôngsảnxuấtmỗinămtrênhainghìnđôi.Năm1983,lốpQuyếtThắngđượctraoHuychươngđồngtạiHộichợTriểnlãmGiảngVõ.Cáitên”vualốp”xuấthiệntừđó.Cótiềnôngmuanhà,mởrộngxưởngsảnxuất,khuchợThànhCônglànơiđểlốpôtôcũ,chấtthànhđốngcao.Sởdĩlốpthồcủaôngtốtvìmànhthìlấytừlốpôtô,tanhthìdùngdâythépluyệnlạichocứng,caosucũnghiềnrathànhbộtrồidùngphươngphápépnóng.Côngviệctiếntriểntíchcựcvàôngkhátkhaosẽchorasảnphẩmcóthể”cạnhtranhvớihãngcaosuMichelin”thìtaihọaậpđến.Mấychụcgiađìnhởcácquậnnộithànhbịtịchthunhà,tàisản,trongđócónhàcủagiađìnhôngvớitộidanh”Xâynhàbằngnguồntàisảnbấtminh”,”Làmănbấtchính”haygọitheotênchuyênánlàZ30.Ngày8-7-1983,mộttổcôngtácliênngànhcủaquậnđếnđọcquyếtđịnhtịchthunhà,tàisản.Điềutrớtrêulàsaukhibịthunhà,tàisản,đếntháng9-1983,”vualốp”nhậnđượcgiấymờiđinhậnhuychươngcholốpQuyếtThắng.TrongcuốnTưduykinhtếViệtNam:Chặngđườnggiannanvàngoạnmục1975-1989củagiáosưĐặngPhongthìviệctịchthunhàvàtàisảnchỉdiễnraduynhấtởHàNội,domộtvàicánbộ”làmgiấuTrungương”.SaunhiềunămkiêntrìgửiđơnlênlãnhđạocaocấpcủaĐảng,Nhànước,đếnnăm1989,HàNộibắtđầusửasaichiếndịchZ30theothôngbáosố83TB/TƯngày8-8-1986củaBanBíthưTrungươngĐảng:”Đốivớinhữngtrườnghợpkếtluận,xửlýsaiphảitrảlạinhàvàtàisảnthugiữcủahọ”.Ngày1-9-1990,HàNộiracôngvănsố4071doChủtịchUBNDLêẤtHợikývềviệctrảlạitàisảncho”vualốp”.Ngày13-2,giađìnhônghânhoanđónnhậnngôinhàsaugầnbảynămbịthugiữ,trongtiếngpháoănmừngcủabàcontronglàngNgọcHà.Nhàđượctrảlại,nhưngtàisảnthìkhông,”vualốp”lạitiếptụcđigõcửacáccơquanchứcnăng,khôngmệtmỏi.Vàphảimườinămsauđó,ôngmớinhậnlạiđượcmộtphầntàisảncủamình.

NhâncuộcđuaxeđạpxuyênViệtđầutiênsaungàythốngnhấtđấtnước,nhàvănNguyễnTuâncóbàikýtrênbáoVănNghệ.NhàvăncủaVangbóngmộtthờichorằng,mộtđấtnướcđixeđạplàchủyếumàkhôngcótayđuatầmcỡquốctếxemralàkhôngổn.Ôngcũngthan:Đấtnướccócảtriệuchiếcxenhưngkhôngcómộtnhàmáyrahồnvàôngmongmuốnkhôngchỉsảnxuấtraxeđạpbìnhthường,màphảicócảxeđuanhãnhiệuViệtNam.Vàchođếnbâygiờ,mongmuốncủaNguyễnTuânvẫnchỉlàmongmuốn.CácnhàmáyxeđạpởViệtNam,trongđócónhàmáycólịchsửnămmươinămvẫnchỉsảnxuấtđượcvàibachitiếtvàchủyếulàlắprápchocáchãngxenướcngoài...

4.TỪXENGỰACÔNGCỘNGĐẾNTẦUĐIỆNTrướcnăm1884,HàNộichưacóphươngtiệngiaothôngcôngcộng.Dânthìđibộhayngồi

xebòmộtngườikéo,mộtngườiđẩyphíasau,quanđingồikiệuvànếucócôngvụxathìđixengựahaynằmcáng.Việcđilạitrongthànhphốđượccảithiệnvàonăm1885nhờsángkiếncủaviênchỉhuytrưởngthànhphốkhiôngnàychomởdịchvụxekháchthườngxuyênchạygiữakhunhượngđịavàkhuvựcnộithànhPhươngtiệngiaothôngcôngcộngđầutiênởHàNộithựcrachỉlànhữngchiếcxenhỏchởđượcbốnngườidongựakéo.

Banđầuxechạytừkhunhượngđịa(phốPhạmNgũLãohiệnnay)quaTràngTiềnđếnHàngKhayrẽraphốNhàChung.LýdođểgiaothôngcôngcộngHàNộirađờilàdocáctuyếnphốTràngTiền,HàngKhay,HàngBài,HàngTrống,NhàChungđãđượccảitạotheoquihoạch.Nhiềunhàdânphảididời,nhữngconđườngđấtnhãonhoétvàomùamưatrướcđóđượcrảiđávàgạchvỡvàlầnđầutiênngườitacholátvỉahèbằnggạchởphốTràngTiền.Tuynhiên,đườngphốNhàChungvẫnhẹpdẫnđếnđilạiđôikhibịtắcnghẽn.Ngày28-8-1885,cảnhsátphảiraquyếtđịnhNhàChunglàđườngmộtchiềuvàchỉđượcphépđitheochiềutừTràngThilênNhàThờ.Cảnhsátcũngquiđịnh,xengựacủadântránhđicùnggiờvớixekhách.

Cònxekháchquachỗđôngngườiphảirungchuôngnhiềulần.TrongbàibáođăngtrênbáoTươnglaiBắcKỳsốrangày22-8-1885,viếtvềchuyếnxekháchcôngcộngđầutiêncủaHàNội,tácgiảbàibáochođâylà“sựtiếnbộcủatiếntrìnhđilêncủamộtxứsở,mộtdântộc”.Tuynhiênxengựachỉlàphươngtiệntạmthờitronglúcchínhquyềnthànhphốchờđợicácnhàtưbảnởchínhquốcsangđầutưtầuđiện.VàkhônglâusauđóNhàmáyxeđiệnđầutiênđãrađờivàotháng5-1890vàđượcđặttạiđầulàngThụyKhuê.NhàmáydoCôngtyĐiềnđịaĐôngDươngthànhlập.Vìtầuđiệncầnphảicóđườngray,hệthốngdâyđiệnvàcột,sốtiềnđầutưrấtlớnnênCôngtyxinphépCôngsứchophépđượcđổiđấthaibênđườnglấyđườngtầuvàđượcchấpthuận.Nghĩalàtùykhuvực,Côngtyđượcquyềnsửdụngđấthaibênđường(nơicóđườngraychạyqua)đểbánhoặcxâynhàchothuêlấytiềnđầutư.NhàđiềuhànhchínhđặtởnhàTròn(naylàtòanhàgócĐinhTiênHoàng-CầuGỗ).DùNhàmáyxeđiệnrađờinhưnghainămsau,năm1892,ToànquyềnĐôngDươngmớichoxâydựngnhàmáyđiệnđầutiênởmiềnBắclàNhàmáyđiệnCửaCấmcôngsuất5,5MWnhưngkhôngcóđườngtruyềndẫnlênHàNội.CòntạiHàNội,ngày6-12-1892,CôngtyĐiệnkhíĐôngDươngđứngrakhởicôngxâydựngNhàmáyđènBờHồcôngsuấtthiếtkế0,5MWchạybằngdầuchỉdùngđểthắpđènchokhucôngsởPháp,tưdinhcủaThốngsứ,CôngsứvàdochưacócộtnêndâyđiệnkéosangphíatâyHồGươmphảivắtquađềnNgọcSơn.Ngày13-9-1900,CôngtychochạythửtuyếnđầutiênBờHồ-ThụyKhuê.Năm1901khaitrươngtuyếnBờHồ-ấpTháiHà.Sauđónăm1915ngườitalàmthêmđườngvàobếnxeHàĐông.Năm1906khaitrươngtuyếnBờHồ-ChợMơ.Tạithờiđiểmđó,cácnhàmáyphátđiệncócôngsuấtnhỏ,chỉđủphụcvụchoviệcthắpsángđènđườngvànhàcôngvụnênCôngtyxeđiệnphảidùngmáyphátđiệncấpnguồncholướiđiệnchạytầu.CóbamáypháthơinướcnhãnhiệuAliothBuisecôngsuất250sứcngựaphátradòngđiệnmộtchiềucócườngđộ500-600vôn.Đếnnăm1915,HàNộicóhaimươihaiđầukéo,mỗiđầucócôngsuấthaimươilămmãlực.Năm1929khaitrươngtuyếnBờHồ-ĐạiCồViệtvàvàonăm1943thìkéodàitớitrướccổngchínhbệnhviệnBạchMai.TuyếnBờHồ-MơbanđầulàđườngrayđiquaphốCầuGỗnhưngkhichỉnhtrangkhuvựcnày,chínhquyềnthànhphốchochuyểnrasátméphồ.TừbếnchínhBờHồ,tầuđiệntỏađisáuhướng(HàĐông,CầuGiấy,Mơ,Vọng,BưởivàYênPhụ).Cómộtbàivèvềtầuđiệnrằng:

ThằngTâyngồinghĩcũngtài

Sinhrađènđiệnthắphoàinămcanh

ThằngTâyngồinghĩcũngsành

Sinhratàuđiệnchạyquanhphốphường

Laga(xưởng)thìởThụyChương

Dâyđồng,cộtsắtthìđườngcáiquan

Bồibếpchochíbồibàn

Chạytiềnkýcượcđilàmsơvơ(ngườibánvàsoátvé)

Xưanaycóthếbaogiờ

Cóchiếctàuđiệnđứngchờngãba

Đànôngchochíđànbà

Hễtàuvừađếnlấyđànhảylên

Baxughếgỗrẻtiền

Toasauthìđểxếpriênggánhgồng

Nămxungồighếđệmbông

Hỏimìnhcósướnghaykhônghỡimình

Năm1925,ToànquyềnĐôngDươngquyếtđịnhchoxâyNhàmáyđiệnYênPhụvànhàmáyphátđiệnvàonăm1927.LúcnàyCôngtyxeđiệnmớibỏmáyphátsửdụngđiệnlưới.Cáctuyếntầuđivàohoạtđộngthìcácbếntầutrởthànhnơikiếmsốngcủanhữngngườiănxin,hátxẩm,bánhàngrongvàđôngnhấtcólẽlànhữngngườibáncácloạithuốcta.Từcaodánmụnnhọt,thuốccam,thuốcsàiđếnthuốchôinách,thuốcho.Bánhàngrongtrêntầuvàdướibếnkéodàichođếnkhicáctuyếntầuđiệnbịdỡbỏ.Nhữngngườibánthuốcrongđeotrướcngựchộpgỗcon.Khitầuchạy,họlêncáctoa.Khitầudừnglại,họchuyểnsangtoakhácvàđếntoacuốichờtầuđỗlạichuyểntầu.Cánhsơvơlắmlúccũngbựnhưngnóichungkhôngbắthọlấyvé.Mỗingườicómộtkiểurao,mỗiloạithuốchọraomộtkiểu.Anhchàngbánthuốchorao:

Đànônghocanông

Đànbàhocatút

Trẻemhogàhovịt

Thanhniênnamnữhovìtình

Đếnđứatrẻgiậtmìnhcũngbiếtho

Aithuốchođê...ê...ê...ê

Cònbàbánthuốccam,sàiđẹn:

Trẻnóngtrẻđổmáucam

ThuốcônglangTíchbagamkhỏiliền

Muađi,muanhanhkẻohếtnào

Ôngbánthuốcđaulưngnhứcxươngrao:

Đauxươngnhứclưngcủấutầu

Sađìấmgiỏcũnglànói

Aicủấutầuđi...đi...đi

Vàsauđóôngcònvanhváchđọcchỉdẫncáchdùngthếnào,camđoannếukhôngkhỏikhông...lấytiền.Chẳngbiếtthậtgiảthếnàonhưngthỉnhthoảngvẫncóngườimua.Lạithêmcậubébánrútdépoangoang:

Đidépthìphảituộtquai

Muamộtchiếcdùngcảđời!Airútdépđi!

Trướcnăm1954,nhẩytầuđiệnchỉcódânbụiđời,dânanhchịvìnhẩytầunếubịcảnhsátbắtchắcchắnphảivàobót.Thờibaocấp,nhẩytầudiễnraphổbiếnbởivàchủyếulàthanhniên,họkhôngcầnđếnbến,muốnxuốngchỗnàolàhọxuống.Nhẩylênrấtdễ,bámvàocọcsắtchạytheomộtđoạnrồiđungườilênlàđược,nhưngnhẩyxuốnglúctầuđangchạynhanhkhôngdễchútnào.Khôngbiếtcách,ráchquầnhayxâysátlànhẹ,cóngườicòncụtcảchân.Nhẩyxuốngcóbacách.Caothủnhấtlànhẩycùngvớihướngchuyểnđộngcủatầu(gọilàbổ),dùnhẩycửabênnàothìmộtchânphảilàmtrụcònchânkiadứtkhoátphảichoãiravàtoànthânđổvềphíatrướcđểdồntrọnglựcvàochânlàmtrụ.Kiểunhẩythứhailàthảngườingượcvớihướngtầuchạy.Cònkiểuthứba(ngườikhôngbiếtnhẩy)làthảmộtchânxuốngtrướcchânkiaxuốngsau,taygiữcọcsắtvàchạytheochođếnkhicânbằngđượccơthểthìbỏtayra.Chuyếntầuđầutiêntrongngàybắtđầutừnămgiờsáng.TừMơlênBờHồtoàncácbàmangraulênchợHàngBèhayĐồngXuân.KháchđitầutuyếnvàoHàĐông,đaphầnlàsinhviênTổnghợphayĐạihọcNgoạingữ,Kiếntrúc.Chuyếnrathườnglàcácbàthumualônggà,lôngvịtlàngTriềuKhúc,họtreothủngmủngởphíangoàicủatoacuối.Dàingắncũngvéđồnghạngnămxu.Khiđếnbến,anhbánvénhanhchóngkéodâythừnghạcầntiếpđiệnđểđảochiềucònláitầuthìcầmtayláichữZbằngđồngvàoquánnước.Đầutayláihìnhvuôngđểtravàolỗ,khikhôngchạythìnhấcra,mấtlàănmàyluôn.Đặcbiệtnhấtlàchuôngđiện.Númdậnchuôngngaygầnchỗláitầu.Nếucầnbáohiệuchongườiđitrongđịaphậnđườngrayphíatrước,láitầudậnvàonúmđồnglàphátratiếnglengkeng.Trướckhichuyểnbánhhoặcđếnbếnláitầucũngdậnchuông.Lengkengtrởthànhâmthanhđặctrưngcủatầuđiện.Nókhôngrắtréo,khôngkhoemẽnhưtầuhỏa,rấtchânthànhvàgiảndị.Tiếnglengkengkhiếnlớpngườimộtthờikhóquên,trongbàihátNhớvềHàNộicủanhạcsỹHoàngHiệpcócâu“...vànhớtiếnglengkengtầusớmkhuyahướngraĐốngĐa,CầuGiấy...”.Tầuthườngcóhaitoa,nhưngcũngcókhilàbavàmộtngườibánvémàngườitagọilàsơvơ.Anhnàyluôncầmtrêntaykẹpvébằngda,thỉnhthoảnglạinháymắtrahiệuvớikháchlơđãngkhôngbiếtkẻcắpđangmóctúihọ.Tầuchỉchởngười,khôngchởhànghóacồngkềnh,songcácbàbánraudúithêmmộthàolàsơvơsẵnsàngcholên.Thậpniên60vẫncònghếdanhưngsauđóngườitathaybằnggỗgồmcácthanhghépvớinhauchạydọctheochiềudàithântoa.Trênđầucóxàngangbằngđồngchongườiđứngbámvàokhitầuchạynhanhhoặcphanhgấpsẽkhôngbịngã.Xàngangnàysangnhấttoavìbaogiờcũngsạchsẽvàsángbóng.Thậpniên80,tầuđiệnvẫncònlàlạlẫmvớinhiềungườinôngthônlầnđầuraHàNội,và“ănkem,xemtầuđiện”làhaithứcầnphảibiết.Tầuđiệnthườngđôngkháchvìvérẻvàtiện,cóchuyếnkháchbámkíncửalênxuống.Tầuđiệnlàđấtlàmăncủadânmóctúi.Cócảcongáivàchúngđitheonhóm.Đứanàymócđượcchuyềnngaychođứakhác,rồinhanhchóngbỏxuốngdọcđường.

Tầuđiệnlàcảmhứngsángtácchokhánhiềunghệsỹ.HọasĩLươngXuânNhịcómộtbứcrấtnổitiếnglàvẽtầuđiệnởBờHồ.CònnhàvănNguyễnTuâncóký.CònsinhviênkhoavănTổnghợplàmthơvềtầuđiệnhayliênquanđếntầuđiệnkhánhiều.NhàvănLêBầukểrằngthậpniên40,PhạmVănĐồngtrướckhicướivợsốngởKhuhọcxáĐôngDương(naylàĐạihọcBáchKhoa),lấybàCúcở37CầuGỗđãđóndâubằngtầuđiện.ChuyệnhiếmthấyởHàNội.Năm1986,thànhphốraquyếtđịnhngừngsửdụngtầuđiệnvìcảntrởgiaothông.Hainămsau

mớichobócgỡđườngray.Năm1990,thànhphốkhaitrươngtuyếntầuđiệnbánhlốp,xuấtpháttừBờHồquaHàngGai-HàngBông-NguyễnTháiHọcsauđótheoHàngBộtđếnngãtưSởrồiquặtrađườngLángrẽNgọcKhánh,NguyễnTháiHọcvềBờHồ.Tuynhiêndoláinhưôtômàkhôngcóđườngriêngnênrấtkhókhăncholáitầu.Nếutránhcácphươngtiệncóthểbậtcầntiếpđiệnrakhỏidây.Mặtkháctầuđiệnbánhlốpkhôngthuậntiệnvàgiávélạicaonênítngườiđi.Chạythửnghiệmchưađượcmộtnăm,họbỏluôn.

5.THỜITEMPHIẾUVìthiếugạonênngaytừnăm1955,Nhànướcđãtạmthờibángạotheođịnhlượngchocác

hộgiađìnhởthànhphốvàmỗithànhphốápdụngmộttiêuchuẩnkhácnhau.Bắtđầutừngày1-3-1957,Nhànướcthựchiệnchếđộcungcấpgạoănhàngthángchobộđội,cánbộ,côngnhânviên,sinhviêncáctrườngđạihọc,họcviêncáctrườngtrungcấp,họcsinhđượchưởnghọcbổngtoànphầntạicáctrườngphổthông,bệnhnhântạicáctrạmđiềudưỡng...vớigiáthốngnhấtvàổnđịnhlàbốnhào/kg.Tiêuchuẩnđượchưởnggạocungcấpcónhiềuloại.

Họcsinhphổthôngchưađếnmườitámtuổi,ngườicaotuổigià,ngườichưacóviệclàmtiêuchuẩnmườibakg/tháng.Vớingườiđilàmtrongkhốihànhchính,sựnghiệplàmườilămkg,sinhviên,côngnhânđượcmườibảykg,côngnhânlàmtrongmôitrườngđộchại,quânnhânlàhaimươimốtkg.Nhànướccũngpháthànhtemlươngthựccómệnhgiámộttrămgam,haitrămhaimươilămgamvàhaitrămnămmươigam.Aihayđicôngtáccóthểmangsổđổilấytem.Loạimộttrămgamthêmmộthàomuađượcmộtchiếcbánhmỳngọt,haimươihaimươilămgamthêmhaihàomuađượcchiếcbánhmỳcóthểănno,cònbốnhàovớicontemhaitrămnămmươigamđượcsuấtcơmmậudịchgồmbátcanh,bátcơmvàvàimiếngđậuphụhaythịtlợnbạcnhạckho.Vớicánbộcaocấpđượchưởngtiêuchuẩnhaimươimốtkgvàmuatạicửahàngriêngởsố1phốNgôQuyền.Gạodànhchocánbộcaocấplàloạigạongonvàkhôngphảiđộn.

Ngoàibìangườitaghirõ:Sổmualươngthựccòndânquengọilà“sổgạo”.Lươngthựcđượcmuatừ“sổgạo”khôngchỉcógạomàcòncóngô,sắn,mỳ,khoai;nghĩalàngườitakhôngđảmbảorằnglúcnàolươngthựccũnglàgạo.”Sổgạo”đóngvaitròquantrọngtrongmọigiađình,nếuchẳngmaymấtnóthìgaygoto,thếnênviệcmấtsổgạođãtrởthànhmộtcâuthànhngữ“buồnnhưmấtsổgạo”hay”mặtnghệtnhưmấtsổgạo”.Xincấplạimấtvàithánglànhanhvàtrongthờigianchờđợi,hàngthángphảilênPhòngLươngthựckhuxinlệnhmua.CóthờikỳNhànướcbán100%gạo,lạicókhibánđộnvàtỷlệđộnbaonhiêulàtùythuộcvàongànhlươngthực.Gạogiácungcấpchủyếulàcũ,mốc,hạtvàngốdođểlâutrongkhovàkhôngđượcbảoquảnđúngquycách.Lạicókhiđầysạnvàthócđếnmứcnhặtsạnlâuhơnnấubữacơmnêncácbàcácchịnộitrợphảichogạovàorá,đãikỹđểloạihếtsạn.Nấucơmbằng“gạotấm”làcảmộtkỹthuậtkhôngphảibấtkỳchịnộichợnàocũngthànhthạo,vìđólàloạigạonấurấtdễbịnát,hoặcbịsống.Chấtlượnggạolàthếnhưngphầnlớncácgiađìnhkhôngmuốnmuagạodính(hạtto,trong,ăndẻo),gạodonướcngoàiviệntrợvìnấukhôngnởvàkhôngdôicơmnhưgạocũ,ngườitacầnđầydạdầyhơn.Dùchấtlượnggạothếnàothìvẫncòntốthơnlàănđộn.

Năm1965,dânHàNộibắtđầuphảiănđộn.Ănđộnkhôngxalạvớingườiởnôngthôn,bàconthườngđộnkhoailang,sắn,ngôvàocơm,nhưngănđộnlạixalạvớingườidânthànhthị,nhấtlàđộnbộtmỳ.Trướcđó,dânthànhthịbiếtđếnbộtmỳquamỳvằnthắn,quẩy,bánhbò,bánhgối...vàchỉđểănchơi,nayphảiănthườngxuyênthìbộtmỳtrởthànhnỗikinhhoàng.Đầutiênlànhàochobộtmìchodẻo,sauđónắmthànhtừngnắmchovàonồiluộc,đểănsángvàtrưa,đếnbữachiềumớicócơm.Cụcbộtmìluộcănnóngcònmềm,nhưngđểnguộithìkhôvàcứngđếnmức“némchó,chóchết”.Trẻemởnơisơtán,ănmìluộckhónuốt,nóngbụng,nhưngsángravẫnphảiăn,rồiđộimũ,đeonùnrơmđihọc.Chánluộcthìchuyểnquarán,tuynhiênvìmỡhiếmnêngọilàránchooáchchứthựcralàápchảo.Nhàkhôngcómỡnghĩracáchnhàobột,dànmỏng,bọcláchuốicholênbếpthannướng.RồicónhàbắtchướcHoakiềulàmbánhbao,khôngcóxôtả(bộtnở),họtạorabằngcáchgâychuabột.Dùkhôngnhânnhưngdùsaocũngđỡngánhơncụcmìluộc.Mộtmónkinhhoàngtừbộtmỳlàmỳcánnấu.Bộttrộnvớinướcsaochokhôngnát,khôngkhôsauđólấychaicánmỏng,rồidùngdaobàixắtthànhtừngsợi.Nướctrongnồisôimớichosợimỳvào.Vì”sợi”dầynênnấukhálâu,thỉnhthoảngphảithửbằngcáchcắnđôi,nếugiữasợimỳcònmầutrắngđụcnghĩalàchưachín.Khichuẩnbịnhấcnồiramớichorauvào.Tuyvẫncònhìnhhàisợimìnhưngnướcsánhnhưcháo,ănnóng

dễhơnnhưngbỏngmồmcònnguộilạiđặcnhưbánhđúc.”Xuânthu,nhịkỳ”chamẹcũnglàmchomónbánhchuốiránmỡđánghoàng,ănthậtsướngmiệng.Bộtmỳkhôngphảilúcnàocũngtrắngvàthơm,nhiềukhiphảimuacảbộtđenvàhôi,mọtbòlổmngổm.Thếnênnhànàocũngphảisắmcáirây(căngbằngsợitơ,lỗrấtnhỏ),trướckhichếbiếnphảirâybộtnếukhôngmuốnănđộncảmọt.Năm1966,ngườiHoaởHàNộibắtđầusảnxuấtmỳsợi,ngườitavừabánvừađổi,mộtkgbộtmỳthêmbốnhàođượcmộtcânrưỡimỳsợitươi.Sauđó,cácxínghiệpmìTươngMai,ThượngĐình,HảiChâu,ChùaBộcmớisảnxuấtmỳsợitheolốicôngnghiệpnhưngmỳđượcsấykhôđểbảoquảnđượclâu.Mỳsợikhôđượcđóngvàocácbaogaivàbuộckínnênkhôngaibiếtnótrắnghayđen,chỉđếnkhimuarồimởramớibiết.Cómộtcâuchuyệnkháhàihướcvềmỳsợi,aikhôngbiếtchắcsẽnghĩhọ”tụctĩu”.Chuyệnlàmộtthanhniênmuagạovàmỳxonghỏimộtcôgáicũngvừamuagạovàmỳ:“Củaemđenhaytrắng”,côgáitrảlời:“Củaemtrắng!Thếcủaanh?”,anhkiatrảlời:“Củaanhđen”.Mỳsợikhôdùngđểđộn,khicơmgầncạnnướcthìbópmỳvàorồidùngđũacảtrộnđềumỳsẽkhôngnát.Cònnấuthìchomỳchínhvàthêmtíhànhmỡ,vìkhôngcóthịtnênđượcgọilà“mỳkhôngngườilái”.Nênmớicóchuyệnbuổisángcómấychúbétrênđườngđihọc,rủnhauvàocửahàngmậudịchđểănmỳ“khôngngườilái”;cóchúcônganngheđược,bắtđứngởvỉahèđọc:“Mỳkhôngcóthịtchứkhôngphảimỳkhôngngườilái,mỳkhôngcóthịtchứkhôngphảimỳkhôngngườilái...”,đúngmộttrămlầnrồimớichođi.Lạicóngườicònsángtạocáchnấumỳnhưnấucơmnếp,tứclàkhiđunnướcsôithìđổmỳvàonồi,rồichắtkiệtnước.Sauđólạiđặtnồiủtrênthanhoặcđểlửanhỏ.Bắcnồimỳra,chotýmỡ,týhànhđánhđềulên,ăncũngkhángon.

HiệpđịnhParislậplạihòabìnhởViệtNamkýngày27-1-1973,buộcMỹphảirútquânkhỏimiềnNamViệtNam,dânHàNộitừnơisơtánùnùnkéovề.TếtQuýSửuvuichưatừngthấyvìmiềnBắccoinhưđãhòabình,côngnhânCuBađanggiúplàmđường21kéovềHàNộidắttaynhaunhẩyquanhHồGươm,vừanhẩyvừahát”Oăntaramêla”.Mọingườinóivớinhau“hòabìnhăncháocũngsướng”.Bathángsau,tháng4-1973,gạohiếmnênngànhlươngthựcbắtănđộnbánhmỳ.Mỗigiađìnhđượcphátmộtcuốnsổvàtùytheođịnhlượngsẽphảiănbaonhiêuchiếctrongmộttháng.Tầmchíngiờsáng,nhânviênbánlươngthựcđẩyxebánhmỳvềcáctiểukhu(naylàphường).Chỉcầnmangsổrayêucầulấybaonhiêuchiếclàphátchobấynhiêu.Nhữngngàyđầuthấybìnhthường,nhưngcànglâucàngngán,ănvớiđường,rán,bỏruột,rồiănruộtbỏvỏ,cứthếtớimấythángmớiquaylạiđộnmỳsợi.

Vềcáimặc,Thôngtưsố119-TTGngày21-12-1963côngbốđịnhlượngphânphốimộtnămnhưsau:Cánbộcôngnhânviênnămmét/người,nhândânthànhphốvàthịxãbốnmét/người/năm,dânnôngthônbamét/người/năm.Phiếuvảicũngchiarahailoại,namvànữ.Phiếuvảinữcóquyềnmuahaimétlụađenhaycácloạivảitươngtựđểmayquần.Vảicungcấpcũngkhôngcónhiềuloại,trongnướccóvảiphin,popelin8-3(Nhàmáydệt8-3sảnxuất),vảithô,kakiNamĐịnh(NhàmáydệtNamĐịnhsảnxuất)vàchỉcóhaimầulàxanhcôngnhânvàtímthan.Vảibántựdocũngchỉvàiloại,chủyếulàcủaTrungQuốcvàĐôngÂu.Vảihiếmnênngườimặcquầnvámông,tíchkêđầugốinhannhảnngoàiphố,áosơmisờncổthìmangrahiệumaylộnlại.Mùađôngcánhđànôngchỉcóáobông,áosợivàáođạicán,bàgiàthìáobôngtrầnquảtrám.Phụnữtrungniênvàcánhcongáibênngoàiáokakimộtlớpbêntrongnhồiđủcácloại.Thậmchíáolencòntrộntớibốnmầu,khôngphảitạomốtmàmộtmầukhôngđủđểđanthànhchiếcáo.Thờigianchiếntranh,nhiềutổchứcquốctếgomquầnáocũtặngtrẻemHàNộivàđểcôngbằng,ngườitatổchứcgắpthăm.

Thôngtư345-NTngày25-5-1968côngbố:TrẻemsơsinhthànhthịdướimộtnămnếumẹmấtsữatoànphầnhoặctrẻemmấtmẹdướibatuổihưởngloạiphiếuA,mỗithángđượctámhộpsữađặc.TrẻsơsinhnôngthônvàtrẻsơsinhthànhthịmàmẹmấtsữamộtphầnhưởngloạiphiếuB,mỗithángđượcbốnhộpsữađặc.SữatrongnướccóThảoNguyên,sảnphẩmcủaNôngtrườngbòsữaMộcChâu,ngoàiracòncósữahộpTrungQuốc,LiênXô.TuynhiênchấtlượngsữaThảoNguyênkhôngcao,dễbịvóncục,đểlâudướiđáyđọngtớinửahộplàđường,nênnhiềungườikhôngdámchotrẻăn.

Trướcnăm1975,cấpđặcbiệthưởngtừbảycânrưỡithịt,bacânrưỡiđường/thángtrởlên;

bộtrưởnghoặctươngđươngcóphiếuA,trước1975hưởngsáucânthịt,bacânđường;saunăm1975hưởngbốncânhailạngthịt,haicânđường/tháng.CánbộtrungcấpphiếuCtrước1975hưởngmộtcânrưỡithịt,mộtcânđường/tháng;sau1975hưởngmộtkgthịt,támlạngđường/tháng.Côngnhânlaođộngnặngtrước1975phiếuI,hưởngmộtcânrưỡithịt,bảylạngrưỡiđường/thángcònnhândântrước1975vàcảsaunàylàphiếuNbalạngthịtvàmộtlạngđường/tháng.Ngoàiratrongphiếuthựcphẩmcòncóôđậuphụ,nướcmắm.Ngườitapháttemphiếutheoquý,trênphiếughirõtháng,aiquênkhôngmualàthôi.CánbộhưởngcấpđặcbiệtvàtiêuchuẩnA,Bmuatạicửahàng17phốTôngĐản,tiêuchuẩnCmuaởphốNhàThờ,ĐặngDungvàVânHồ,thựcphẩmbaogiờcũngtươingon.CánbộcấpA,B,Ccòncótiêuchuẩnbánh,kẹo,thuốclá,vải(ngoàitiêuchuẩn)...muatạicửahàngGiaotếởphốLêTháiTổ.

Tiêuchuẩnvớicánbộthường,côngnhânvànhândânlàvậynhưngphụthuộchoàntoànvàonguồnhàng.CóthờikỳchỉcóthịtlợnướptừTrungQuốc,mùichấtbảoquảnrấtkhóchịunhưngcũngphảimuavìkhôngcóloạithịtkhác.Chângiò,sườnlàhaithứdânthíchnhấtvìngànhthựcphẩmquiđịnhtănggấpđôi,vídụgiátrịphiếulànửacân,nếumuathịtthìđượcnửacân,nhưngmuachângiòlạiđượcmộtcân.Tuylàphiếuthịtnhưngcũngcóthểmuamỡ,muamỡthìthôivàngượclại.Cóthờikỳchỉcómỡcôngnghiệptrắngtinh,nhờnthìcónhờnnhưngkhôngthơmnhưmỡlợn.Dânthíchmuamỡláhơnmỡphầnvìmỡphầnránkhôngranhiềunhưmỡlá,nhưngmấykhimuađược,mậudịchviêndànhbánchongườiquen.Mùahè,ngànhthựcphẩmthườngbánthêmmỗibìamuahàngmộtconvịtcỏ.Aiquenbiếtmuađượcloạihơnmộtcân,cònkhôngquenbiếtlạixếphàngthìchỉcóloạitừtámđếnchínlạng,lôngmăngtuatủa.Lạicókhibánthêmcábể,cánhỏnhưngónchâncáivànátvụn,khovớigừngmàănvẫncòntanh.Nướcmắmcókhimùithumthủm,muavềphảinấulạimớichấmđượcrauluộccònđậuphụthìcứngvìnhiềubã.

Vềchấtđốt,tiêuchuẩnchodânngoạithànhlàcủi,thancònnộithànhbanđầulàcủi,saulàdầuhỏa,tiêuchuẩncủacánbộvànhândânbằngnhaubốnlít/tháng.Cáccửahàngbándầubằngmáybơmtayvàchẳngbiếtđủhaythiếu.Từnăm1965,nhànướcquiđịnhmỗicánbộcôngnhânđượcphânphốimộtchiếcxeđạptrongcảđờicôngtác.Việcphânphốikháphứctạp,phảibìnhxéthaygắpthăm.XeđạpphânphốichủyếulàxeThốngNhấtcủaViệtNam,xePhượngHoàngvàVĩnhCửucủaTrungQuốc.PhượngHoàngvàVĩnhCửurấtnặngnhưngchắcchắnvàbền.Giáxephânphốirẻhơnnhiềulầnsovớibántạitựdo.Aiđãcóxeđạpthìđăngkýđểxinsổmuaphụtùng.

Mỗihộgiađìnhởcảthànhthịđượccấpbìamuahàngtrongđócótiêuchuẩnxàphòng,kimchỉ,chiếucói...vàtúihàngtết.TúihàngtếtcóhộpmứtHữuNghị,baothuốcláĐiệnBiênhoặcTamĐảo“baobạc”(tứclàcóbọcgiấybạc),góitràThanhHươnghoặcHồngĐào,miếng“bóngbì”,bánhpháo,chairượuThanhMaihoặcrượumơ,rượuchanh...Đểmuađượctúihàngtết,ngườitaphảichenchúcxếphàngtừsớm.Muavềrồi,cácthứhànghóanàyđượccấtgiữcẩnthận,chỉđểdùngtrongmấyngàytết.Ngoàicácloạitemphiếu,cácloạigiấytờkháccũngcóthểmuađượchànghóanhư:giấygiớithiệu,chứngnhậnkếthôn(cógiấykếthônđượcmuamộtchiếcmànđôi,haicânbánhkẹo,mộttútthuốcláchoviệctổchứcđámcưới),giấybáotử(cógiấybáotửmớiđượcmuaquantàigiácungcấploạigỗnhómbốn,kèmtheomườimétvảisôhayvảitrắng)...

Vìluônluônkhôngcóđủhànghóanênmớisinhrachuyệnphảixếphàng,từxếphàngthựcphẩm,lươngthực,đồbáchhóađếnchấtđốt,thậmchícảmuamớraumuốngmậudịch,loạirauthườngbámđầybèotấm,dàicảmét(vìcáchợptácxãnôngnghiệpcânrauchomậudịchthườngcắtrấtdàiđểtăngtrọnglượng)vẫnphảixếphàng.Đimuahàng,chỉcómộtngườinhưnglạiphảimuanhiềuthứ,thếlàsinhrachuyệnxếphàngbằnggạch,nón,mêrổ...Nhữngthứvôtrivôgiácấybỗngnhiêncógiátrịphápnhân.CólẽchỉởViệtNammớicóchuyệnnày.Mộtsốngườiláucá,từnửađêmđãđếntrướccáccửahàngxếpgạch,sángrangườinàocầnmuatrướcthìphảimualại“cụcgạch”củahọvớigiámấyxu,saunàylàmấyhào.Songcóđứngđầuhàngchưachắcđãđượcmuatrướcvìcũnggiốngnhưuốngbia,thươngbinhđượcưutiênmuatrướcvàthươngbinhcólúccũngkhôngbằngtiềnlẻ(tiềnlẻhơnthẻthươngbinh).Vì

cungcấpnêngiárẻnhưbèo,bánnhưchođãsinhraphephẩy.Cửahàngnàocũngcóphevàphephẩybịcoilàkẻgâyranạnkhanhiếmhànghóatrongkhihọchỉlàmviệcmuacủangườithừa,bánchongườithiếu.Nhàcầntiềnbánphiếuthựcphẩm,phiếudầucảquý,khôngcóphe,tiềnđâumàgiảiquyếtcôngviệc?Hầunhưbáonàocũngcótranhphêbìnhvẽ,thơchâmvàhìnhtượngbàphethườnglàbéotốt,nóitục,chửibậynhưháthaycònngườidânthìgầygò,ốmyếu.Khôngnhữngthếconcáicácbàpheđihọcthườngkhôngcóbạncùnglớp,bịcôlập,nếuhọckémcũngkhôngcóbạngiúpđỡ.

Năm1982,BộtrưởngBộNộithươngđãkýquyếtđịnhdẹpbỏcáccửahàngcungcấpđặcbiệtởTônĐản,NhàThờ,VânHồvàĐặngDung.VìsaodẹpbỏcửahàngmàcầntớiquyếtđịnhcủaBộtrưởng?TrongcuốnTưduykinhtếViệtNam:Chặngđườnggiannanvàngoạnmục1975-1989,cốgiáosưĐặngPhongviết:”VịBộtrưởngNộithươngtrựctiếpthựchiệnquyếtđịnhnàychínhlàgiáosưTrầnPhương.Ôngkểlạinhữngbướcchuẩnbịkháphứctạpđểthựchiệnquyếtđịnhnày...TrướchếtônggặpTổngBíthưLêDuẩn.Mởđầucâuchuyện,ôngnói:”Thưaanh,hiệnnaycáccửahàngcungcấpđanggâyranhiềudưluậnkhôngđẹpđẽgì.Trongnhândân,ngườitađangcómộtcâuca:

TôngĐảnlàchợvuaquan

NhàThờlàcủatrunggiannịnhthần

ĐồngXuânchợcủathươngnhân

Vỉahèchợcủanhândânanhhùng

TổngBíthưnghexongtrầmngâmmộtlúcrồihỏi:”Thếanhđịnhlàmthếnào?”TrầnPhươngtrảlời:”Thưaanh,tôicómộtcáchgiảiquyết.Mộtmặtphảixóacáccửahàngđóđinhưnglợiíchcủanhữngngườicótiêuchuẩnđóvẫnđượcđảmbảobằngcáchtínhtấtcảnhữngmặthàngcungcấpđóratiền.BộTàichínhsẽphụcấpsốtiềnđóvàolương.Nhưthếkhôngđểthiệtthòichongườicótiêuchuẩnmàlạiđỡgâybấtbình,bứcxúctrongnhândân...BộNộithươngchúngtôiđãtínhtoánvàcânđốiđượcrồi.Vềmặtkinhtếkhôngcóvấnđềgì.Vềmặtchínhtrịnhưthếsẽtốthơn”.TổngBíthưngẫmnghĩmộtlátrồinói:”Được,anhlàmđi”.TuynhiênđụngđếnnhữngcấpA,B,ClàđụngđếnhệthốngtổchứcchonêncònphảiquamộtnhânvậtquantrọngnữalàTrưởngBanTổchứcTrungươngLêĐứcThọ.Tronglầngặpnày,TrầnPhươngđãnhắclạigầnnhưnguyênvănnộidungmàôngđềxuấtvớiTổngBíthư.Cuốicùng,LêĐứcThọcũngđồngý.

QuyếtđịnhxóahệthốngcáccửahàngcungcấpđãgâyraphảnứngrấtdữdộivàđếntaiTổngBíthư.TổngBíthưchấtvấnTrầnPhương.LầnnàyTrầnPhươngtrìnhTổngBíthưmộtxấphóađơncủaphunhânmộtcánbộcấpcao.Bàđãmuamộttrămtámmétvảitissuelentrongmộtnăm.Thờiđótiêuchuẩnvềvảimặccủacánbộchỉcónămmét/năm,riêngvớicấpAvàBthìngoàitiêuchuẩn,cònbántissuelenđểcácvịmaycomplet,phụcvụnhucầucôngtác.Khiđưahóađơn,TrầnPhươngnói:”Thưaanh,đồngchínàycầnmaybaonhiêubộcompletđểtiếpkháchmàphảimuatớimộttrămtámméttissuevànếuđúngthếthìlươngđồngchíđólàbaonhiêuđểmuanổibấynhiêuméttissue?”NghexongTổngBíthưLêDuẩnlắcđầuvàimlặng...Cũngnăm1982,BộNộithươngđãtrìnhBộChínhtrịđềáncảitiếncôngtácnộithương,dẹpbỏtoànbộhệthốngcácmặthàngcungcấpbánsáttheogiáthịtrườngvàbùvàolươngchocánbộcôngnhânviênchức.Tuynhiênđềánnàychỉđượcchấpnhậnmộtphầnlàxóabỏbamươibatrongbốnmươihaimặthàngcungcấp,giữlạimặthàngthiếtyếucungcấptheođịnhlượng,trongđócógạo,thịt,đường,vải,chấtđốt...Tuynhiênmãiđếnngày1-4-1989,chếđộtemphiếumớiđượcbãibỏhoàntoàn.

ThựcraTrầnPhươngđãphêpháncơchếgiábaocấptừnhữngnăm1960.Ôngđãđấutranhkhôngkhoannhượng,tranhluậngaygắtvớicácđạibiểucủaỦybanVậtgiáNhànướcvềvấnđềnày.TrầnPhươngcũnglàngườikhôngđồngtìnhvớichếđộcungcấpphânbiệtthứtựA,B,C

trongngànhthươngnghiệp.

6.TỪĐỒTAĐẾNĐỒTÂYQuầnáocủangườiViệtcổnhấtmàtacònbiếtđượccủaphụnữThăngLongcólẽlàáotứ

thân,sangthìthêmmộtvạtđểcóthểcàikhuy,nhưnglúcmặcvẫnthườngchỉdùngthắtlưngbuộcchặt.

Áotứthânemtreotrênmắc

Đêmanhnằmanhđắplấyhơi

TrongVũtrungtùybútcủaPhạmĐìnhHồ(1768-1839),vàothờiLê,họctròvàngườithườngkhicócôngviệcđềumặcáothâm,dânquêmặcáovảithômàutrắng.ĐếncuốiLê,lạimặcáoThanhcátgồmcácmầuxanhsẫm,xanhnhạtvàmầusừng.Cólúcmầusừnglàmầucủatầnglớpvương,công,khanh,sĩ.Vềsau,bấtkểngườisang,kẻhènđềumặcmàunày,còncácmàuxanhsẫm,xanhnhạtítđượcdùng.ThếkỷXVIII-XIX,phụnữHàNộimặcáothe,quầnlĩnhđượccoilàtrangnhãvàsangtrọng.Mốtáonămkhuy,tayrộngkháphổbiến,khimặc,chỉcàibốnchiếc,đểhởkhuycổ,khoecáiyếmcổxây,hồlơtrắnglốp,ômlấycáicổtrắngnõnnàcaobangấn.Namgiớimặcáodàinămthân,cókhuytếtchỉhoặckhuyđồng,khuybạc,khuyngọc.Mùađôngthìmặcáokép,bêntronglótlụa,ởgiữalàhaihoặcbalớpvảithô,ngoàiracòncóáobôngdàivàáobôngcộctrầnquâncờ.DùcáckiểuquầnáoxứĐàngngoàicónétgiốngnhaunhưngquầnáoởThăngLong-HàNộilạicónhiềuđiểmkhácbiệtởkiểucáchvàmầusắckhác.TrongbàiHàNội,ThủđôcủaBắcKỳ1883trênTạpchíđịadư(Revuedegéographie),Ch.Labartheviết:“TôiđãtừngnhìnthấyphụnữHàNộibênngoàikhoácáochoàngmầutẻnhạtnhưngbêntronglàáonhiềumầusặcsỡ,điềunàychothấyvẻđẹpđượcgiấubêntrong.Nhữngngườiphụnữnóichungănmặckhiêmnhã.Họmặcchiếcváydàicùngmộthaynhiềuchiếcáocùngkiểunhưnamgiới.Họbuộcquanhngựcmộtchiếcyếmbằngvảihaymảnhlụacóhìnhtráitimdùngđểlàmđẹpchohọ”.

ThựcdânPháptấncôngthànhHàNộilầnthứhainăm1882vàchiếntranhđãlàmthayđổiquanniệmvềănmặc.TrongcuốnMộtchiếndịchởBắcKỳ(xuấtbảnởParis1896),bácsỹHocquardviết:“Chiếntranhnênnhữngquiđịnhvềtrangphụccủatriềuđìnhtrởthànhluậtchếtvàkẻhầuhạbâygiờcũngcóthểmặcbộquầnáobằngvảixoahayquầnchùngáodài,áocủaquanlại”.Năm1882cóthểcoilàcáimốcvềbìnhđẳngtrongthờitrangsauhàngtrămnămbềdướikhôngđượcphépmặckiểucủabềtrên.Vàcũngnămnày,nhữngngườithợkhéotayởHàNộinhanhchóngmayđượccompletcholínhPhápbằngmáykhâucủachâuÂu.CũngtrongMộtchiếndịchởBắcKỳ,viênbácsỹmôtả:“KhiđếnHàNội,chúngtôithấynhữngngườibạncùngđộihảiquânmặcnhữngbộcomplettuyệtđẹpbằngvảiFlanendonhữngngườithợAnNammay.CửahàngmaycũnggiốngnhưnhữngcửahàngcủacáctiểuthươngHàNội.Đólàmộtngôinhàtranhkhágiốngnhàkholớnđượcmởcửahướngrađường.Phíatrongngôinhàchiathànhhaibuồngbởitấmliếptređanlướimắtcáo.Thợmayngồivắtchéochân.Ba(tênchủtiệmmay)giảithíchvớihọlàphảiđểlạimộtbộlàmmẫu.Giákhoảngbảyđồngbạclàmtronghaingàyđúngnhưmẫu”.TuyHàNộicóthợmaycompletnhưngkhôngngườiViệtNamnàomặc.ĐếnngaymộttrămngườiViệtđầutiênđượccấphọcbổnghọctiếngPhápởTrườngThôngngôn(trườnglậpnăm1886ởHàNội)cũngkhôngdám,họvẫnmặcáolụađen,cókháclàmangtheochiếcôgọngsắtsảnxuấtởLyonđểchứngtỏkhôngphảilàtầnglớpnghèonàn.DùsaođànôngPhápcầnmayvácòncócáctiệmmaycủangườiViệtnhưngănmặccủacácbàđầmmớilàcâuchuyện.Saulời”kêucứu”đăngtrênbáoTươnglaiBắcKỳsốrangày5-8-1885cần”mộttiệmgiặtkiểuchâuÂu,mộttiệmmayởHàNội”nhưngphảibốnnămsau,năm1889,mớicótiệmmaychonữđầutiênởphốHàngKhaycủacôJose’phinePrestavery.ClaudeBourrin,nhânviênthuthuếđãlàmviệcvàsốngtạiHàNội,HảiPhòng,LạngSơn,SàiGònvàocuốithếkỷXIX,đầuXXkểlại”Năm1900cómộtngườiViệtNammặccomplet,đólàmộtbồibàntrênchiếctầuthủychạytừPhápvềHảiPhòng.KhianhnàymặcđồTâyxuốngtầuđãgâysựtòmòchonhiềungườidân.Họbàntánvàlolắngchoanhsẽbịcảnhsátbắt”.Vìsaocảnh

sátlạibắt?Thựcra,chínhquyềnPhápkhônghềcấmngườiAnNammặcđồÂunhưngtrướcđótheoClaude,ngườiPháprấtcoithườngngườidânbảnđịa.Đểcụthểcáihốngăncách,cảnhsátbắtgiữbấtcứngườiAnNamnàonếutìmtrongnhàngườiđóthấycácđồvậtlàmởchâuÂunhưthìa,dĩa,khănăn,đèn,đồnghồquảlắc,quầnáo...Nếuchobồimộtcáiđồnghồđểđilàmđúnggiờ,chủngườiPhápphảichoanhtacáigiấychứngnhận.ChínhvìthếkhôngaidámnghĩđếnchuyệnmặcquầnáomaykiểuchâuÂu.Mặtkhác,giámộtbộquầnáokiểuchâuÂucũngkhôngrẻchútnào.SautriểnlãmĐôngDươngnăm1902ởkhuĐấuxảo(naylàCungvănhóaHữunghị),khuvựcnàytrởthànhtriểnlãmMauceLong,viêngiámđốcđãchomởcáclớpdạymayđồTâyởđâyvàchỉsausáuthángnhiềungườiđãthạonghềvềcácphốmởhiệumay.NổitiếngcóbahiệuởphốHàngTrốnglàPhúcMỹ,TânHưngvàTânĐứcHiệp.Trướcđónăm1901,bàAutigeonđãvềtậnxãThắngLợihuyệnThườngTíndạydânlàngthêuởđâynghềrenvàđăngten.

ÔngTiếnThànhquêgốcởBắcNinhnhưngsinhởLạngSơn.Nămmườilămtuổi(1935)giađìnhchocậuhọcnghềmaytạimộthiệunhỏtrongthịxã.Năm1946,cảmthấytaynghềđãvững,ôngtựtinvềHàNộimởhiệuở56phốnhàThươngKhách(naylàphốHòeNhai)vàlàmnghềởđóchotớingàytiếpquảnThủđô.Nhờkhéotayvàmayđẹpnênhiệucủaônglúcnàocũngđôngkhách.Năm1954,trướckhiôngLouiChức,chủtiệmmayAteurnaở46LêTháiTổdicưvàoNam(sauđócảgiađìnhôngnàysangPhápđịnhcư)đãgiaocửahàngchoTiếnThànhtrôngcoi.Cửahànglàngôinhàhaitầngkiếntrúckhôngcógìđặcbiệt,ngoạitrừtrầnnhàkhôngbằngphẳngmàuốnlượnhìnhsóng.TuynhiênsuốtchiềudàimặttiềnkhoảngchínmétlàmáihiênđuarahếtvỉahènhưmộtsốtòanhàởphốTràngTiền.CóthểngôinhàđượcxâyvàonhữngnămđầuthếkỷXXnhưngsauđóđượccảitạolại.Năm1954,ôngLêThanhNghịlàPhóThủtướngkiêmBộtrưởngBộNgoạigiaothườngxuyênphảiđicôngtácnướcngoài,lạiphảitiếpcácđoànngoạigiaonênôngmuốncónhữngbộcompletlịchsựsongkhôngbiếtmayởđâuvìthợmaygiỏiHàNộiphầnlớnđãdicưvàoNam.Tronglúccánhvănphòngnháonhácthìcómộtngườisànhsỏivềthờitrangmáchcửahàng46LêTháiTổcóthểđápứngđượcyêucầucủaôngNghị.LêThanhNghịtựtìmđếnvàmaybộcompletđầutiên.Saukhicắtvàlược,TiếnThànhmanglênchoLêThanhNghịthửvàônghàilòngngay.

Mặctiếpkháchnướcngoài,cóvịsaukhilàmviệcxongđãkhenbộcompletrấtđẹprồihỏimayởnướcnào,ôngLêThanhNghịcườivàbảongườiViệtNammaykhiếnvịkháchrấtngạcnhiên.ThếlàmộtsốthànhviênChínhphủcũngđếnmay.Năm1959,HàNộitiếnhànhcảitạotưbảntưdoanh,cửahàngthànhsởhữunhànước,nóđượcgiaochoCôngtyBôngvảisợivàMaymặcHàNộiquảnlý.Từôngchủ,TiếnThànhtrởthànhnhânviên.Năm2006,dùđãởtuổitámmươisáu,nhưngôngvẫnđixemáyvàcònnhớnhưinnhữnglầnmaycompletchoThủtướngPhạmVănĐồng,BộtrưởngBộCônganTrầnQuốcHoàn,ôngPhạmHùng,NguyễnHữuThọ...Ôngkể:

“MaychoThủtướngPhạmVănĐồnglàkhónhấtbởicụgầy,ngườimỏngnhưngcụPhạmrấtdễtính,khôngcầnphảimanglênchocụthửtrướckhimay”.Mỗilầnđếnđoáo,ThủtướngPhạmVănĐồngthườnghỏicôngtylàmănthếnào,lươngrasao,cóđủnuôiđượcvợconkhông...CólầnThủtướngbấtngờđếnthămgiađìnhôngvàchụpảnhkỷniệmvới“nghệnhâncóbàntayvàng”.

Từnăm1954chođếnđầuthậpniên90,kháchlúcnàocũngđông.Đặtmaymộtthángsaumớiđượclấylàchuyệnbìnhthường,nhưngaicũngchấpnhận.Trongcáccánbộcaocấp,ôngTiếnThànhbảocẩnthậnvàkỹtínhnhấtlàTổngBíthưTrườngChinh.TổngBíthưTrườngChinhthườngchothưkýđónđếnnhàriênghaynơilàmviệcđểđovàtựchọnmầuvàloạivải.Lượcxongphảimanglênchocụthử,nếuchưaưng,cụcóýkiếnthìôngvềsửarồimangđếnđểthửlại.Nhưngchỉcólầnđầutiên,TổngBíthưyêucầusửa,cònnhữnglầnsauthửxonglàgậtđầungay.CốTổngBíthưTrườngChinhthíchmặcquầnáohơirộngmộtchút,tuynhiênTiếnThànhlẳnglặngmayhẹphơntheoýmìnhvìbằngconmắtnghềnghiệp,ôngthấyTổngBíthưhơithấp,nếucắtrộngkhimặctrôngsẽthấphơn.MaymàTổngBíthưmặctiếpkháchnướcngoàihoặcthamgiacáccuộcmíttinhvẫnthấythoảimáinênkhôngcóýkiếngì.CólầnTổng

BíthưTrườngChinhđixexuốngtậncửahàng,giámđốccôngtyxinđượctiếpđónnhưngcụkhôngđồngý,ôngbảo“Tôixuốngmayquầnáo,cógìmàphảitiếpđón”.Tinvàotaynghềcủaông,TổngBíthưcònnhờmaycảquầnáomặcởnhà.Nhưngcómộtlần,dongườithùakhuyếtkhôngđểý,mộtchiếckhuytrênchiếcáovétlạiđínhchỉtheochiềudọctrongkhitấtcảcáckhuykhácđínhchỉtheochiềungang,TổngBíthưpháthiệnra,ôngTiếnThànhthóttimvàxinlỗinhưngTổngBíthưnhẹnhàngbảo:“Tôinóiđểanhbiếtthếthôi,đừngphêbìnhcôthùakhuyếtnàynhé”.Đólàbàihọcnhớđờichoôngtrongnghềdùlàchuyệnrấtnhỏ.Từlầnđó,khimaychokhách,ôngTiếnThànhkiểmtrarấtkỹ,từmũikimđếnthùakhuyết,khâukhuytrướckhigiaochokhách.

TiếnThànhkể,ôngrấtngỡngàngkhicóngườiđếncửahànggặpđềnghịmaychoĐạitướngVõNguyênGiáp.ÔngbảobênquânđộithiếugìthợgiỏinhưngngườigặpbảoĐạitướngkhôngmayquânphụcmàmayđồkýgiả.ÔngđếnnhàđovàmangtheonhiềumẫuvảiđểĐạitướngchọn.LầnnàoĐạitướngcũnggậtđầuhàilòngvàbaogiờphunhânĐạitướngtặngôngmộtgóicàphê.LạicólầnôngmaychođồngchíLêĐứcThọ,đượckhenđẹpvàchínhtayđồngchíLêĐứcThọphanướcchanhchouống.Khôngchỉmaychocácchínhkhách,ôngTiếnThànhcònmaychođạisứcácnướcHungary,BaLan,TiệpKhắc...Quaquyểnsổghichépsốđomàôngcòngiữ,từnăm1954đếnđầuthậpniên80thếkỷtrước,ôngđãmaycompletchomườilămcánbộcaocấpvàmườivịđạisứcủanhiềunước,vớitổngcộnghơnbatrămbộ.Năm1970,ôngCayxonPhongvihan,lãnhđạocaocấpcủacáchmạngLàosangthămViệtNamđúngvàodịptếtNguyênđán,cũngmuốncóbộcompletđểđóntếtchotrangtrọng.BộNgoạigiaogiớithiệu,CayxonPhongvihanđãmờiTiếnThànhlênkhubiệtthựôngđangở(gầnPhủTâyHồ)đểđo.Sauđó,cứmỗilầnsangViệtNam,ônglạinhờnghệnhâncó“bàntayvàng”nàymaychomộtbộ.NgoàiCayxonPhongvihan,ôngTiếnThànhcònmaychonhiềucánbộcaocấpkháccủaLào.DịpTếtnăm1973,HoàngthânNorodomXihanuccùngbàhoàngMoniquesangăntếtởViệtNam.BộNgoạigiaomuốntặngHoàngthânmónquàlàbộcomplet,lạichovờiôngtới,vàvịvuarấtsànhsỏivềănmặcđãkhôngtiếclờikhenngợi.BàhoàngMoniquecũngrấtvuivàtặngôngmộttúiquàtrongđócóchiếcxàrông(váytruyềnthốngcủangườiCampuchia),đĩahátgồmnhữngbảnnhạcdochínhHoàngthânsángtácvàmộtchiếcbútmáy.Khimangtúiquàrangoàiđường,cônganmậthỏingaytrongtúicógì,ôngmởrachocảbangườicùngxem.

Mộtlần,đangởnhàthìngườicủacôngtyđếnbáoôngđicôngtácxa.Nghềmayxưanaycóbaogiờđicôngtácnênônghồihộp.Lênxeôtô,ôngHộ,ngườicủaBộNgoạigiaodẫnđoàn,mớichobiếtvàoQuảngBìnhmayquầnáo.Đólànăm1972.Cùngchuyếncôngtáccòncósáungườithợcủacôngtymangtheomáykhâu,vảicácloạivàphụliệu.Năm1972lànămkhôngquânMỹvẫnđánhphámiềnBắcdữdội,đặcbiệtlàcáctỉnhNghệAn,HàTĩnhvàQuảngBình.XechạyđếnVinhthìđượclệnhchỉchạybanđêmđểtránhmáybay.ĐếnthịxãĐồngHớilạiđitiếpvềphíatâyvàdừngởmộtthịtrấnheohút.LúcấyôngHộhélộlàmayquầnáovàcompletchohailãnhđạocủalựclượngkhángchiếnCampuchia,còntênlàgìôngkhôngbiết.VìlídohailãnhđạonàyphảitrởvềnướcsớmhơndựđịnhnênchỉcònthờigianmaychomỗingườihaibộÂuphụcvàchữalạiquânphụcchovừangười.Sauhaingày,côngviệchoànthành.

KhiphốTràngTiềntrởthànhtrungtâmthươngmạisầmuấtvàođầuthếkỷXXthìtạiđâycũngxuấthiệncáccửahàngthờitrang,hiệumayđồÂu,cửahàngcủaẤnkiềubánlụaBombay...BanđầumuasắmởTràngTiềnchỉcóngườiÂunhưngtrướcsứcépcủathịtrường,ngườiViệtgiầucócóquyềnđếnđây,vàđãlàmtăngsốngườimặcđồÂubởihọnhậnrasựtiệnlợi,gọngàng.NóiđếnthờitrangViệtkhôngthểbỏquađượcáodài.HaibứctượngnữhầumặcáodàihiệncònởchùaDâu,ngôichùaxâydựngvàothếkỷthứVIởBắcNinh,đượcMạcĐĩnhChichotubổtrongthếkỷXIVchonhậnđịnhbanđầu,áodàirađờitừthếkỷnày.MộtbằngchứngkháclàtạichùaKeo(TháiBình)cònbốnphotượngngọcnữởđiệnthờđượctạcvớiáodàicổcao,cóthắtlưngvàvấntóc.Khoảngnhữngnăm1920,áodàiởHàNộiđượccảitiến,cổcóchânvàkhuybấmcàixuốngnách.Từvaiđếncổtaythunhỏdần.Cổtayáomởkhoảngbacm,saukhimặcxongbấmlạichokhít.ÁodàiởSàiGònthờikỳnàydàiquáđầugốimộtchútcònáocủachịemHàThànhcáchmặtđấttừmườiđếnbamươicm.ÁodàiLeMurdohọasĩ

CátTườngthiếtkếvàLêPhổchỉnhlạilàsựkếthợpgiữaáodàitruyềnthốngvớiváyvũhộicủaphụnữPháp.Mớiđầukhôngphụnữnàodámmặc,cũnghayđihátcôđầuởKhâmThiênnênCátTườngnảyrasángkiếnnhờchịemcôđầumặctrướcvàtấtnhiêncáccôchẳngngạigì.VàthếlànhữnglờikhenLeMurrấttânthờiloangrakhắpphố,chịemgiớitưsảnvàtiểutưsảnthấyđẹpvàkhônglốđãbắtchướcnhaumay.Tiềncôngmấtbađồngtrongkhimộtthúngcáigạo(khoảngbốnmươicân)chỉcómộtđồngrưỡi.MặcáoLeMurmaybằnglụaVân,quầnbằnglụaHàĐôngphảiđigiầyMule(vảinhung,đếgỗcaovừaphải)mớilàhợpthời.ÁoLeMurkháđadạng,taybồngởvai,cókhilạichuntay.Cổkhoétsâuxuốngngựchoặccổlásen...Gấuáocắtlượnhìnhsóngvàđượcphamầukhácnhau.LeMurtiếptụcđượccảitiến,cổáocaotừmộtđếnhaicm,tayáomayliềnvải,cổtayhẹpđượcviềnnhỏ.Lạicókiểutayáocógấukhoảng0,5cm,nênngườitagọilàáonẹp.Từthànhcôngbanđầu,cựusinhviêntrườngCaođẳngmỹthuậtĐôngDươngCátTườngđãmởcửahàngở14phốHàngDa(saulàphốĐinhTiênHoàng).Năm2008,congáiútcủaCátTườngtừMỹvềViệtNamđãđếnTrườngNữcôngTinhHoa(174phốBàTriệu)đểnhờgiáoviênởđâygiớithiệukỹvềchiếcáoLeMurmàchabàđãsángtạo,vìbàcũngchỉbiếttrongsáchbáo.Nhiềucuộctranhluậntrênbáo,lạitổchứccảởNhàKhaiTríTiếnĐứcbảovệcáiđẹpgiảndịmangtínhdântộc,thếlàáodàilạicósựthayđổi.Ngườicótuổimaycổđúp,còncáccôthìmaychâncổcaotừbốnđếnbảycm.Cổđượcdựngbằngvảihồcứngvạtáolượn,tàkhép.Chấtliệulàlụacácmầu.HàNộinhữngnămnàycómộtngườimayrấtnổitiếnglàôngMỹTrạchquêởTrạchXáhuyệnỨngHòa,HàTây.Năm1948,áolótphụnữnhậptừPhápbánởcáccửahàngthờitrang,lậptứcđượcchịemđónnhận,nhấtlàlớptrẻ.Khiáolóttrởthànhphổbiếnởthànhthịthìmộtcuộccáchtânáodàidiễnra,áođượcchiếthailytrước,hailysauđểlàmnổieovàtônbộngựclêncao.Trướcnăm1954,mốt“đầm”tuykhôngthịnhhànhnhưngmộtsốchịem“Tâyhọc”,haycóquanđiểmmớihơnđãdiệnraphố,vàocácvũtrường.Từnăm1961đến1975,hầunhưchịemởHàThànhkhôngdámmặcđồ“đầm”.Phầnvìchiếntranh,phầnkhácmặcđồ“đầm”bịcoilàcólốisốngtưsản,giaicấpbịcholàgâyrabấtcôngtrongxãhộimàcáchmạngquyếtxóabỏ.Năm1983,mộtvàivũtrườngởHàNộisốnglại,lớpngườiquaytrởlạimặc“đầm”rasànnhẩykhôngphảilàthanhniênmàlànhữngngườicótuổi.Nhữngchiếcváysaubaonhiêunămnằmimdướiđáytủnaylạiđượclôirakhoevớibạnbè.Năm1986,sinhviêncáctrườngđạihọcởHàNộiđãmặcváylêngiảngđường,khởiđầucólẽlàsinhviênĐạihọcNgoạingữ.

Cuốinăm1975,việcđilạigiữahaimiềndễdànghơnnênnhiềukiểuquầnáo“tràntừNamraBắc.Dânchơithườngmặcquầnloe,áohoamaychẽn.Năm1976,cóchỉthịxửlínhữngthanhniêntócdàimặcquầnloe.MộttrongnhữngnạnnhâncủachiếndịchnàylàTSLêXuânNghĩa(hiệnônglàPhóChủtịchHộiđồnggiámsátTàichínhquốcgia),khiđómớiđihọcởCộnghòadânchủĐứcvềlàmởỦybanVậtgiáNhànước.Hômđóôngmặcquầnloe,đạpxechơiphốthìgặpđộithanhniêncờđỏ(đeobăngđỏởcánhtay),họchặnlạivàrạchtớihángcảhaiống.Tứcquáôngđịnhkiệnnhưnglãnhđạocơquanbiếtchuyệnkhôngnhữngphêbìnhôngmàcònchorằnghọlàmđúng.Hàngloạtcơquantreobiển“khôngtiếpthanhniênmặcquầnloe,tócdài”,trênđườngphốxuấthiệncácđộithanhniêncờđỏlậptrạmgácởđầuphố,thấyaimặcquầnloe,tócdàilàhọchặnđầu,khóađuôi,sauđó,babốncờđỏchochai65mlvàoốngquần,nếuchaiđútlọthọsẽlấykéoxoẹtvàiđường.Cónhữngcờđỏtiệntayđưahaibađườngkéolàmchiếcquầntảtơi.Tócdài,họlấytôngđơđimấynhátrồichođi.Chấphànhthìchỉráchquần,lởmchởmtóccònlísựthìvàođồncôngan.Khôngítthanhniênđangđèo“amixinhtươi”(tiếngPháplàbạnbè,nhưngthờiđóhaydùngvớinghĩalàngườiyêu)dạophốcũngbịxửlý.CóanhchàngđanghồihộpchởbạngáimớiquenbằngxeđạpPhượngHoàng,pháthiệnthanhniêncờđỏliềnquayxeđạpthụcmạng.Đếnkhicảmthấyantoàndừngxe,nhưnglạihốthoảngvìkhôngthấy“amixinhtươi”đâu,térachàngphóngquánhanh,“ami”bámkhôngchắcnênngãxuốngđường.Cũngcóngườirẽvàongõtốicởiquầnốngloe,quầnđùiđạpxengangchốtcườikhẩyvớithanhniêncờđỏ.Khiquachốtlạitạtvàovỉahè,vộivàngmặcquầnrồiđạpthụcmạngđếnnhàngườiyêu.CónhữngcuộcchạytrốnvàđuổibắtcònlikỳhơncảphimtrinhthámcủaHollywood.Nhưngkhôngvìthếmàsốthanhniênđểtócdài,mặcquầnloegiảm.Tronglịchsửtừngcóchuyệnliênquanđếncấmđoánănmặc,đólàVõVươngNguyễnPhúcHoạt(1738-1765)chủtrươngcấmphụnữĐàngtrongmặcváy.ThờiMinhMạng

(1820-1841),ôngvuanàytiếptụcbanhànhlệnhcấmphụnữkhôngđượcmặcváylàmngườidânbấtbìnhnêndângiancócâu:

Thángtámcóchiếuvuara

Cấmquầnkhôngđáyngườitahãihùng

Khôngđithìchợkhôngđông

Đithìphảimượnquầnchồngsaođang

Thựcra,ngaycảtrongthờigianMỹđánhphámiềnBắc,khôngítthanhniênHàNộivẫnchạytheomốt.Phụnữmayáosơmicổcánhsen,cổĐứcvuông.Năm1970,cómốtmặcquần“ốngtuýp”(quầnốngchật),quầnbò(vảiTrungQuốc),áonhungtămmayxẻtà.Khoảngnăm1974,chợtrờiHòaBìnhđầydânphequầnáo.Họvắttrêntaychiếc“quầnsi”(vảisimili)maykiểu“songli,sốngnổi,cạpliền”,chưalêngấu.Aimuathìtùytheongườicaohaythấpvềnhàtựlêngấulấy,mầuđượcchuộngnhấtlàmầulôngchuộtvàghisáng.Mặcquầnsi,áopopelintrắng,túichobaothuốcláThăngLong(thuốcláhạngsangthờiđó),túingựccàibútmáyKimTinh(bútmựccủaTrungQuốc)chocóvẻtríthứcvàđi“tông”mầunõnchuối(hoặcdépnhựaTiềnPhongtrắng)thìđíchthịlàdânchơi.Thanhniêntheomốtnàymộtphầnlàconcánbộ,xãviêncáchợptácxãcánnhôm,hợptácxãnhựahayconnhà“phephẩy”.Tuynhiên,vìcuộcsốngcònquánghèonênrađườngcũngkhôngthiếugìngườimặcquầntíchkê,haymiếngvákhâutaymớichồnglênmiếngvácũ.Vảigìcũngnhuộmmầutímthan,đenhaymầunâu,mặcmầusángmaubẩnvàgiặtnhiềuhếtxàphòngcủagiađình.Từnăm1965-1972,ngườidânngoạithànhmuađượcthướcvảitrắng8-3(NhàmáyDệt8-3sảnxuất)đềuphảinhuộmbằngcủnâu.KhimáybayMỹnémbomngườitacònlàmcadao:

Ngàyxưaáotrắnganhyêu

Bâygiờáotrắngmụctiêuquânthù

Khoảng1973,concáicácsỹquanquânđộisốngởkhutậpthểNamĐồng,LýNamĐế,đườngTầuBay(naylàđườngTrườngChinh)mặc“áobay”,độimũdạ,đigiầycosughin(chỉsỹquanquânđộimớicó)rađường,nênxuấthiệncụmtừ“quânkhu”.Gặp“quânkhuNamĐồng”,“quânkhuLýNamĐế”trênphốthìtốtnhấtlàtránhxa,dùkhôngvachạmnhưngthấyngứamắtlàđám“quânkhu”nhẩyvàođánhhộiđồng.Sauđó,nhiềuthanhniêncũngtheomốtnày,họmua“áobay”ởchợtrời,khôngkiếmđượcquầndạ,họmặcquần“dõng”(quầncủabộđộibằngvảigabadinphátchohạsỹquan),đidépnhựatrắngTiềnPhonghaydépcaosuđúc.Mốtnàykéodàihơnthậpniên,vàchođếnbâygiờ,aimặcnhưvậyxãhộivẫngọilàdân“quânkhu”.Đầuthậpniên90,quầnáoTrungQuốctrànqua,giámộtchiếcáovétcótámmươingànđồngnênnhiềuhiệumayphảiđóngcửa.Cửahàngmay46LêTháiTổdườngnhưđãhoànthànhsứmạng,nênđãchomộtngườiPhápthuêmởhiệukemFannyvàonăm1997.Hiệumaynổitiếngmộtthờiđãbịxóasổ.

7.LÀMDUYÊN,LÀMDÁNGTrongnhữngvậtdụngsinhhoạtthờikỳvănhóaĐôngSơn,trâmcàiđầu,kẹptóc,khuyên

tailàmbằngđồng.Hóaratừthờixaxưa,dùlàchếđộmẫuhệnhưngđànbàViệtđãbiếtlàmduyên,chắclàđểquyếnrũnhiềuđànônghơn(?).Khôngchỉlàmduyên,đồtrangsứccònphânbiệttầnglớptrongxãhộiTrongsuốtchiềudàicủachếđộquânchủViệtNam,từLýđếnLê,vuavớiquan,quanvớidânđượcphânbiệtrõràng,khôngchỉquakiểucáchvàmầusắcquầnáomàcònphânbiệtởcảgiầydép.Thườngdânkhirađườngkhôngđượcphépđigiầydép.Chỉcóquanlại,binhlínhvànhữngnhàNhomớicóquyềnnày.Tuynhiênthậtlàbuồncườikhitriềuđìnhlạikhôngcấmthườngdânđigiầydéptrongnhà.Loạidépnàykhôngcóđếvàquaichỉxỏvàongóncáicònphíadướicódâybuộcvàocổchân.Vềtóc,cảđànônglẫnđànbàbắtbuộcphảiđểtócdài.Đànôngvàđànbàthườngbúitóccaovàgắnvàođómộtcáinơởphíasauđầu.Nhưngkhixuấthiệntrướcbềtrên,đànôngxõatócravàphụnữcũngđểphủmộtphầnkhuônmặt,đólàbiểuhiệncủasựtônkính.Nhữngngườilínhkhithựchiệnnhiệmvụ,nhữngngườithợthủcôngkhiđanglàmviệc,tóchọphảibúicaodướimũhoặcbuộcchúnglênphíatrênđầu.Vớihàmrăng,traihaygáiđếnđộtuổimườisáuhaymườibảyđềuphảinhuộmđen.Răngđenmớilàđẹpvàkhôngcógìđángxấuhổhơnnếuaiđócóbộrăngtrắngnhởnnhư“răngchóluộc”.Congáivàvợquanđềuđểmóngtaydàivàđượcnhuộmmầuđỏ(bằnglámóng).Chỉcóvợconquanmớiđượcquyềnđeokhuyêntaivàvòngxuyếnbằngvànghaybạc.Congáidânthườngthìđeoloạilàmbằngthủytinh.Phụnữởtầnglớptrênđềucónhữngchiếcvòngvànghoặcbạcrấtlớnđượcđínhnhữnghạtngọctrainhỏtobằnghạtđậu.Cókhingườitaxâunhữngviênngọcnàytạothànhsợidàivàquấnnhiềuvòngquanhcổ.ChiếcnóncủaphụnữBắcKỳrấtđồsộ.Nócóhìnhtròngiốngnhưcáinia,đườngkínhtừsáumươiđếnbảymươicm.Haibênquaicótuaruacùngquảbônglàmbằnglụahayvảithôrủxuống,ngoàilàmduyên,nócũnglàbiểutrưngcủasựgiầusang.Cóloạiđượclàmrấtcầukỳbằnglácọ,cóthểgậpđược,phíatrướccómạngchebằngtơ.NếuđượctrangtríthêmhaikhuybạcthìchiếcnóncógiárấtđắtvàdĩnhiênnóchỉcóởThăngLong.TrongVũtrungtùybút,PhạmĐìnhHổkểrasựphongphúcủanón.Nàolà“nónmềngiải”hay“nóntamgiang”dànhchoônggià,“nónlá”choconnhàgiàu,họctrò,“nóndâu”chohọhàngnhàquan,“nónlásen”nhỏkhuônchotrẻcon,“nónsọnhỏ”chonhànông,“nónchèovành”chobinhlính,“nónkhua”chongườihầu,vợconbinhlính,“nónmặtlờ”chothầytu,“nóncạp”chongườicótang.Nónđượctrangtrícầukỳởbộquaithao,sảnphẩmđặcbiệtcủalàngdệtTriềuKhúc(naylàTânTriều,huyệnThanhTrì).CadaoHàNộimôtảvềnón:

HàNộithìkếtquaitua

Cóhaiconbướmđậuvừaxungquanh

Tứbềnghiêngnónnghiêngvành

Ởgiữaconbướmlàhìnhôngtrăng

Nónnàyemsắmđángtrăm

AitrôngcáinónBatầmcũngưa

ĐếntriềuNguyễn,phụnữchodánvàođáymộtchiếcgươngnhỏđểliếcchiếckhăncủahọkhirađường.Quiđịnhdânthườngkhôngđượcđidéprađườngbịxóabỏvànhữnglúckhôngđiđất,họđiloạidéplàmbằngdacóhaidâybuộcvàocổchân,quaihìnhchữV(nhưdépTháiLanbâygiờ).Vớivợvàcongáiquan,phụnữgiađìnhgiầucóđiguốcgỗsơnđenvểnhlênphíamũiphầnuốncongđượctrangtríhoavăn.Chínhnhờđôiguốcnày,phụnữcóđiệubộnhúnnhẩykhiđibộ.DânHàNộivàquanđidéphoặcgiầykhôngcổcủaTầu,loạigiầyđếto,mũinhọnthậmchícảnhữngđôigiầykhôngcổcủachâuÂu.ThếkỷXIX,nhờgiaothươngvớicácnước,phụnữgiầucóđigiầyhàihởmũirấtnhọnvàcongkiểudángđógọilàgiầyMãLaihoặc

giầyCaoMiên.Mùađônghọquấnxàcạpbằngvải,nhưngđểchừacácngónchân.

NướchoalàsảnphẩmcủaphươngTây,khôngbiếtvàoViệtNamtừkhinào,nhưngtạiHàNội,ngườitathấynướchoađượcbầybánởphốBátSứcùngvớigươngsoi,vảikakicủaAnhvàonăm1883.Hocquard,viênbácsỹtheoquânPhápchiếmHàNội,trongmộtcuốnsáchđãviết:“NgườiAnNamphátđiênlênvìnướchoa.Họtướiđẫmlênquầnáovàtóctaicủamình,mùinướchoacàngđậmlạicànghợpvớisởthíchcủahọ”.

SựlàmđẹpcủaphụnữViệtNamthayđổitheothờigianvàcóthayđổilớnkhingườiPhápchiếmhoàntoànHàNộivàonăm1883.Chỉhainămsau,tháng7-1885,mộtphòngsửatócvàtrangđiểmtheokiểuParis(salonparisien)đầutiênởHàNộiđãkhaitrươngởphốTràngTiền.ChủnhânlàngườiđànbàPháptrungtuổi.Salonnàychỉphụcvụvợ,congáicácquanchứcchínhquyềnvàsĩquanPhápđóngởĐồnThủy.ĐầuthếkỷXX,congáiHàNộiđượccholàsang:

Khănnhungvấntócchovừa

Đigiầymónnhái,đeohoacánhbèo

QuầnthâmlĩnhBưởicạpđiều

Hộtvàngquấncổrachiềugiàusang

MỹviệncủacôJacquelineTạQuangCátởphốHàngKhayxuấthiệnvàođầuthếkỷXX,cólẽđâylàmỹviệnđầutiêncủangườiViệt.JacquelineTạQuangCátbánmỹphẩmnhậpkhẩuvàcôđãchếraphấnvànướcbôidadựatheocácbàicổtruyềnđượccácbàcáccôưathích.Cònsốnhà16AphốHàngTrốnglàmỹviệnKevachuyênsửasangsắcđẹpvàxoamặtchophụnữ.

Thờikỳnày,cáccôngtửnhàgiàuthịdânchạytheomốt:

Thấyanháolượtxênhxang

Đồnghồquảquít,nhẫnvàngtayđeo

Cáiôlụcsoạncầmtay

Cáikhănxếpnếp,cáidâylưngđiều

Hay:

Giầybanbónglángnuộtnà

Khănxếpchữnhất,quầnlànếptư

ỞphốNguyễnTrườngTộcóCátLongchuyênđónggiầychosĩquanvàlínhPháptrongthànhvàôngnàynổitiếngtrongNamngoàiBắclànhờđónggiầychotoànquyềnDecoux.

CátLongđóngkhéovàđẹpđếnmứcởDecouxkhôngcầnmuagiầyởPháp.Đầunhữngnăm1930,giámộtđôigiầynhungthêulànămđồng,giầydakiểuTâygiábađồngrưỡitrongkhigiámộtthúngcáigạochỉcómộtđồngrưỡi.

Theothờigian,kiểutóccủaphụnữnôngthônkhôngthayđổinhưngvớicongáiHàNộithìdầnbịảnhhưởngcáckiểutóccủaphụnữphươngTây.Congáinhàlànhkhôngbaogiờdámnghĩđếnuốntóc,songcáccôđãgianhập“làngTây”bắtđầuphi-dê.Thậpniên30,40củathếkỷ20,nhiềuphụnữHàNộiconnhànềnếpvẫnbỏtócđuôigà.NhàthơNguyễnNhượcPhápnhữngnămnàylàmbáoAnnamNouveauởHàNội,ôngthầmyêutrộmnhớngườiđẹpcótên

làĐỗThịBính,mộttrong“HàThànhtứmỹnhân”gồmcôBínhHàngĐẫy,côNgaHàngGai,côSíuCộtCờvàcôPhượngHàngNgang.Sựthựccòncónhữngcôđạtdanhhiệuhoakhôiquacáchộichợnhưng“HàThànhtứmỹnhân”đượcnhắcđếnchotậnngàynay.ĐỗThịBính,sinhnăm1915,vàbaogiờcũngmặcáođennênNguyễnNhượcPhápgọithầmlà“ngườiphụnữáođen”.Côcũngthườngravườntướicây,tướigốctầmxuânsumsuêcànhlávìthếcòncóbiệtdanhkháclà“Côgáidướigiàntầmxuân”.Ngàynay,vẫncònmộtphầndấutíchcủakhuvườncógiàntầmxuânởsốnhà30NguyễnTháiHọc.NgườitađồrằngcôBínhlàmẫuhìnhđểNguyễnNhượcPhápviếtbàiChùaHương.

HômquaemđichùaHương

Hoacỏmờhơisương

Cùngthấymeemdậy

Emvấnđầusoigương

Nhonhỏcáiđuôigàcao

Emđeocáidảiyếmđào

Quầnlĩnháothemới

Tayemcầmchiếcnónquaithao

Chânemđiđôiguốccaocao

Từcuốithậpniên30chođếncuốithậpniên50,kiểubớitóccủaphụnữHàNộigầnnhưkhôngđổi,ngườicótuổithìbúi,trẻhơnthìchảihấtngượcvàkẹphaibênmái,kiểunàyđểlộtoànbộkhuônmặttạonênvẻđànghoàng.Trướcnăm1945,HàNộicórấtítcáctiệmuốntócnữvàhầuhếtchủtiệmlàngườiHoa.

ĐầuthếkỷXX,đànôngHàNộivẫnđểtócdàivàbúitó,nênthợcắttócchỉcócondaocạosắcđểxéntóc.KhiTâycómặtởHàNộithìxuấthiệnhaihiệuởcạnhđìnhĐôngHương(phốHàngTrống)vàởphốTràngTiền.Songđôngkháchnhấtlàhiệu”TâygiàTràngTiền”,đếnmứcôngTâygiàcắtkhôngkịpđãphảitìmthanhniênnhanhnhẹnrồiđàotạogấpđểcóthợcắtchokhách.LàngKimLiêncónghềcắttócnhưngtheonhànghiêncứuHàNộiNguyễnVănUẩnchắcchắnkhôngsớmhơnnăm1910.KhicóphongtràođànôngViệtcắttócngắnthìbanđầuvẫnchỉlàcắtbúivàtóccònlạibỏxõadướicổ.RồisauđómớiđếncắttheokiểucủaTâycódaocạomặtcótôngđơ.ỞphốChảCácóôngchủtiệmtrướcđóchuyênnhuộmvảivóc,quầnáotênlàPhạmTáđãbỏtiềnthuênhàôngTrầnPhềnh(ngườichuyênvẽpanôchocácvởdiễnsânkhấu)đặttámghếcắttócnamtạoviệclàmchocácthanhniênnghèo.ÔngQuangở2CphốQuangTrung,ngườicósáumươitámnămlàmnghềcắttóckểrằng,đểnhuộmtócmầuhunghungchomấybàđầm,ngườitaủtócbằnglámóng(mộtloạiláđểnhuộmmóngchân,móngtaychotrẻconvàotếtmồng5tháng5âmlịch,cómầuđỏnhạt).ThờiPháptạmchiếm,cáctiệmuốntócđãnhiềuhơn,songđaphầnchủtiệmlàngườiHoa.ThờikỳnàybắtđầucóthuốcnhuộmtócmầuđennhưngkháchnhuộmchỉlàngườiPháp,cònngườiViệtkhôngcầnnhuộmvìvốndĩlàtócđensẵnrồi.Mộtsốngườitócbạcsớmdo“xấumáu”cũngkhôngaidámnhuộm.TiệmuốntócnữnổitiếngnhấtHàNộithờitạmchiếmlàMiwacoởphốHàngTrốngdomộtnữHoakiềulàmchủ.Kháchđếnđâylàcácquýbà,quýcôvàcác“bàđầm”.

Tiệmđôngkháchtừlúcmởđếnlúcđóngcửa.Mốttócđượcưathíchnhấtlàcuốntừngbúprấtcầukỳ.Ngườithợcuốntócvàokẹpsắtnóngđủlàmtócquănnhưngkhôngnóngtớimứccháytóc.Thờibaocấp,nhàsố15phốHàngKhaylàhợptácxãcắttócnam.CửahàngnàycótừthờikỳPháptạmchiếmvàlàhiệucắttóctưnhân.Năm1960theochủtrương“hợptáchóa”

cácbácthợcắttócphải“gópgạothổicơmchung”.Dùtôngđơ,daohaykéolàcủaTrungQuốcnhưngghếchokháchngồitấtcảđềulàghếxoaysảnxuấtởPháp.Cửahàngcòncónhữngbìnhxịtnướcbằngquảbóngcaosu.Kháchhànghầuhếtlàtríthứchaynhữngngườilịchlãm.Đếnđầunăm1990,hệthốngcáchợptácxãtanrã,cửahàngnàychuyểnvềđầuphốTràngThi.VìlàkhutrungtâmnênHàngKhayvàTràngTiềnngoàicáccửahàngkinhdoanhthìhaiphốnàycònkhánhiềucáccửahànglàmđẹp.Suốtthờigiandài,từ1954đếnđầuthậpniên80thếkỷ20,ítngườibạctócmuốnnhuộmthànhđenphầnvìđịnhkiếnxãhội,phầnvìkhôngcóthuốc.Khoảngnăm1984,thuốcnhuộmtócđentừTháiLanđượcnhậpvàoViệtNamdomộtsốngườiđicôngtácmuavềđãchonhữngngườibạctócsớmcócơhội“lợpngói”.Năm1987,mộtsốchịemnghệsỹvàdân“chịuchơi”đãtiênphongthaymầutócđennhánhbằngmốttócnâu.Dochưacóthuốcnhuộmmầu,cáctiệmlấynướcôxygià(mộtloạithuốcsáttrùngdùngtrongytế)hòavớithuốcnhuộmtócmầuđenrồichảilêntóc.Muốntóccómàunâu,phảiủchừngmườilămphút,cònmuốnhơingảsangmầulôngbòthìđểlâuhơn.Tuynhiênnhuộmbằngcáchnày,tócrấtcứng.Năm1990,HàNộibắtđầuxuấthiệnthuốcnhuộmmầudocánbộđicôngtácchâuÂumangvề,họbánchocáctiệmuốntóc.Khoảngnăm1994,thuốcnhuộmmầutừTháiLantrànquaViệtNamtạorasựthayđổilớnchomáitócphụnữ.SongnhuộmtócmầuthựcsựtrởthànhtràolưutronggiớitrẻkhitruyềnhìnhViệtNamchiếucácphimHànQuốc,cácdiễnviênnamhaynữđềunhuộmtócvànghaynâu.Bâygiờthìđểtócđentựnhiênlạitrởthànhmốt.Trướcnăm1982,congáinhàcóđiềukiệnmớigộibằngxàphòngthơm,cònlạichủyếugộibằngbồkếtvàchanh.Năm1983,HàNộibắtđầuxuấthiệnkemgộiđầu.NguồnvẫntừTháiLanvàngườiđicôngtácnướcngoàimangvề.Năm1987,cómộtxínghiệpbộtgiặtởTPHồChíMinhsảnxuấtđượcdầugộiđầu,tuynhiênmùikhôngthơmnhưdầuThái,nênchỉngườiíttiềnmớidùngloạinày.Đếnnăm1990dầugộitrởnênphổbiếnhơnvàđểtrởthànhthứnướcgộithaythếbồkếtvàxàphòngthơmthìphảivàokhoảngnăm1993.

Vớinhữngngườikhôngcamchịumáitóctrờicho,nếuthíchtócquăn(còngọilàphi-dê,mộttừphiênâmtừtiếngPháp,nghĩalàlàmchotócquăn)thìchỉcócáchlàuốnnóng.

Ngườithợcuốntócthànhtừngbúinhỏvàolõisắt.Cáclõinàythựcchấtlàdâymai-so,khicóđiện,lõisắtnóngđếnmộtnhiệtđộnhấtđịnhlàmchotócquănnhưýmuốn.Tuynhiên,mỗilầnuốntócphảimấtcảbuổingồiyêntrênghếvớimớdâyđiệnlằngnhằngtrênđầu.Đếnkhoảngnăm1987bắtđầucóthuốcuốnnguội.Thợbôithứthuốccómùithôithốilênđầusauđódùnglôcuốn,tùytheokiểutócmàsốlônhiềuhayít.Rồingườitachụplênđầumộtmũbằngnilông,ủchừngmộttiếngthìgộivàchođầuvàotrongnồisấyđiện(giốngnhưmũcủaphihànhgia)đểgiữnếp.Lạicóchịemcắtngắnnhưngkhôngmuốnđểtócthẳngđơ,họmualô(bằngnhựa)vàsángratừtrêngườngxuốngchưađánhrăngrửamặtđãcuốn,thếmớicómáitócômlấyđầuđểđếncôngsở.

Nóivềchạytheomốtcủachịemcũnglắmchuyện.Saunăm1975,mốttócCẩmVânrộlên.Hầunhưđámtrẻtheomốtnày.Tóctráncắtbằngrồitỉađuổihaibênmái.Tiếpđóxuấthiệnmốt“ôxy”,tócđượccắtngắnngangtai,sauđóuốntừchântóclênđếntậnđỉnhđầu.Hếtmốt“ôxy”lạichuyểnsangmốt“chiếnhạmnổtung”(bắtchướcmộtnhânvậttrongbộphimChiếnhạmnổtungởcảng).Tóccắtngắnngangvaivàrẽngôi.SaukhixemKhiđànsếubayqua(phimLiênXô),nhiềucôbắtchướckiểutóccủanhânvậtnữdukíchtrongphimđểtócthề,lòaxòamấysợitrướctrán.Rồimốt“Mai-ca”(mộtnhânvậttrongphimMai-ca,côbétừtrêntrờirơixuống),tóctỉađuổihìnhoval.ChưahếtcáccôlạichạytheomốtMariana(nhânvậttrongphimNgườigiầucũngkhóc)đểtócnganglưngvàsấynhẹ.Năm1987,chịemđixuấtkhẩulaođộngởTiệpKhắcvềmangtheomốttócXuri(casĩnổitiếngthậpniên80củaTiệpKhắc,đểtócxù).ThếlàcảHàNộitrànngậpkiểuXuri.Khôngbiếtảnhhưởngtừđâuđãxuấthiệnmốtnhưchổilúa.BàKimQuý,ngườinổitiếngtronggiớitạomốttóckểcóhômmườimộtgiờđêm,cửahàngđãđóngcửanhưngvẫncònngườigõcửanìnèolàmchokiểunàyđểsánghômsauchínhthứcnhậnlờiyêu.

Thậpniên70thếkỷtrước,đaphầnnữsinhđểtócdài,cắttócngangvaihayđểquáhaivairồibuộcthànhhaibím.Ai“bôn”(bolshevik,tiếngNgachỉngườicáchmạng)thìdùngcặpbalá

cặplạihoặctếttócđuôisam.Nữsinh“đuađòi”thìđểđuôigà(buộcchổngngược)nhưngcảtrườngcấpIIIhàngnghìnhọcsinhcũngchỉcódămngười.Thờibaocấp,chạytheomốtbịxãhộiphêphánlàđuađòi,laicăng.Tranhchâmbiếmrồithơphêphánđăngtrênbáo:

Oxy,TâyĐức,Cuốnthừng(cácmốttóccủanữ)

Mairìu(tócmaitõerahìnhlướirìu),xoáyốc(tócxoáytheomộtchiềutừtráiquaphải,nởtunggáybằng(gáycạobằng).

Ănchơinhưthếđượcchăng...

VềxămthẩmmỹthìcómộtthanhniêntênlàLongởSàiGònraHàNộimởtiệmđầutiênvàonăm1989.TạiHàNội,tiệmtóccủaBình“rồng”(dốcBàTriệu)mởmànchodịchvụnày,sauđólàKimQuý.Năm1993,ởHàNộixuấthiệnnhuộmmóngchânmóngtay.Thuốcnhuộmchỉcómộtmầu.

Năm2004,pháttriểnhơn,ngườitacònvẽcảhìnhlênmóngtay.ThờiPhápthuộc,chỉcácquýbà,quýôngmớidùngnướchoa.Trongthờigiancảitạotưbảntưdoanh,khôngaidámdùng,nếudùngrađường,nhẹlàcáibĩumôi,nặnglàbịtmũivànhổnướcbọt.Quacáiđậnđó,tìnhhìnhkháhơn,nhưngcũngchỉdùngvàodịptết,cướixin.HàNộicũngcóXínghiệpHóamỹphẩmsảnxuấtranướchoahiệuỶLanhayHoaNhài.Hainhãnhiệunàycómùithơmtựnhiênnhưngchấtlượngrấttồivìkhôngthơmlâu.

Thờibaocấp,phụnữngoàidéplêbằngnhựachỉcòncóđiguốc.Guốclàmbằnggỗvànguồnnguyênliệunàysẵncótrongnước.Quaibằngnhựatrắnghaynhựamầunêncũngdễcoi.Thậpniên70,cáchợptácxãnhựachoraguốccaogót,đếnhọnbằngnhựa.Gọilàcaogótnhưngtốiđacũngchỉcaođếnbaphânvàcũngchỉcócáccô“đuađòi”mớiđiloạiguốcnày.

Bìnhthườngthìguốclàguốc,nhưngkhicầnđánhghen,ẩuđảngoàiđường,guốcnhựatrởthànhvũkhínguyhiểmvìcáigótnhọnvàcứng.Cócônhậpviệntrongtìnhtrạngnguykịchbởilỗsâuhoắmtrênđỉnhđầukhibịtìnhđịchbổguốc.Guốccổnhấtđượccholàloạiguốcđẽobằnggộctre,mũiliềnvớiđếrấtbền.Sauđếnguốcđếgỗ,quaibằngdamộcvàrồidathuộc.Hìnhthứccũngthayđổitheothờigian,từchỗđếthấpdầndầntiếnđếnđếcaotớinửagangtay.Cóloạiđểmộc,cóloạisơnthen,sơnmài,quangdầuvẽhoalá.Quaiguốccũngcónhiềuloại:quaingang,quaichéo,quaiđan,quailệch...vớiđủcácchấtliệukhácnhaunhư:vải,da,caosu...ỞHàNộingàynay,guốcchỉcòndùngchophụnữ.Namgiớirấtítngườiđi,hoặcchỉđitrongnhà.Dépcổnhấtlàdépquaingang,đếbằngdamộc,cóquainhỏđểsâungónchâncái,phíadướicódâybuộc.Nhàgiầuvàcongáinhàquanđãđộinónquaithaothìphảiđidépcongmớihợpthờitrang.Đếdépbồinhiềulớp,tạorachiếcmũicongđứnghìnhláđề.CuốithếkỷXIX,đầuXX,đànôngchuộnggiầyGiaĐịnh,mũbằngdalángđenmượt,bóngmềm.

Họctròhayđigiầydalợn.AimặcâuphụcphảiđigiầyTâymớiđúngkiểu.KhiTràngTiềnđãtrởthànhtrungtâmthươngmạivàođầuthếkỷXX,phốnàycóvàicửahàngbángiầynhậptừPháp:Lamothe(sốnhà52B)hayởnhàhàngGoddard.ĐigiầyTâychỉcóngườiViệtlàmcôngchức,dânvàolàngTâyvàthanhniênduhọcởPhápvề.Saunăm1954vàkéodàichođếnnhữngnăm1970,raphốvẫnthấyngườiđứngtuổiđộimũcát,mũnàytrướcphảinhậptừnướcngoàinhưngthậpniên1920,nhàHaiChinhởCầuGỗđãlàmđượcdotìmthấycâyrútởvenHồTâymềmvànhẹnhưbấc.MũcátkhôngchỉngườiPhápưadùngmàcònlàmốtcủagiớicôngchức,thanhniên,trungniênHàNội.Trướcđó,chínhHaiChinhđãnghĩrakhănxếp,vớicáccỡkhácnhauvàkhănxếpkhôngthểthiếuđượcvớingườicaotuổiViệtNamvàchođếnnay,nóvẫnđượcđộitrongdịplễtết.HaiChinhquêHưngYên,xuấtthânlànghềthầuchuyêncungcấpmũcholínhPhápởĐôngDương.Năm1947,PhápchoquânnhẩydùxuốngBắcCạn.CóchuyệnmộtanhbộđộinhàởphốHàngChĩnhvìquámêgiầynhàbinhcủatênlínhPhápbịchếtnênmặccấptrênralệnhrútlui,anhlínhtrẻvẫnganlìcõngxáctênlínhPhápvàobụirậmcởilấyđôigiầy,mặccholínhPhápbắnnhưrắcthóc,maymàanhchỉbịthương.Saunàytrở

thànhsĩquantrongquânđội,ôngvẫngiữđôigiầylàmkỷniệm.Khiôngmất,giađìnhđãthảđôigiầyxuốngsôngHồng.

DépnhựatrắngcủaXínghiệpnhựaTiềnPhong(HảiPhòng)làmốtcủarấtnhiềuthanhniêncácthànhphốmiềnBắc,đặcbiệtởHàNội.Dânchơigọilà“gò”vàgiákháđắtnênkhôngphảiaicũngmuađược.Dânđuađòiíttiềnchỉdámmuadéptáisinh(làmbằngnhựaphếliệu)mầutiếtluộchaynướccống.DépTiềnPhongcũngkhôngcógìđặcbiệt,đượclàmtừhạtnhựanguyênchấtkhôngphamầu.Ngườitakhôngđúcliềnmàđúcđếriêng,quairiêng,sauđólồngquaivàođếquahànglỗ.Lầnđầuđichắcchắnaicũngbịxâysátngóncáivàngónútdoquaidépcọvào.Đigầnhếtmộtđờidépthìchâncóchai.Dépnhựacóưuđiểmbámđườngvàchocảmgiácthật.Nhưngvàongàymưathì...khốnkhổbởiđấtbámđầyvàophầnrỗngdướiđếdép.Mớiđi,dépcònmềmgiữđượcmầutrắngnhưnglâudầnsẽngảsangmầuvàngvàcứngvìnhựabịlãohóa,lúcnàydéprấtdễvỡ.Bỏthìtiếc,muốntiếptụcsửdụngchỉcòncócáchmangđihàn.Thợhàndépnhựangồiđầycáccổngchợ,xóxỉnhquanhhồHoànKiếm.Nếukhôngmuốnhàn,đôidépmònvẹtvávíunhằngnhịtvẫncóthểbánchomấybàchuyênmuađồcũngồicuốiphốMaiHắcĐế,gaHàNộihayởđầuphốKhâmThiên.

8.ÔTÔ,BIỂUTRƯNGQUYỀNLỰCSuốtchiềudàilịchsử,HàNộikhôngchỉlàtrungtâmquyềnlực,vănhóamàcònlàtrung

tâmbuônbántrongđócócảgiaothươngvớinướcngoài.NhấtlàthờikỳthựcdânPhápđôhộ,HàNộilàthủphủcủacõiĐôngDương.VìthếnhữnggìlàsảnphẩmcủavănminhthếgiớisớmmuộncũngxuấthiệntạiHàNội.

Năm1886,HàNộicóhaichiếcxebốnbánh,mộtchiếcthùnggỗkiểuMalabardeColombo(mộtkiểuxecủaẤnĐộ)củaHộitruyềngiáođểgiámmụcHàNộiPuginierđilạivàchiếcthứhaikiểuVictoriacủaviênchỉhuyHenriRiviere.RivieredùngchiếcxenàykhiđánhnhauvớiquânLưuVĩnhPhúcvàybịgiếtchếtởCầuGiấy.ChiếcxesauđượcbánđấugiáchoôngCoutelnhàthầukhoánđầutiênởHàNội.Thựcrahaichiếcxenàydongựakéokhôngphảiôtô.Ôtôcon(haycòngọilàxehơi)nhậpvềSàiGònnăm1907,ngườimuachiếcđầutiênlàmộtngườiPhápvàchiếcthứhaithuộcsởhữucủaôngChâuVănTú(tênPháplàPierreTúhayThầyNămTú),ngườiđầutiênlậpgánhhátcảilươngmangtênBanhátThầyNămTú-MỹThomộtthờinổitiếngkhắpNamKỳ.Chođếnnaycũngkhôngbiếtxehiệugìvàđộngcơhơinướchaychạyxăng.

CòntạiHàNội,chiếcôtôđầutiênxuấthiệnvàonăm1901,chủnhâncủachiếcxechạybằngđộngxăngnàylàgiámmụcPuginiersaukhiôngbỏchiếcxengựakiểuMalabardeColombo.PuginiernhờmuaxăngtừMacaosangđểchạyxe.Năm1906,côngtyxăngdầuAsiaticPetroliummởcửahàngbánlẻđầutiênởPhúcTân(gầncầuLongBiên).SựkiệnnàymởracơhộichoxeôtôchạyxăngnhậpvàoHàNội.Cũngnămnày,chủcơsởsảnxuấtxetayOmniumngườiPhápcóhaichiếcPrima4,ôngtadùnghainăm,sauđóbánlại.Năm1913,ngườiHàNộiđầutiênmuaxehơilànhàtưsảndântộcBạchTháiBưởi.ĐólàchiếcxehiệuPeugeotchạyxăng,cógiámộttriệuFranc(loạitiềngiấydoNgânhàngĐôngDươngpháthànhđểsửdụngtạiĐôngDương).Theothờigian,sốxecon,xetải,xechởkháchởBắcKỳnóichungvàHàNộinóiriêngtăngdần,lạicộngthêmxecủaquânđộiPháplàmchoxequasôngHồngphảichờphàquálâu.Năm1921,chínhquyềnđãtiếnhànhmởrộngcầuchoôtôqualại,mởhaibêncánhgàtừ0,8métrộngrathànhbamétvàđượclátgỗlim,saumớitrảinhựa.Cứhainhịp,ngườitalàmđườngtránhchoxeđạp,ngườiđibộ,xetay...khicóôtôchạyqua.Việcmởrộnghoànthànhvàonăm1922.ThốngkêcủatạpchíNaturexuấtbảnnăm1928chothấy,trongnăm1925có1.184lượtxetay,141xebagác,344xeđạp,249ôtôtrongđócó166xecon,79xebuýtvà4xetảichạyquacầuLongBiên.CũngtheoNature,năm1926,NamKỳcó5678ôtôcácloại,BắcKỳcó2.866xevàTrungKỳcó966xe.TuynhiênNaturekhôngnóirõHàNộicóbaonhiêuxetải,baonhiêuxequânsự,baonhiêuxeconcủacácthươnggiaPhápvàbaonhiêungườiHàNộicóôtôcon.TheotàiliệucủacụNguyễnVănUẩn,tácgiảcủabộsáchbatậpHàNộinửađầuthếkỷXX,HàNộilúcđócókhoảnggầnbốnmươichiếcxeconthuộcsởhữucủangườiPháp,ngườiHoavàngườiViệt.ConsốđócũngkhátrùnghợpvớisốliệumàbáoPhụnữTânvănsố207rangày6-7-1933côngbố.Năm1927,trêncácbáotiếngPhápxuấtbảnởHàNộixuấthiệncáctrangquảngcáoôtôcon,vídụnhưhãngCitroenbánxetrảgóptrongmườihaitháng,Peugeotbánmẫuxe12-SX4sốnămchỗngồi.

Năm1920,giámộtchiếcxeconkhoảngbamươibatriệuFranc(tươngđươngvớitámngànđồngbạcĐôngDươngvàgiámộttạgạolúcnàykhoảngsáuđồng).SởdĩgiáxecaongấtngưởngdochínhquyềnchỉchonhậpxesảnxuấtởPháp,khôngchonhậpxecủaĐức,ÝhayMỹnêncáchãngxePháptunghoànhépgiángườimua.Sangnăm1921,dùxecủaMỹ,Ý,Anhchịuthuếnhậptớinămmươiphầntrămnhưngđểcạnhtranh,họđãbánrẻhơnnênbuộccáchãngôtôPhápphảigiảmnêngiáchỉcònmườibatriệuFranc.Nhữngnămbamươicủathếkỷtrước,CôngtyGarageAviatetCompagnie(trụsởởnơitừngcóNhàmáyôtôNgôGiaTựtrênphốPhanChuTrinh)làmđạilýbánxechohãngFord,CitroenvàxemáySolex.Giáxecao,lạiphảiđóngthuếđườngtrongkhithunhậpcủadânnộithànhvẫnthấplànguyênnhânkhiếnsốlượngôtôcontăngchậm.Vídụnăm1921,HàNộicó4721cửahàngbuônbántrongđóba

phầntưđóngthuếdướimứctốithiểu(mườiđồngbạcĐôngDương),chỉcóhaicửahàngđóngthuếbatrămđồng/tháng.Đếnnăm1941,sốcửahàngvẫntươngtự,tuynhiênmườiphầntrămtrongsốđóđóngthuếchiếmtớinămmươi.Dovậychỉnhữngngườikhágiả,giầucómớimuađượcôtô.Nhữngnăm20,congáiđixeđạpcònbịhàngphốdèbỉu,nhưngcongáinhàchuyênđóngđồgỗBaKy(sốnhà143phốHàngBông)dámláichiếcxeCitroenchạytrênphố.CônàylàphụnữHàNộiđầutiêncóbằnglái.Năm1928đếnnăm1930,nhàQuảngTín(số119HàngBông)lànhàđầutiênbỏtiềnmuaxeCitroenchothuêcướixin,côngviệc,lễbái,thậmchíchokháchthuêđichơibạctạicácsòngcôngkhaiởLạngSơn.CókhiđónconbạccáctỉnhvềsátphạttạinhữngsòngbạcmởlậuởCửaNam,KhâmThiên,BờSôngcủaBaSinh,CaVê.Nhưngtừnăm1936-1940mớilàthờithịnhcủanghềnày.ĐôngkháchcómấyanhemQuáchThànhMai,QuáchThànhTrung,QuáchVănĐịnh,ngoàiracòncóCựVân(conrểchủgánhxiếcTạDuyHiển),NguyễnĐứcĐoan.Chiềutheosởthíchcủakhách,xechothuêcóđủloại:Ford,Peugeot,Citroen...

HồĐắcDiđượcgiađìnhgửisangPháphọctừnăm1918,vềnướcnăm1932.SaumộtthờigianởHuếrồiQuiNhơn,ôngraBắclàmởbệnhviệnPhủDoãnvàlàmộttrongbabácsỹduynhất(cóhaingườiPháp)ởĐôngDươngthờiđiểmđó.RaHàNội,HồĐắcDimuachiếcPeugeotđểđilàm.ChiếcxehiệnthuộcsởhữucủamộtngườichuyênsưutậpxecổởHàNội.Bênsườnxecònnguyêndòngchữ:DrHoDacDi.NgườiHàNộiđầutiênchơiôtôthểthaolàNguyễnĐìnhDương(ở34LêTháiTổ).ÔngDươnglàcontraicụHànLiên,ngườiHàNộiđầutiênchơivàbuônđồcổnổitiếngxứBắc.MộtcâuchuyệnlưutruyềntronggiớichơiđồcổlàcụHànLiênđãmualạingaithờcủahọasỹchuyênvẽngựanổitiếngTrungQuốclàTừBiHồng.ÔngDươngmuachiếcxethểthaohiệuRenaultvàonăm1943.ChủCôngtythủytinhThanhĐứcnổitiếngtoàncõiĐôngDươngvớicácsảnphẩmkhôngchỉxuấtsangLào,CămpuchiamàcònxuấtsangcảMaroc,AngerilàTrịnhĐứcKínhcóchiếcCitroen.Emvợông,chủhãngcơkhíMinhNamởphốKhâmThiênchơihaixe,mộthiệuCitroenvàmộthiệuPeugeot.NhàHoaTườngởphốKhâmThiêncũngchơixeFordAcbasmuitrần.ÔngTrịnhVănCăn,chủhãngdệtCựGioanhnổitiếngcóchiếcINhàchuyênchothuêxeđámcướiTựVânởphốHàngBôngcóchiếcxeFordmuitrần.CụHiềnNhân,chủnhiệmbáoTiasángcũngcómộtchiếcRenaultbốnngựa.ỞphốHàngTrốngcónhàchuyênxuấtkhẩutơlụasangPhápmuachiếcFordsangtrọng,điđượchainămthìbánlạichomộtngườithâncủaHoànggiaLàovàonăm1948.

Năm1936,mộtcuộcđuaôtôđãdiễnraquanhhồGươmdoHãngPeugeottổchức.Mỗixechạymườivòngquanhhồ,điểmxuấtphátvàđíchtrướctòaĐốclý(naylàUBNDthànhphốHàNội).Xenàochạyítthờigianhơnxeấychiếnthắng.Năm1944,chiếntranhthếgiớilầnthứIIlanrộng,xăngdầutrởnênkhanhiếmởchâuÂuvàchâuÁ.CáccâyxăngcủaCôngtyShell,CononyvàTaxacoởTrầnNhậtDuậtkhôngcóxăngđểbán.Vìthếhầuhếtxeconphảiđắpchiếu,cònxetảithìcảitiếnmáyđểchuyểnsangchạybằngthancủi.Tìnhtrạngnàykéodàichođếnnăm1945.TrongthờigianchínnămkhángchiếnchốngPháp,HàNộichỉcòncóbốncâyxăngởcácphố:KhâmThiên,BátSứ,TrầnQuangKhảivàHaiBàTrưng.HàNộicómộttrườngdạyláiôtônằmtrênphốTrầnQuốcToảngọilà“HàNộiôtô”,trườngcóhaichiếcxeJeepchohọcsinhthựctập.PhốHàngĐậuvàTrầnNhậtDuậtlànơitậptrunghàngloạtcửahàngbánphụtùng,sửaxenhưngcótiếngnhấtlàgaraSimca(cuốiphốHaiBàTrưng)vàCrytal(Nhàmáynướcđá96phốTrầnQuangKhải).VìtầngmộtdànhchobuônbánnênnhữngnhàcóxeởHàngĐường,HàngĐào,HàngGai,HàngBông...tốitốiphảiđánhxexuốnggửitrướccửaHỏaLò.Tháng3-1954,báoThựcnghiệpcótrụsởởphốHàngTrốngmuachiếcPeugeot,chiếcxecóbiểnsốIK171.TheonhàbáoHoàngGiáp,cựuphóngviêncủatờThờimới(trước1954)cólẽđâylàchiếcxecuốicùngđăngkýbởilúcđócứđiểmĐiệnBiênPhủđangbịbộđộitabaovây,lạithêmcácnhàbuônPhápởHàNộibánhaysangnhượngcơsởkinhdoanhnênkhôngainghĩđếnviệcmuasắmtàisản,nhấtlàtàisảncógiátrịlớn.Nhưvậytínhđếntháng10-1954,HàNộichỉcókhoảngmộttrămbảymươimốtôtôcon,còníthơncảnăm1930.Nguyênnhânlàdochiếntranhnênđầunăm1947rấtnhiềunhàbuônđóngcửahàngđitảncưđếncuốinăm1948mớirụcrịchkéovề.Tronghainămnày,buônbántrìtrệvìsứcmuahạnchế,phầnlớnngườicótiềntínhchuyệnmuavàngcấtgiấu,khôngaitínhchuyệnmuaôtô.

Ôtôcũnglàđềtàichovănhọc,NguyễnCôngHoancótruyệnngắnCáinạnôtôkểvềtriphủmộthuyệnngoạithànhcóchiếcxehỏngnhưngrabộbanơnchomộtphólýbằngcáchbánrẻvớigiámườilămđồng.Muaxerồinhưngphólýkhôngthểmangvềquêvìkhôngcóláixe,khôngcóxăngnênđànhphảigửilạihuyệnđường.Viêntriphủthấy“thương”nênbảophólýlàngàiđihộđểxekhỏibịhỏng,phólýmừngquýnhnhưtrútđượcgánhnặng.ÔtôchỉlàcáicớđểNguyễnCôngHoanchỉtên,vạchmặtđámtriphủ,trihuyệnchuyênđènénthiênhạ.

Tháng7-1959,NhànướcthựchiệnchínhsáchcảitạocôngthươngnghiệptưbảntưdoanhtrênđịabànHàNội.Nhàmáy,xínghiệpcủatưnhânthànhcôngtưhợpdoanh,cáchộlàmăncáthểđượcđưavàohợptácxã.Mộtsốnhàgiầucóxesợbịquythànhphầntưsảnrụcrịchhiếnchonhànước.Mộtsốkhácvẫnsửdụngbìnhthường,tuynhiênnguồnxăngdầu,phụtùngthaythếbắtđầuhiếm.Môhìnhpháttriểnxãhộimớiđãđịnhđoạtsốphậnnhữngchiếcxecon.ÔngTrịnhVănThanhởCửaNamcóchiếcPeugeotmuitrầnđànhphảibánchoHãngphimtruyệnViệtNam.ChiếcxecủaôngchủhãngdệtCựGioanhtrướcđóthithoảngbịngànhvănhóatrưngdựngđểdiễuhành.KhôngítlầnláixevềquênênđíchthânTrịnhVănCănphảicầmvôlăng,tứcmình,ônghiếnxeluônchongànhvănhóa.GiađìnhnhàanhVinhởTânĐảovềcũnghiếnchochínhquyềnthànhphốHàNộimộtchiếcPeugeot303vàhiếnchotỉnhNinhBìnhchiếcPeugeot304.Nóichungđếnnăm1964,ởHàNộikhôngcònôtôtưnhân.

Cuốinăm1958,mộtsựkiệngâyxônxaotrongquânvàdânmiềnBắckhiQuânđộiNhândânViệtNamsảnxuấtđượcchiếcôtôđầutiên.ĐạitáHồMạnhKhangkểlại,năm1958,lãnhđạoTổngcụcHậucầnvàCụcQuảnlýxemáyQuânđộiquyếtđịnhgiaochoNhàmáyZ157thiếtkế,sảnxuấtmộtchiếcxeôtôđểtặngChủtịchHồChíMinh.ÔngKhangđượcgiaonhiệmvụthiếtkếmẫuxevàđểhoànthànhnhiệmvụ,ôngcùngcáccộngsựxinđếnsứquán:LiênXô,BaLan,Indonesia...đểquansáthìnhdángbênngoàinhữngchiếcxemàcácsứquánđangsửdụng.ĐíchthânPhólãnhsựquánIndonesiacònmờiônglênchiếcDodgerồiláimộtvòngquanhhồHoànKiếm.Gầnnămtrămconngườilàmviệcngàyđêmđểthựchiệnnhiệmvụmangtínhlịchsửvàngày21-12-1958,chiếcxemangtênChiếnThắngbiểnsốQS0001đãxuấtxưởng.CụctrưởngCụcQuảnlýxeVũVănĐôn,ChínhủyNguyễnVănLựccùngôngKhangláichiếcChiếnThắnglênbáocáovớiBác.Bácrấtvuivànói:“Tađãsảnxuấtđượcxecon.Từnayvềsaucầnnghiêncứu,sảnxuấtxevậntảiđểphụcvụđấtnước”.RồigiọngNgườitrầmxuống:“CámơncácchúđãquantâmđếnBác,tặngBácchiếcxenày.Nhưnghiệnnay,Bácđãcóxeđirồi.VậycácchúgiúpBáctặnglạichiếcxenàychothươngbinh.CácchúấycầnchiếcxemớivàtốtthếnàyhơnBác”.Quốckhánhnăm1959,xeChiếnThắngdoquânđộichếtạođượcxếpvàođộihìnhdiễubinhquaquảngtrườngBaĐìnhtrướcsựngạcnhiêncủanhiềungười.

Xeconlàphươngtiệnkhôngthểthiếutrongnhữnghoạtđộngcủanhànướcnêncácđơnvịđượcgiaonhiệmvụbắtđầunhậptừcácnướcxãhộichủnghĩa.Volga,Moskovic,GigulisảnxuấtởLiênXô,SkodacủaTiệpKhắc,tùytheochứcvụ,cánbộsẽđượcsửdụngloạixenào.Vídụ,bộtrưởngđượctiêuchuẩnxeVolga,vìthếmớicócâuđố:“Congìbụngto,tránhói.Ănnóikhềkhà.ĐixeVolga.ĂngàTônĐản(cửahàngdànhriêngchocánbộcaocấp)”.TiêuchuẩncủathứtrưởngđiMoskovic,còncấptrưởngcục,vụ,việnđixeLada.LadabanđầucótênlàGiguli,nhưngkhiLiênXôxuấtkhẩuloạixenàysangPhầnLanthìquốcgianàyđổitênthànhLadavìGigulitiếngPhầnLanlà“rấtxấu,rấtdở”.XeLadacódòngxe1.2,1.3và1.5khôngcótrợlựctaylái,khónổvềmùađông,xecũhaybịhỏngvặtnhưngbùlạimáylạikhábền.Chođếnhiệntại,mộtsốxeLadavẫncònđượcsửdụng,giáxetừvàitriệuđếnvàichụctriệuđồng,chủnhânsơnphếtđổimàu,cólắpthêmcảmáynghenhạcchooách.

VềxeôtôcócâuchuyệnliênquanđếnôngNguyễnTạo.ÔngTạolàmộttrongnhữngđảngviênđầutiêncủaĐảngcộngsảnViệtNam.Ngày31-3-1931,ôngbịbắttạiHảiPhòngvàthựcdânPhápkếtánhaimươinămtùvàgiamtạiHỏaLò.CùngvớiNguyễnLươngBằng,BùiXuânMẫn,NguyễnTrọngĐàm,HàoLịch,LêĐìnhTuyểnvàVõDuyCương,cácôngbànmưu,tínhkếvượtngục.MỗingườinghĩramộtcănbệnhhiểmnghèođểđịchchonằmviệnvàdựtínhtrênđườngchuyểntừHỏaLòsangbệnhviệnPhủDoãnsẽtấncôngđámlínhrồitẩuthoát.Tuynhiênkếđókhôngthành.NằmởPhủDoãn,emgáiôngbiếttinxinvàothăm.Vàôngđãnhờ

ngườiemmangchoônglưỡicưasắt.Saunhiềungàycưachấnsongsắt,bảyngườichuiraphốQuánSứvàođúngđêmNoel1932.Rấttiếclàbađồngchíđãbịđịchbắtlại.VụvượtHỏaLòđótrởthànhnổitiếngtronglịchsửcáchmạngViệtNam.SaukhiCáchmạngThángTám,ôngTạođượccửlàmGiámđốcCônganNambộ.

Lợidụngtìnhhìnhrốiren,cácphepháiphảnđộngmuốnlậtđổchínhquyềncáchmạngcònnontrẻ.Nhậnrõâmmưucủakẻthù,HồChủtịchchogọiôngraHàNộivàgiaolàmTrưởngnhaĐiệpbáoCônganTrungương.Trêncươngvịnày,ôngđãpháthiệnraâmmưucủathựcdânPhápcấukếtvớibọnĐạiViệt,tiếnhànhđảochínhchínhquyềncáchmạngđúngvàongàyquốckhánhPháp14-7-1946.Dùchưacóchứngcứcụthể,chưacólệnhcủatrênnhưngôngquyếtđánh.SaukhibáocáođồngchíVõNguyênGiáp,ôngcùngLêGiản(GiámđốcNhaCônganBắcBộ),NguyễnTuấnThức(GiámđốcCônganHàNội)chođộtnhậpbímậtvàocơsởinsố132phốDuvigneau(naylàBùiThịXuân)đểkiểmchứngnguồntinbọnphảnđộngđãintàiliệu.Saukhiđãchắcchắn,mờsángngày12-7,dướisựchỉđạocủaNguyễnTạo,LêGiản,cácchiếnsỹanninhđãxôngvàotrụsởcủaViệtNamquốcdânđảngởsố7ÔnNhưHầu(naylàphốNguyễnGiaThiều),trướcchứngcứrànhrànhlàhàngđốngtruyềnđơn,hiệutriệulậtđổchínhphủHồChíMinhchưakịptẩutáncùngnhiềusúngống,lựuđạn,...chúngphảinhậntội.Năm1960,BộNôngLâmđượcchiatáchralàmnhiềubộvàcơquanngangbộ,ôngTạođượcphâncônglàmTổngcụctrưởngTổngcụcLâmnghiệp.Năm1962,khingheCụctrưởngCụcđiềutrarừngHoàngĐiểnbáocáokhuvựcnằmgiữabatỉnhHòaBình,NinhBìnhvàThanhHóacórừngquývàlạ.Ôngvàotậnnơikhảosát,sauđóđềnghịthànhlậpkhuvựcnàythànhvườnquốcgiađểbảotồnphụcvụchocôngtácnghiêncứu.ĐóchínhlàvườnquốcgiaCúcPhươngngàynay.Trướctìnhtrạngrừngbịchặtphábừabãi,ôngkiênquyếtchothànhlậplựclượngkiểmlâmmặclờiratiếngvào“rừngcầngìcôngan”.Saukhiôngmất,tháng8-2011,ôngđượcdânlàngThúyLạc,xãNamPhú,huyệnTiềnHải-TháiBình,tônlàmthànhhoànglàng,lậpbàivịđưavàothờtrongđìnhvìônglàngườiđưadânHưngNhân(naylàhuyệnHưngHà,TháiBình)đếnThúyLạckhaihoanglậpấp.ChuyệnkểrằnghômđólàngàyhọpHộiđồngChínhphủ,đếngiờđinhưngchiếcVaksawa(BaLan)giởchứng.CảtổxecủaTổngcụchìhụcchữanhưngnóvẫnìra.ThấychiếcTartachởgỗđậuởsânTổngcục,ôngbảoláixenổmáyrồileolêncabinchỉđườngchạythẳngtớiVănphòngChínhphủ.MọikhibảovệvẫnthấyôngđiVaksawahômnayngạcnhiênthấyôngđixechởgỗ.ChuyệnôngTạođihọpbằngxechởgỗđãlàmthànhsườnchocâuchuyệnchủtịchhuyệnđihọpbằngxecôngnông.

SaungàymiềnNamhoàntoàngiảiphóng,đấtnướcthốngnhất,nhiềubộngànhmangcácdòngxesảnxuấtởMỹ,Nhật,Pháp...raHàNộilàmđadạngcácmẫuxecon.DùnhữngchiếcxeMỹ,Nhật,Pháp...cónộithấtđẹp,chạyêmvàíthỏnghócvặt,nhưnglạikhôngnằmtrongtiêuchuẩnxedànhchocánbộ.Căncứvàođăngkýthờibaocấp,đếnnăm1989,tổngcộngHàNộicókhoảnghơnbatrămxeVolga,MoskovicvàLada.Tháng12-1987,LuậtĐầutưnướcngoàiđãđượcQuốchộithôngquavàtrongnăm1988,cónămdựánđãđầutưvàoHàNội.LuậtnàychophépnhàđầutưđượcnhậpxephụcvụdựánvàHàNộibắtđầuxuấthiệnnhữngmẫuxemớicủaNhậtBản.Năm1990,Nhànướcchínhthứcchophéptưnhânđượcsởhữuôtô,nhữngchiếcxeNhậtđãquasửdụngmàngườitaquengọilà“xebãi”quamọingảvàoHàNội.Lượngxecánhântănglênđángkể,đườngphốxuấthiệnnhiềudòngxehiệnđạivànhữngchiếcxelàbiểutrưngquyềnlựcmộtthờinhư:Volga,Moskovic,LadatrởthànhxetậpláihaychởkháchtuyếnHàNội-LạngSơn.Tínhđến12-1996,mườihaihãngôtôlớntrênthếgiớimởvănphòngtạiViệtNamgồm:Toyota,Ford,Mercedes,Chysler...TuynhiênsaukhủngkhoảngtàichínhởTháiLan7-1997,ChyslerđãđóngcửavănphòngtạiHàNội.

Vàinămtrởlạiđây,sốlượngxetưnhânđăngkýtănglêntừngngày.Theothốngkêcủamộttạpchíôtô,hiệnViệtNamnóichungvàHàNộinóiriêngcókhoảngmộttrămmẫuxecủagầnhaimươihãngtrênthếgiới.Vàocácbuổitối,quáncàphêlịchlãmdướimáihiêncủakháchsạnMetropole(ngã3phốNgôQuyền-LêPhụngHiểu)khôngđôngnhưcácquánkhácnhưngđaphầnkháchtrẻtuổi.HọlàchủcủanhữngchiếcxeBentley,AudiQ7,X6,Lamborghini,...giávàitỷđồngtrởlên,đỗbênđường.DùlànướcchậmpháttriểnnhưngHàNộihiệncógầnhaimươichiếcRolls-RoycePhantom,nếunộpđủcácloạiphí,giáchiếcxenàykhoảnghaimươitỷ

đồng.HàNộicũngcóđạigiachơichiếcMayBach62StrịgiáhaimươitỷhayLimousineChysler300cLimo,mẫuxemàcáctàitửHollywoodưadùng,xedàiđếnmứcđiquangãtưhẹp,đèntínhiệuchuyểnsangđỏnhưngđuôixevẫnởgiữangãtư.CòncácmẫuxehạngsangnhưRanggeRover,MercedesGL550,MercedesS300,S500,Lexus570,Bentley,...thìđếmkhôngxuể.CácmẫuxeđộcnhưLamborghiniGallardoCoupe,LimousineGTSpeed...cũngkhôngthiếu.ThờiPhápđôhộ,tiềnmuaôtôchắcchắnlàtiềnsạchbởingườitakhôngthểtrốnthuếhaylợidụngchứcquyềnkiếmchác,cònbâygiờ,thậtkhómàbiếttronghàngtrămchiếcxesangtrọngnhiềutiềnkia,chiếcnàomuabằngtiềnsạch,chiếcnàotiền...“bẩn”!?

Ôtôcondầntrởthànhphươngtiệnhơnlàđốngtàisảndiđộngkhingàycàngnhiềungườigiầucó.Chođếnthờiđiểmhiệntại,quanniệmxeNhậttiếtkiệmnhiênliệu,nếuhỏnghócchỉcầnrachợtrờihayphốNguyễnCôngTrứdễdàngkiếmđượcđồthayvẫnlàcáchnghĩcủanhiềungườimàhọkhônghềbiếtrằngphụtùngđókhôngphảichínhhãngvàcóxuấtxứởnướclánggiềng.Nhưngvẫncócánhânquanniệmôtôlàthứđồđểkhoekhoang,đếnngớngẩn.HọbỏtiềnmuachiếcxeđắttiềnmàkhônghềtínhđếnđườngsáHàNộithếnào,vậynênthậtkhókhănkhiđưachiếcxethểthaolênvỉahèbởikhoảngcáchtừmiếngốpmũixexuốngmặtđấtchỉcáchchưađầyhaimươicm.Trênđườngphố,còndễdàngbắtgặpnhữngchiếcxeđắttiềnmangbiểnsốnướcngoàimàchủxelạilàngườiViệtgiầucó.Giácủanhữngchiếcxenàychỉbằngmộtnửagiáthịtrường.Ngườimuacầmgiấyủyquyềncủangườibáncoinhưhợppháp.Bạnbảonhưthếhọmớigiầucòntôinghĩ,giầumàvẫntìmcáchláchthuếthậtkhôngđángtrântrọngvàtôicũngnghingờvềcáchlàmgiầucủahọ.Nhưngchắclàítngườiủnghộcáchnghĩcủatôi!?

9.KEMHÀNỘIXuấtxứcủakembắtđầutừmón“tuyếtngọt”củavuaNerođãiquầnthầnkhilênngôi

hoàngđếLaMã.Nămtrămnămsau,thờinhàĐường(TrungQuốc)xuấthiệnmónsữadêđãlênmen,trộnvớibộtmỳ,hươngliệurồilàmlạnhbằngbăngvớimuối.Năm1295,nhàhànghảiMarcoPolongườiItaliatrởvềquêhươngsaunhiềunămởTrungQuốcđãcảitiếnlàmchomónkemhấpdẫnhơn.KemxuấthiệntạiHàNộimớihơnmộttrămnăm...

Năm1886,KháchsạnGrandvớinămmươiphòng,cóbànbidalàkháchsạntheotiêuchuẩnPhápkhánhthànhởphốHàngTrống(naylàIntimexphốLêTháiTổ)vàngườitathấytạiquầybarcóbánkemcốc.Kemđượcnhânviênchovàocốcthủytinhmiệngrộngkèmtheochiếcthìaconbằngđồng.TrướcđóởĐồnThủy(naylàkhuvực33phốPhạmNgũLão),nơiđồntrúcủachỉhuyquânPháptạiHàNộingườitathấycóđálạnhnhưngkhônghềcókem.Nhưvậycóthểkhẳngđịnh,GrandlàkháchsạnđầutiênđãsảnxuấtkemtheokiểuchâuÂutạiHàNội.

TiếptheoGrand,nhiềukháchsạnđượcxâydựngtạiHàNộitrongđóphảikểđếnkháchsạnChínhquốc(Metropole)xâydựngnăm1901.KháchsạnCoqd’Or-Congàvàngở38TràngTiềnxâynăm1903vàTerminusởcuốiphốTràngTiền...Tạiquầybarcủacáckháchsạnnàyđềucóbánkemcốc.Kemđượcchovàocốcthủytinhrấtkiểucách.TronghồikýcủamộtsốquanchứcPháptừngsốngvàlàmviệctạiHàNộithìkemcốcthờiđóchủyếulàkemcàphê,sôcôlavàkemhạnhnhân.Kemlàmónđểănkhôngphảiuốngnhưngđượcxếpvàothứgiảikhát.TrongcáinóngkhiếnchịemBắcKỳphảimặcyếmvàomùahèmàcómónkemthìquátuyệtvời.TuynhiênkembánởkháchsạnphụcvụchủyếuchongườiPhápvàđámbinhlínhđóngởtrongthành,vìngườiViệtlàmtrongbộmáyquânsựvàchínhquyềnchưaquenthứgiảikhátlạnhđếnbuốtócnày.Khoảngnăm1920,phốTràngTiềnkhôngcònlànơidànhriêngchongườiPhápvàtầnglớpgiầucónữathìCoqd’OrbắtđầubánkemlẻchokháchdạochơivàmuasắmởNhàhàngGordar(naylàTrungtâmthươngmạiTràngTiền).DânchúngHàNộidầndầnthíchkemvànhữngngườibánhànggiảikhátbênméphồGươm,đoạntừbếntầuđiệnĐinhTiênHoàng(naylàđiểmtrônggiữxe)đếnNhàKhaiTríTiếnĐức(naylà16phốLêTháiTổ)đãmuavềbánlẻchokhách.Họđựngkemvàocácphíchchânkhôngchokhỏichảy.KháchmuahọmúcracốcthủytinhThanhĐức.Ănxong,mỗikháchđượcmộtcốcnướclọccóvàigiọtbạchàđểxúcmiệng.

Khoảngnăm1933,chínhquyềnthànhphốquiđịnhcáckiốtvenHồGươmphảiđẹpnênnhiềungườiđànhmuaôbằngvảibốinmầukhácnhauđểkhỏibịđuổi.Năm1936,mộtsốkiốtbánkemđãthuêcongáiởnôngthônralàmcôngviệcchạybàn.Họbỏtiềnmaychocáccôgáiquầnáotânthời,mộtsốkháccòn“huấnluyện”cáchmờichàolẳnglơ,vìthếxuấthiệnnhữngcâuchuyệnhưhư,thựcthực“ănkemởbờHồvừaănvừađượcsờ”,báochíthìgọilà“kemsờbờHồ”.Kháchtòmòkéođếncàngđông,nhấtlàngườiởquêratỉnhlàmviệc,họxemcóthânnhâncủamìnhkhông.

Năm1936,sốnhà37CầuGỗxuấthiệnmộtquánkemkháđặcbiệtcótênTâylàZéphyr.Sốnhà37CầuGỗthôngraphốĐinhTiênHoànglànhàcủacụPhạmQuangHưnglàmphánởBưuđiệnbờHồ.LàmsởTâynhưngcụHưngcótinhthầnyêunước,ghétthựcdânxâmlược.Cụsinhđượcmườihaingườicon,trongđócónămtraivàbảygái,tấtcảđềuthôngminh,lanhlợi.Cụdạydỗconcáilòngyêunước,yêudântộcngaytừkhicácconcònbé.TrongsốnămngườicontraicóngườiconthứtưlàPhạmQuangChúcđãthamgiaViệtNamquốcdânđảng(doNguyễnTháiHọclãnhđạo)khicònlàthanhniên.VìcótinhthầnyêunướcvàluônnêucaotưtưởngchốngPháp,nênPhạmQuangChúcđãbịthựcdânPhápbắtcùngvớiNguyễnTháiHọc,ChúcbịđầyraCônĐảonăm1930.Trongtù,ChúcđượcgiácngộcáchmạngvàkếtbạnvớicácĐảngviêncộngsảntiềnbốinhư:LêDuẩn,PhạmVănĐồng,LêThanhNghị,HàHuyGiáp,NguyễnKimCương...Năm1936,MặttrậnbìnhdânthắngthếtrênchínhtrườngPhápvàchínhphủmớiralệnhphóngthíchnhiềutùnhânchínhtrịnênPhạmQuangChúcđượcthả.Trởvềnhà,Chúc

xinphépchamẹđểcácbạntùnhưPhạmVănĐồng,LêThanhNghị,NguyễnKimCương,NguyễnTuấnThức,BaNgọ,ĐìnhNhuđượcnươngnáutạmtạinhà,tìmviệclàmđểtiếptụchoạtđộngcáchmạng.

PhạmQuangHưngđồngývàtừđó,giađìnhcụtrởthànhđịachỉnửabímật,nửacôngkhaicủacácchiếnsỹcáchmạngởHàNội.Thờigianđầu,dochưatìmđượccôngviệcnêntấtcảsốngnhờvàotiềnlươngcủacụnêncũngkhákhókhăn.TronglúcmọingườiđangsuytínhthìcôcongáilớnlàPhạmThịHồngđềnghịchamởquánkem,vìHồngcóquenmộtthanhniêntênlàCầu,anhnàygiỏinghềlàmbánh,làmkem.Đượcchađồngý,PhạmThịHồngđãmờiCầuđếnhướngdẫncáchlàmkem,làmbánhvàmởhiệu.TrêntườngquánZéphyrvẽbứctranhcáccôgáicócánhtaycầmcốckemđangbayvàngườitômầuchochocácphácthảonàychínhlàPhạmVănĐồng.BàPhạmThịHồngkể:“Hồiđó,tiệmkemđônglắm,lạicókemhạnhnhânkhôngđâucónênkháchTâycũngđếnăn.Nhờtiệmkemmàcuộcsốnggiađìnhvàcácđồngchíkhiấybớtcựckhổ.Lúcđó,anhTô(PhạmVănĐồng)ởtrêngácxép,chămchỉviếtbáo,anhNguyễnKimCươngcũngvậy.Nhữnglúcđôngkháchcácanhlạitranhthủxuốngdướinhàlàmbồibàn,nóitiếngPháplàulàukhiếnchobọnTâycũngphảinểphục”.TìnhcảmđãnảynởgiữahaichiếnsỹcáchmạngvớihaicôcongáicụHưng.CôcongáithứbalàPhạmThịCúcđãkếthônvớiPhạmVănĐồng,cònPhạmThịHồngthìkếthônvớinhàcáchmạngNguyễnKimCương.Nayngôinhà37CầuGỗđượcxếphạngditíchlịchsửvàgắnbiểncơsởbímậtcủaphongtràoyêunướcởHàNộitừnăm1930-1945.Quánkemđóngcửanăm1939vìMặttrậnbìnhdânPhápthấtthế,chínhquyềnmớiratayđànápphongtràocáchmạngởcácnướcthuộcđịatrongđócóViệtNam,cácchiếnsỹcáchmạngrútvàohoạtđộngbímật.

NhiềungườivẫnlầmtưởngkemquecóxuấtxứtừchâuÂuthôngquangườiPhápdunhậpvàoViệtNam,nhưngthựcrakemquelàsảnphẩmdunhậpquangườiNhật.Ngày22-9-1940,ToànquyềnJ.DecouxkýhiệpướctraoĐôngDươngchoNhật.Cuốitháng10-1940,toánlínhNhậtđầutiênđếnHàNộivàtheochâncócảcácthươnggia.ĐểgâyảnhhưởngvớiquốcgiatrênbánđảoĐôngDươngnày,chínhquyềnNhậtđãtổchứccáchoạtđộngvănhóa,triểnlãmhànghóaNhậtvàkemqueđượcbántrongtriểnlãm.Vàlậptứcnóthuhútđượcdânchúng,nhấtlàtrẻem.Côngnghệlàmkemquekhácvớilàmkemcốc,nếukemcốcchỉcầntrộnnguyênliệuvớihươngliệusauđóchovàohầmlạnhởnhiệtđộvừaphảiđểkemkhôngcứngthànhđá,thìkemquephảicókhuônvànhiệtđộthấphơn.Ngườitachonguyênliệuchínhgồmbộtnếpđãrangchínxaynhỏ,rồichođường,sữa(nếumuốnlàmkemsôcôla,càphê,hạnhnhân...thìtrộnnguyênliệuvớisôcôla,càphêhayhạnhnhân)vàokhuônsắtmạkẽmhìnhtrụ(đểkhirútravừadễ,vừakhônggẫy)rồiđặtvàobểlạnh.Kemtrongkhuônchuẩnbịđông,ngườitamớicắmquebằngtrehoặcgỗvàotừnglỗkhuônmột.Khikemđôngcứngthìrútrachovàobìnhthủytinhchânkhôngđểkemkhôngtanchảy.ChủcửahàngkemqueđầutiênởBờHồvàcũnglàhiệuđầutiênởHàNộilàngườiNhật.Thấykemquetiệnhơnkemcốcnênkháchhàngmuađônghơnvàthếlàcáccửahàngkemquexuấthiệnngàycàngnhiều.VàkemquetrởthànhthứgiảikhátđượcngườiHàNộiưathíchbấtkểgiầuhaynghèo.MộtsốngườiViệtcóđầuóckinhdoanhthấykemquelàcơhộicóthểkiếmlờinênhọđãtìmcáchlôikéonhânviênngườiViệtNamlàmthuêchocáchiệukemNhậtnắmvữngkỹthuật.Cònlàmbểlạnhkhôngquákhóvàtiềnđầutưcũngkhônglớn.VàthếlàkemLongVân,HồngVân(cạnhQuảngtrườngĐôngKinhnghĩathục),CẩmBình(phốHuế),HòaBình(HàngBông)...rađời.Khôngchỉbántạichỗ,họcònchotrẻemđeobìnhkemđibánlẻkhắpthànhphốđểchiếmthịtrường.QuánThủyTạnằmsáthồGươmcũngtrởthànhđiểmbánkemque,trướcđóquáncótênlàHồNgọccũngtừngbánkemcốc.ThủyTạcũnglàmộttrongnhữngđiểmđầutiênbánkemhộphiệuNéstle.Kemđượcbảoquảntrongtủlạnh.Ưuđiểmlàthơmngonnhưngkemhộpkhôngđượcưachuộngvìgiáthànhquácaohơnnữamộthộpkem(tươngđươngnhưhộpsữađặchiệnnay)phảihaingườiănmớihết.Đầunhữngnăm1950,HàNộixuấthiệnquảngcáo“kemnguyêntử”,khiếnbàconhếtsứctòmò,lũlượtkéonhauđixemvàănthử.ThựcrađóchỉlàcáchquảngcáođểbánhàngvìthờikỳnàyhànghóaMỹnhưvảikaki,kínhrâm,phimảnhxuấthiệntạiHàNộivàngườiMỹcùngvớiLiênXôđãchếtạorabomnguyêntử,mởrathờiđạinguyêntửchothếgiới.Vàhọgắntừnguyêntửvàođểchỉhànghóamới.

Saunăm1954,ngườimiềnNamtrongđórấtđôngđangđộtuổiđihọc,tậpkếtraBắc,họcsinhcáctỉnhvềHàNộihọcđạihọc,trungcấpcũngrấtnhiềuvàđểtìmngườicùnglàng,cùngxãthìchỉcòncáchraHồGươm.GiáosưMỹhọcDươngViếtÁquêgốcQuảngBìnhkể,hồihọcĐạihọcTổnghợpHàNội,cứchủnhậtlàôngcũngnhưsinhviên,họcsinhcáctỉnhđổvềHồGươm,đivòngquanhhồtìmđồnghương.ĐimộtvòngquanhhồmàkhôngthấylạidừngănkemởThủyTạhayBốnMùa,vừaănvừanhìnngườiqualại,cólúctưởngngườicùngquêmảinhìntheorơicảmiếngkemmàthấytiếc.

LầnđầutiêntrongđờiDươngViếtÁănmườiquekem,bụngchướnglênvàdùtrờinóngnhưngđêmônglạiphảiđắpchănvìlạnhtừtrongtoátra.Tháng7-1959,HàNộibắtđầuthựchiệncảitạocôngthươngnghiệptưbảntưdoanh,cáchiệukemtưnhânnhưLongVân,HồngVân,CẩmBình...phảicôngtưhợpdoanh.NgànhănuốngHàNộichomởhàngloạtcáccửahànggiảikhátquốcdoanh:BốnMùa,chợMơ,NgãtưSở,Vọng,thịtrấnVănĐiển...vàkemquetrởthànhmặthàngchủlực.Cókhoảngthờigiankhanhiếmđườngtrắng,cáccửahàngkemthaybằngđườngvàng(đườngcủaCuBa),thậmchílàmcảbằngmậtmíanênkemdẻonhưnhưkẹokéo,cắnkhôngđượcđànhphảimút.Đãthếkemcóvịhơichuachuavìmậtđểlâubịlênmen.Lạicónhữngcửahàngănbớtxénbộtđậuxanh,bộtnếp,bùvàochỗănbớt,họchonhiềunướchơnlàmcâykemcứngnhưđá,nhaithấylạoxạo.

Thậpniên60,70thếkỷtrướckhôngthiếungườilớnvàtrẻemđibánkemrong.Họlấykemởcáchiệuquốcdoanhchovàophíchrồitỏađikhắphangcùngngõhẻmtrongthànhphố,bántrướcrạpchiếubóngBạchMai,MêLinh,bãichiếubóngCầuGiấy,KhươngThượng...Vàongàynắng,kemcũngkiếmkhá,nênmuakemmộthàonhưnghọbánmộthàorưỡi,songngàymưathìcókhiếcảphíchănđếnđaubụngmớihết.Cũngthờikỳnày,kemcốm,kemsữa,kemdừa,sôcôla...củaBốnMùa,HàngVôicũngcótiếngvàchỉthuaTràngTiền.TuynhiênsaunàydobịnhânviênănbớtnguyênliệunênchấtlượngkémhẳnnênBốnMùangừngsảnxuấtkemquechuyểnsangbánkemcốc.Haichiếcmáyđùnkemratrôngkhábuồncười.Nhưngcuốicùngcửahàngnàycũngphảidẹpbỏvìítngườiăn.NóiđếnkemởHàNộikhôngthểkhôngnóiđếnkemTràngTiền.Mùahèxếphàngphảiđãđành,nhưngvàomùađôngáokhôngđủấm,răngđánhvàonhaulậpcậpnhưđánhđànmànhiềungườivẫnđếnTràngTiềnđểxếphàngmuakem.Lạicònthixemaiănnhiều,kẻchiếnthắngkhôngphảitrảtiềnnhưngphảibỏtiềnmuathuốcviêmhọng.NgườinắmgiữcôngthứcphachếkemTràngTiềntừnăm1961đếnnăm1993làôngKhánh.Ôngđượchọclớplàmkemmộtthángdongànhănuốngmởnhưngôngcónăngkhiếuvềmónnày.Thếnênchỉsaumộtthờigianngắnlàmkỹthuật,ôngđãnắmđược“gu”củangườiHàNội,kemkhôngđượcquángọt,khôngquácứng,nếukemcốmthìphảithơmdịu,kemsôcôlaphảicóvịhơiđăngđắngcònkemsữaphảimềmlưỡi...Từđóôngtìmracôngthứcchotừngloạikemvàphổbiếnchocảtổ.NhưngcáigiỏicủaôngKhánhlàngaycảkhinguyênliệukhôngđạtchuẩnnhưbộtnếpkhôngthơm,cốmquágià,hếtđườngtrắngchỉcònđườngđỏnhưngôngcũngtìmrađượccôngthứcđểchoracâykemngonnhất.TràngTiềnsảnxuấtkhánhiềucácloạikemnhưsữa,dừa,sôcôla,càphê,đậuxanh...nhưngnổitiếngnhấtvẫnlàkemcốm.Chođếnhômnay,kemTràngTiềnvẫnluônluôntrongtìnhtrạngphảixếphàng.NgườiănkemchậtcứnggầncảtrămmétvuôngvỉahècũnglàchuyệncóthểghivàokỷlụcViệtNam.CóngườithíchkemTràngTiềnnóiquá“PhithựckemTràngTiềnbấtthànhngườiHàNội”!

Thờibaocấpkemtrởthành“chuẩn”chotấtcảngườiởquêraHàNội,điđâulàmgìkhôngbiếtnhưngvềlàphảikểchuyện“ănkem,xemtầuđiện”,cònkhôngkểđượcđitầuđiệnthếnàovàănkemrasaocoinhưnóiphét.HoặcraHàNộimàchưađếnBáchhóaTổnghợpTràngTiền,chưaănkemBờHồvàchưabiếttầuđiệncoinhưchưađếnHàNội.CónhiềumẩuchuyệnvuivềngườiquêraHàNộiănkem.Vínhưngườitakểvớinhauchuyệnmộtbàcụởquêvàocửahàngmuahaichiếckem,sợmấtcắp,cụănmộtchiếccònchiếckiachovàotrongbịcói.Ănhếtchiếcthứnhất,mởbịlấychiếckiaănnốtthìchỉcòntrơlạicáiquetre,tứcmìnhbàcụlẩmbẩm“Tiênsưnó,đãănhếtkemcủangườitarồicònđểlạicáiquelàmgì”.Rồinhưtháchthứcđứadámăncắpkem,bàcụmuathêmhaichiếc,ănmộtchiếccònchiếckiacầmtrêntay.Cụbàrăngkémnênkhiănhếtchiếcthứnhấtthìchiếcthứhaiđãchảyhết,cụlẩmbẩm“Cầmtrêntay

chắcthếmànócònghémồmănhếtcủamình,ngườitanóiởHàNộimộtmétvuôngcóbảythằngăncắpcũngchảsai”.Cũngthờibaocấp,khôngchỉTràngTiền,tạihầuhếtcáccửahàngkemtrongnộithànhcóngườiđinhặtque.Họmangvềrửa,luộcnướcsôisauđóphơikhôrồilạibánchochínhcáccửahàngnày.

Đầuthậpniên80,nhữngngườibánkemrongkhôngchovàophích,họchovàothùngxốp(đựngđượcnhiềuhơnlạikhôngsợnổnhưphíchthủytinh).Họkhônglấykemtừcáccơsởquốcdoanhmàlấyởcáccơsởgiacông.Loạikemchỉcótíbột,cònlạilànướcmáyhòavớiđườnghóahọc.Họmangvềcácvùngquêbánchotrẻcon.Chỉcầnnghethấytiếngkènoeoelàchúngxúmlại,đứakhôngcótiềnmàlạithèmkemthìmangcảnồi,ấmnhôm,ấmđồngrađổi.Thậmchíđổicảxuhào,bắpcải,ngườibánkemcũngđồngý.Khôngrõthựchưrasao,nhưngcóhồiởHàNội,dânchúngkháonhaulàtrongquekemloạinàycócảbèotấmvà...đỉa!?

Đầunhữngnăm1990,cáccửahàngkemquốcdoanhnhưHàngVôi,NgãtưSở,chợMơ,thịtrấnVănĐiển,...lầnlượtđóngcửavìthualỗđặtdấuchấmhếtchokemmậudịchmộtthờitunghoànhtrênthịtrường.

TiênphongtrongviệcđổimớikemởHàNộilàquánTràMi(phốNguyễnTháiHọc).Năm1992,TràMicókemtráicây,lạicònnhồicảvàoquảdừaxiêmnênbuổitốikháchngồikínvỉahè.BanngàykháđônghọcsinhNgaởTrườngQuốctế(phốCaoBáQuát)đếnănghisổ.CònbánhngọtBảoNgọcởphốHaiBàTrưngcómónkemrán.Kemchovàogiữacụcbộtrántrongdầusôimàvẫnlạnhnguyên.Bíquyếtlàởchỗnhàhàngchohóachấtchốngtanchảy.

Năm2007,quanhHồGươmchỉcònThủyTạvàFennyở48LêTháiTổmàchủlàmộtngườiPhápbánkem.Fennymởnăm1997,banđầuchỉthuênửadiệntíchcủahiệumayTiếnThành.Làmănphátđạt,chủFannythuênốtphầncònlại.Trướcđóở30LêTháiTổcómộtngườiMỹthuêcửahàngbánkem.Saunàykhôngchịunổitiềnthuêmặtbằngnênchủquánđithuêchỗkhác.GiámộtlykemkhôngrẻchútnàovàmuốnănđếnmứcphảiđắpchănnhưgiáosưDươngViếtÁthìphảitiềntriệu.HiệntạikemởHàNộiphongphúhơn,khôngchỉcókemcốc,kemđựngtrongbánhquế(gọilàkemốcquế)màcòncókemgói,kemcâyvớivàichụcmùivịkhácnhauvàngườiănkemcũngvẫnchủyếulàthanhniên,contrẻ.

10.CÔĐẦUKHÂMTHIÊNCóthểnóirằng,vàothờiLê,cánhNhosỹkhôngchỉbiếtthưởngthứccatrùmàcònlà

nhữngngườigópphầnthúcđẩynghệthuậtnàypháttriểntrênđấtThăngLongkhithơcủahọtrởthànhlờicủacácbàicatrù.NguyễnCôngTrứ(1778-1858)làngườirấtmêcatrù,ôngcũnglàtácgiảcủanhiềubàicanổitiếng.SongcônglaolớnnhấtcủaNguyễnCôngTrứlàôngcùngnhữngNhosỹkhácnânglốihátnóilênđếnđỉnhcaolàmchocatrùthêmgiátrị.CómộtnhàthơcũngmêmẩncatrùlàTrầnTếXương(1870-1907).Khôngchỉnghehát,sángtáccácbàihátmàcôđầucònlànguồncảmhứngchoônglàmthơ.TrongbàiTếttặngcôđầucócâu:

Nhânsinhquýthíchchi

Chẳnggìhơnhúhívớicôđầu

TiếnsỹDươngKhuê(1839-1902)cũngcóGặpcôđầucũ,Thămcôđầuốm...

ThăngLongthờiLê,BắcthànhthờiNguyễn,cónhiềugiáophườngcatrùnổitiếngnhưngphảikểđếngiáophườngHòeNhai.CuốiđờiLê,HòeNhaiđãlàdãyphốhátảđàolàmsaymêbaonhiêuvươngtôncôngtử.NinhTốn(1743-1795)tiếnsỹđờivuaLêCảnhHưng(1740-1786)cóbàithơcangợiphườnghátnày:

Bờliễuđườnghoaaicũngđẹp

PhonglưuvànhchiếmmộtHòeNhai

Nõnnàtrămvẻkhoexuânsắc

Uyểnchuyểnlờicaghẹokháchhoài

Hoarụngbênđềnghenmáphấn

Oanhhàotiếngpháchrộnbênngoài.

Kẻthườngđâudámchinghìnlạng

PhảiđợiVươngtônquảyrượusài

PhườngHòeNhaithờiLêbaogồmHàngThan,HàngGiấyvàcảHàngĐậu.ĐầuthếkỷXX,catrùởphốHàngGiấyvẫnlàképđánhđànđáy,vẫnđàohátrăngđen,yếmđàogõpháchcònngườinghesànhthìcầmtrốngchầu.TuynhiênhoạtđộngcủagiáophườngcuốithếkỷXIXđãdịchchuyểnvềhìnhthứctồntại:khôngchỉhátởhộihè,háttheolờimờicủanhàquan,danhsỹ,ngườicótiềnthíchthúvuitaonhãnày,màhọlậpracaquánvàphốHàngGiấylànơirađờicáccaquánđầutiên.HàngGiấytừngđượcgọilàphốẢĐào.ViệcxuấthiệncaquánởHàngGiấyđãmởđầuchothờikỳ“catrùthươngmại”phụcvụchonhiềuđốitượngtrongxãhộihơn.ThờiđiểmcuốithếkỷXIX,đầuthếkỷXX,sốngườihọcchữNôm,chữHáncóxuhướnggiảmtrongkhingườihọctiếngPháptănglên,bêncạnhđólốisốngPhápcũngảnhhưởngđếnlốisốngcủangườiHàNộivàlàmthayđổiđốitượngnghecatrù.Bởithếcócaquáncònhátcảchèo,cảilương.Tuynhiênnhiềucaquánvẫngiữđượcnếpháttruyềnthống.Trongdângiancócâu:

TrảiquaHàngGiấydầndần

Cungđànnhịppháchnênxuânbốnmùa

HàngGiấycóhaicôđàođẹplấychồnggiầucólàHảiChilấychủNhàmáydiêmQuảĐàoởphốCửaĐông.Ôngnàyđãbỏranămngànđồngđểlàmđámcưới.CòncôkialấyôngchủcửahiệubuônThuậnThànhKýởphốHàngBồ.CánhđànôngtrốnvợrủnhaulênHàngGiấynóiláiralàđi“nghehátđậptrống”.NhàvănNguyễnTuânviết,khicònnhỏôngtừngđượcchachođếnđây.TheonhàvănVũBằng,cácdanhsỹnhưHoàngTăngBí,DươngBáTrạc,NguyễnVănVĩnh,PhạmQuỳnh,NguyễnĐỗMục,SơnPhonghayđếnHàngGiấythưởngthứccungđànnhịpphách.Việccaquánhoạtđộngnhộnnhịp,xetayđưađónkháchkhuyakhoắtđêmhômrồilạixảyracảchuyệnghentuôngnênchínhquyềnthànhphốđãraquyđịnhcấmgâyhuyênnáovàođêmkhuya.Mặtkhác,ngayHàngGiấylạicóbốtHàngĐậukhiếnngườiđếncaquáncũngthấyngạikhinhìnthấyđámcảnhsátngườiPháptocaolừnglữngđilại.RồinhàđấtởHàngGiấyngàycàngđắthơnđãkéogiáthuêcũngcaohơnvìthếnhiềucaquántìmđếnchỗrộnghơn,xatrungtâmvàkhôngbịlàmcảnhsátlàmkhódễvềđêm.VàTháiHàlàđịađiểmđượclựachọn.Vàothờiđó,ấpTháiHàlàngoạiô,nhàcửacònxenlẫnvớiruộngTrước1915,phốKhâmThiênvẫnchưahìnhthành,đườngđivẫnlàđấtđálổnnhổnvàchiềungangchỉđủrộngchomộtchiếcxetayđiqua.Haibêncònhồao,bãithama,ruộngraumuống,aobèo.Làngluisâuvàobêntrong.Đầuđường(chỗchắntầuhiệnnay)giápvớiđườngThiênLý(LêDuẩnngàynay)khôngcónhàcửachỉcómấyquánbánxôi,cháochocôngnhânhỏaxa.Đầuthậpniên20,dođấttrongphốđắtlên,ngườitamớimuaởđâylàmnơisảnxuấttrongđócóbàLongnấuxàphònghiệuConDê,tiếpđólàTrịnhĐìnhKínhchủhiệuthủytinhThanhĐứcởHàngBồđặtxưởng.

HaingườicócôngmởmangraphốKhâmThiênlàlýtrưởngBátChắm,làmnghềbánthuốcđôngyđiềukinhvàCửuKhê-mộttayanhchịcótiền.Cảhaibỏtiềnmuađấtgiárẻlàmnhàchothuê.Đầunăm1920,khicácnhàhátảđàoởấpTháiHàbịtênTiếncontraiTrầnVươngtrùmducônđếnquấypháảđàovàquanviênnênmộtsốnhàhátchuyểnlênphốKhâmThiênnhờCửuKhêvàBátChắmchechở.Từvàinhàdầntiếntớichụcnhà.Ởđâykhôngphảitheoluậtlệcủacảnhsátthànhphốnênthoảimáitrốngpháchtớisáng.SựphồnthịnhcủaphốKhâmThiêntừ1930-1940lànhờnhàhátcôđầuvàtiệmnhảy.Trongmộtcuốnsáchviếtnăm1938,ĐốclýHàNộiVirgittiviết:“KhâmThiênlàmộtxómănchơinhất,hiệnđạinhấtvàđắtkháchnhất.Đólàmộtxómgiầucónhấttrongkhuvựcnày.NhàhátởKhâmThiêncótừtrướcsongngườitađuanhauđếnđâymấynămgầnđâythôi.Trênmộtđoạnphốkhôngđầytámtrămmétmàcótớibốnmươinhàhátvớitrênhaitrămconhát,thêmnămtiệmkhiêuvũvớikhoảngdămchụcgáinhẩyvàcóhainhàsămchothuêbuồng.Cácmụchủxuấtthântừcôđầu,nhântìnhcủacáccôlàquanlạiAnNamcaocấp”.Việclàmănphátđạtđếnmứchễcóngôinhànàomớixâysạchđẹplàlậptứccóngườiđếnthuêvớigiácao.Nhữngchủítvốnkhôngchịunổitiềnnhàphảiđixahơn,xuốngNgãtưSở,đườngTầubay,VạnThái(ngõ357phốBạchMai),ChùaMới(ngãtưchợMơ).Đầunhữngnăm1930,kháchhátởKhâmThiêncònlàtổnglý,láibuôn,láixecáctỉnhvềthìđến1935chỉcókháchsang,cònđámkháchíttiềnmêhátphảitìmđếnnhàhátởVạnThái,NgãtưSở,ChùaMới,...nênmớicócâu:

GiầuraKhâmThiên

ÍttiềnraVạnThái

NgứadáiraNgãtưSở

Trongbốnmươinhàhát,tậptrungchủyếutừngõTươngThuậnđếnngõLiênHoa,CốngTrắng.Cácnhàhátthườngbàitrítheohaikiểu,theolốiTầucóghếgụ,sập,tủchècòntheolốimớicósalôngnhưngcũngcósậpđểkháchnằmhútthuốcphiện.Banngàycácnhàhátbìnhthườngnhưcácnhàhàngphốkhácnhưngtốixuốnglànhànàocũngsángtrưng,nhàchưacókháchthìmởrộngcửachomấyảănmặcchảichuốtđilạingóngkhách.Thờikỳđầu,ngườitacònchuộngconháthay,thạotayphách,nhưngsaunhiềunhàthayđổicầncôđầubiếtchiềukhách,biếthầurượu.Nếugặpkháchcầncôđầuháthaythìhọđimượnquánkhác.KhâmThiêncóhainhàKỳVănvàTrườngBẩycóđàohátlànhnghềvàhainhànàycũngdạychonhiềutròcáchhátcatrùlốicổ.Songsốnhàháttheolốitruyềnthốngrấtítvàtrongsốnàycó

nhàbàNăm,nhàhátđượccholàtụhộicôđầucógiọngháthayvàđâycũnglànhàmàNguyễnTuânhayđến.TrongtừngấynhàhátthìnhàhátcủacôĐốcSaolàsangnhất.CôĐốcsinhnăm1900,quêởHưngYên,chồnglàbácsỹngườiHoatênlàLưuNamSao(LầuMànSầu)vìthếngườitagọilàcôĐốcSao.Nhàhátnàychuyênchọngáimườilăm-mườisáutuổiconnhànghèoởnôngthôncódángđẹp,mặtxinhvàthôngminhrồithuêngườidạytíticatrù,dămbacâutiếngPháp.ĐốcSaocũnghuấnluyệncáccôbiếtuốnéo,cợtnhảvớikhách.LạichodùnghàngphấnsápcủaPháp,tơlụatốt.VìthếtrôngcôđầucủaĐốcSaomơnmởn.ConhátnhàĐốcSaocókỷluật,cấmkhôngnóichuyệnriêngvàcườivớinhautrướcmặtkhách.Raphốbanngàycóxetaycủanhàchủđưađivừađểkiểmsoátvừalàmsang.ĐốcSaocónhiềucôđầuđẹpvàkhéonhưUyên,Xuyến,Phượng...

GiámộtchầutạinhữngnhàháthạngsangởKhâmThiêntừ1936-1940làkhoảnghaimươiđồng,thêmchiphíngoàinhưrượuTây,thuốcphiệnhộp,gọiănđêmnêntốnbạctrăm,trongkhilươngmộtviêntrihuyệntậpsựlàtámmươiđồng.CònbìnhdânnhưGiaQuất(quậnLongBiênngàynay)chỉtừhai-bađồng,nơicaohơnmộtchútnhưngcũngchỉnăm-mườiđồng.CôđầuKhâmThiênmộtthờinổitiếngcóHải,Xuyến,Sâmtócquăn,Sâmgià,...riêngcôđầuHồnổitiếngvìđẹpnhưliêutrai.

TừHàngGiấyvềTháiHà,hátcôđầuđãcósựthayđổi,đếnKhâmThiênthìcôđầuđạtđỉnhcủa“sựchơi”.Vàcácnhàvănsaunàycũngquyếtkhôngkémcáccụ,trongcuốnCatrùnhìntừnhiềuphíađănglạibàiviếtcủanhàvănVũBằngtrongđócóđoạn:“Thựctìnhđếnbâygiờ(năm1973)cốmoitrínhớtôichưathấynhàvăn,nhàbáođấtBắcnàomàlạikhôngravàonhàhátcôđầu”.ÔngkhôngngầnngạikhigọiphốcôđầuKhâmThiênlà“cáinôivănnghệcủaHàNội”.VũBằngviếttiếp“Cácvănnghệsĩhộihọpuốngrượu,ngâmthơ,đánhmộtkhẩutrốngđểthưởngmộtcâuvănhay,mộttiếngđànkhéobấm,haymộtgiọngcabuôngbắtthậttàitình.Đôikhitứccảnh,họtạonênnhữngcâumưỡu,bàihátnóihaynhữngvầnthơbátcúhoặclụcbátthậthay”.CònTchyaĐáiĐứcTuấnchorằng:“KhâmThiênlàđườngNhàtrờiđếnđâyđểquênđaukhổbằngrượu,phiện,gái”.SaunàyVănCaogọichốnKhâmThiênlàphườngDạlạc.Cácnhàvăn,nhàbáoPhùngBảoThạch,VũĐìnhChi,NguyễnTriệuLuật,LưuVănPhụng,HySinh,VũLiên,NgôTấtTốlúclàmchocácbáoViệtNữ,CôngDân,VịtĐựcmỗikhibànvềsốbáorakỳtớivẫnthườnghộiývàkẻmakétởnhàhátvàođêmkhuyatronglúcimắngtiếngđàngiọngca.TrongtiểuluậnCatrùThăngLong-HàNội:NhữngdiễnbiếntrongtiếntrìnhlịchsửcủanhànghiêncứuTrầnThịKimAnhcóđoạn:”NhữngbàiviếtsâusắcvớinhữngtừngữđẹpđẽnhấtdùngđểmiêutảngợicanghệthuậtcatrùcủaPhạmQuỳnh,NguyễnXuânKhoát,NgôLinhNgọcđềubắtnguồntừđây.

NhạccủaNguyễnVănThương,thơcủaVũHoàngChương,TrầnHuyềnTrânlấycảmhứngtừđây.BảndịchTươngtiếntửucủaĐáiĐứcTuấn,tácphẩmConvoigiàcủavuaHàmNghicủaLưuTrọngLưđềubắtđầuviếtởđâytrongnhữngcơncaohứng.ĐặcbiệtNguyễnTuânyêuquývàtrântrọngcatrùtớimức,dườngnhưvớiông,catrùlàmộtngôiđềnlinhthiêngđểhóagiảinhữngnỗiđautụclụy.Catrùtrongôngluônnhưmộtnỗiámảnh,vànỗiámảnhđótừngđượcthểhiệnsâusắc,đauđớntrongnhữngtruyệnngắnnhưChiếclưđồngmắtcua(1941),ChùaĐàn(1946)-nhữngtruyệnngắnđánhdấumộtgiaiđoạntuyệtdiệutrongcuộcđờisángtáccủaông”.Khôngchỉgâycảmhứng,côđầuKhâmThiêncònlàđềtàichomộtsốnhàvăntrongđóKimLâncótruyệnĐứaconngườicôđầu.Tuynhiênnhìnởgócđộkhác,nhàthơTrầnHuyềnTrânlạichorằngsởdĩđámvănnghệsỹthíchchơivớicôđầuvìbọnhọthiếutiềnnhưngtỏrathừatìnhngười.Họlàmravẻhiểuvàthôngcảmvớichịemkhibịxãhộiruồngbỏ.ThậmchínhàbáoHoàngTíchChuduhọcPhápvềlàmbáoĐôngTâycònsống“bóong”(sốngdựa)vàocôđầuvàsaunàycặpkèvớiĐốcSao.

GiađìnhnhàthơTrầnHuyềnTrânsốngtrênchiếclềukiểunhàsàndựngbằngtreghếchlenbờCốngTrắng.Khuvựcnàycũnglànơitrọcủanhiềucôđầunênngaytừkhicònđihọc,nhiềucôđầuháthaynhưngkhôngbiếtchữthườngnhờTrầnHuyềnTrânviếtthưtìnhchocácanh“chồnghờ”vòivĩnhtiềnđánhbạc.Đằngsauchốnănchơikialàthânphậncủacáccôđầuvớicuộcsốngbiđátkhônglốithoát,TrầnHuyềnTrânkểôngthấythươngcáccôhơnlàghét.Ngày

2-9-1945,nướcViệtNamdânchủcộnghòarađời,cácnhàhátKhâmThiênbịđóngcửa.Ngày19-12-1946,ThủđôbướcvàocuộcchiếnđấuchốngThựcdânPháp,cócôđầukhôngtrởvềquê,ởlạithamgiacácđộitảithương,thậmchícóngườiđãhysinh.

Hátảđàohayhátcôđầuchỉlàcáchgọingườihátcatrù,khôngphảilàthểloạiâmnhạc.Từảđàocóhaicáchgiảithích,theoViệtsửtiêuáncủaNgôSỹLiên,vuaLýTháiTổ(1010-1028)cócanhiĐàothịháthay,tàigiỏiđượcvuabanthưởng,vìmộdanhĐàothịnênsaunàyngườitagọicácconhátlàĐàonương.CònsáchCôngtưdiệpkýghithìởHưngYêncócanhihọĐàongườilàngĐàoXálậpmưugiếtgiặcMinh,khichếtdânlànglậpđềnthờvàgọithônnơinàngởlàthônẢĐào,từđấyngườiđihátcatrùgọilàẢĐàohayĐàonương.Vềtừcôđầu,Catrùbịkhảogiảithích:Cácảđàothànhdanhkhiđidạyhọctròthànhnghềthườngchohọđiháttheo,mỗilầnnhưvậytròtríchramộtsốtiềnđểcungdưỡngthầy,sốtiềnnàyđượcgọilàtiền“đầu”.Saunàyngườitadùngchữ“cô”thaychochữ“ả”vàchữ“đầu”thaychochữ“đào”,vìthếmàảđàođãbiếnthànhcôđầu.Tuynhiêntừcôđầubịhiểutheonghĩarấtxấu.

Sau1954dobị“mangtiếng”côđầulàtệnạnxãhội,làtàndưcủachếđộcũnênkhôngaihátcatrùvàcũngkhôngcóđơnvịnàotổchứchátcatrù.Támnămsau,quasựgợiýcủamộtcánbộvănhóavềgiátrịcủanghệthuậtnàynêntếtNhâmDầnnăm1962,SởVănhóaHàNộiđãtổchứcchươngtrìnhcatrùtạiVănMiếu.ChươngtrìnhkéodàigầnhaitiếngvàtrongkháchmờicóvịkháchđặcbiệtlàChủtịchHồChíMinh.SaunàyNSNDQuáchThịHồkểlại,chưabaogiờbàrunkhihátcatrùnhưnghômđóquácảmđộngvìcóBácnghenêncóđoạnbàhụthơi.Catrùđược“giảioan”nhưngmiềnBắcbịkhôngquânMỹnémbom,chươngtrìnhâmnhạctrênĐàiTiếngnóiViệtNamchủyếudànhchocakhúcchínhtrịvàcatrùchưađượcchúýnhiều.Năm1973,HiệpđịnhParisvềlậplạihòabìnhởViệtNamđượckýkết,miềnBắcsốngtronghòabìnhvàmộtsốcanươnglừngdanhmộtthờinhưNguyễnThịPhúc,NguyễnThịMùi,ĐinhThịBản,QuáchThịHồ...lạiđượcnhữngngườihoạtđộngâmnhạcchúý.ThờiPháp,canươngQuáchThịHồđãđượchãngthuâmPathélàmthànhđĩathìnayQuáchThịHồvàđàonươnghátcửađìnhNguyễnThịMùiđượcchọnđểghiâm,xuấtbản.NóivềnghệthuậtcatrùkhôngthểkhôngnóiđếnQuáchThịHồ,bàlàđàonươngduynhấtđượcNhànướcphongtặngdanhhiệuNghệsỹnhândân.Năm1983,bàthamgiaLiênhoanquốctếÂmnhạctruyềnthốngchâuÁtạiBìnhNhưỡngvàlànghệsỹViệtNamduynhấtđượctraogiảithưởng.CònnghệnhânNguyễnThịMùiquêởxãLiênHà(huyệnĐôngAnh)làngườigiữđượclốihátkhuôntronghátthờcủagiáophườngLỗKhê.Nhữngnămcuốiđời,bàđãkịptruyềnlạimộtsốthểcáchhátmúachoconcháulàmsốnglạilốihátcửađình.Lúccònsống,nhàcáchmạngNguyễnTạo(PhóbanNôngnghiệpTrungươngthậpniên70)kểrằngkhiôngVõNguyễnGiáptừmiềnTrungratìmôngđểthamgiađảngTânViệt(khoảngnăm1928),ôngđãbốtríchoVõNguyênGiápởtạmmộtnhàởphốHuế.Nhàđólạingănlàmhaibởitấmphênvànửabênkiacónhómhátcôđầuthuêvàthếlàtốitối,ôngVõNguyênGiápbắcghếngósangbênkiaxemngườitahát.

MộtsựkiệnlàmnứclòngngườidânViệtNamlàngày30-9vàngày1-10-2009,dâncaquanhọđãđượcUNESCOvinhdanhlàvănhóaphivậtthểcủanhânloại,còncatrùlàdisảnvănhóaphivậtthểcầnđượcbảovệkhẩncấp.ThựcratrướckhiUNESCOvinhdanh,ởHàNộiđãcórấtnhiềucâulạcbộcatrùrađời,khôngchỉphụcvụnhucầucủakhángiảmàcáccâulạcbộnàycòngópphầnbảovệdisảnnày.Tuynhiênhầuhếtcáccâulạcbộvẫnchưađượcđầutưxứngđángvềcơsởvậtchấtvàhọvẫnphảitựthânvậnđộngchodùđãcóhànhđộngquốcgiabảovệcatrùgiaiđoạn2010-2015.

11.CHƠIĐĨATHANGhiâmmanhnhatừnăm1796nhưngphảihơntámmươinămsau,năm1877nhàbáchọc

Edisonmớichếtạorathiếtbịghiâmđầutiên.Từđóđếnnaymáyhátkhôngngừngđượccảitiến.ỞHàNội,việcchơimáyhát(máyquayđĩa)bắtđầutừthậpniên20củathếkỷtrước.CólẽvìbanđầuđĩahátđượclàmtừchấtliệuthannênsaunàydùcóthayđổinhưngngườiViệtvẫnquengọilàđĩathan.

BácsỹTrầnDuyHưnglàmChủtịchỦybanHànhchínhHàNộilầnđầusaukhinướcViệtNamdânchủcộnghòarađời.Năm1954,từchiếnkhutrởvềtiếpquảnThủđô,ônglạigiữchứcvụnàychođến1976.TrầnDuyHưnglàngườiyêunghệthuật,đặcbiệtlàâmnhạc.NgaytrongnhữngnămthángMỹđánhpháHàNộivàmiềnBắcácliệtbằngkhôngquân,cứHàNộiimtiếngsúng,lặngtiếngbomlàônglạitậndụngchútthờigianrảnhrỗihiếmhoiđểnghenhạc.ÔngcóchiếcmáyquayđĩahiệuGramophonethếhệhai.ÔngthíchnhạccổđiểnvàthườngnghenhạccủaBeethoven,Liszt,Chopin,RobertSchumann,Tchaikovsky,...NhưngôngmênhấtMozart.Cuốinăm1971,BùiDư,phóngviênĐàiTruyềnthanhHàNội(bâygiờlàĐàiPhátthanhvàTruyềnhìnhHàNội)vànhàvănVũBãocùngđoànvăncôngHàNộivàomặttrậnĐường9-NamLàocôngtác.HaingườiđếnnhàTrầnDuyHưnglấybăngthulờiđộngviêncácchiếnsỹquêHàNộiđangchiếnđấuởmặttrậnnàyđãchứngkiếnôngđắmchìmtronggiaiđiệuêmdịucủabảnSô-nátánhtrăngđếnmứcVũBãovàBùiDưđứngngoàicửachờđếnkhihếtbảnnhạcmớivàothưachuyện.Đầuthậpniên70thếkỷtrước,ởphốMaiHắcĐế(sốnhà110)cóquáncàphêcủaôngHùng.ÔngHùngngườimiềnNam,nóilạihayđệm“đù”nênkháchgọilàquánHùng“đù”.CàphêHùng“đù”đặcbiệthơnsovớicácquánkhácbởicóâmnhạc,thứđượcliệtvàohàngxaxỉtrongthờichiến.ChiếcmáychạyđĩahiệuRihohdacủaLiênXô,thôrápnhưngâmthanhkháhay.KhôngchỉcóđĩacủacasỹngườiÝRobertinovớinhữngbàihátmộtthờilàmsaymêthanhniênHàNộinhưAveMaria,TornaASurriento,Mama,SantaLucia,OsoleMio,...ôngHùngcònkiếmđượccảđĩacủaElvisPresley,TheBeatles,EltonJohn...CácđĩahátnàylàdocácnướcxãhộichủnghĩaấnhànhđượcôngmualạicủalưuhọcsinhĐôngÂumangvề.ChấtlượngcàphêHùng“đù”khôngthểsánhđượcvớicàphê“Lâmtoét”,càphêGiảnghaycàphêNhân,songdânmênhạcuốngcàphêlàphụ,nghenhạclàchính.Thờiđó,cómáyquayđĩađãkhónhưngkiếmđượcđĩahátlạicàngkhóhơn.Vìthếnhữngngườicómáyphảiđổiđĩachonhauđểnghe.

Năm1918,HãngthuâmPathécủaPhápđặtcơsởởSàiGònđểthuâmnhạcdângianViệtNam.ĐĩahátViệtNamđầutiêndoPathéthựchiệnlàcủanhómđàncatàitửThầyNămTúởMỹTho.PathéthuâmsauđómangvềPhápinấn.Năm1918,mộttrongnhữngngườiHàNộiđầutiênchơiđĩathanlàHànLiên,nhàchơivàbuônđồcổ(trướcởphốHàngLọng,saumuanhà34phốLêTháiTổ)cómộtchiếcGramophoneloađồngvểnhlên.Năm1922,Pathébắtđầuthucatrù,loạinhạcchỉcóởBắckỳlàmsaylòngcácnhânsỹ,tríthức.SốngườichơiđĩathanởHàNộicótănglênnhưngkhôngnhiều,vìngoàigiáchiếcmáylêndâycótnàykhôngrẻthìmộtchiếcđĩathantớinămđồngtrongkhigiámộttạgạochỉcóbađồng.Hơnnữađểnghenhạccũngrấtcôngphuvàmấtthờigian.Nhữngchiếcđĩathandầyvànặngtrịchchạyvớitốcđộbảymươitámvòng/phútvôcùngngốnkim.Nghehaimặtđĩa(mỗimặtmộtbài)làphảithaykim,nếukhôngthaysẽkhôngngheđượcmàgiámộtchiếckimlàmộtđồng.

MộtthayđổilớnchonhữngngườingheđĩathankhihãngHMVcủaMỹchorađờichiếcmáychạybằngđiệnđầutiênvàonăm1927vàsảnxuấtđạitràvàonăm1928.Dochạybằngđiệnnênvòngquayổnđịnh,nhờđó,chấtlượngâmthanhcũngnânglên.ThếhệthứhaicủaGramophonechạyđiệnrađờinăm1932vớimã201.Từbảymươitámvòng/phút,tốcđộquaycủađĩađượccảitiếnxuốngbốnmươilămvòng/phútrồibamươibavòng/phútđểthuđượcnhiềubàiháthơn.ThờikỳnàyNhàmáyđiệnYênPhụxongđãcungcấpđiệnchomộtvùngrộnglớnởnộithành,dovậy,cácgiađìnhkhágiả,nhấtlànhàcóconduhọcởPhápvềđãsắmmáyhát.Đầunhữngnăm1950,ngườitaphamộtsốhóachấtlàmchođĩathannhẹhơn,nhờđó

màkimmáylâumòn.Năm1938,HàNộixuấthiệnhãngđĩaThiênNhiên(ởphốHàngBồ)dongườiViệtlàmchủ.

ThiênNhiênchuyênthucácbàihátdâncasauđógửisangPhápinthànhđĩavàtựpháthành.NhưngđầumáyquayđĩachưathịnhhànhnêncôngviệclàmănthualỗkhiếnThiênNhiênphảiđóngcửasaumấynămhoạtđộng.

Năm1975,miềnNamhoàntoàngiảiphóng,máyhátvàđĩađượcmangtừmiềnNamraHàNộikhánhiều,đaphầnlàmáycủaNhật.Đĩatânnhạc,cảilương,tâncổgiaoduyêncũngtheoraHàNội.Tuynhiên,phầnlớnlàđĩanhựa.Ưuđiểmcủađĩanhựalàrẻ,không“ăn”kimnhưđĩathan,nhưngvìnhẹnênkhiquayđĩahaybịtrồilêndẫnđếnâmthanhkhôngchuẩn.Mặtkhácâmthanhđĩanhựacũngkhôngchuẩnbằngđĩathannêndânchơichuyênnghiệpkhôngthích.CùngvớimáysảnxuấttạiNhật,cácmáyhátcủaLiênXôcũngbắtđầuđượcmangvềvàphổbiếnlàđầuTuổiTrẻ.Đitheomáylàđĩa,đĩaAmiga(CộnghòadânchủĐức),đĩaMelodia(LiênXô)vàSupraphone(TiệpKhắc)dosinhviên,cánbộđihọcvàcôngtáctạicácquốcgianàymangvềkhiếnngườiyêunhạcbiếtthêmcácgiọnghátcủaSophiaRotaru,LiliIvanova(Bungari),AnnaPokachuva(LiênXô),Karengot(TiệpKhắc),Dinzit(CộnghòadânchủĐức).DânchơichuyênnghiệpHàNộicóthêmcơhộinghenhạccủacácbannhạcnổitiếngthếgiớinhưBeeGees,Scorpion,BarbarahayanhemnhàBolanandBolan...ĐĩaDIHAVINAcủaViệtNam(thuâmởViệtNaminởTiệpKhắc,LiênXô)đãcótrướcđónhưngthờikỳnàymớiđượcngườinghequantâm.ÔngTrầnDuyHưngrấtthíchmộtbảnnhạccổđiểnnhưngđượccácdànnhạckhácnhauhòatấu,đólàkiểuchơicủangườicựcamhiểumàkhôngphảiaicũngcóthểtheođược.Biếtthếnênbạnbè,ngườithânđicôngtácnướcngoàicốgắngtìmmuatặngông,làngườicólòngtựtrọngcao,khôngbaogiờnhậnquàcápcủaainhưngriêngđĩahátthìôngnhượngbộ.CònôngHùngchỉvìmêđĩaQuảtáo(đĩaTheBeatlesinhìnhquảtáoởbìa)đã“ănvạ”hàngtuầnliềntạinhàngườicóđĩanày,vàkhiếnngườiđókhôngnỡtừchối.

Chơiđĩathancóhailoại:chuyênnghiệpvànghiệpdư.Songđiểmgiốngnhaulàởchỗ,họvôcùngđammê.Tiềnchỉlàmộtphầnnhưngnếukhôngcóđammêthìkhôngthểcóthúchơisangtrọng.NghệsỹTiếnĐạtlàmộttrongsốđó,khônggiầucónhưngôngluôntìmđếnloạiđầu,âmly,loacóchấtlượngâmthanhtốt.Ôngcũngcócảtrămchiếcđĩathanđượcchọnlọctheo“gu”thẩmmỹ.Nếukhôngphảiđidiễnhaybậnbịucôngviệc,baogiờôngcũngcùngbạnbèchungsởthíchngồicàphêbànchuyệnâmthanh.ĐạodiễnCaoMạnh(Đàiphátthanh-TruyềnhìnhHàNội)khôngdưdảtiềnbạcnhưngđammêkhônggiớihạnmáyquayđĩavàđĩathan.MạnhsởhữunhữngchiếcmáyhátchạydâycótcómộtkhônghaiởHàNộinhư:Petofone,PhilipsGF403,đầumáySonoracổquáivìâmthanhphátrangayởđầu“tết”trôngnhưcổbôxemáy.ĐạodiễnCaoMạnhcóbộđĩathantốcđộ78thucácbàicảilươngtừthậpniên20thếkỷtrướcđếnbâygiờvẫnnghetốt.Đặcbiệtanhkiếmđượcchiếcđĩa(dotổchứcSOSpháthànhnăm1968)thutámbàihátcủatrẻemởtámquốcgiađangcóchiếntranhháttrongđócóbàiGiatàicủamẹcủaTrịnhCôngSơn.MạnhcũngthuâmhơnsáutrămbàihátcácthểloạitừngườilớnđếntrẻconphổbiếntrongthờikỳchốngMỹ.Đạodiễnnàylầnnàolấyđĩaranghecũngnhưnângtrứng,Mạnhbảocácvỏđĩađượcthiếtkếđẹpnhưtácphẩmnghệthuậtnênkhôngthể“thôbạo”được.CònvềthúchơimáyhátđắttiềnthuộcvềkiếntrúcsưKỳAnh.Theogiớithạochơi,nếutínhvềsốlượngmáyvàđĩaDIHAVINAcólẽchưaaivượtquanhạcsỹAnThuyên.AnThuyênhiệncótrongtaymáyhátEdisonsảnxuấtnăm1914,máychạydâycótcóngótbachụcchiếc.MộtmónđộckháccủaAnThuyênlàmáyhiệuAITcủaMỹ(môtơnằmngoàimáy)mạvàng.

Nhữngnăm1990,vìthấyđĩathanbịđemralàmxẻnghótrác,hayquẳngrađườngkhôngthươngtiếc,ôngTrầnHảiĐăng,vốndânNhạcviệnthấyxótnênbắtđầusưutập.Ôngmêđếnmức,nửađêmcóngườibáođĩađộchaymáylạlàvácxeđingay.Chođếnnay,bộsưutậpmáyhátvàđĩacủaTrầnHảiĐăngcóthứhạngtrongdânchơiđĩathanởHàNội.NhạcsỹTrầnNhậtTân,họasỹQuáchĐôngPhương,đạodiễnđiệnảnhPhạmLộcvàrấtnhiềungườiHàNộikhácđammêthúchơinày.VìsaođĩaCDvừasẵnlạithuậntiện,nguồnbàiháttảimiễnphímànhiềungườilạithíchchơiđĩathan,vừamấtcônglạitốnkém?Vềkỹthuật,âmthanhcủađĩathanlà

analognênrấttrungthựctrongkhiâmthanhđĩaCDlàdigital,nghenịnhtaivìkỹthuậtdigitalchophépcóthểchỉnhsửacáckhiếmkhuyếtcủaâmthanh.NghệsỹTiếnĐạtvívon,âmthanhđĩaCDgiốngnhưcôgáiđãquathẩmmỹcònâmthanhđĩathangiốngnhưcôgáimặtmộc.Cáccasỹnổitiếngthếgiớikhilàmđĩathanchỉchọnnhữngbàiháthaynhấttrongsốcácbàihọđãhát,dovậyngheđĩathanlànghetinh.Hơnnữađĩathanhiếmkhibịlàmgiảvìgiáthànhrấtcao.Saumấychụcnămbịlãngquênvàhắthủi,ngày11-7-2011,casỹMỹLinhhọpbáocôngbốCDmangtênAcoustic-MộtngàycũngđồngthờicôngbốpháthànhmộtngànđĩathanlàmsangthêmchoâmnhạcViệtNam.

Năm1974,mớihọclớp9nhưngĐỗNgọcGiaoở34phốMaiHắcĐếđãmêđĩakinhkhủng.MáyháthiệuTuổiTrẻkhôngnghelàGiaotrùmkínvảivìsợbụi.Thờiđó,nhiềungườichơiđĩathườnglấymiếngáomayôcũ(mộttrămphầntrămsợibông)đểlaunhưngGiaomuabútvẽloạimềmnhấtlàmchổiquétbụi.Khôngnhữngthế,thỉnhthoảng,Giaocònđunnướcnóngrồiđánhtancụcxàphòngbảymươihaiphầntrămđenxì,chờnguộichođĩavàorửa.Rửaxong,Giaoxâusợichỉqualỗphơitrongnhàsợphơingoàisânđĩabắtbụi.Đĩacóbụisẽphátraâmthanhlạoxạo,ngoàibựctaicònlàmkimnhanhmònhơn.Bụicũngcóthểlàmxướcđĩavàkhixướckimsẽbịvấpvàvấpnhiềurấtnhanhhỏngkim.Ngàytrước,chẳngainghĩđếnchuyệnlaukimmàcũngchẳngcógìmàlaukimthìhiệntại,ngườiíttiềncóthểmuadầulaukimcủaHồngCông,xịnhơnthìmuadungdịchđóngtrongbịchnilông.Cắmkimvàorồirútra,bịchnilôngliềnlạicònkimcũngsạchluôn.Vìquaytrònnênđĩaluôncóxuhướngtrồilên,đểđĩakhôngnhấpnhổm,ngườichơichuyênnghiệpmuathêmcụcchặn,loạibìnhthườnggiámộttriệuđồng.NhạcsỹAnThuyênchơihơnnhờnhạcsỹMaiLâmmuaởĐứcgiáhaitrămeuro.CònnghệsỹTiếnĐạtkhôngmuachặnđĩamàmuabộômđĩagiábangànUSD.Lạicótaychơichuyênnghiệpmuacảcânđểcânđầu“tết”,nặngquátốcđộbịchậmlại,nhẹquáđĩabồngbềnh,dovậycânđầu“tết”đểbiếtđầunàycóphùhợpvớitiêuchuẩnkỹthuậtkhông.Nếungườikhôngchuyêncóthểdùngmáythổitócthìdânchuyênnghiệpkhôngthểkhôngcómáyrửađĩa,íttiềnthìmuamáyĐàiLoanhaySingapore,cònnhiềutiềnmuamáyxuấtxứchâuÂu.Kimmáydẫuđượclàmbằngthạchanhnhântạonhưngmộtngàynghehaiđĩathìchínthángbuộcphảithaykim.GiákimbìnhthườngkhoảngmộttriệucònkimtốtgiáhaitrămUSD.Đểngheđượcđĩabảymươitámvòng/phúttrênmáydâycót,đạodiễnCaoMạnhphảinhờmuaởchâuÂuvìvẫncònnhàsảnxuấtloạikimcổlỗsĩtrônggiốngnhưđinhguốc,phảimuahaitrămchiếctrởlênhọmớibán.Đólàchưakểmuốnnghechothậtsướnglỗtaivàcảmnhậnđượccảtâmtrạngcủacasỹphảiđầutưloa,tăngâmvàphòngnghesaochokhôngbịvangmàcũngkhôngtiêuâmquámức.

TheoôngNinh,ngườiđượcđánhgiálàthẩmâmtốt,amhiểuvềâmnhạcvàhiệncungcấpđĩachorấtnhiềungườichơi,thì:“Cáchđâychụcnăm,sốngườichơiđĩathanởHàNộikhôngnhiều,nhưnghiệntạiHàNộicóhàngtrămngười.Trongsốđócórấtnhiềungườichơichuyênnghiệp.Thúchơiđĩathankhôngchỉmanglạithẩmmỹlànhmạnh,trongsángởtrìnhđộcaomàcòngiúphọgiảitỏađượcnhữngcăngthẳngtrongcuộcsống,vốnlàsảnphẩmcủaxãhộicôngnghiệp”.CònnghệsỹTiếnĐạtdựđoán:“Sẽcónhiềungườichơiđĩathanhơnvìtìmkiếmsựtrungthựcvàmộcmạcđâuphảidễ...”.

12.CHUỒNGCỌPTRONGPHỐTrướcnăm1954,trừnhữngxómlaođộng,cònlạicácgiađìnhsốngtrongnộithànhkhông

quáchậtchội.Ngày10-10-1954,cánbộ,đoànthểvàhàngvạnbộđộivềtiếpquảnThủđô,ngườiđônglên,thiếuchỗởvàthếlàcóchủtrươnglàmnhàtạmchocánbộ.Năm1956,nhữngngôinhàcấpbốndiệntíchchừngmười-mườilămmétvuôngxâytườngđơn,lợpngóiđượcdựnglênnhanhchóngcùngbếp,bểnước,vệsinhthùngdùngchungởbờsôngHồng.Kháiniệmnhàtậpthể,khutậpthểrađờitừđây.BêncạnhnhàtậpthểcủakhốicơquanTrungương,haikhutậpthểvớinămbẩychụcdãydànhchonhữngngườilaođộngHàNộiđãđượcxâydựngtạingõMaiHương(quậnHaiBàTrưng)vàAnDương(quậnBaĐình).CảhaikhunàyđềubịnémbomkhiMỹđánhphámiềnBắcbằngkhôngquânnăm1972.Nhữngdãynhàđổnátđượccáctỉnhxungquanhgiúpđỡdựnglạibằngtrenứa,máilợplácọ.Banđầusốnhânkhẩuítnênsinhhoạtkháquicủ,nềnếp,rồingườiđônglênkhinhiềuhộđưachamẹ,anhemtừquêra,lạikhôngcăndặnvềnếpsốngvănminhđôthị,khiếnkhutậpthểdầntrởnênnhếchnhác.Mùahè,nướcmáyrirỉnhưbòđái,vìaicũngmuốnnhanhnênđẻrathóigianlậnkhixếphàngdẫnđếncãicọ,mâuthuẫn.

Câu“chachungkhôngaikhóc”làvôcùngđúngđốivớinhàtậpthể.NhàtậpthểtheomôhìnhchủnghĩaxãhộiđầutiênởHàNộicólẽlàkhuNguyễnCôngTrứ,vốntrướcđólànghĩađịađượcdidờivàonăm1958-1959.HaidãycaobốntầngtừphốNguyễnCôngTrứkéođếnchợTrờinhanhchóngmọclênradángmộtkiểukiếntrúcmới.Mộtđơnnguyêncóhaicầuthangvàmỗitầngcóhaibếp,nhàtắmchungchocáchộđượcxâytừnăm1960-1965.Diệntíchmộtphònglà23,8métvuôngnênchỉcócánbộtrungcấpcógiađìnhmớiđượcchianguyêncăn,còncánbộcấpthấphơnsốngđộcthânthìhaiđếnbangườiởmộtphòngvàtỷlệởchunglànămmươimốtphầntrăm.Cóngườilấyvợphảingănbằngcót,thậtbấttiệntrongsinhhoạtvợchồngson.Ngaycảnhànguyêncăncũngvẫnphảilàmgácxép,dochiềucaothấp,gácxépchỉcáchtrầnchừngnửamétnênkhôngthểngồithẳnglưng.Vợchồngmâuthuẫnchỉnằmcãinhau,ainóngnẩyngồidậylậptứcbiêuđầu.ỞkhuNguyễnCôngTrứ,ngườitathấyrõkiếntrúcchịuảnhhưởngnặngnềcủamôhìnhpháttriểnxãhội.ĐâylàsựthayđổilầnthứtưvềnhàởHàNội,từnhàlá,sangnhàống,đếnnhàcókiếntrúcPháp.TiếptheolàxâythíđiểmkhuKimLiênbằngphươnglắpghéptấmnhỏ.Chỉtrongvònghainămrưỡiđãđưavàosửdụngđượchaimươihaidãybốntầngvớidiệntíchxâydựnglà17.350métvuông.Nhàcóhànhlangởgiữahoặcmộtphía.Chỉcánbộcấpvụ,cụcmớiđượcchiacănhộhaiphòng,còncánbộcấpphòngchỉđượcmộtphòngở,bếpvànhàvệsinhdùngchungnhau.Diệntíchmỗiphòngrộngmườitám-haimươitưmétvuông.Vìdùngchungkhuphụdẫnđếnđiềukiệnvệsinhkém,mứcđộônhiễmởlốivàoluôngiatăng.

Từnăm1970đến1975vànhiềunămtiếptheo,mẫunhàởlắpghéptấmlớnđượcđưavàoxâydựngởcáctiểukhuKhươngThượng,TrungTự,GiảngVõ,VĩnhHồ,ThànhCông,...Cănhộđãđượctổchứchợplýhơnvớidiệntíchphòngởtươngđốithíchhợp(thườngcóhaiphòngvớitổngdiệntíchtừhaimươitưđếnhaimươitámmétvuông),cóbếpvànhàvệsinh.Tuynhiênnhàcóngườiquađờithìthậtkhóđểđưaquantàivàotrong,nênphầnlớnphảiđểquantàiởsânchungtầngmột.Mặtkhác,vìcóhànhlangchạydọcbêncáccănhộnênchưabảođảmđiềukiệnyêntĩnh,cáchly,muốnvàonhànọphảiđiquatrướcmặtnhàkia.SaunàymớicóthêmmẫunhàđơnnguyênvớibốncănhộmộtcầuthangđượcxâydựngởkhuBáchKhoa.Lúcbấygiờ,doyêucầuưutiênlàxâygấpđểgiảiquyếtchỗởchocánbộ,côngnhânviênsonglạitheođúngphươngchâm”thíchdụng,tiếtkiệm,vữngchắc,hợpvớimỹquantrongđiềukiệncóthể”,chonênyêucầuvềthẩmmỹchưađượcchúý.

Nhữngkhốinhàlắpghéptậpthểgiốnghệtnhauvềbốcục,khônggiancủaquầnthểđơnđiệuthườngchỉdùngkiểusắpxếpsongsong,chạydọctheocácđườngtrục.Vàđiềudễnhậnthấylàđầutưxâydựngkhôngđồngbộ,hạtầngkỹthuậtvàhạtầngxãhộikhôngđầyđủcũngnhưchấtlượngxâydựng,chấtlượngvậtliệuvàtrangthiếtbịđềurấtkémnênchónghưhỏng

vàxuốngcấp.Xâydựngkiếntrúcdườngnhưcũngnhấtquántriệtđểnguyêntắccôngbằng,nêndiệntíchcáccănphòngđềubằngnhau.ÔngTrầnHoànkhicònlàTrưởngbanTuyêngiáoThànhủy,đượcmộtcănhộởkhuTrungTự,làmBộtrưởngBộVănhóavẫncònởđâymộtthờigian.

ỞkhuBKimLiên,thìhaihộchungmộtbếpvànhàvệsinh.Vìthờiđóđunbằngmùncưa,dămbàohaycủinênngườitathiếtkếốngkhóitừtầngmộtlênnóc.Đếnđầu1970mớithaycủibằngdầuhỏa.Vệsinhchungquábấttiệnvìđivệsinhđâucógiờnào,nóthíchrathìphảichonóravàlúcấymàcóngườithậtphiềntoái.Nhàkhôngcóngườicònđivàobônhưngcóconcáithìôngbốcứđirađivàođánhtiếng.Nhưngcáibếpchunglạicócáihay.Nhànàyăngìnhàkiabiếtvàngượclạinhàkiaăngìnhànàycũngbiết.Nếuănngonliêntụccóthểbịhàngxómbáocáochotổchứccơquan.Nhưthếbịghimộtdấuhỏinênkhôngaidámnhậnquàbiếuhaythamnhũng.

Nhàhẹpnênmuacáigìcũngphảinhỏnhỏ,xinhxinh,cánhthợmộcHưngYênđãnghĩrađóngbộghếcóthểkéoralàmthànhgườngngủ.Còngườngbạtthìhầunhưnhànàocũngcó.Saunăm1975,nhiềungườiđimiềnNammuađượcxemáy,đithìsướngnhưngđêmvềmuộnthậtphiềntoái.Khôngbiếtgửiởđâu,vìkhôngailàmdịchvụchogửixe,dắtlênthìnặng,chonổmáyhàngxómphêbình,thếnêncóđiđâucũngmauchóngvềsớm.Năm1987,banquảnlýcũngnớilỏngquichế,cáchộbắtđầuchiacháckhuphụ,nhàlấybếp,nhàlấykhuvệsinh,mởhaicửaravàoriêngchấmdứttìnhtrạngchungđụng,nguồngốcgâyrarắcrối.Ởcáckhulắpghéptuyriêngnhưngdoquáchật,nhàđôngngườiphảichiabữacơmvốnlàcơhộigặpnhauduynhấttrongngàycủacácthànhviêntrongnhàralàmhai,balầnăn.Rồinhàtầngmộtlấnrađấtcôngđằngtrước,phíasau.Nhàtầngtrênkhôngcóđấtthìlấnrakhônggianbằngcáclồngsắtmàngườitagọilàchuồngcọp.Aicũngbiếtnguyhiểm,songmặc.Thờikỳkhókhăn,nhiềunhàdồnchỗởđểnuôilợn.Lợnốmlohơnngườiốm.Mùiphânnồngnặccănphòngnhưnglâucũngquen.Nhữngthứlợnthảira,cámănkhônghếttốngcảxuốngốngthoátnước.Cốngtắc,chẳngsao,tậpthểmà!

Bâygiờcáckhutậpthểvẫntồntại.KhuNguyễnCôngTrứ,VănChương,KimLiênB,...códựánxâytậpthểkiểumớinhưngchuyệnkhôngdễdàng.Nguyhiểm,sậpxệ,nhếchnhácnhưnggiámộtcănởnhữngkhunàykhôngrẻchútnào.

13.TỪXETAYĐẾNXÍCHLÔTrảidàiquacáctriềuđạiphongkiến,phươngtiệnđilạicủavualàvoi,làkiệu.Củaquanlại

làngựa,kiệunhưngkiểudángkhôngđượcphépgiốngvua.Cònphươngtiệnkháclàvõng,vìthếcócâu”võnganhđitrước,võngnàngtheosau”.Vớidânthườnglàđibộ.Tuynhiêncònhìnhthứckháclàcáng.Cánglàmiếngvảigaidàichứnghaiméthai,trêncómiếngvảichenắng,cólỗxỏđònđểbốnngườikhiêng.Lúcmỏi,ngườitrêncángcóthểnằm.Cólẽđâylàphươngtiệnmangtínhbóclộtdãmannhấttronglịchsửcácphươngtiệngiaothôngthếgiới.

ClaudBourrin,mộtnhânviênthuếtừnglàmởSởthuếBắckỳhồiđầuthếkỷXX.BourrinđitừBắcvàoNambằngcáng.Khôngchỉđànôngmàđànbàcũnglàmcôngviệcnặngnhọcnàyvàthỉnhthoảngđểtrảthù,cáccôthayvìnóimờiquanlớn,lạichệchsang”mờiconlợn”rồicườirúcríchvớinhau.HồikývềHàNội1883-1885củacôngsứBonnal(Bonnal-AuTonkinnotesetsouvenirs-ỞBắcKỳ,ghichépvàkỷniệm-xuấtbảntạiHàNội1925),kểrằng,trongmộtchuyếnđiNhật,ôngđemvềhaichiếcxetayDjinnrickshas(poussepousse-xetaykéo),mộtchiếcđểdùngcònchiếckiatặngTổngđốcNguyễnHữuĐộ.Sauđó,thuộccấpcủaôngsaingườilàmgiốngnhưthếđểhọdùng.NhữngngườichâuÂuởHàNộicũngbắtchướctheođểdùngriêng.Đólàchiếcxehòmcósànđểngồicaohơntrụcbánhxe,bánhxebằngsắt,lúcđóđườngxáHàNộivẫnlổnnhổngạchđá,duynhấtchỉcóphốPaulBerts(TràngTiềnngàynay)trảiđárămnênrấtdễlật.ContraiNguyễnHữuĐộlàPháitừngbịlậtxengaytrênphốHàngGai.Dùcótiếngkêulóccócnhưngdùsaoxetayđãgiảiphóngchođámphukhiêngcáng.Sựxuấthiệncủaxetaydẫnđếnmộtsựkiệnquantrọng,côngsứBonnalđãchophábỏcáccổngcùngnhữngcánhcửavuôngnặngtrịchmàngườiHoadựngnênởcácphốhọsinhsốngnhằmngăncáchvớikhungườiViệtđểxetaycóthểravàodễdàngmàkhôngsợtainạn.NhucầudùngxetaytăngcaolàmviênquanthuếđãnghỉhưulàLenevennhậpxetừNhậtvàHồngCôngvềchothuêvàtrởnêngiầucó.Nhữngnhượcđiểmcủaxekéotayđượccácnhàsảnxuấtcảitiến,chỗngồithấphơnhaibánh,códùchenắngvàngườitathaybánhsắtbằngbánhcaosuđặcnênđiêmhơn,nhẹhơn.Năm1890,côngtyVerneuiletGravereandởphốRialan(naylàPhanChuTrinh)đãsảnxuấtcảxebánhsắtvàxebánhcaosu,loạibánhsắtđượcbánvềcáctỉnhlâncận.

Việcmởmangcáctuyếnđườnggiaothôngđượcchínhquyềnthànhphốlàmkhánhanh,tínhđếnngày1-1-1902,HàNộicónămmươihaikmđườngtrongđóhơnmườikmđãrảiđávàđâylàyếutốlàmtăngnhanhchóngsốxekéo.Theobáocáo,thôngquaquyếttoánthuếdoBaillekýngày10-1-1902,sốtiềnthuếxetaythànhphốthuđượcnăm1897là26.530đồng,năm1898là32.165đồng,năm1899là40.450vànăm1901là43.370đồng.Trướcđóngày15-3-1892,TrúsứChavassieuxkýmứcthuếmộtnămchomộtchiếcxetaylàsáumươiđồng,nhưvậynăm1897có442xe,đếnnăm1901,HàNộicótới728chiếc.Thuthuếtừxetaycòncaohơnhailầnrưỡithuếđánhvàolòmổvàkémtíchútthuếchợ.ChothuêxetayphấtnhanhnênnhiềuchủngườiViệtlaovàomởhiệuvàsảnxuấtnhưHữuTamĐồngởHàngBuồm,NguyễnHuyHợiởphốHàngChiếu.

NgồixetaybanđầulàngườiPháp,côngchức,nhàgiầuvàmeTây,vìthếcáccongáinhàlànhkhôngdámđixenàysợthiênhạnghĩlàmeTây.Mãisau,cáccômớisửdụngmàcũngchỉđixebánhsắtđểphânbiệtvớiđámmeTâychuyênđixebánhcaosu.KhibưuđiệnHàNộimởdịchvụbưuchính,bưutánhậnthưtừtrungtâmlàcóxetayđưađicácphốgiaothưtừ,côngvăn.NhàbáoPhạmQuỳnh,chủbúttờNamPhong(1915-1943)lúcnàocũngngồitrênchiếcxetaybóngnhoángđếntòabáo.Thờigianđầu,phuxeănmặcnhưlínhtriềuđình,quầntúmống,độimũ,khixeraquánhiềuvàphuxephầnlớnlàởquêra,tiềnthuêxehàngngàycònkhónóigìđếntiềnmayquầnáonênquầnáophuxenhưquầnáocủalínhtriềuđìnhdầnbịbỏ.

TheothốngkêcủatạpchíNature,trongsốphươngtiệnqualạicầuLongBiêntrongnăm1925thìxetaychiếmvịtríđầubảngvới1.184lượt,thứhailàxeđạpvới344lượtvàthứbalà

ôtôvới249lượt.KếtquảđóchothấysốlượngxetaypháttriểnquánhiềuvàNaturechỉđíchdanhxetaylànguyênnhângâytắcnghẽngiaothông.Nhữnggiađìnhgiầucómuaxeriêngvànuôiphuxetrongnhàphụcvụchocôngviệcgiađìnhnhưđưatrẻconđihọc,đưabàchủđixemháthaymuasắm.Đầunhữngnăm1930,giaothôngcôngcộngđãcóôtôkhách,xeđiệnđãmởtớiNgãtưSở,bệnhviệnBạchMai,ngãtưMơvàphíaBắcđãlêntớiYênPhụ.Sốxeôtôconcũngtănglênđángkể,đặcbiệtlàxeđạp.Thếnhưng,sốlượngxetaylênvẫnlêntớigầnbangànchiếc.Phuxevấtvảnhưngthunhậplạikhôngđánglàbao,họbịcácnhàchothuêxeănhết.Từphuchuyênnghiệpthuêcảngàyđếnkẻlàmthêmchỉthuêvàitiếngvàđềuphảitrảtiềntrước.Trảxechậmvàiphútcũngbịphạt,vaquệtphảiđềnnênnhiềuphuxechạyquanhnămtrảkhônghếtnợ,bởichủxeđưaramứcđềnquácao.Năm1931,mộtphuxeđangchởkhách,đuốisứcđãgụcchếtngaygiữađường,báochíđưatinvàlàmnhàbáoTamLangrungđộng.

TamLangtênthậtlàVũĐìnhChí,ôngsinhngày26-3-1900,trongmộtgiađìnhcôngchứcởHàNội,họcsưphạmdởdangsauđóđiviếtvăn,làmbáo.ÔngbắtchướcnữnhàbáoPhápMaryseChoisy,ngườitựkhoácvàomìnhthânphậnmộtconđiếmđểtrảinghiệm.TamLangthuêxecủacácchủkhácnhaulaorađườngkiếmkhách.Nhiềukhiôngchạycảđêmđểcócảmgiácthậtcủakiếpphuchuyênnghiệpnhọcnhằn,khốnnạnthếnào.ÔngkéoxeđếnphốLôcốtBắc(phốcónhiềuphụnữcóchồnglàlínhvàsỹquanPhápđóngtrongthànhnêndânphuxegọilàphốvợTây-naylàPhóĐứcChính)chầuchựcchởvợconhọđichợ.ÔngcũnglănlộnởxómBãiCát(khuvựcAnDươngvàPhúcXábâygiờ)rồithuênhàđểtìmhiểubởixómbờsônglànơitậptrungrấtđôngphuthuêtrọvàthườngxuyênphảivaynặnglãiđểtrảtiềnthuêxe.Ôngcũngtậnmắtchứngkiếncóphuchết,đámtrọcùngkhôngbiếtchônởđâu,vìkhôngcótiềnmuađấtnênđànhvùixuốngdảicátvensôngHồngđểrồinướcdânglêncuốnxácđi.Vàrồivợhọđẻconkhônglàmđượckhaisinh,ngườilớnkhôngchứngminh.PhóngsựđiềutraTôikéoxeđượcđăngtảitrênHàthànhngọbáonăm1932đãthứctỉnhnhữngngườicólươngtâmtrongxãhộilúcbấygiờnhưngkhônglàmđộnglòngđámcaitrị.

TuynhiênchuyệnphuxebanđêmchởTâysayđưavàocácngõtốitẩnchomộttrậntơibờirồilủimấtkhôngthấycótrongphóngsự.

DướibútdanhNguyễnBáchKhoa,TrươngTửucóbàibìnhtrênbáoLoa,ôngviết“TôikéoxelàquyểntiểuthuyếttảchângiátrịnhấttrongvănhọcViệtNamhiệnđại,bởilẽTamLangđãthugópchấtliệusốngcựckhổ,nhọcnhằncủaphuxekéo,tácgiảbiếtloạibỏnhữngđoạnkịchtráhình(détailsmélodramiques)đểlàmgì?Đểnhìnrõtrongcặpmắtsâuhoắmnhưhaicáilỗđáoởchiếcđầulâu,anhtađểrơixuốngđấtmấygiọtnướcmắtkhôkhannhưphalẫnmáu.Nhữngtìnhtiếtấytạothànhcuốntiểuthuyếtbởiôngcótrítưởngtượngcủamộtthisĩ,ôngcó(sự)bìnhtĩnhcủamộtnhàbáo-vớibađứctínhnày,ôngcóthểtrởthànhmộtnhàvănđạitài...”.CònHoàiThanhviếttrênTiểuthuyếtthứ7,”Tôikéoxe”vẫnlàtậpphóngsựgiátrị.Tácgiảđãlàmchotanghethấynhữngđiềuởngaytrướcmắtta,bêntaita,màtakhôngnghethấy...”.Phuxekéocũngtrởthànhđềtàichocácnhàvăn,truyệnngắnNgườingựa,ngựangườicủaNguyễnCôngHoanđăngbáolầnđầutiênvàonăm1932gâyrasựthươngcảmchongườiđọc.KhôngchỉxótthươngthânphậnconngườimàNgườingựa,ngựangườilàlờitốcáochếđộ.

Mườinămsau,kểtừkhiTamLangviếtphóngsựTôikéoxe,HàNộikhôngcònbóngdángmộtchiếcxekéonào.NgaysaukhinướcViệtNamdânchủcộnghòarađờingày2-9-1945,mộtsắclệnhxóabỏxetayđãđượcbanhànhchấmdứthoàntoànphươngtiệnbóclộtsứclaođộngconngườisaunửathếkỷtồntạiởViệtNam.Năm1943,mộtngườiPhápđãnhậpvàoHàNộimộtphươngtiệnhoàntoànmớimẻ,lạlẫm:CyclopousseOmic.NgườidânđọctheophiênâmtiếngPháplàxíchlô.Chiếcxecóbabánhcaosu,chỗngồithấpnênkhôngsợlậtngườichởngồiphíasauđạpnhưxeđạp.DùgiámỗichiếckhoảngbảynghìnrưởitiềnĐôngDương,mộtmóntiềnkhônghềnhỏlúcbấygiờnhưngngaylậptứcnóđượccácnhàkinhdoanhđặthàngvàkhôngítcánhânmualàmxegiađình.Phươngtiệngiaothôngnàycóưuthếhơnhẳnsovớixekéobánhsắt,bánhcaosuhoặcxengựabởicơđộnghơn,đilạithuậntiệnvàsangtrọng.Tuynhiên,nóđượcsảnxuấtchởngườiPhápnênkíchthướccồngkềnh,nặngnềđòihỏinhiềusức

lựcvàsửdụngcũngkhôngdễdàng.Thếnênnhìnchiếcxechởkháchtrênphố,cómộtchàngtraimuốncảitiếnlại,đólàPhạmXuânTuất.

Nhữngnăm1930,phốPhùngHưnglànơitậptrungcáccửahàngsửachữa,buônbánđồcơkhínhậpkhẩutừPháp.ÔngnộiPhạmXuânTuấtnguyênlàthợrènlàngVânCanh(HoàiĐức,HàNội)lậpnghiệpởphốnàybằngcáchmởmộtcửahàngcơkhítạisốnhà173đểrènnôngcụ,dao,cuốc...Dolàmtốt,côngrẻnênuytíncủacửahàngtăngdầntheothờigian,sảnnghiệpcũngdầnsinhsôi.Hàngchụcnămrònglàmnghề,cụtranhthủtruyềnnghềchocontrai.Giađìnhmỗilúcphátđạthơn,cóvốn,cụmởmộthãngchuyênxâydựng,sửachữaôtôlấytênlàPhúcLong.BốôngTuấtlậpriêngmộtxưởngcơkhí,chỉlàmcửahoa,cửaxếp.Khôngthôkệch,nặngnề,cửahoa,cửaxếpcủahãngPhúcLongkhôngcóbấtcứmốihànnào.Cácthanhthépkếtnốibằngmộngvàđinhtán.NhữngsảnphẩmthủcôngnàytrởthànhmặthàngtiêuthụmạnhvàhiệnvẫncóthểtìmthấytạinhiềubiệtthựcũởHàNội;chẳnghạnnhưcánhcổnghộiHợpThiện(phốLêTrực,naylàUỷbanNhândânphườngĐiệnBiên).Mườilămtuổi,PhạmXuânTuấtđượcchakèmcặpnghềvàcungcáchquảnlí,nhữngmongsaunàytrôngcoivàpháttriểnsảnnghiệp.Năm1948,ôngđánhliềuxinchatiềnđểmuamộtchiếcxíchlôvềmàymò.Dỡtungchiếcxe,ôngnghiêncứutỉmỉtừđộcong,uốncủakhungxe,vậtliệusảnxuấtđếnđộbềnvàtínhnăngcủatừngchitiết...Từđó,trongđầuônghìnhthànhmẫuchiếcxíchlôHàNội.RồiôngtìmđếnhãngsảnxuấtxeđạpPéc-xêcủaPhápđặtmộtsốloạiốngthéplàmkhungvìđâylàbộphậnkhólàmnhất.

Ngoạitrừsămlốp,xích,lípkhôngtựsảnxuấtđược,cònlạicácbộphậnkhác,PhúcLongtựlàmlấy.Trọnglượngchiếcxenhẹhơn,kíchcỡgọnhơnnhưngvẫnbảođảmđộantoànvàkhảnăngtảitrọng.Hãngbắtđầulắpráp,sảnxuấthàngloạt,giámộtchiếcxíchlôPhúcLongchỉbốnnghìnrưởi.NhiềunhàchothuêthấyxePhúcLonghơnhẳnxenhậpvề,màkỹthuậtvàgiácảlạirẻđãđếnđặthàng.Trungbìnhmỗitháng,hãngbánđượcmộttrămcái.Dầndần,xíchlôPhúcLongđộcchiếmthịtrườngHàNội,sauđólàcảmiềnBắc.LàmănlớnkhiấycónhàĐứcÂm,chủrạpĐạiNam,ĐứcKimhaynhưMỹCựởSinhTừ(phốNguyễnKhuyến),Sinh(TriệuViệtVương),ôngNhànởphốHuế,...đềuđặthàngcủaPhúcLong.Nhữngôngchủnàycóđộiphuchạykhoán,lạicóngườilàmthêmthuêtheongàyhoặctheogiờ.XíchlôPhúcLongđãtrởthànhphươngtiệngiaothôngphổbiếnnhấttrênđườngphố.Mộtsốnhàcócủa,chẳnghạnnhư“sếp”củagaHàNội,ChánhcẩmbốtHàngĐậuđặtlàmxeriêng.Loạinàygọilàxenhà,đượcchauchuốttừkhung,vànhđếnghếngồi...Tấtcảđềumạsángchoang,sangtrọngvàlịchlãm.

KểtừkhixíchlôPhúcLongxuấthiện,CyclopousseOmicgầnnhưnằmbẹp,chủnhậpxenàycaycúnhưngđànhchịu.TuychiếmđượcthịtrườngsongôngTuấttiếptụccảitiến,xeđượclắpthêmđènđểđibanđêm.Trụcgiữađượcnânglênngangbằngtrụcsauđểngườiđạpkhôngmấtnhiềusứckhichởkháchđườngdài.LúcPhúcLonghưngthịnhnhất,mộtvàinghiệpđoànvậntảiphíaNamcũngrađặt,trongđócóđơnhànghơnmộttrămchiếccủaHãngbảohiểmxehơiNguyễnQuốcKỳ.Thấysảnxuấtxenàykiếmănđược,chủhãngĐứcKýởphốHàngThiếc,PhanLạcTyởphốHàngBôngcũngtựsảnxuấtdùPhúcLongđãlàmchủthịtrường.XíchlômangthươnghiệuPhúcLongnổiđìnhnổiđámmộtthờiđãđượcghilạitrongvănkhốcủaSởLưutrữLịchsửParis.

Năm1954,HàNộiđượcgiảiphóng,cánbộtừchiếnkhuvềkhôngaidámđixíchlô.Cóanhbộđộitayxáchnáchmang,mồhôinhễnhạivẫncúiđầubướckhôngdámnhậnlờimờicủabácxíchlô.Trongconmắtcủahọ,xíchlôlàmộtkiểungựangười,sảnphẩmcủathựcdân,đixíchlôlàmấtlậptrườnggiaicấp.Aicóviệcrấtcầnthìchạybộ.Mọingườiđộngviênnhaucốgắngchịuđựngchỉmươi,mườilămnămlàThủđôsẽcótàuđiệnngầm,tàuđiệnbánhlốp,xebuýt,tắcxicáckiểuchạynhưmắccửi.HãngPhúcLongkhôngsảnxuấtxíchlônữavàôngchủtrẻđangđầykhátvọngbỗngtrởthànhthợmộtxínghiệpcơkhí,chuyênlàmnồihơi...Năm2006,ôngsốngtrongngôinhàtềnhtoàngởngõ82phốKimMã.Ngàytrước,nhiềunhàxungquanhkhuvựcnàylànhàcủagiađình.Giacảnhmỗilúcmộtkhác,ôngbándầnlấytiềnsống.Ngaysânxéocửaravào,mộtbộmáytiệnhangỉđượcchechắncẩnthận.Saubaonhiêunămgắnbó

vớinghề,giờônggiữlạilàmkỷniệm.Nhiềungườihỏimuanhưngôngkhôngbán.

Nhữngnăm1970,dothiếunguyênliệu,domuốngiảmgiáthànhvàcũngthấykhôngcầnthiếtphảiđẹpnêncáchợptácxãđã”gióng”nhữngchiếcxíchlôthôkệch,xấuxíthuaxaxíchlôPhúcLong,cóhơnchănglàhọthêmhaimócởđầuxeđểkéokhilêndốc.Thờibaocấp,đạpxíchlôchủyếulàngườiquê.TốitốihọđậuxedướimáihiêncủaBáchhóaTổnghợp,Báchhóasố5NamBộ,KháchsạnThốngNhất(naylàMetropole)...thànhtừngtốp.Mấychữkháchsạn“ĐờLaHiên”từhọmàra.Trướckhingủ,baogiờhọcũngloayhoaytìmchỗgiấutiềnvìsợbịtrấnlộtchodùhọbiết“đồngtiềnliềnkhúcruột”.Mùahè,dânxíchlôthườngghếchxebênđàiphunnướcởvườnhoaConCócrồicởitrầnratắm.Họdùnglonsữabòlàmgáo.Cũnggộiđầuchỉcóđiềukhôngcóxàphòng.Mấybáccũngvòluônquầnáotrongbểnướcvàphơitrênghếđá.Tronglúcchờkhô,cácbáccởitrầnmặcquầnđùingồihútthuốclàovàtánphétvớinhau.LạicóngườichoxeápvàoméphồHoànKiếm(đoạntrônggiữxemáyôtôĐinhTiênHoànghiệnnay)xuốnghồtắmtựnhiênnhưaolàngmặcdukháchqualại.Mùađông,vàonhàtắmcôngcộngthìxóttiềnnênnhiềubácđánhxevềquêtắm,tiệnthểgặpgỡmẹđĩ.

Đạpxíchlôlànghềvấtvả“ráomồhôilàhếttiền”nhưngnólàlựachọncủanhữngngườiởthànhphốđicảitạovề,vănhóathấpkhôngđủđiềukiệnđilàmcôngnhân.Tronglúctụbạvớinhau,mỗingườimộtcâu,họđãxuấtbảnmiệngXíchlôca

Vìcuộcsốngđóirách,túngthiếu

Vìcuộcsốngđóinghèonênxácxơ

Nêntôiphảiđiđạpxế(xích)lô

Tuynhiên,đạpxíchlôchởthựcphẩmhaybiahơithìlạilànhất,vìkhôngchỉkiếmđượctiềnmàkhốingườiphảinhờvả.Mộtngườichuyênchởbiahơithờibaocấpnaythànhtỉphú,đólàôngNguyễnHữuĐường.ÔngĐườngđibộđộinăm1975,xuấtngũnăm1979.Năm1981,ôngxinđượcmộtchânchởbiađếncáccửahàngchoCôngtybiaHàNội.Tíchlũyđượckhoảntiềnkhakhá,ônggiãtừxíchlôthànhlậpnhàmáysảnxuấtbiahơi.Làmăntấntới,ôngnhậpdâychuyềnsảnxuấtbiachai.Nhậnthấycáccơsởlàmbiađềunhậpmalt(mộtloạinguyênliệuđểsảnxuấtbia),ônglạihuyđộngkhoảnghaitrămnămmươitỉđồngxâynhàmáysảnxuấtnguyênliệunày.NếuaicódịpđiquađườngHoàngQuốcViệtsẽthấytòathápđôiHòaBìnhcaohaimươimốttầng,đólàcủaĐường“xíchlô”.HàNộicócụgiànăm2004trònmộttrămtuổivẫnđạpxíchlô.ĐócụPhạmQuangGiáng.CụGiángquêQuảngNam,tậpkếtraBắcnăm1954cùngvớimườimộtngườicon,vìvợcụđãhysinh.Cụthamgiaquânđộirồibịthương.Khiđangđiềutrịtạibệnhviện108,mộtngườibạnvàothăm,đicùnglàcôemgái.Lúcấycôgáimớingoàihaimươinhưnggặp”anhGiáng”thấyxốnxang,dầndàcôquímếnngườiđànônggàtrốngnuôicontuổi“trithiênmệnh”.Contraicảbiếtchuyện,nhưngtưduyrấtthoáng“conchămchakhôngbằngbàchămông”.Raviệnvàthếlàhọthànhvợthànhchồng.RồicụchuyểnngànhlàmnhânviênđạpxíchlôchởbiacủaNhàmáybiaHàNội.Nghỉhưu,PhòngLaođộng-Thươngbinh-XãhộiquậnBaĐìnhgiúpđỡbằngcáchcấpchocụchiếcxíchlôđểcụthêmthunhậpvìnhàđôngconmàcụlạicònsứckhoẻ.Cụtiếptụcnhậnchởbia.Hếtbaocấp,cụxoayrachởkhách.Khoảngnhữngnăm1990,cụquyếtđịnhdùngchiếcxíchlôbiểnsốXL172-04đithămconcháu.ChuyếnđikéodàinămthángtừBắcvàoNamvìcụcómộttrămhaimươitámcháuchắtsốngrảirácởcáctỉnh.

Năm1991,cảHàNộicókhoảngmộtnghìnnămtrămchiếcxíchlô.Năm1996,thựchiệnNghịđịnh36/CPcủaChínhphủ,xíchlôbịcấmlưuhànhvìcái“tội”làmtắcnghẽngiaothông.Cácđồncônganchấtđầynhữngchiếcxebabánhhangỉ.Từđấykhôngcònkháchsạn“ĐờLaHiên”.Giờchỉcònxíchlôdulịch.Họthuênhàtrọchứkhôngquăngthânvàogióbụinhưthờibaocấp.Xíchlôcũngtrởthànhđềtàichobáochívàvănhọcthờinay.Cómộttruyệnngắnkháhayđăngtrênmộttờbáo,đạikháihaichaconnhàkiachỉcómộtchiếcxíchlô,họsốngtrongmộtcănnhànhỏhẹpvàtồitàn.Nếungườichađạpngàythìconđạpđêm.Chađạpđêmthìcon

đạpngày.Ngườichađãcaotuổicònanhcontraimớingoàihaimươi.Mộthômcómộtcôgáicòntrẻsớmlỡlàngtìnhduyênđếnxinđượccưumang.Haichaconkhôngnỡtừchối.Khingườichađilàm,côgáingủvớianhcontrai.Khianhcontraiđilàm,côgáingủvớichaanh.Rồimộtngày,côgáicómang,ngườichathìnhậnđólàconcủamình,anhcontraicũngtranhgiànhđólàconanh,cuốicùngcôgáibếconbỏđi...XíchlôlàđềtàichođạodiễnViệtkiềuTrầnAnhHùnglàmphimXíchlô,bộphimđãđượctraogiảiphimhaynhấttạiliênhoanVenezianăm1995.

14.TỪXOABÓPĐẾNTẨMQUẤTTrongcuốnMộtchiếndịchởBắcKỳ(UnecampagneauTonkin-NXBParis1896),của

Hocquad,viênbácsỹtrongquânđộiPháp,đãmôtảHàNộivàBắcKỳnhữngnăm1882-1884,đoạnvềthợxoabóp,Hocquadviết”Bổtrợchoanhchàngcắttóc,lấydáytailàanhchàngxoabóp.Haianhchàngnàysốngcạnhnhaunhưđồngsựvàkháchhàngsẽđitừchỗngườinàysangchỗngườikiasaukhicạomặtvàlấydáytaithìđếnbướcđấmbóp,đóchínhlàchutrìnhvệsinhcủangườiAnNam.

Ngườithợđấmbópbắtđầutừkhuônmặt,ngườitadùngcácngóntayxoanhẹtrêncácvùngmặt,đinhẹnhàngquavùngmũi,sauđódaylớpdadướilôngminhiềulần,ấnnhẹngóntaydướidáitaichomáulưuthông.Rồianhtachuyểnsangtaycủakháchvặntừngkhớpchokêurăngrắc,xoabópcánhtay,thânngườivàchidướianhtaxoabópmạnhhơn.Cuốicùnganhtakếtthúcbằngcáivỗvàomácủakháchhàngkhiếnanhđangmơmàngphảitỉnhgiấcvớigiákhôngthểtưởngđược,cósáuđồngtiềnkẽm.HỡithợcắttócởPháp,cácôngnghĩgìvềnhữngngườithợAnNam?”.NhữngmôtảcủaHocquadlànghềxoabóp,vốnlàbàitrịliệulâuđờiởphươngĐông,tuycáchlàmcóvẻgiốngtẩmquấtnhưnglạikhôngphảitẩmquất.Nhưngtạisaohọlạihànhnghềcạnhnhau?Thậtkhócóthểgiảithíchchothỏađáng,nhưngcómộtthựctếlàthậpkỷđầutiêncủathếkỷXXởHàNội,bêncạnhthợcắttócđãkhôngcònthợxoabóp.

NhàthươngHàngBộtdomộtbàxơtênlàAntoineVacheron,từnglàmytátrongđộiquânviễnchinh,xâydựngvàonăm1907.TrướcđóAntoinelàngườicócôngmởphòngphátthuốcPhủDoãnthờikỳ1894-1902.NhàthươngHàngBộtthunhậntrẻbịdịtậtcủanhữnggiađìnhkhôngcóđiềukiệnchạychữa,thuốcmen,hoặcconhoangbịbỏrơi.Năm1922,nhàthươngnhậnnuôithêmmộtsốvợTâygiàvànhữngngườimùlòakhôngnơinươngtựa.Ngườimùlòađượcbốtrísốngởhaidãynhàtranh,mộtdànhchonam,mộtchonữ.Năm1926từmóntiềncúngcủacôTưHồng,ngườitachoxâymộtnhàthờcaovàđẹpngaytrongNhàthươnglàmphúc.Năm1930,nhàthờcắmthêmđấtởphíasau,xâynhàmởlớpdạynghềchođámtrẻ,làmvườntrồngrauvàtrồngcâyănquả.Khisốngườisốngbằngtâmphúcnhiềulênthìchínhquyềnthànhphốhỗtrợmỗitrẻbađồng.Sốtiềnđócộngvớisựgiúpđỡcủanhữngngườihảotâmsongvẫnchưađủnuôiănchosốngườicậynhờnơinàyngàycàngđông.Vàđểthêmkinhphí,tùytheosứckhỏe,nhàthờtìmviệcđểhọlàm.Đànbàtàntậtđượcdạyđanáo,móc,khâuvá,giặtgiũquầnáochohọcsinhtrườngdòng.Contrailớnlênđượchọcnghềlàmmộc,nghềdahaytrồngtrọttạikhuvườnphíasaunhàthờ.Duycónhữngngườibịmùlòakhôngphảilàmthêmvàhọchỉgiúpviệcvặtchocácxơ.Ănrồilạiquẩnquanhtrongkhuvựcnhàthờ.Khôngítngườikhitráinắng,trởtrờithânmìnhêẩmnhưngkhôngrõlàbệnhgìnêncácxơcũngkhôngbiếtchothuốcthếnào.TrongsốmùlòacómộtngườiđànôngHoakiềuquêQuảngĐông,biếtvàingónbấmhuyệtvàxoabóp.Khicóngườikêunhứcxương,đaulưng,mỏicơlà”chúkhách”bắtnằmúpbụngxuốnggiườngthựchành.Ngườiđượcbấmhuyệt,xoabópxongthấycơthểthoảimáilạidễngủnênaicũngnhờkhiến”chúkhách”mệtnhoài.Vàđểđỡmệt,”chúkhách”dạychomọingười.Thếlà,tốitối,ngườinàyxoabópchongườikia.Từnhữngđộngtácbanđầudo”chúkhách”truyềnlạidầndầnmọingười”sángtạo”thêmvàthếlàthành”bài”,đầutiênlàđấmlưng,tiếpđólàđùivàhaibắpchânrồibóphaitayrồiđầu.Làmchokêucácđốtsốngvàkhớptay,khớpchân.

Khánhiềungườihàilòngchấpnhậncuộcsốngdựavàolòngtốtcủanhàthờ,nhưngcũngkhôngítsốngườikhiếmthínháynáykhibiếtmiếngănhàngngàychohọcócảcôngsứccủacontrẻđượcnuôidưỡngtrongnhàthờ.Lạicóngườicònnghiệnthuốclàovànướcchè,nhữngngườinàythithoảnglạitrốnraphốxinkháchquađường.Biếtvậynhưng”lựcbấttòngtâm”.Mộthôm,Kiệt-mộtthanhniênkhiếmthị,bịducônđấmmùhaimắtphảinươngnhờnhàthờkểrằngkhimắtcònsáng,vẫnchứngkiếnnhữngconbạcthứcnhiềuđêmphờphạcthuêđámrỗiviệcđấmlưng,bóptay.Ngườiđầutiênhưởngứngviệcđikiếmtiềnbằngđấmbópchođám

cờbạclàQuang(saunàyôngQuanglấyvợ,vàsốngởphíasaunhàthờ,ôngmấtđâunhưnăm2005).Chờcácxơngủ,QuangtrèotườngtrốnrangoàilầnmòxuốngngãtưSởgạgẫmđấmlưngchođámđánhbạc.Đầunhữngnăm1930,nơiđâycònlàbãirác,nhiềungườivôgiacưdựnglềuquánsinhsốngvàmởcácchiếubạccòi.Nơiđâycũnglàchỗtụtậpcủadânanhchịmỗikhicảnhsátvâybắttrênphố.Thấyđấmlưngcũngđỡmỏi,họtrảchoQuangvàixu.Sau”thắnglợi”đầutiêncủaQuang,vàingườiđitheomongkiếmđượctiềnthuốcnước.Vàthếlàtốitối,nhiềungườitrốnđi,họchianhauracáckhuvực.CókẻxuốngấpTháiHàđấmchokháchhátcôđầu,lạicókẻraCốngTrắng(phốKhâmThiên)đấmchođámkháchlàngchơi.Tiềncôngnhậnđượctùytheongườitẩmquấthàophónghaykeokiệt.ÔngQuangkể,cólầnmộtkháchhátsĩdiệnvớicôđầuchoônghẳnhaihào,ngàyđóhaihàocóthểănxôitronghaimươibữasáng.

Năm1932,khicácnhàhátcôđầuởấpTháiHàbịtênTrầnTiến,mộtcườnghàoởđâypháđãchuyểnvềKhâmThiênmởnhàhátmới.Mộtsuấthátlàhaimươiđồng(lươngcôngchứclàbốnmươiđồng/tháng)nêncácnhàhátgiữchânkháchbằngcáchchocácđàohátvàđàorượumặcyếmhơhớvàcangợimóntẩmquấtnhưliềuthuốctiên.Thếlànhữngngườiđấmbópkhiếmthịcóđấtđểsống.Thấytựkiếmsốngđượcnênnhiềungườixincácxơrakhỏinhàthờ.Mấyngườichungnhauthuêmộtnhà.Banngàyquanhquẩntrongxómvốntoànngườinghèotạmcư,buổitốidòdẫmraphốcôđầuKhâmThiên,ngườithìragaHàngCỏ.CóanhmồichàiđượcembánquàrongđãthuênhàởriêngvàsinhconđẻcáiVềchuyệndântẩmquấtxủngxoảngxâuxèngvàmặcđồtrắng,ôngQuangkể,tuykhiếmthịnhưngôngnhanhnhẹnvàkhỏekhoắnbiếtcáchđấmlúcmạnhlúcnhẹ,nênbácsỹLiêmnhàởphốQuánSứthườngxuyêngọivàonhàđấmlưngchocụthânsinh.ThấyQuangbậnđồnâulúcnàocũngnặngmùi,nênôngLiêmtựángchiềucaorồiđặtmaychohaibộáodàitrắng,maythêmchochiếcmũ(giốngnhưmũ,áocủangànhy).Chothêmmấybánhxàphòng,ôngLiêmdặnđidặnlại”cómùihôilàgiặtđểngườitatẩmquấtmàphảibịtmũi”.MỗilầnQuangđếnnhàphảigọicửa,sẵncácnắpbiachaiHommel,ôngnhờphuxeđậpphẳngvàđụclỗrồixâuvàosợidâythépnhỏdặnkhiđếncửachỉcầnlắclắcxâuxèng,ngườiởsẽramở.LúcđầuQuangcảmthấykhôngtựnhiênnhưngsaucũngquen,vảlạithấysạchsẽnênkháchTâycũnghaygọithếlàtrởthành”quấtphục”.Anhemthấythếcũngbắtchước.NhữngnămHàNộibịtạmchiếm,ngườiTâyrấtthíchtẩmquấtnhưnghọkhônggọingườisángmắtvìsợhọlàViệtMinhnênchỉgọiđámkhiếmthị.

Năm1965,MỹbắtđầunémbommiềnBắctrongđócóHàNội.Khôngchỉcầuđường,bếnphà,trậnđịaphòngkhông,tênlửamànhàga,khudâncưcũngtrởthànhmụctiêucủamáybayMỹ,nênngườikhôngcónhiệmvụ,trẻemphảirờithànhphốsơtánvềcácvùngquê.Songdântẩmquấtvẫnbámtrụ,dùchiếntranhnhưngngườinghiệnmónnàyvẫncòn.Sơtán,ngườiquêđâucótẩmquất,mỏingườigắngchịulạikhôngtemphiếu,khôngsổgạolấygìbỏmiệng?Đirongmỏichâncũngkhôngcókháchgọivàonhà,nêncácbáctảnra,ngườivềtrảichiếuởphốPhanBộiChâutẩmchokháchchờtầungượchaytầuxuôi,ngườidạtxuốngbếnxeKimLiên(naylàkháchsạnNikko),ngườithìlênBếnNứa(trướccửachợLongBiênbâygiờ)hànhnghề.Thếlàrađờitẩmquấtvỉahè.HồiấyaimặcáotrắngrađườngbịcholàlàmmụctiêuchomáybayMỹ,lạikhôngcóxàphònggiặtnênáomũtrắngmầucháolòng.Thếlàbỏluôn.Rồingồimộtchỗthìcầngìxâuxèng,họcũngquẳngluôn.ỞbếnxeKimLiêncóôngVạnmùđấmđếnmứchuyềnảonênlúcnàocũngcókháchxếphàngchờđếnlượt.ÔngQuangnổitiếngbởiđấmnhưhạcbay,aicảmnhậnđượcdùphảichờlâucũngchấpnhận.LứaôngQuangcòncóôngBồng,taylướttrênlưngnhưchơipianolàmkháchtưởngônghọcnhạcởParis.Nhữngnăm1940,tẩmquấtxuấthiệntạigaHảiPhòng,gầncảngđấmchophu.Tuynhiên”dântẩm”Hàthànhđượcđánhgiácaovềnghềvàtẩmquấttrởthành”đặcsản”đườngphốcủaHàNội.Trongsuốtthờigiandài,ngườilànhlặnkhôngailàmnghềnàymộtphầnbởihọcólòngtựtrọng,phầnkháchọcũngkhôngmuốnbịcoilàdân”đầuđườngxóchợ”...

Năm2001,dùđãtámmươisáutuổinhưngthithoảngôngMinh”chó”vẫnmòrakháchsạnDaewoochơivớianhem,lúccaohứngvẫnrataykiếmvàichục.Tuổicaonhưngôngđấmhếtbàivẫnkhôngthởdốc.SởdĩlàngquấtgọilàMinh”chó”vìôngcómấychụcnămđibuônchóthịttừPhủLýlênHàNội,bánhếthailồng,ôngtrảimanhchiếungaytronggaTrầnQuýCáp

tranhthủlúcchờtầuđấmchovàikháchkiếmthêmtíchút.ÔngMinhkhônghọcaimàdovấtvảnêncứthấyoảilàôngtẩmquất,đấmnhiềunênthuộcbàivàthếlàhànhnghề.Tuytaytráinhưngôngcóngónđộclàbấmhuyệthồixuân.Ngườiđượcbấmcảmthấymìnhđangchếtvàkhilựcởngóntaytrỏgiảmdầnhọcócảmgiácđangsốnglại.ÔngMinhkể,ngónnàyônghọcléntronglầnđưaconsangnhàcụlangHanhởHưngYênchữataysaikhớp.Hànhnghềđượcởgavốnđầyrẫy”anhchị”cũngkhônglàchuyệndễdàng,khôngdướibalầnôngđãlôichótronglồngralàmvũkhívàhàmrăngconchónhecùngtiếnggừgừlàmchođốiphươngkhiếpsợ.RồimộtbữarượutưngbừngkếtnghĩahuynhđệdiễnratạiphốNgôSỹLiên,ônguốngsayđếnmứctrộmbêcảhailồngchómàôngkhônghaybiết.

”Bãi”gaTrầnQuýCáptồntạiđếnnăm1985thìbịcôngangiảitán.Độiquântẩmquấtcảgiàcảtrẻômchiếu,xáchđiếucàylếchthếchvềBáchhóasố5đườngNamBộvàtrướcnhàvệsinhcôngcộngCửaNam.Khoảngchíngiờtối,cácbàcáccôdọnhàngquáncũnglàlúcđámquấtđếnsớmtrảichiếu,hútthuốclàovặt,nóichuyệnlăngnhăngchờkhách.Gầnmườimộtgiờthì”bãi”đônghẳn.Mộtngàyhènăm1992,tôirađâytẩmquất.Ngườiđấmchotôitócmuốitiêu,thânthểtochắcnhưngănnóinhẹnhàngdễchịu.Tôigiaolưuvớiôngvàibacâuvàtrongmộtbuổitốinóngnực,ônghélộtênlàVượng,từnglàthiếutábộđội.Vềhưu,kinhtếgiađìnhquákhókhăn,đồnglươngkhôngđủchitrảnhữngsinhhoạtthiếtyếunhưngchẳngbiếtlàmgì.Đờibinhnghiệpchỉbiếtcầmsúng.Loayhoayđịnhrađườngchữaxeđạpnhưngcộtđiệnnàocũngcóngườingồi,ônglạithôi.MộthômđiquaCửaNamthấyngườicởitrầnnằmlaliệttrênvỉahè,tiếngvỗlúcgiònlúcphènphẹtvanggócphố,tòmòôngvàoxem,téralàngườitađangtẩmquất.Chợtnhớhồihuấnluyệnđặccông,cácsĩquanquânydạynhữngbàiphụchồisứckhỏesaumỗitrậnđánhbằngcáchxoabóp,bấmhuyệt.ThếlàôngquyếtđịnhsắmchiếuraCửaNamhànhnghề.Khôngcóaiở”bãi”nàybảolãnhnhưngtrôngôngnhưhộphápnêncũngchẳngaihầmhè,vảlạiđãrađầuđườngkiếmănlàcựcchẳngđã,nêndânquấtcũngmặc.Ngàyđầungồimộtmìnhmộtgóc.Rồidầndầncũnghòanhậpđượcvớianhemvàcókháchquen.Năm1993,ôngđấmchomộtkhách,trongcâuchuyệnkhôngđầukhôngcuối,ngườikểtừnglàlínhđặccông.Hỏithêmvàicâu,ôngténgửavìanhnàytừnglàliênlạclúcônglàđạiđộitrưởng.Lúcnhậntiền,ôngphảinghiêngmặtđi,sợanhkianhậnra.

Khoảngnăm2000,cơsởtẩmquấtngõVănChươngcóhơnchụcngườiđềukhiếmthị.Chủcơsởlàmộtphụnữmùlòa.Trướckia,chịlàmộtphụnữxinhđẹp,làmăntàigiỏi.Đầunhữngnăm1990,chịbuônbánbênNgasauđósangBaLan.Tinngười,chịchomộtbạnbuônvaysáumươinghìnUSD.Nhưngkhiđòinhânngườinợmộtlầnvềnước,chịbịtạtaxíthỏngcảhaiconmắt.Uấtứcđikiệnnhưngcũngchẳngđếnđâuvìtiềnchovaykhônggiấytờ,khôngchứngminhkẻquịttiềncũngchínhlàkẻtạtaxít.Đểsống,chịmởcơsởtẩmquấtvàthunạpngườicùngcảnhngộ.Mộtđànôngtrungniênchưavợhayđếntẩmquấtbiếtchuyệnrồithánphụcđãđemlòngyêumếnvàhọnênduyên.

Mộtmảnhđờikhácxemracũngthăngtrầm,ôngnguyênlàgiáoviêndạyvănởmộttrườngtrunghọcphổthôngsátthịxãHàĐông(naylàquậnHàĐông).Liêntụcnhiềunămônglàgiáoviêndạygiỏi,đượchọctròquýmếnvàmộtnữsinhđãthầmyêuông,haingườiyêunhauvàquyếtđịnhkếthôn.Ôngbáocáotổchức,ngườitabảovìônglấyvợkémgầnbamươituổinênnếuquyếtlấythìphảirakhỏingành.Thờibaocấp,giáoviênđượccoilàtấmgươngđạođứcchohọcsinhnênônglàmđơnxinnghỉviệc.Từmộtgiáoviêndạygiỏi,thuộclòngcácbàithơhaynhữngángvănđẹp,ôngtrởthànhmộtanhtẩmquất.Hàngngày,nămgiờchiềuônglóccócđạpxetừquêraphốBạchMaihànhnghềchođếnsánghômsaulạiđạpvộivề.Dùmệtnhưngôngkhôngquênrẽvàochợmuathứcăn.Ônggiảithíchviệcthànhanhtẩmquất:”Chúemtôilàmnghềnày,tronglúcchưabiếtlàmgìnuôivợnêntôiđitheo.Làmlâuthấycũngđược,vảlạivợtôicũngđồngtình”.

LoạitrừmátxakiểuTháiLan(nhânviênxoabópchủyếubằngcơthể)cònmátxakiểuViệtNamtheocáchnàocũnggọilàtẩmquất.Họgọimátxachogợicảm.ÔngHùng,chủmộtcơsởtẩmquấtởphốBạchMaibảo:”Tẩmquấtnghĩalàtìmđánhmàđánhthìphảimệt.Aikhỏemộtngàyđấmđượcsáu,bảykháchngườibãbệtvìngoàimấtlựccònbịmấtkhí”.Theo

thốngkêđếncuốinăm2010,HàNộicógầnmộttrămcơsởmátxavàtẩmquất.Thốngkêkhôngcóconsốcụthểvềngườinhưngướcđoánđếnhàngnghìn.Vàtừmộtphươngphápchữabệnhtheokiểulýliệupháp,tẩmquấtbịbiếntướngthànhmátxavàkhôngítcơsởmởravớimụcđíchkhác.Nếutrướckiatẩmquấtchẳngaitínhthờigian,đấmhếtbàithìthôinhưngbâygiờhọtínhtheogiờ,mỗigiờtámmươinghìnđồng,cạogióbamươinghìnđồng,giáchơibamươinghìnđồng.Làmtựdo,khôngvàocơsởnàothunhậpcaohơnsongđôikhicũngráchviệcvìcóthểbịdânnghiệnhúthaycônđồtrấnlột.Làmchochủphảiănchianhưngđềukhách,khônglomùađông,thánggiá,tốicóchỗngủvàtắmgiặthàngngàykhôngmấttiềnnước.Kháchthờinaycũnglắmloại.ThànhhànhnghềởphốQuánThánhkể,cólầnanhnhậnđượcđiệnthoạigọivàomáydiđộngyêucầuđếnnhà.Đạpxemướtmồhôitìmđượcđịachỉ,vàonhàmớibiếtkháchlàdânđồngtính.Họkhôngtẩmquấtmàtrảtiềncaogấpbốn,gấpnămlầnđểthỏamãnthúkhác,thếlàlạimấtcôngvề.LongbạnThànhcũnglàmởQuánThánhgặpmột”ca”khó,khianhmởcửa,mộtbàxồnxồn”mắtxanh,mỏđỏ”cườiđầyhàmý.Rấtnhiềuphụnữthườngxuyêntẩmquất,songcanàythìLongbảo”Bótayvìthờibuổibệnhtậttoànthứnanymàgiáthuốctănghàngnàynênemsợlắm...”.LongcũngphànnànrấtsợquấtchoTây,tấmthântođùngđấmmỏitayvẫnchưahếtcáilưng,lạicònmùigâygâyvìhọănnhiềubơsữađếnkhóchịu,đôikhimuốnbuồnnônnhưngphảicố.

Bâygiờkhôngcòncảnhtẩmquấtnhếchnhác,bụibẩnvàmấtanninhtrênhèphốnhưmộtthời.Vàibangườichungnhauthuênhàđểmởcơsở.Gườngcógối,cógatrắngđànghoàngnhưngkhôngđượcthơmthocholắm.Gốivàogộimấylầnmớihếtmùi.Tẩmquấtgiờcũngkhôngcònlànghềcủangườikhiếmthị.Kẻnghiệnngậpcũnglàmlấytiềnhúthaychíchchoác.AibiếtđượchọcónhiễmHIVhaykhông?Nhiềungườitokhỏe,sángmắtcũnglaovàocạnhtranhkhihọcóthểkiếmđượccôngviệckhác.Trongkhilòngnhânáiđangkhanhiếmlạikhôngcóquiđịnhnàocủacơquanquảnlýnênhọgiànhgiậtmiếngănvớingườimùlòacũnglàphải...

15.PHỞCÓNGƯỜILÁIVÀPHỞKHÔNGNGƯỜILÁI

Cuốitháng7-2011,PhởvàGỏicuốncủaViệtNamlọtvàonămmươimónănngonnhấtthếgiớidoHãngCNNbìnhchọn.Trướcđó,ngày20-9-2007,TừđiểntiếngAnhgiảnlượcOxford(ShorterOxfordEnglishDictionary)đãđưatừphởvàokhixuấtbản.PhởViệtNamhiệncómặtởnhiềuquốcgiatrênthếgiớivàtrởthànhmónănưathíchcủanhiềungườiTừđiểncủaPaulusHuỳnhTịnhCủaxuấtbảnnăm1895vàcủaGénibrelxuấtbảnnăm1898cũngnhưbàinghiêncứuKhảoluậnvềngườiBắcKỳ(EssaisurlesTonkinois)đăngtrênTạpchíĐôngDương(RevueIndochinoise)sốrangày15-9-1907củaGeorgesDumonutiergiớithiệunhiềumónănvàthứcuốngthườngthấyởBắcKỳvàocuốithếkỷXIX,đầuthếkỷXXnhưngkhôngthấynhắcđếnphở.Tuynhiênđiềuđócũngkhôngthểkhẳngđịnhmộtcáchchắcchắnkhiđóphởchưaxuấthiện.LiệungườilàmtừđiểnvàngườiviếtbáođãkhảosáthếtẩmthựcBắcKỳ?TrongViệtNamtựđiểndoHộiKhaiTríTiếnĐứcbiênsoạnvàonhữngnăm20củathếkỷtrướcthấycóchữphở.Nóđượcgiảinghĩanhưsau:”Phởdochữphấnmàra.

Mónđóănbằngbánhtháinhỏnấuvớithịtbò:phởxào,phởtái”.NhưvậytrướclúctừđiểnnàyxuấtbảnđãcóphởxàovàphởtáiởHàNội.Songquantrọngnhấtlàtừđiểnđãgiảithíchchữphởdochữphấnmàra.Nhưngphấnlàgìvàtạisaochữphởlạibắtđầutừchữphấn?TrongcuốnsáchTrămnămchuyệnThăngLong-HàNội,nhàvănNguyễnSiêuHải(sinhnăm1924tạiHàNội)viết”Nguồngốccủanó(phở)làmónxáotrâucóhành,rămănvớibún.BàcontathườnggọilàxáotrâuvàmónnàyrấtphổbiếnởcácchợnôngthônvàcácxómbìnhdânởHàNội”.NhàvănSiêuHảilýgiải,đầuthếkỷXXviệcchuyênchởhànghóachủyếubằngđườngsông.Cóđườngsôngphảicóbếnbãi,cóbếnbãiắtphảicóngườibánquàbánhxuấthiệnvàtrongđókhôngthểthiếumónxáotrâu.Ngườithờiđókhôngănthịtbòvìthịtbòbịchêlàgây,nêngiárấtrẻvàănthịtbòchỉcóngườiPháp.ChínhvìrẻnêncóngườibánsáotrâuởbếnsôngHồngđãchuyểntừxáotrâusangxáobò.Tuynhiênxáobòănvớibúnkhônghợpvànhữngngườibánhàngtìmthứbánhbằngbộtgạokhácbún.Bánhcuốnlàmónănlâuđờiđãngườitachọnthaybún.Đểhợpvớikhẩuvị,bánhcuốnđượctrángdầyhơnvàbánhphởrađời.CụtổnhàvănSiêuHảiquêgốclàngHạThái(naythuộchuyệnThanhTrì,HàNội)đượcbổlàmquanvàchuyểnraphườngDiênHưng(naylàphốHàngNgang)sinhsốngtừcuốithếkỷXIX.DònghọNguyễnlàngHạTháinàyduytrìviệcghichépchuyệntronggiađìnhquacácđờinênnhữnggìSiêuHảiviếtvềphởlàdựatrênghichépcủadònghọ.Vềchữphởtừchữphấnmàthành,nhàvănSiêuHảigiảithích,ởHàNội,ngườiViệtbánmónbúnxáobò,cònngườiHoabánrongmónNgầunhụcphấn(ngườiPhápgọilàsoupechinoise-cháoTầu).NgườiViệtraolà”xáobòơ”cònmấychúKháchthìrao”Ngầunhụcphấna...”.Ngầu,tiếngHánlàngưu,nhụclàthịt,phấnlàgạo,tứcbánhbộtgạo.TiếngHángọitrâuhaybòđềulàngưu(hắcngưulàtrâu,hoàngngưulàbò).Tiếngrao”xáobòơ”nghecụtlủncòntiếngrao”Ngầunhụcphấna...”nghetrầmbổng,thahồêakéodài,vàđểcạnhtranh,cáchàngbúnxáocũngphảiraotheohọđểtranhkhách.Lờiraogọndần,chỉcòn”ngầuphớnơ...”,rồi”phơơ”,cuốicùngthành”phở”.CũngchínhvìphởlàtừchữphấnmàranêncóngườichorằngphởcónguồngốctừQuảngĐông(TrungQuốc),nơisảnsinhramónNgầunhụcphấn.Nhữngngườibảovệýkiếnnàylýgiải:NgầunhụcphấnđượcngườiHàNộicảitiến,thêmbớtnguyênliệuchothêmgiavị,nhấtlàrauthơmvốnquásẵnđểthànhphởnhưngàynay.Mặtkhác,nhữngmónănởthànhthịkhôngcógốcgácởquêthườngdunhậptừnướcngoài.

NghecólýnhưngchưađủcăncứđểkhẳngđịnhphởcóxuấtxứtừQuảngĐông.TrongtùybútPhở,NguyễnTuânmôtả:

”HồicònmồmaôngtưsảndântộcBạchTháiBưởichạytầuthủytrêncácsôngdọcBắcKỳ,tầuthủymắccạn,ngườitabắtbíbắtchẹthànhkháchcũngchưabaogiờsungsướngvàháchđếnnhưthế.Bêncạnhtiếngnổxebìnhbịchláixuốngtậnđâyănquàsớm,khóiphởphảng

phấtgiâylátmùiétxăng...”.XâuchuỗimôtảcủaNguyễnTuânvàSiêuHảichorakếtluậndùchưachắnchắc:phởrađờitạiHàNội,bắtđầuởbếntầusôngnơilaođộngđôngđúcvàlắmkháchqualại.

Cũngtừngcóngườilạichứngminh,phởcómốiliênquannàođấyvớiẩmthựcPhápvìtênphởđượcđặttheomộtbiếnâmtrầmcủatiếngPháp:”feu”nghĩalàlửa,chỉmónănnóng.TrongmộtcuộctọađàmdoPháiđoànchâuÂuvàBếptrưởngKháchsạnSofitelMetropoleHàNội,ôngDidierCorlouvớitêngọiDisảnViệtNam:Phởvàocuốinăm2002,nhómđầubếpcủakháchsạnnămsaonổitiếngnàycùngcácđạibiểuthamdựđãchọnratámmươihàngphởởHàNộimàhọđánhgiálàtiêubiểuchoquốchồnquốctúy.Tronghộithảo,ôngNguyễnĐìnhRao,ChủtịchCâulạcbộUNESCOẩmthựcViệtNamchorằng,phởcóxuấtxứtừthànhphốdệtNamĐịnhdomộtlớpcưdânmớiởphíaNamsôngHồngsángtạoranhằmphụcvụchonhucầuphụchồisứckhoẻsaunhữngcalàmviệcgắngsức,mệtmỏi.

TheoôngRao,bảymươi–támmươiphầntrămcácquánphởtrêncảnướclàcủadânVânCù.VânCùlàmộtlàngđấtchậtngườiđôngthuộcxãĐôngXuân,NamTrực,NamĐịnh.Nhàthìlàmbánh,nhàthìmổbò,nhưngnhànàocũngbiếtlàmphở.TrongmộtcuộchộithảotổchứcởphốCátLinh,ôngCồHuyHạm,ngườilàngVânCùvànhiềungườilàngnàychobiếtphởVânCùcótừxaxưanhưng”nổilên”từthờiPhápthuộc.Phởđượcbánrongvớihaithùnggỗ,phíatrướcnhưcáichạndùngđểđựngbát,đĩa,thìa,dao,thịtbò,hànhớt...phíasaulàthùngnướcphở.ChuyệnngườiVânCùbánphởởkhắpnơilàcóthậtnhưng”nghecáccụkểlại”vềxuấtxứphởcủaôngHạmthậtkhómàxácđịnhđượchưthật.NhàthơTúXương(1870-1907)quêNamĐịnhcóbàithơ:

Xìtắcmàyraođãđiếctai

Tiềnthìkhôngcóbiếtvayai.

Chotaoănchịuthêmmộtbát

Sángmaitaotrảmộtthànhhai.

NếucáimónmàTúXương”chotaoănchịu”làphởthìphởxuấthiệnkhoảngcuốithếkỷXIXhoặcđầuXX.Tuynhiên,khôngcótàiliệunàonóiphởrađờitrongthờigianđó.CóthểlàNgầunhụcphấnvìcuốithếkỷXIX,đầuXXởNamĐịnhcórấtnhiềuHoakiềusinhsốngvàhọbánrongmónnày.Tronghộithảo,nhàthơVũQuầnPhươngchorằngvềmặtxãhộicóthểphởrađờiởNamĐịnhnhưngvềthơ,chắcđãkhảokỹTúXươngnênôngđưaraýkiến”NamĐịnhlàxuấtxứcủaphở,saokhôngthấyTúXươngnóigì”.ChỉcăncứvàocảlàngphởVânCùbánphởcũngchưathểchắcchắnmónquànàycónguồngốcởNamĐịnhbởirấtcóthểngườilàmcôngchocácquánphởởHàNội,saunhiềunămdànhdụmđượcchútvốnliếngđãrabánriêngrồikéongườiởquêraphụ.CứtheocáikiểuấysốhàngphởdongườiVânCùlàmchủđượcnhânlên.VàcũngkhôngloạitrừkhiNamĐịnhcónhàmáysợi,máytơ,nhàmáychai,họtrởvềbánmónnàychocôngnhân.NhưngdùsaonhữngchứngcứcóvẻủnghộNamĐịnhlànơixuấtxứcủaphở.SongdùxuấtxứởđâunhưngkhicómặtởHàNội,ngườitađãlàmchophởtrởthànhmónriêngcủaHàNội.

TheonhàvănNguyễnTuân,dophởlàmónquàbìnhdân,nêncáccửahàngbánphởđềuxuềnhxoàng,đượckháchăngánchonhữngcáitêntheođặcđiểmcủachủhiệunhư:”phởLùn”,”phởGù”,”phởSứt”...chỉdànhchothợthuyềnnênmộtthờiphởbịnhữngngườigiàucóxemthường.Năm1918,phongtràophảnđối”kháchtrú”kéotừNamraBắcvànhiềungườigiầucóởHàNộikhôngđếnăntạicáctiệmcaolâuởHàngBuồmthìphởmớiđượctầnglớpnàytìmđến.CửahiệuphởđầutiêncủaHàNộimởởphốHàngQuạt(naylàLươngVănCan)gầnrạptuồngThôngSángvàtuồngNămTrăn.MộtcửahiệukhácởphốHàngÐồng,chủhiệuđổimớibằngcáchthaycácphảngỗdàitrêntrảichiếubằngnhữngbộbànghế.SauđócóthêmnhiềuhàngphởtạicácphốCầuGỗ,HàngGiấy,chợHôm...đềukhôngcầnbiểnhiệu.Lúcđầuchỉ

cóphởchín,saucóthêmphởtái.Thêmthịtmỡgầu,nạm,sáchnêncóphởtáigầu,táinạm,táisách...Saulạicóhiệunghĩraphởsốtvang,phởápchảonước,ápchảokhô,phởxào...Chiếcbáttotướngvốndànhchongườilaođộng”ănthùnguốngchậu”dầnđượcthaybằngchiếcbátnhỏhơnđểănvừahếtcũnglàlúcphởvừahếtnóng.Năm1937duynhấtcómộthiệuphởcủaHoakiềumởởphốMãVũ(phốHàngQuạtkéodài)lấytênlàNghiXuân.PhởthựcsựđạtđếnđỉnhcaolàthờikỳkhángchiếnchốngPháp.NhàsửhọcDươngTrungQuốcnhậnđịnh”KhiquântarútlênchiếnkhuvànhiềungườidânHàNộitảncưtớisinhsốngtạmthờitạicácvùngtựdo,đócũnglàthờiđiểmvănhóaHàNộilantỏa.Hồiấyhìnhthànhkhánhiềuthịtrấnkhángchiến,nơinhữngconngườiHàNộiphảikiếmsốngbằngtàihoacủamình,cácmónănđặcsảnHàNộixuấthiệnởcácquánchợ...vàphởgiốngnhưmộtthứkỷniệmmàngườiHàNộimangtheolênchiếnkhu.ĂnphởđểgợinhớvềHàNộivàđểquyếtchítrởvềgiảiphóngHàNội”.TrongcuốnLịchsửkinhtếViệtNam(tậpI)củaGiáosưĐặngPhongcóhẳnmộtmụcbànvề”hiệntượngphở”,GiáosưPhongdẫnratrongnhậtkýhayhồiứccủanhữngngườiđikhángchiếnrấthaynhắcđếnphở.ThídụtrongNhậtkýcủaNamCaongày25-7-1950nhàvănghi”PhởBắcCạnnămmươiđồng,phởBìnhNguyênbamươiđồng”.

NhậtkýcủaLêVănHiến(BộtrưởngBộTàichính,chínhphủkhángchiến)ghi”Ngày30-1-1949,mùngHaiTết.CùngvớiHồChủtịchđượcănphởtái.Ănsángxong,từgiãCụ,chúngmìnhtỏavềcơquan”.CụNguyễnMạnhHà,BộtrưởngKinhtếcủaChínhphủHồChíMinhbịkẹtởHàNộitạmchiếm,năm1953sangPháp,trướckhiđicũngchiataynhữngngườiởlạiHàNộitạimộtquánphở.CònhồiứccủaôngVũQuốcTuấn,nguyêntrợlýThủtướngVõVănKiệtthìnóikỹhơnvềxuấtxứcủaPhởTàuBay:”HồikhángchiếnởxãẤmThượng(huyệnHạHòa,PhúThọ)cóhàngphởngonnổitiếng,ôngchủchẳnghiểuvìlýdogìlạinghĩramộtcáitênđángsợlàPhởTàuBay,cáithứvũkhígieorắcnhiềutaihọa.Đặttênnhưthếvìphởđượclàmrấtnhanh,kháchkhôngphảichờlâu.Hồiđócócâuthànhngữ:Nhanhnhưtàubay,quaynhưchongchóng,nóngnhưnướcphở.Thứnữalàquáncóhầmtránhmáybay.Vềsau,ôngchủvìnhiềulýdochonêntrởvềthành,mởquánphởởphốBàTriệulấylạicáitênPhởTàuBayquyếnrũnhữngngườitòmòmuốncóchútítcảmgiáckhángchiếnđếnăn...,rồisaunàycáitênấyvàocảtrongNam”.

Năm1947,TúMỡ(1900-1976)đicôngtác,ôngcùngngườidẫnđườngđếnBắcGiang,bụngđóimàtrongtúikhôngcònmộtcắc.Nhàthơbướcvàoquánvànóimuốntặngmộtbàithơvềphở,nếuchủquánthấyđượcchỉxinhaibátphở,nếuchêdởthìthôi.Chủquánbấtngờtrướcđềnghịcủavịkhách,lạithấycũnglạnêngậtđầu.TúMỡlấybútrachép,chữhiệnloangloángtrêngiấyvàchưađầymườiphút,bàithơđãxong,nhàthơhắnggiọngđọcchochủquánvàkháchnghe.Nghexong,chủquánphụctàiváiTúMỡmấyváirồisaigianhândọnphởmờihaingườivàcũngkhôngquênxinbàithơdánlêncửa.ThựcrađólàbàiPhởđứctụngôngsángtácnăm1933.

Trongcácmónănquântửvị

Phởlàquàđángquýnhấttrênđời

Mộtvàixunàođắtđỏmấymươi

Màđủvị:ngọt,bùi,thơmbéobổ

Nàybánhcuốn,nàythịtbò,nàynướcdùngsaonhánhmỡ

Ngọnrauthơm,hànhcủtháitrên

Nướcmắmhồtiêucùngdấmớtđiểmthêm

Khóinghingútđưalênđiếcmũi

Nhưxúcđộngtớiruộtgan,bànphổi

Nhưdụckhơicáiđóicủacontì

Dẫusơnhàohảivịkhônbì

Xơimộtbátthườngchưathíchmiệng

Kẻphúquýchochíngườibầntiện

Hỏiaiđãnếmchẳngưa

Thầythôngthầyphánđisớmvềtrưa

Điểmtâmphởngonơvàchắcdạ

Cánhthợthuyềnlàmănvấtvả

Phởxơinocũngđỡnhọcnhằn

Kháchlàngthơđêmthứcviếtvăn

Đượcbátphởcũngđỡbănkhoănócbí

Bọnđàoképconnhàcakĩ

Lấyphởlàmđầuvịgiảilao

Chúngchịemtốimậnsớmđào

Nhờcóphởcũngđỡhaonhansắc

Phởlàđạibổ,tốtbằngmườithuốcbắc

Quếphụsâmnhungchưachắcđãhơngì

Phởbổâm,dương,phế,thận,can,tì

Bổcảngũtạng,tứchi,bátmạch...

Anhemlaođộng,đồngtiềnkhôngrúcrích

Coiphởlàmônthuốcíchvôsong

Cácbậcvươngtôn,thưởngchảphượngnemcông

Chưachénphở,vẫncònkhôngđủmón

Chớkhinhphởlàđồănhènmọn

ĐấuxảothànhPhalêcònphảiđónphởsang

Cùngcáccaolươngvạnquốcphôtrương

Ngonlạirẻ,phởthườngtranhquángiải

Sốngtrênđờiphởkhôngăncũngdại

Lúcbuôngtayắtphảicũngkèm

Aiơi!Nếmthửkẻothèm...

TrongHàNội36phốphườngviếtnăm1942,ThạchLamxúcđộngnhắcđếnmónănđặctrưngmiềnBắcnhư:bánhcuốn,búnriêu,búnbung,búnốc,cốmVòng,bánhtômnhưngôngđặcbiệtchúýđếnphở.Ôngviếtvềphởnhưsau:”PhởlàthứquàđặcbiệtcủaHàNội.KhôngphảichỉriêngHàNộimớicónhưngchínhlàvìchỉởHàNộimớingon”.ThạchLamđánhgiá“Phởngonphảilàphởcổđiển.Phảinấubằngthịtbò,nướcdùngtrongvàngọt,bánhdẻomềmmàkhôngnát.Thịtmỡgầugiònchứkhôngdai,ớtvớihànhđủcả,rauthơmtươi,hồtiêuBắc,giọtchanhcốmlạiđiểmthêmmộtchútcàcuốngthoảngnhẹnhưmộtnghingờ”.Đầuthậpniên40,phởđãtrởnênphổbiếnởHàNộivàcũngtheoThạchLam:”Đólàthứquàsuốtngàycủatấtcảcáchạngngười,nhấtlàcôngchứcvàthợthuyền.Ngườitaănphởsáng,phởtrưavàphởtối”.Trongsáchvềẩmthực,phởđượcliệtvàohàngthứcănlỏngtrongvànhẹ.Chínhkhíhậunhiệtđớinóngẩmđãgópphầntạonênbảnsắccủaphở.Thứcănnhẹnhàng,dễtiêuhóa,cócơhộibùnướcchocơthểlàưuđiểmcủamón”đệnhấtquà”này.

NguyễnTuân,nhàvăncủaMộtthờivangbóngđãcómộttùybútxuấtsắcvềphở.Ôngchophởcómột”tâmhồn”,phởlà”mộtmiếngănkỳdiệucủatấtcảngườiViệtNamchânchính”.

CốđạodiễnđiệnảnhPhạmVănKhoalúccònsốngkểrằngcólầnôngcùngNguyễnTuânđangănphở,mộtngườiyêuquýnhàvănnhậnrađãbướclạichàonhưngNguyễnTuânvẫnvụcđầuvàoăn.Ngườikiachắcchắnmìnhkhôngnhầmnênkiêntrìchờđợi.HếttôphởNguyễnTuânmớingẩngmặtlênbảo”Tôiđangthưởngthứcnênkhôngtrảlời,anhthứlỗi”.

NguyễnTuânkhôngdùngchữănmàdùngchữthưởngthức.NhàvănluôntìmtòivàrấtkénchữnhưNguyễnTuânnóinhưvậychothấyphởcóýnghĩanhưthếnào.MộtnhàvănviếtvềphởmàaichótđọcchắcphảiđiănngaylàVũBằng.ÔngviếtMiếngngonHàNộikhisốngởmiềnNamvàvàothờiđiểmchiếntranhdiễnraácliệtkhôngbiếtlúcnàomớikếtthúc.Ôngnhớtừngchitiếtcủacácquánphởôngđãđếnvớigiọngvănbùingùi.TạithưviệnViễnĐôngbáccổởParishiệncònlưugiữhaimươibứctranhhaimặtnhanđềHàngrongvàtiếngraotrênphốHàNộidocáchọcviênMỹthuậtĐôngDươngvẽnăm1929trênkhổgiấy29x20cm,mộtsốbứcvẽmầunướctrongđócóbứcngườibánphởrongvẽngườibánphởđanghìhụithậtấntượngnhưngkhôngrõtácgiảlàaivìkhónhậnraquachữký.

Phởlàmộttrongsốítthứquàkhôngnétránhđượccơchếnhưngtronglúcthịtbòbịcấm(vìbòlàsứckéoquantrọngtrongsảnxuấtnôngnghiệpthậpniên60,70thếkỷtrước)songngườitavẫntìmchorathịtbò,thậmchíngaycảnhữngngườicótráchnhiệmthựchiệnlệnhcấmvàoquáncũnggọiphởbò.Khôngcóthịtbò,phởtrởnênvônghĩa.Dotrâubòbịcấmgiếtthịtnênmớisinhragiếtmổlậu.Đểtránhbịphòngthuếvàdânquânbắt,đámngườinàythayđổiđịađiểmliêntục,lúcởlàngnày,lúclàngkia,cókhiởgiữabãithama.Chọctiết,phanhthâyxonglậptứccóngườiđếnlấyngay.Sánghômsau,chínhquyềncóbiếtthìhọđãcaochạyxabay.Ngườimuabuônvềbánlẻhaydânbánphởmangvềmớinguyhiểm,nếubịbắt,khôngchỉbịthutrắngmàcókhicònvàođồncônganngồivàingày.NhiềuxãởhuyệnThanhTrìlànơigiếtmổlậu,vìvậycánhphòngthuếthườngrìnhởphốTrươngĐịnh,MinhKhaitừsángsớm.Đểquamặt,vợmộtchủquánphởphảilấygiấybáobọcdămcânthịtrồibuộcchặtvàobụngdưới,vềđếnchợMơcoinhưthoát.Sauđóúpmặtvàotườnglôirachovàolàn.

Cóhômbànàyđếnngày,cáithứkiangấmquagiấybáovàocảthịt...nhưngchồngbàchỉrửaquanướcrồichovàonồi.MấybàbánthịtbòởngõchợKhâmThiênchỉđểvàimiếngbạcnhạctrêncáimẹt,cònlạihọgóivàogiấybáogiắtvàocạpquần.Thếnêncóôngkháchchêthịtcó”mùi”bịcácbàcầmgóithịtdívàomũivàbảo”Ôngngửixemcómùigìkhông?”.Thờibaocấpcócâu“Phởmậudịch,kịchtivi”,nướcphởmậudịchchạyquahàngxương,vàibamiếngthịtbèonhèo,bánhphởvừadầy,vừacứngcònkịchtivinhạtthếch.Phởmậudịchcóhailoại,loạicóthịtgiábốnhào,loạikhôngthịtgiáhaihào.ThờikỳMỹđánhpháHàNộiđãsửdụngmáy

baydothámkhôngngườilái,vàngườitagọiphởkhôngthịtlàphởkhôngngườilái.Cóngườiquenmiệnggọithếbịcônganbắtquảtangvàbịchấnchỉnh”Phởkhôngthịtlàphởkhôngthịt,khôngphảilàphởkhôngngườilái”,anhtaphảiđọcđiđọclạinhiềulầntrướcnhiềungườiởcửahàng.Thờibaocấpthiếuthốnđãbiếnphởtừquàthànhbữaăn.Phởvàbúnchảlàhaimónmàcácgiađìnhkhi“cảithiện”vàongàychủnhậtkhôngthểbỏqua.Muốn“cảithiện”,trướcđóchỉănlạcrang,đậuphụđểdànhphiếuthịt.Sángchủnhật,mộtthànhviêntrongnhàdậyrấtsớmraxếphàng,nếumuộnsẽkhôngmuađượcxươngvìaicũngthíchxươngsườnhaychângiò.Muanhữngthứnàyđượctănggấpđôi,vídụphiếunửakgnếumuathịtdọi,môngsấnhọchỉbánđúngđịnhlượng,nhưngnếumuasườnhaychângiò,xươngốngsẽlàmộtkg.Khichắcchắnmuađượcxươngrồimớimanggạođiđổibánhphở(mộtcângạovớihaihàorưỡiđượchaicânbánhphở).Tiếpđólàrachợmuathịtbò,tuybịcấmnhưngvẫncóthểmuađược.Bánhphởmềmvàdaiphảitrángbằnggạocũ(nhưngkhôngcũnhưgạomậudịch),bánhlàmbằnggạomớivừadínhvàkhôngdôi.Cólẽdothèmthuồngnênmỗingườitrongnhàchénhai,bathậmchíbốnbát.

ThờichốngMỹ,phởvẫnbêncạnhngườiHàNội.CũngkhôngítlầnkhihọđangănthìcòibáođộngnócNhàhátlớnrúlên,tiếngloatruyềnthanhoangoang“Đồngbàochúý!Đồngbàochúý!MáybayđịchcáchHàNội...”,nhiềukháchănbêcảbátphởxuốnghầmcánhân,chủquáncũngbỏdaothớttìmchỗtrú.Loabáoyên,mọingườilạileolêntiếptụcănnốt.Sángsáng,dùcácbàbánxôitừlàngHoàngMai(quậnthuộcHoàngMaihiệnnay),bánhcuốnThanhTrìchiếmcácgócngãtưnhưngphởvẫnlàquàsángđượcnhiềungườilựachọnđầutiên.Dườngnhưphốnàocũngcóquánphở,ítthìmộtnhiềutớivàibabốnquán.Tuynhiên,ngaytrongchuvi1820métquanhHồHoànKiếmthìtừnăm1954đếnnaychỉcóhaiquán,phở24ởHàngKhayvàphởThìnở61ĐinhTiênHoàng.ÍtvìmặttiềnĐinhTiênHoàng,LêTháiTổ,HàngKhaycóthểmởcửahàngbánnhữngthứsạchsẽkhôngmỡmàngmàtiềnkiếmđượcnhiềuhơn.PhởThìnnằmtrongngõravàocủavàihộ.SautiếpquảnThủđôítlâu,anhthanhniênBùiTríThìnlậpnghiệpởchỗnày.CũngnhưnhiềuquánkhácởHàNộilúcbấygiờ,phởThìndùngxươngbòlẫnxươnglợncùngquế,hồi,tômnõn,cáquảnướng,sásùngrồihànhcủvàgừngnướngcháyvỏdậpdập.Trướckhiramởriêng,BùiTríThìntừnglàmcôngchomộtquánphởnênbiếtkhárànhcáchchếbiến,nhưnghơnngườilàởchỗnắmđượcgucủangườiăntinhnênphởThìndầncótiếng.

Thờichiếntranh,máiquánphởThìnlợpbằnggiấydầu,giấydầudoTrungQuốcviệntrợ,cốtcủavậtliệunàybằnggiấykhádầy,haimặtphủhắcín.Nướcmưatuykhôngngấmnhưngvàomùahè,nhiệtđộngoàitrờităngcaothìởnhữngchỗxâysát,nhựachảyradínhbếtlại,nóngkhôngkhácgìngoàitrời.Cònmùađông,nólạigiònvàkhônêntuổithọchỉđượcbanăm.Ưuđiểmcủagiấydầulàlợprấtnhanhvìkhổrộngmộtméthaivàmộtcuộndàitớinămmét.Chấtlượngnhưthếnhưngmuakhôngdễ,phảicóđơnvàxácnhậncủakhốiphốnhàdột,nộprồichờduyệt.Vìmáigiấydầuthủnglỗchỗnênhômmưa,ănđượcbátphởThìncũngkhổ,bùnlépnhépdướichân,đànôngphảiđộimũ,đànbàsùmsụpchiếcnónlá.Ấythếmàkháchcứlaovào.PhởThìnđặcbiệthơncácquánkháclàmóntái.Thịtđượcbămnhỏướptiêu,gừng,tỏivớimộtchútnướcmắmCátHải,kháchgọimớicholênthớtbămlạirồimiếtbằngdaotobản,miếngthịtmỏngdínhsẽđượcđặtlêntrên.Khichannướcdùng,sứcnóngcủanướclàmthịtchuyểntừmầuhồngdầnsangmầutrắng.ÔngThìnlàngườihaynói“bậy”,songdocáchnóitựnhiênkhiếnngườiănkhôngcảmthấytục.Ôngmấtkhoảngnăm2001,thếchânônglàngườiconcảtênHòa.CònnhữngngườiconkhácmuanhàcácnơibánphởnhưngvẫnlấytênphởThìnBờHồ.

Bâygiờphốnàocũngcóphở,ítthìmột,nhiềuthìvàibaquán.Vẫnnhiềuquánphởrấtngonnhưngvìhọđổiđịachỉliêntụcnênkhómàkể.TuynhiênnướcphởtheokiểutruyềnthốngcủaHàNộicósásùng,cáquả,hànhkhô...cóthểđếmtrênđầungóntay.Phảichăngnướcphởnhưvậylàmgiáthànhquácaonênngườitanấuđơngiảnhơn?Cònphởhiệncómặttạicácquốcgiatrênthếgiớicónướcdùnglàxươnglợn,thịt,gân,sụn,nạm...chỉcóđiềubánhphởkhôngphảilàbánhtươimàlàbánhphởkhônênítnhiềucũnggiảmchấtlượng.Song,chỉbấynhiêuthôicũngđãđủhấpdẫnhọrồi.

16.XẨMTẦUĐIỆN,XẨMCHỢĐỒNGXUÂNTrongdângiancótruyềnthuyếtvềngườikhiếmthínhđihát,khôngbiếtcóphảilàxẩm

không.ChuyệnrằngthếkỷXIII,HoàngtửTrầnQuốcĐĩnhbịngườiemtraiđâmmùmắtgiữarừngxanhđoạtngọcquýđểchiếmngôivua.Trongcơnmêsảng,Đĩnhmơthấymìnhđượccahátvớimộtbầytiênnữtrongtiếngnhạctưngbừng...Tỉnhdậy,mớibiếtlàmìnhđượcnhữngngườidânquêthôndãhếtlòngchămsóc.Quacơnhoạnnạn,nhớlạigiấcmơvàtỏlòngbáođápdânlàng,Đĩnhđãlầnmòtựtaychếtáccâyđànbằngmộtốngtredài,cócầnmềmđểnắntiếngchỉnhâm,lạicódâyxebằngvỏcâyvàcóqueđểbật,gõthànhtiếngnhạc.Đĩnhcònsoạnranhữngbàithơđểhát,kểlểtâmtìnhcủamình,củađời,mangniềmvuiđếnvớimọingười,mọinhà,tayđànmiệnghátkhắpmọinơi,từbếnsống,bãichợ,sânđình....Tiếngtămcủachàngcasĩmùvangđếntậnkinhthành,TháithượngHoàngchovờivàocung,mớihayđóchínhlàHoàngtửmấttíchnămnào...Từđấy,Đĩnhrasứcdạydỗchomọingườiđànhát,nhấtlànhữngngườikhiếmthị,vừađểvuiđời,vừalànghiệpmưusinh...

ỞcuốnViệtNamphongtục,PhanKếBínhviết“Hátxẩmgồmtậphợpnhữngngườimùmắttừnămhoặcsáungườihọcnghềđànhát,cảđànông,đànbàdắtnhauđếncácnơithànhthị,kiếmchỗđôngngười,trảichiếungaycácnơivệđườngmàhát.Tronghátxẩm,ngườithìđánhtrống,gõphách,ngườithìkéonhị,ngườigẩyđànbầu,rồiđồngthanhmàhát,hoặcđigiọngNam,hoặcđigiọngBắc,đitheotiếngnhị,tiếngđàn,nghecũngvuitai.Đànbà,trẻconngườilớnxúmxítvàoxem,cóngườithưởngdămbađồngkẽm,cóngườithưởngvàixu”.CuốnLịchsửÂmnhạcdângiancổtruyềnViệtNamdoViệnNghiêncứuâmnhạcxuấtbảnnăm1996,tácgiảNguyễnViêmnhậnđịnh“Hátxẩmlàmộtnghềsinhnhaicủangườimù,nghềấychínhlàmộtkếcứukẻtàntật.Banđầuhátxẩmcònsơlược,chỉvậnlànxẩmvàotrongvàicâucadaođơngiản.Nhưngdầndầndoyêucầucủangườinghe,hátxẩmđãtiếntớitrọnmộtđoạndàivớinộidunghấpdẫnđếnvàichụccâu,cókhihátcảmộtcâuchuyệnkéodàiđếnhếtcảmộtbuổi”.Đểanủivàđộngviênnhữngngườihátxẩm,dângiancócâu:

Thamgiầulấychúbiệntuần

Tuyrằngbóngbẩynợnầnchanchan

Thàrằnglấychúxẩmxoan

Côngnợkhôngcó,háttràncungmây

Nhưngtạisaolạilàhátxẩm?Xẩmđồngnghĩavớitừ“sờ”đượcnóichệchđiđểchỉđộngtác“sờsoạng”củanhữngngườikhôngmaymắnbịmùlòa,khiếmthị.“Xẩmtối”,từchỉthờigianvàocuốibuổichiều,ánhnắngtắtdần,trờisắptối,vìthếngườisángmắtnếuchậmchạpthườngbịmắng“Dờdẫmnhưxẩmsờ...”.Cólẽvìthếmàgọilàhátxẩmchăng?

Phầnlớnxẩmđược“phổ”từcácbàithơđơngiảnnhưngsúctíchvàgiàutínhtựsự.Thựcranhữngbàihátxẩmkhôngphảichỉlàhátvềtâmtrạngcủangườimù,sángtạonghệthuậtcủahọlànóivềnhântìnhthếthái.Nhưnghọlànhữngngườitạonênnétđặctrưngchonghệthuậthátxẩm.NhànghiêncứuTrầnViệtNgữcónhiềunămnghiêncứuxẩmchorằng,khôngcầnănxin,nhưngphảilàngườimùmớicóthểháthay.

Chínhngườimùmớitạonênnhữngâmđiệuriêng,đặcsắcvìhọcảmnhậncuộcsốngquađôitai.Khihátđúngtâmtrạngngườidân,họcàngđượcyêumến,ngưỡngmộ.Từyêucầucủakháchthưởngthứcđòihỏingườitheonghềphảithểhiệnnộidungngàymộtmởrộng,câuhátdàihơn,tíchchuyệnsâuhơn,nhânvậtnhiềuhơn...nêndùtrongtìnhcảnhmùlòa,ngồimộtchỗvừahát,đànvừalàmđiệubộ,nócũnggiatănglànđiệuvớisắctháiliênquannhiềuđếnkếtcấulànđiệucủahátchèo.ÔngTrầnViệtNgữnhậnđịnh,cũngcóthểxẩmrađờitrướcchèo,làmộttrongnhiềunguồngópphầncấuthànhhátchèo.Hoặcxẩmchỉlàbảnsaovụngvềcủahát

chèotrongđiềukiệnvàhoàncảnhhạnchếcủanhữngngườitậtnguyền.Cóthểgiữaxẩmvàchèocómỗiliênquanruộtràbởichínhnghệnhânxẩmxếphátxẩmvàchèocùngloạitrungca,trongkhituồngvàoloạivõca,catrùvàoloạivănca.

Xẩmcórấtnhiềubài,nhưngcóbảybàiđặctrưnglàXẩmchợ,Chênhbong,Riềmhuê,Babậcnhịpbằng,Phồnhuê,HátvớiaivàXẩmthậpânvớinhữnglànđiệu:Xẩmchợ,Xẩmthậpân,XẩmTầuđiện.....NhữngbàiRiềmhuê,Babậc,Phồnhuê...banđầuchỉcóởxẩmHàNội,sauđóđã“loang”rađểcónhữngđiệuxẩmNinhBình,NamĐịnh,HưngYên...NgườitathườngnóicóXẩmTàuđiện,XẩmBếnđò,XẩmchợĐồngXuân...,nhưngđókhôngphảilànhữngtiêuchíphânloại.SongtạisaolạilàxẩmTầuđiện?TầuđiệntuyếnbờHồ-ThụyKhuêchạythửchuyếnđầutiênvào13-9-1900.Năm1901khaitrươngtuyếnBờHồ-ẤpTháiHà.Năm1906khaitrươngtuyếnBờHồ-Mơ.Sauđónăm1915ngườitalàmthêmđườngvàobếnxeHàĐông.Năm1929khaitrươngtuyếnBờHồ-ĐạiCồViệtvàvàonăm1943thìkéodàitớitrướccổngchínhBệnhviệnBạchMai.ỞtuyếnBờHồ-MơbanđầulàđườngrayđiquaphốCầuGỗ,khichỉnhtrangkhuvựcnàychínhquyềnthànhphốchochuyểnrasátméphồ.TừbếnchínhBờHồtầuđiệntỏađisáuhướng(HàĐông,CầuGiấy,Mơ,Vọng,BưởivàYênPhụ)vàrồilạiquaytrởvềBờHồ.Tầuđiệnlàphươngtiệngiaothôngcôngcộngđượctầnglớpthịdânưachuộngvìgiávérẻvàrấttiệndụng.Dùchỉtốiđacóbatoa,nhưngliêntụcchuyếnđichuyếnvềnênluônluôncókháchmớimàkháchlạihầuhếtlàdânthànhthịnênhaycódămbaxulẻtrongtúi.Đóchínhlàcơhộitốtđểcácnhómhátxẩmkiếmăn.Họhátchokháchnghetrướckhitầuchuyểnbánh,khitầuđóchạy,họlạichuyểnsangchuyếnkhác,cứthếchođếnkhinhàtầunghỉ.Nhưngcókhiđanghátthìtầuchạynêncảnhómkhôngkịpxuốngthếlàđànhtheotầuđếnbếngầnnhấtđểxuống.SongtạisaocácnhómhátxẩmkhôngchọngaHàngCỏcũnglàbếntầuvàcònđôngđúcngườiđưa,kẻđónhơnbếntầuđiện?GaHàngCỏtuyđôngnhưnglạikhôngcóchuyếnđichuyếnvềliêntụcnhưtầuđiện,hơnnữakháchxuốnggalàhọvềnhàhayđếnngayđếnnơicầnđến.Cònkháchchờtầuthìcũngchỉcótừngđấy,vảlạimuavéxongsợmấtcắpnênhọgiấutiềnvàotrongngười,khómàmócra.Dothườngxuyênhátởbếntầuđiệnnênngườitagọilàxẩmtầuđiện.NhữngbàihọhátchủyếucangợiHàNội,íthátcácbàivềthânphận,nỗikhổnhưởchợquê.BàiVuinhấtHàThànhchỉthấykhen.

BắcKỳvuinhấtHàThành

Phốphườngsầmuấtvănminhrợptrời

Thanhtaolịchsựđủmùi

Caolâurạphátvuichơiđủđầy

Đâuđâukhắphếtđôngtây

ThăngLongthắngđịaxưanaytiếngđồn

Cũthờibămsauphốphường

Ngàynaymởrộngđếnhàngvàitrăm

Ngườiđixechạyầmầm

Đuachenthươngmạibộiphầnhơnxưa

NhấtvuilàcảnhBờHồ

HàngĐào,HàngBạc,HàngBồ,HàngNgang

MãMây,PhốMới,HàngVàng

ĐồngXuân,HàngGiấy,HàngBuốmvuithay

BánBuôntấpnậpđêmngày

Ôtôđilạinhưbayngoàiđường

Đuachentrongchốnthịtrường

HiệubuônkháchbáncửahàngngườiNam

Bàyrađủcácthứchàng

HàngTâyhàngNhậtvớihàngTrungHoa

Lạihàngnộihóađủlà

Ngàyràyxuấtcảng,kểđàhơnxưa

Ấylàkểnhữngphốto

CònnhưHàngQuạt,HàngLờ,HàngDa

CửaNam,HàngLọng,phốGa

HàTrung,ngõTrạm,HàngGà,CửaĐông

HàngCân,HàngCót,HàngĐồng

HàngMen,HàngBát,HàngBông,HàngBài

HàngCau,HàngBột,HàngKhoai

HàngNâu,HàngTrứng,HàngGai,HàngMành

HàngTre,LòSũ,HàngHành

PhúcChâu,CầuGỗ,BắcNinh,HàngHòm

Mớiđàkểhếtphốcon

Củangườibảnxứbánbuônnơirày

CònnhưđườnglớnphốTây

TràngTiền,ĐồngKhánh,HàngKhay,NhàThờ

NhấtvuilàhiệuGô-đa

Ravàonhộnnhịpaimàchẳnghay

TràngTiềncórạphátTây

BênkiaĐồnThủy,bênnàyNhàĐoan

VườnhoaConCóctrôngsang

LàDinhThốngsứXẩmcàngtránhxa

TượngTâyđứnggiữavườnhoa

BênnàyĐốcLýtrôngrabờhồ

Kểcảphốxábâygiờ

PhồnhoađệnhấtkinhđôBắcKỳ

Vănminhđènđiệnsánglòe

Thôngthươngkỹnghệmọinghềchấnhưng

Chỉcánháongắnkhốncùng

Làmlụngsuốtthángvẫnkhôngđủdùng

Bữacơmbữacháonhạtnhùng

Thờiđànhnheonhócbọcđùmlấynhau

CòntạisaogọilàxẩmchợĐồngXuân?ChợĐồngXuânlàtiếpnốihaichợnổitiếngThăngLonggồmBạchMãvàCầuĐông.ChợBạchMãcótừthờiLý(khoảng1035).LúcđầugọilàchợCửaĐông,đếnđờinhàTrầnđổithànhBạchMãvìởgầnđềnBạchMã(naylà76phốHàngBuồm).CònchợCầuĐôngởcạnhchùaCầuĐông(naylà38BphốHàngĐường).ChợĐồngXuândongườiPhápxâydựngnăm1889,khánhthànhvàonăm1890nhưngnguyênliệuchủyếuvẫnlàtre,nứa,lá.SauđóđượcxâykiêncốvàođầuthếkỷXX.ChợĐồngXuânrađờitrướckhicótầuđiệnvàlàchợbánbuônlớnnhấtBắcKỳ,hàngngàylượngngườiđổvềĐồngXuânrấtđôngnêncácnhómxẩmchianhaungồiháttrướcbốncửa.Trongnhữngngườihátxẩm,khôngcónhữngquyướcvềlãnhđịanhưngnhómnàyngồichỗnàythìnhómkiatựbiếtđichỗkhác.Giữahọkhôngbaogiờcóẩuđảtranhgiànhchỗ,vìhọrấthiểucâunói“Đồngcảnhtươnglân”.KhiHàNộicótầuđiện,trướccửachínhlàbếnđỗvàtránhtầunênlúcnàocũngnghẹtngười.NhưngnhưthếcũngchỉnóilênởchợĐồngXuâncóhátxẩmcònxẩmchợĐồngXuânvớitưcáchlàlànđiệucólẽdobàinày:

HàNộinhưđộngtiênsa

Sáugiờtắthếtđènxađèngần

VuinhấtcóChợĐồngXuân

Mùanàothứcấyxagầnxemmua....

Cổnggiữacóchịbándừa

Hàngcau,hàngquíthàngdưahànghồng

Aiơiđứnglạimàtrông

Hàngvócnhiễuthongdongrườmrà

Ngoàichợcóchịhànghoa

ĐingangHàNội

Cóngườiđổibạcđirađivào

Nàohàngbúnnấubánrao

Nàohàngkẹođạn,phởxàongôbung

Lạithêmbánhránkẹovừng

Raudưađủcảbúnthangchảgiò

ồnàochuyệnnhỏchuyệnto

Líulochúkháchbánhbòbánrao

Xămxămtabướcchânvào

Hàngtômhàngcáxônxaonhiềubề

Giữachợcóchịbánlê

Quangquáchàngvịt,saymêhànggà

Nứtnởlàchịhàngna

Chuacháthàngkhế,ngọtrahàngđường

Thơmtholàchịhànghương

Tanhngắthàngcá,phôtrươnghàngvàng

Lôithôinhưchịhànggiang

Vừađanvừabáncảsànglẫnnia

Trềmôinhưchịhàngthìa

Hàngbáthàngđĩaphânchiađànghoàng

Lồngcồngnhưchịhàngđan

Thượngvànghạcámđủcùngthiếuchi

Cảihoa,cảibắp,cảithìa

ThơmmùihúngLángthứcgìcũngbánmua

Haycắpnhưchịhàngcua

Nhẩynhóthàngếchaimuađượcrày

Cóngườibándépbángiầy

Cóngườicạomặt,ngoáytaiđôngđầy

Cóngườixemtướngxemtay

Chầuvănđồngbóngốpngaytứcthời

Thôithìđủthứđủngười

Ồnàonhộnnhịp,nóicườichenvai

Cóanhbánthuốccũnghay

Mồmraoliếnláu,bệnhkhỏingaytứcthì

Lạinhữngkẻcắpnhưrươi

Hởcơchốcláttiềnôimấtrồi

Dậmchânxuốngđấtkêutrời

Cu-lít(cảnhsát)cóđếncũngthôiđiđời

Tốiđếnđuổichợmìnhơi

Vừanămgiờrưỡihếtngườibánmua

Giữathếkỷ20,hátvànhạccủaxẩmdườngnhưđạtđếnđỉnhcaovớicáctêntuổitàibanhư:NguyễnVănNguyên(tứcTrùmNguyên),VũĐứcSắc(HàNội),ThânĐứcChinh(BắcGiang),NguyễnPhongSắc(HảiDương),cụTrùmKhoản(SơnTây),cụChánhTrươngMậu(NinhBình),ĐàoThịMận(HưngYên),TrầnThịNhớn(NamĐịnh),TrầnThịThìn,NguyễnVănKhôi(HàĐông)...vànhiềunghệnhânkhuyếtdanhkhác.

Thậpniên30ởbãiAnDương(naylàphườngAnDương)cóxómxẩm.SởdĩgọixómxẩmvìởbãisôngHồngnàycóchừngmườinócnhàcủanhữngngườihátxẩm.Gọilànhànhưngthựcrachỉlàcáilều,bêntrongcóchõngvàvàibacáiniêuđất.Banngày,vợchồngconcáikéonhauđihát,chậptốirụcrịchvềnấunướngvàngủởđây.Xómtồntạiđếnnăm1954.SauCáchmạngThángTám,xẩmđượcchínhquyềnsửdụnglàmcôngcụtuyêntruyềnphongtràobìnhdânhọcvụởcáchuyệnngoạithànhvàchínhthờiđiểmnàycácnghệnhânđãsángtácbàiTiễutrừgiặcdốt.Năm1954,HiệpđịnhGenevađượckýkết,mộtchiếndịchdụdỗngườidânmiềnBắc,nhấtlàbàconcônggiáodicưvàoNam.Vậnđộngbàconởlại,chínhquyềnmớiđãmờicácnhómxẩmđếnhátởcácvùngduyênhải.VàibachụcngườihátởHảiDương,NinhBình,NamĐịnh,BắcGiang,HàNội...đãthamgiacuộcvậnđộngnày.NhàthơThanhTịnhđượcgiaophụtráchmộtnhómxẩmgồmhaimươibaanhchịemkhiếmthịHàNộivềháttạivùngBùiChu,PhátDiệmròngrãcảthángtrời.Trongsốđócócácnghệnhânvừahátvừachơiđượcnhị,đànbầuvàđànnguyệtlàVũĐứcSắc,NguyễnVănNguyên,NguyễnVănTuất,TrùmThịnh,bàCấn...Kếtthúccôngviệc,ThanhTịnhtrởvềThủđôvàôngcùngvớimộtsốnhàhoạtđộngvănhóanghệthuậtđượcgiaonhiệmvụtổchứcĐạihộiVăncôngtoànquốcvàotháng12-1954.SựkiệndiễnraởNhàhátNhândân(naylàcungvănhóaHữuNghị).Ngườikhôngcóvékéođếnbênngoàirấtđôngxem“ngườita”làmgì.Cóhaingườikhiếmthịdìunhautrìnhgiấyvàocửa,nhânviênsoátvéhỏihọ“mùthìlàmsaoxemđượcmàvàođây”,haingườinóilàvàođểnghe.Nhânviênsoátvénghihọăncắpgiấymờiđãbắtgiaochocônganxéthỏi.ViệcđếntaiThanhTịnh,ôngvộivãđikhắpcácđồncôngantìmmớithấy.SaukhitrìnhbầylàbantổchứcmờihọvìkhôngchỉcócôngtrongtuyêntruyềnvậnđộngbàconởlạimiềnBắckhôngdicưvàoNammàhọcònlànhữngngườihátrấthaynêncônganmớithả.ThanhTịnhômhainghệnhânvàcảbangườicùngkhóc.

TuymiềnBắctạmhòabìnhnhưngtạibếntầuđiệnBờHồvẫncókhánhiềungườikhiếmthịhátxẩm,trongđócócặpvợchồnglùntịt.CònôngTrùmNguyênkhônghátởbếntầuđiệnnữamàchuyểnvềháttrướccửađềnNgọcSơn.KhiMỹnémbomHàNộinăm1966,cônganyêucầunhữngngườihátxẩmtrởvềquê,nếuhátởBờHồsẽbịbắtvàthếlàBờHồchỉcònvàingườiđượcngànhvănhóacấpphépvìcócôngvớikhángchiếntrongđócóTrùmNguyên.TrướcđóTrùmNguyênđãdạyhát,dạyđànchoNguyễnVănGia,mộtthanhniênbịkhiếmthínhsaumộtcơnbạobệnh.GiasángdạnênTrùmNguyênchotheo,vừahátkiếmsống,vừa

truyềndạyhếtcáclànđiệuxẩm.Thậpniên70,ônghátquanhBờHồ,bếntầuđiệnvàkhôngítlầnhaithầytròđụngnhau.ThếlàôngkhônghátBờHồnữamàháttrêntầuhỏa.ÔngGiathườnghátbàiHạliễu:

Giọtnướccánhbèo,giọtnướccánhbèo

Đãtừnglưulạcđểnhiềuđiềuvấtvảvàgiantruân.

ÔngGiờicaocóthấuchănglàtìnhchăng...

Hạliễukhôngchỉnóilênthânphậncủangườihátxẩmmànóchínhlàtâmtrạngcủaônglúcbịgiađìnhngườiyêucấmđoán.Năm1986,ôngGiamớibỏhẳnvàchỉhátkhinhớnó.KhiNhạcsỹThaoGiangđưanhómhátxẩmvềhátởPhúĐô(huyệnTừLiêm),vôtìnhtìmlạiđượcôngGia.Vàđếnnay,ônglàsốítcácnghệnhânhátxẩmcònsốngSânkhấuhátxẩmxuấthiệntrênkhuphốđibộHàngĐào-ĐồngXuântừđầutháng4-2006,bỗngnhiênngườitathấyxẩmvẫncònduyênvàmặnmàlắm.NhạcsỹThaoGiang,chủnhiệmchươngtrìnhâmnhạcdângianHàNội36phốphườngvàcũnglàngườicócôngsưutầm,khôiphụclạinghệthuậthátxẩmchorằng,cáchbuônbáncáccửahàngcóthểthayđổinhưnghồncủabàihátvẫnởtrongtâmthứcmỗingườikhihọnghexẩm.Đểphụcvụchochươngtrìnhnày,nhóm“XẩmHàNội“đãsưutầmđượckhoảnghaimươiđiệu.NgoàinhữngđiệuđượcphổtừthơcủaNguyễnKhuyến,ÁNamTrầnTuấnKhải,NguyễnBính,như:Mụchạvônhân,Anhkhóa,Lỡbướcsangngang,Trăngsángvườnchè...thìcònnhiềuđiệukhác,trongđókháđặcsắcchínhlàXẩmTầuđiệndonghệsĩMaiTuyếtHoatrìnhbày.Nếucatrù,hátcôđầulà“đặctrưng”củaphốKhâmThiên,thìhátxẩmlàđặctrưngcủachợĐồngXuânvàphốcổ.NhữngnghệsĩyêuxẩmphảikểđếnNSƯTXuânHoạch(NhàhátCamúanhạcViệtNam),VănTý(ViệnVănhóadângian),ThanhNgoan(NhàhátchèoViệtNam),ĐoànThanhBình(TrườngĐạihọcSânkhấu-Điệnảnh),cô“xẩmtrẻ”MaiTuyếtHoa(Việnâmnhạc)...cùngcácnhạcsỹHạnhNhân,HồngThái,LêCương,TựCường...đãtậphợpvềTrungtâmPháttriểnnghệthuậtâmnhạcViệtNamcủaGiáosư,TiếnsĩPhạmVănKhangvànhạcsĩThaoGiangtừnăm2003.Trongkỷniệmđạilễ1000nămThăngLong-HàNội,mộtchươngtrìnhxẩmdocácnghệsỹbiểudiễnđãgâyấntượngmạnhchodukhách.Khôngchỉcóvậy,xẩmđiNhật,Mỹbiểudiễnđãnhậnđượclờikhenngợivìsựđộcđáocủaloạihìnhâmnhạcđườngphốnày.

TheonhạcsĩThaoGiang,trướcnăm1954,nhữngngườihátxẩmvẫnchọnrahaingàylàmgiỗtổ(22-2hoặc22-8âmlịch),nhưngsaunàydođấtnướccóchiếntranh,tụcgiỗtổbịlãngquên.Đếnnay,nghệnhânhátxẩmchỉcònđếmtrênđầungóntay.ĐặcbiệtnhữngngườicoihátxẩmnhưmộtnghềkiếmsốnggiờchỉcònduynhấtnghệnhânHàThịCầu(vợútcủaôngChánhTrươngMậu,TrùmxẩmđấtNinhBìnhxưa).Lễgiỗtổnăm2011đãthiếuvắnghaicây“đạithụ”làcụNguyễnVănKhôi(đãmất)vàcụHàThịCầu(sứckhỏequáyếu),giờchỉcònnghệnhânNguyễnVănGia.Hiệntạilớptrẻcoixẩmlàthứnghệthuậtlạchậu.Vìthếđểbảotồnvàpháttriểnbộmônnghệthuậtđườngphốnàycầnphảicóchínhsáchcụthểnếukhôngthìnóchỉcònởtrongbăngđĩa.

17.TỪĐẶNGHUYTRỨĐẾNDIEULEFILSVÀ...Ngày14-3-1869,mộtsựkiệngâyxônxaokhôngchỉởBắcKỳmàcảbamiềnđólàviệcra

đờihiệuảnhđầutiêndongườiViệtNamlàmchủcủaôngĐặngHuyTrứởphốThanhHà.Nhưvậylàsau30nămkểtừngàynhàkhoahọcPhápJosephNicéphoreNiepceđãtạorabứcảnhđầutiêntrênthếgiới(khoảngnăm1826-1827),nhiếpảnhđãxuấthiệntạiViệtNam.Khôngchỉmởcửahàngảnhmàôngcònmởbacửahàngkinhdoanhbaogồm:Lạcsinhđiếm,LạcđứcđiếmvàLạcthanhđiếmcũngởphốThanhHà.Tuynhiênhiệunhcủaôngcũngchỉhoạtđộngđượcmấynăm,đóngcửakhiPhápđánhthànhHàNộilầnthứnhất(1873).

ĐặngHuyTrứsinhngày16-5-1825quêởxãHươngXuân,huyệnHươngTrà(tỉnhThừaThiên-Huế).Năm1847,ôngđỗthiHươngvàthiHộinhưngkhithiĐìnhthìbịphạmhúynênbịcấmthitrọnđời.Támnămsau,nhờmộtvịquantâuvuaTựĐứcxinchothilạivàôngđỗtiếnsỹvàonăm1855đượcbổlàmBìnhchuẩnsứHàNội.Năm1866,nhânsangTrungQuốc,ôngchụphaitấmảnhởHươngCảng.Nhữngbứcảnhlàmôngmấtngủvàôngđãhỏirấtkỹcáchchụp,intrángvìôngcóýđịnhmởcửahàng.Năm1867,ônglạiđượcnhàNguyễncửđicôngcánTrungQuốcvàlầnnàyôngnhờthợảnhởQuảngĐôngmuahộmáyvàvậttư.ÔngmởhiệuảnhởHàNộivìcuộcđờilàmquancủaôngphầnlớnởđấtBắc.TrướccửahiệuĐặngHuyTrứtreođôicâuđố:

NhânyêntrùmậtThanhHàphố

ThiệnniệmduhưngCảmHiếuĐường

(ThanhHàphốấydântrùmật

CảmHiếuĐườngđâykháchnhiệtnồng)

Và

Hiếudĩsựthânnhânsởcộng

ảnhgiaitiếutượngthếtươngtruyền

(Hiếuthờchamẹngườingườimuốn

Ảnhgiốngchungnhaumãimãitruyền)

CóthểcoiđôicâuđốitựgiớithiệuhiệuảnhlàhìnhthứcquảngcáođầutiênởViệtNam.KháchhàngbanđầucủaCảmHiếuĐườnglàcácgiađìnhgiầucó,quantrongtriềutừHuếraHàNộicôngcán.Ôngtựthaotáchếtmọicôngđoạn.Chođếnnay,cáctấmảnhôngtựchụpchoôngvẫncònđượclưugiữtạibảotàngởPháp.Mộtthờigiansau,vuaTựĐứccửôngTrươngVănSánranướcngoàihọc“tiểuphépchụphình”.TựĐứccũnglệnhmởmộtcơsởởgầncửaThượngTứ(Huế)đểôngSánchụpảnhchovuacùnghoàngthânquốcthích.HiệuảnhVănSánlàhiệuảnhđầutiênởHuếvàlàhiệuảnhthứhaiởViệtNam.Năm1883,thựcdânPhápmangmáymócsangchụpchobinhlínhđểhọgửivềnhàchứngminhdùởxứnhiệtđớixalạnhưnghọvẫnkhỏemạnh,sauđólàchụpcôngchứcngườiViệtđểlưuvàohồsơ.Năm1890,khivừatròn16tuổi,NguyễnĐìnhKhánh(tênthậtlàNguyễnVănXuân,tứcVân,sinhnăm1874tạilàngLaiXá,xãKimChung,huyệnHoàiĐức,HàNội),đượcchúruộtđỡđầuchoraHàNộihọcnghềảnhtạihiệuDuChươngcủangườiHoaởphốHàngBồ.Đâylàhiệuảnhduynhấtvàonămđó.Vốntínhthôngminhlạithêmnăngkhiếuđặcbiệtvềnghềảnh,chỉsauhainăm,KhánhđãthànhthạonghềảnhvàramởhiệuriênglấytênlàKhánhKýởphốHàngDa.Đếnnăm1909,NguyễnĐìnhKhánhmởthêmcơsởởHàNộivàNamĐịnh.NguyễnĐìnhKhánhđãdạynghềchongườiởquê,mởrathờikỳngườilàngLaiXá“làmmưalàmgió”trongnghềảnh.LaiXávụt

sángthànhlàngnghềnhiếpảnhduynhấtởViệtNam.Từnăm1920–1935,cótới18hiệuảnhdongườiLaiXáđứngđầumọclênởkhắpViệtNam.Vàonhữngnăm40,50củathếkỷtrước,HàNộicótrên40hiệuảnhthìngườilàngLaiXánắm33hiệuvớinhữngtênhiệuvàoloạinổinhấtHàThànhnhư:KimLai,MỹLai,VạnHoa,Thủđôảnhviện...Saukhimởrộngnghềảnhrakhắpđấtnước,ôngđãsangPháphànhnghề.Từnăm1911đếnnăm1915,ôngmởhaihiệuảnhKhánhKý,mộttạithànhphốToulouse,mộttạithủđôParisvàcùngcụPhanChuTrinhvàPhanVănTrườnglậpra“Hộiđồngbàothânái”vàođầunăm1912dochínhônglàmthủquỹ.Sauchiếntranhthếgiớilầnthứnhất(1914-1918),ôngcùngvớiPhanVănTrườngđếnvùngPhápmớichiếmtạiĐứcđểbuônbánvậttưảnh,cơsởxuấtnhậpởFrancortvàMaience.

CòntạiParis,ôngcònmởthêmtiệmảnhởĐạilộMalesherbe.Khoảngnăm1919-1920,ôngsạtnghiệp.Tháng7-1921,ôngvềnướcđemtheo400kgvậttưảnh.SaukhiđithămNhậtvềnăm1932,ôngcổđôngchophongtràođidulịchởNhậtgiárẻđểhọccáchlàmăncủaxứsở“Mặttrờimọc”.Sauđóôngbịbắtvàongày8-8-1932vớitộidanhđãliênhệvớiCườngĐể,phụcvụchomưuđồcủaNhậtvàdínhdángvớivụgâyrốinăm1932.Ratù,ôngquaytrởlạiPhápvàquađờingày31-5-1946.Năm1920,HàNộicóhiệuảnhở86phốHàngTrốngcũngkhánổitiếngtênlàHươngKý.BịbắtđilínhthamgiachiếntranhthếgiớithứI(1914-1918),maykhôngphảicầmsúngmàchỉlàlínhthợ,mãnlính,HươngKýhọcnghềảnhvàvềHàNộimởhiệu.

NóiđếnnhiếpảnhHàNộikhôngthểkhôngnóiđếncônglaocủaDieulefils,ngườichụpHàNội“mỏitay”màvẫnmuốnchụp.Ôngsinhngày21-1-1862ởMalestroit,mộtlàngnhỏcủaxứBretagnemiềnbắcnướcPháp.Năm1883,ôngđinghĩavụquânsựvàđếnBắcKỳvàonăm1885.DieulefilsđóngquânởHàNộinhưngcũngthamgiacácchiếndịchcủaquânPhápởBắcKỳvàchínhtrongkhoảngthờigiannày,ôngbắtđầuchụpảnh.SauhainămởBắcKỳ,ôngtrởvềPhápnghỉphéplấyvợvàquaytrởlạiHàNộivàotháng7-1888rồimởmộthiệuảnh.ÔngđãgửinhữngbứcảnhchụpHàNộivàxứBắcKỳđidựTriểnlãmQuốctếParistháng4-1889vàđượcbantổchứctraohuychươngđồng.VợôngđếnHàNộinăm1889vàhaingườisốngtrongmộtngôinhàkhiêmtốn.Năm1894,ôngdọnvềsốnhà53phốJulesFerry(HàngTrốngngàynay).Chínhtạiđịachỉnàyđãđượcghitrêncácbưuảnhđầutiênđượcpháthànhsauđó.CũngnămđóôngđãtrúngthầuchụpảnhcăncướcdántrênthẻlưutrúcủangườinướcngoàisốngtạiBắcKỳvàTrungKỳ(chủyếulàngườiTrungQuốc).Việcđóđãtạochoôngcơhộiđinhiềunơihơnđểsángtác.TạitriểnlãmảnhquốctếởParisnăm1900,ôngnhậnđượchuychươngvàngchonhữngbứcảnhchụpHàNộivàĐôngDương.

TrởlạiHàNộinăm1901,ôngbắtđầuhoạtđộngtrongviệcpháthànhbưuảnh.Thiếtbịnhiếpảnhhồiđórấtnặng,cồngkềnhvàdễhưhỏngmàđườngxáởBắcKỳkhônghềdễdàngchoviệcđilại,đichụpảnhcũngđồngnghĩalàthámhiểmđãthếcònrấtnguyhiểmnhưnglòngđammêquálớnkhiếnôngvượtquatấtcả.Từkhoảngnăm1900đến1905,thếgiớibùngnổphongtràobưuảnh.Khôngchậmtrễvớitràolưunày,DieulefilsđãthamgiatriểnlãmảnhquốctếtổchứctạiHàNộinăm1902.Khôngchỉtrưngbàyảnh,ôngcònđưaranhữngbưuảnhđầutiênvìthếngườitađãgọiônglà“Nhànhiếpảnhthámhiểmvàsảnxuấtbưuảnh”.KháchdulịchchâuÂuđếnHàNộikhôngthểbỏquacửahàngbưuảnhcủaôngvàtrongmónquàmangvềtừxứĐôngDươngbaogiờcũngcónhữngtấmbưuthiếpchụpNhàhátlớn,HồGươm,DinhToànquyền,chùaMộtCột,phốTràngTiền,chùaQuánSứ...Bịốmnặngnăm1904,ôngphảitrởvềPhápandưỡngnhưngnăm1905,ôngquyếtđịnhđiCampuchia,ngượcdòngMêKôngbằngtàuthủytừSàiGònđếnPhnômPênhrồiđiAngkor.QuayvềHàNội,ôngmởmộtcửahàngmớiởHàNộitại42và44phốPaulBert(TràngTiềnngàynay)rồilạixuốngtàuthủyvềPhápđểthamgiaTriểnlãmThuộcđịaởMarseille(từngày15-4chođếntháng11-1906).NhữngbứcảnhcủaôngvềĐôngDươnglạiđượctraohuychươngvàng.Năm1909,ôngxuấtbảncuốnsáchảnhĐôngDươngTránglệvàKỳvĩ:BắcKỳ,TrungKỳtrưngbàytạiTriểnlãmQuốctếởBruxellesnăm1910vàônglạithêmlầnnữađượcbantổchứctraohuychươngvàng.

Sauchiếntranhthếgiớithứnhất,DieulefilsđềuđặntrởlạiĐôngDươngtiếptụcsángtác.Ônglànhànhiếpảnhthànhcôngnhờchụpconngười,cảnhvậtởĐôngDươngvàđiềuđócũng

cónghĩalàôngđãquảngbáĐôngDươngvớithếgiới.NgườitaướctínhconsốphimảnhvàbưuảnhcủaPierreDieulefilslênđến5.000bảnvớimọimặtcủađờisốngthườngngàyởĐôngDươngthờiđó.Nógiúpchocácnhànghiêncứulịchsử,vănhóa,tôngiáokhámpháBắcKỳ,TrungKỳ,NamKỳ,VânNam(TrungQuốc)vàCampuchiatronggiaiđoạn1885và1925.Đồngthờinólàbằngchứngcảnđộngvềcáckhíacạnhcủaxãhộimộtthời.Tronghàngnghìnbứcảnhđó,bộmặtHàNộimộtthờihiệnlênvàchođếnngàynaynólạicànggiátrịkhôngchỉvớiHàNộimàcòncảvớilịchsửViệtNam.Hiệntại,ngườicháungoạicủaPierreDieulefilslàLionelLabastire(năm2010,ông62tuổi)sốngởtrungtâmthànhphốManosque,cáchthủđôParis800kmvềphíanam,đanglưugiữrấtnhiềunhữngtấmbưuthiếp,nhữngbứcảnhliênquanđếnViệtNamcuốithếkỷ19,đầuthếkỷ20.MộtđiềubấtngờlàkhotưliệucổquígiámàôngLabastiređangsởhữukhôngphảilà“củathừakế,”màdoôngbỏtiềncủavàcôngsứcrađểsưutập.NhờnhữngbứcảnhhaybưuthiếpbaogiờcũngđóngtriệnhìnhchiếclưđồngnhỏkèmtheomãsốvàđịadanhmàPierreDieulefilsluôncóthóiquenghichútrênmỗitácphẩmcủamìnhnênLabastiremớicóthểtìmlạiđượcảnhcủacụmình.RađờikhicụPierreDieulefilsđãmất,nhữngkýứccủaôngLabastirevềcụchỉlànhữngcâuchuyệnmẹkểvànhữngbứcảnhgiađìnhchụptừthờicònởViệtNam,nayvẫncònlưugiữđượcchútít.HiệnôngLionelLabastiređãtìmkiếmvàtậphợpđượchơn2.500tấmảnhgốcvàbưuthiếp,trongsốđócókhoảng100bứcảnhintrêngiấycát(albumin)vàkhoảng200bứcảnhintrêngiấymịn.ĐâylànhữngtácphẩmgốcduynhấtcủaP.Dieulefilscònlưugiữlạiđượcchođếnnay.

Năm1936,ảnhcủaVõAnNinh,1937,ảnhcủaôngPhạmVănMùiđãđượcgiảithưởngdo“HộikhuyếnkhíchMỹthuậtvàKỹnghệViệtNam”trao.Năm2004,bứcảnhchụpbộtócthiếunữmượtmàuốnlượnnhưsuốicủaPhạmVănMùiđượcbánđấugiátạiThànhphốHồChíMinh.TronggiớinhiếpảnhvẫnlưutruyềngiaithoạivềVõAnNinh,câyđạithụcủalàngnhiếpảnhtừngkiêntrì“phục”suốtmộttuầnliềnđểchụpsươngmùởSapa.Lầnkhácchụpđượcbứcảnhưngý,cụmượndaochặtngaycànhcâyđóđểkhôngaichụpđượcbứcảnhgiốngcụ.Năm1945,VõAnNinhđãghivàoốngkínhhàngtrămbứcvềnạnđóiởcáctỉnhđồngbằngBắcBộtrongđócónhiềubứcchụpngườichếtđemchônởnghĩatrangHợpThiện(naythuộcphườngMinhKhai,quậnHaiBàTrưng).MộtsựkiệnlịchsửkháclàcácnhànhiếpảnhHàNộigồm:VũNăngAn,TôNa,VõAnNinh,ĐinhĐăngĐịnh,NguyễnBáKhoản,NguyễnHồngNghi,ĐứcVân...chụpđượcrấtnhiềuảnhtrongngàylễkhaisinhnướcViệtNamdânchủcộnghòa,trongđócóảnhChủtịchHồChíMinhđangđọcTuyênngônđộclập.

Sốnhà11phốHàngKhayhiệnlàhiệuảnhQuốctế,trướckiathuộcsởhữucủaôngPhanXuânThúy.ÔngThúycùngngườianhrểmualạingôinhànàyvớigiá65.000đồngtiềnĐôngDươngvốnlàhiệuchuyênbángiầychohãngBatta,đểmởhiệuảnhvàođầunăm1954.PhanXuânThúyđếnvớinghềtừnăm1935,lúcmới16tuổi.SởdĩThúytheonghềnàyvìanhrểởPhápvềnướcmangtheođồnghềvàmởcửahàngđầuphốHàngBài.Khitựlàmđượcảnh,giađìnhcấpvốnchoônglênmởhiệuởSapa,sauđólạivềHàNộilàmchungvớianhrể.Năm1945,khiNhànướcViệtNamdânchủcộnghòarađời,rấtnhiềubộđộiđếnhiệuHàngBàichụplàmkỷniệm.

NhờthếmàemruộtôngđãgianhậpbộđộivàđượcphiênvàođơnvịbảovệBắcBộphủ.TếtBínhTuất1946,ChủtịchHồChiMinhlúcnàyđangởBắcBộphủđãmờigiađìnhcácchiếnsỹquêHàNộivàoăntết.Sángmồng1,Ngườichorảichiếuvàbầycỗởsânsau.CảnhàôngThúycùngvàovàđượcChủtịchHồChíMinhtiếpđónâncần.Sẵnmáy,ôngxinphépchụpkỷniệmvàNgườiđãđồngý.Ôngchụpbốnkiểu,saunàymộttrongbốntấmảnhđóđượclưugiữtạiBảotàngLịchsửViệtNam.ThờikỳPháptạmchiếmHàNội,giađìnhôngsơtánlênTuyênQuangmởhiệuảnhsinhnhai.Bộđộiđếnchụprấtđông.Ngày10-10-1954,bộđộivềtiếpquảnThủđô,nhiềuchiếnsỹtrongbộquầnáovệquốcđoànđãrahồHoàmKiếmchụpảnhkỷniệmvàhọnhậnraông.CósĩquanquânđộiquenbiếtgiađìnhhồiởTuyênQuangchuyểnngànhsangngànhcônganđãyêucầungườidânlàmchứngminhthưphảichụpởQuốctế.Thếlàtừ1955-1959,ônglàmkhônghếtviệc.ÔngThúychụpđẹpnêncácđoàntrongỦybanđìnhchiếnQuốctế(gồmCanada,BaLan,ẤnĐộ)giámsátthihànhHiệpđịnhGenèveđềuthuêôngchụpbênhồHoànKiếmlàmkỷniệm.Họcònmờivàotrongchỗđóngquân(trongBưuđiện)chụp

cảlễchàocờ.Trướckhicảitạocôngthươngnghiệptưbảntưdoanh,HàNộicó135cửahiệunhiếpảnh,nổitiếngcóQuốctế,TamAnh,VũNinh,HoàngHải...Từ1960-1965cáchiệunàyđượctổchứclạithành6cửahàngquốcdoanh,8hợptácxãvà8cửahàngcôngtưhợpdoanh.HiệuảnhQuốctếthànhcôngtưhợpdoanh,songngườitavẫngiữtênhiệuQuốctế.Từchủnhà,chủcửahàngvớimáychụpmáyphóngtrởthànhnhânviênlĩnhlươngtháng.TrongthờikỳchốngMỹ,nhiềungườicómáyảnhchỉdámchụploanhquanhgầnnhà,aibạoganthìraHồGươm,đixamàkhôngphảilàphóngviêncóthểbịbộđộihaycônganbắtvì“làmgiánđiệpchoMỹ”.Thờikỳ“gópgạothổicơmchung”cũngcónhữngcơsởcótiếngtămnhưhiệuNắngVàng(ởngã3LươngVănCan-HàngMành)chụpảnhchândungkháđẹphayhiệuNắngThuởNgãTưSở.Dochỉchụptrắngđennênhợptácxãnàocũngcótổtômầuđểđápứngkháchhàngthíchảnhmầu.VàcũngthờikỳnàynhiềuhợptácxãphónghàngloạtảnhnghệsỹnữcótiếngbánchobộđộiđiB.ĐặcbiệtlàảnhnhânvậtDianobtrongbộphimTrêntừngcâysốcủaBulgaribánchạynhưtômtươivìDianobnàyđẹptraivàlàthầntượngcủacáccôgái.

Trongsuốtthờigiandài,cảdânảnhchuyênnghiệplẫnkhôngchuyênnghiệpđềuphảidùngphimđentrắngOrwo(CộnghòadânchủĐức),Svetma,Tarma(LiênXô)còngiấychủyếulàcủaĐức,LiênXôcộngthêmphầnnhỏgiấyTiệpKhắcvàHungari.Dânđiệnảnhthìcắtphimcuộndùngquayphimtruyệnrachụp.Năm1982,HàNộixuấthiệnảnhmầuvàđơnvịlàmảnhmầuđầutiênlàXínghiệpảnhcủaThôngtấnxãViệtNam.ThuốcvàgiấycủaĐức,saucóthêmgiấyFormarcủaTiệp.Songchấtlượngkhôngtốt,chỉkhoảng6thángsau,mầuảnhchuyểnsangmầutímvàvàng.ThờikỳnàycómộtngườilàmảnhmầuthủcônglàôngBùiViệtHưng.Cuốithậpniên80,giớibuônmáy,giấyảnhhayngồiởngõCấmChỉ,tiếngtămnhấtlàôngLâmvàNhân.Chínhvìthếcứaibáomấtmáylàcánhcônganrađâynghengóngthếnàocũngtìmra.

VụVănphòngChínhphủmấtchiếcmáyNikonF3tìmđượcbắtđầutừđây.PhimvàgiấyKodakvàoViệtNamkhoảngnăm1984quangảTháiLan.Năm1989,chiếclabrửaảnhtựđộnghiệuNorishuđầutiênđặtở34BàTriệudoanhemôngThắngĐạinhậpvềđãthuhútngườichụpnghiệpdư,chuyênnghiệpđếnđâylàmảnhmầuvìvừanhanh,giálạihợplý.Tiếpđóvàokhoảng10-1990,ThôngtấnxãViệtNamnhậpvềlabFuji27Fvớigiákhoảng100.000USDđặttại77LýThườngKiệtvàchỉhơn5thángđãkéolạiđượcvốnvìlabhoạtđộngcảngàylẫnđêm.

Chiềungày29-10-1999,nhànhiếpảnhnổitiếngngườiĐứclàThomasBichardđãdựnggiàngiáotrevâyquanhđàiphunnướcởquảngtrườngĐôngKinhNghĩaThụcđểtreo42bứcảnhđentrắngkhổlớnchụptạiHàNộivàmiềnBắctrongchiếntranhchốngMỹ.ĐâylàtriểnlãmảnhngoàitrờilầnđầutiêndiễnraquanhhồGươm.Cóbứcchụpbàcụđangngồikhócbêncạnhxácđứatrẻ,cóbứcchụpmộtcôthanhniênxungphongvớinụcườitươibêncạnhhốbom,lạicóbứcchụpnhữngđôimắtngâythơcủanhữngđứatrẻngồitronghầmtránhbom,ảnhbệnhviện,trườnghọcđổnát...Thomasmởtriểnlãmvớimụcđíchmuốntìmlạingườitrongảnh.ThomasBichardsinhnăm1937,họcđồhọavànghệthuậtởLepzichnhưngsaymêchụpảnh,ôngxinvàolàmviệctạihãngphimDefa(CộnghòadânchủĐức)chođếnkhinướcĐứcthốngnhất.Saymêchụpcácsựkiệnlịchsửvàchínhtrị,ôngđãđếnnhiềuquốcgianhư:Nga,Chile,Bangladesh...đểchụp,nhưngcólẽViệtNamlàquốcgiaôngchụpnhiềuảnhnhất,với300.000bức.ÔngđãtriểnlãmảnhViệtNamtạiNewYork,Moscow,Paris,Berlin,London...vàbứcảnhcôthanhniênxungphongHồngLývớinụcườitươibênhốbomtrởnênnổitiếngtrênthếgiới,rấtnhiềutờbáođãinbứcảnhnày.Từnăm1968-1985,ôngđãviết7cuốnsáchvềViệtNamtrongđócónhữngcuốn:Nhữngngườiphicôngtrongbộquầnáotù(1967),ViệtNammongmuốncóhòabình(1973),HàNộinhữngngàytrướchòabình...

Triểnlãmkéodàimộttuầnthuhútsốngườiđếnxemđôngchưatừngthấy.ThậtbấtngờcôgáiHồngLýtrongbứcảnhnămxưađãnhậnrachínhmình.HaingườigặplạinhauvàcôLýđãmờiThomasđếnthămnhàởĐêLaThành.MộtngườiđànôngởphốHàngTrốngcũngnhậnrabàcụngồibênxácđứatrẻchínhlàmẹôngvàcontraiông.Đầutháng10-2007,tạigallery39ALýQuốcSư,cáchHồGươmkhôngxacómộttriểnlãmảnhVietnam80-00củanhànhiếpảnhkhôngchuyênngườiThụyĐiển,bàEvaLindskogvàhọasĩLêThiếtCương.Với20bứcảnh

chụpvềphongcảnh,conngười,tầuđiện,xếphàngmuahàngtết,đưadâubằngxeđạp...ởHàNộithậpniên80đãgâyấntượngmạnhchongườixemtrẻtuổivàlàmngườixemcaotuổibùingùi.Cuốithậpniên60,đầu70cùngvớihàngnghìnngườiThụyĐiển,EvaLindskogxuốngđườngphảnđốicuộcchiếntranhcủaMỹtạiViệtNam.BàtừnglàmviệcởĐạisứquánViệtNamtạiStockholm.Tháng3-1975,ĐoànthanhniêncộngsảnHồChíMinhđãmờibàsangthămHàNộihaituần.TrướcđóbàtừngtìnhnguyệnsangViệtNamchiếnđấutạimặttrậnQuảngTrịnhưngbịtừchốivìlàngườinướcngoài.Năm1980,Lindskogtrởlạiđấtnướcmàbàyêuquý,gửiconởNhàtrẻTrungTự,bàhọctiếngViệtởTrườngđạihọcTổnghợp.SauđóbàlàmviệcchoDựánhỗtrợđờisốngcôngnhânlâmnghiệpdoChínhphủThụyĐiểntàitrợtạiNhàmáygiấyBãiBằng.300bứcảnhbàchụptrongthờigiansốngvàlàmviệctạiHàNộilàtàisảnmàbàcholàvôcùngquýgiá.BàhiểuViệtNamnhữngnămđónênmỗilầngiơmáylênchụpmàthấycônganlàbàbỏmáyxuốngngay.BàkểthờiđóngườinướcngoàimuốnđổiđôlaMỹratiềnViệtphảiđếnNgânhàngNhànướcvàkèmtheohộchiếu,bànhậnthấyđổiởNgânhàng“thiệt”hơnnhiềusovớichợđennênbàkhôngđếnNgânhàngnữa.CôngancũngbiếtbàbánđôlaMỹởđâunhưnghọlờđi.

CuốithếkỷXXnhiềutriểnlãmảnhnghệthuậtđượctổchức,songấntượngnhấtlàhaitriểnlãmảnhnudenghệthuật.NhữngtấmảnhnudeđentrắngcủahọasĩLêThanhĐứctrưngbầytạiTrườngđạihọcMỹthuậtYếtKiêuvàokhoảngnăm1990thuhútrấtđôngngườiđếnxem.Vớicácgóckhácnhaucùngkỹthuậtbuồngtốiđiệunghệ,LêThanhĐứcđãtạoranhữngbứcảnhnudetràntrềsứcsống,sứcthanhxuânmàkhôngdungtụcgâyấntượngmạnhchongườixem.Triểnlãmnudethứhaidiễnravàomùahènăm1996ởNhàThôngtin45phốTràngTiền.ĐâunhưbahaybốnnhànhiếpảnhthamgiatriểnlãmtrongđócóTrầnHuyHoan.ẢnhnudecủaHoanđượcdàndựngcótínhtoán,mầusắccảilương,khônggianmởnhưvôtậngâychongườixemcảmgiáclãngmạn,baybổngphachútbíẩn.Cóbứcvượtquangưỡngảnhđạtđếnđộhộihọa.TrướckhihọcquayphimởTrườngđạihọcSânkhấu-ĐiệnảnhHàNội,TrầnHuyHoanđãtốtnghiệpĐạihọcMỹthuậtCôngnghiệp.TriểnlãmdiễnrađượchaingàythìhaibứcbịyêucầudỡxuốngsaukhicóýkiếncủamộtThứtrưởngBộVănhoá-Thôngtin.ChụpảnhnudegâyồnãnhấtlànhànhiếpảnhquácốTrọngThanh.Ngheđồnôngchụphàngnghìnbứcvớivàichụcngườitựnguyệnlàmmẫu.TrọngThanhlàphóngviênchiếntrườngcủaThôngtấnxãViệtNam.Năm1999,mộtphầntrongkhoảnhchiếntranhcủaôngđượctriểnlãmtạiHoaKỳvàPhóTổngthốngAlGoređãđọclờichàomừngtrongbuổikhaimạc.Thờibaocấp,cónhữngnhànhiếpảnhchụpnudenghệthuậtphảivàotù.Khôngcóranhgiớigiữaảnhnudenghệthuậtvàảnhnudedungtục,tấtcảđềubịcoilàvănhóaphẩmđồitrụy.

Ngàynaythìaicũngcóthểchụpđượcảnhvìmáynghiệpdư,máychuyênnghiệpquásẵn.ThậmchíHàNộicòncócảcâulạcbộLeicatớimấychụcthànhviên.Leicalàmáyảnhnổitiếngthếgiớiđượcphóngviênchiếntrườngsửdụngvìmànchậpbằnglụakhônggâyratiếngxoạchkhibấm.NhiềutaymáychuyênnghiệpHàNộiđãmởtriểnlãmvớinhữngbứcảnhđểđời.

18.XUẤTXỨRÙAHỒGƯƠMQuanniệmcủangườiÁĐôngnóichungvàtínngưỡngdângianViệtNamnóiriêng,bốncon

vật:Long,lân,qui,phượng(miềnNamgọilàphụng)đượcgọilàtứlinh.Nhưngtrongtứlinhchỉcóqui(rùa)làcóthậttrongđờisốngcònbaconvậtkiakhôngcóthật.VớingườiViệt,rùalàvậtcânbằngbởicócảâmvàdương,bụngrùaphẳngtượngtrưngchođất(âm),maikhumtượngtrưngchotrời(dương).Dângianchorằnghìnhtượngrùađộibiatượngtrưngchohạnhphúc,pháttriểnvàsựchịuđựng.Rùacònlàbiểutượngcủacaoquý,sựbềnvữngcủaxãtắcvàtrườngtồn.Chínhvìvậyrùatuykhôngxuấthiệnnhiềutrongcáccôngtrìnhkiếntrúctôngiáonhưngcóthểthấylàmconvậtđỡchânbiatạicácchùa.ỞchùaLinhỨng(ThanhHóa),ngôichùađượcxâyvàothờiLý,rùađãđượcsửdụngđểđộibia.HìnhtượngrùađộihạccũngtìmthấyởchùaLáng(HàNội),ngôichùađượcxâydựngvàothếkỷXV.ĐờivuaLêThánhTông(1484)đãchodựngbianhữngngườiđỗtiếnsỹtừkhoathinăm1442ởVănMiếu-QuốcTửGiám,mỗikhoalàmộttấmbiadựngtrênlưngrùaghithànhtích.NhưvậytừtruyềnthuyếtLêTháiTổtrảgươmchorùavàngđếncáctấmbiatrêntiếnsỹtrênlưngrùađờivuaLêThánhTôngchothấycácvuatriềuLêrấtchútrọngđếnhìnhtượngrùa.RùaxuấthiệntrongtruyềnthuyếttừthờiAnDươngVương.Theotruyềnthuyết,thầnKimQuyđãgiúpnhàvuaxâythànhCổLoasaunhiềulầnthấtbạitrướcđóvàcònchochiếcmóngđểlàmnỏthầnđểgiữthành.NhưngrồicongáiAnDươngVươnglàMỵChâuđãđemlòngmếnTrọngThủy-contraicủaTriệuĐà,kẻđangcóâmmưuchiếmđoạtLoathành.KhinỏthầnbịTrọngThủylấycắp,thànhbịrơivàotayquânthù,tronglúcnguycấp,AnDươngVươngthanthởthìthầnKimQuihiệnlênbảo:giặcđangởsaulưng,AnDươngVươngquaylạithấyMỵChâuliềnrútgươmchémchếtđứacongáiyêu,rồicưỡirùavàđirabiển.

VàotriềuvuaLýThánhTông(1057)đãchoxâydựngthápBáoThiên(naylàvịtríNhàthờlớn)bênhồLụcThủy.TấtcảnhữnggìsửsáchđểlạivềthờicácvuaLýkhôngthấynóiđếnhồHoànGươmcũngnhưrùa.TheoĐạiViệtsửký,saukhikhángchiếnchốngquânNguyênthắnglợi,vuaTrầnNhânTôngđãchodựngmộtmiếuthờcácliệtsỹởmộtđịađiểmgầnhồLụcThủy.Tuynhiên,sửsáchcũngkhôngghichépnhiềuvềđềnnàyvàcácnhàviếtsửchỉsuyđoánđềnnằmởphíabắchồ.ĐiềuấychothấyđờicácvuaTrầncũngchưacótênhồGươmvàcũngkhôngcósáchhaybiaghilạisựtíchgìởLụcThủyliênquanđếnrùa.

ỞViệtNamaicũngbiếttruyềnthuyếtLêTháiTổtrảlạigươmthầnchorùavàngsaukhiđánhtangiặcMinh.Cáchtruyềnmiệngtrongdângian,kểtrongsách,trêncácvănbiacóđôichỗkhácnhaunhưngcóthểtómtắt:Đầunăm1428,LêTháiTổcùngquầnthầnbơithuyềntrênhồLụcThủydạomát,ngắmcảnh,bỗngngàithấycóánhvàngloangloángdướinướcvàmộtlúcsaurùavàngngoilênrồibơivềphíathuyềncủanhàvua.LúcnàyLêTháiTổchợtnhớđếnlưỡigươmmàLêThậntặngcóhaichữ”ThuậnThiên”đãgiúpngàiđánhtangiặcngoạixâm.Khingàivừarútgươmrakhỏivỏthìlưỡigươmđãtựbayvềphíarùavàng.Rùangậmlưỡigươmrồitừtừlặnxuống,vàtừđấyhồcótênlàhồHoànGươm(dângianquengọilàHồGươm).SongvấnđềlàởchỗtruyềnthuyếtxuấthiệnkhiLêTháiTổcònsốnghaysaukhingàiquađờithìkhôngthểxácđịnhđược.VàviệctrảgươmrùavàngcủaLêTháiTổphảichăngcóliênquanđếntruyềnthuyếtAnDươngVươngvớibàihọcvềchữtín,vềmượnthìphảitrả?Tạisaolạiliênquanđếnrùamàkhôngphảivậtkhác?TheonhàsửhọcngườiPhápPhilippePapin,ngườitừnglàthànhviêncủaViệnViễnĐôngbáccổ,sốngởHàNộitừnăm1991đến2004,tácgiảcủacuốnsáchLịchsửHàNộichorằngmôtípanhhùngtrảgươmchorùasaukhidiệthếtgiặcngoạixâmhayyêuquáikhôngchỉriêngViệtNammớicómàcòncóởcácquốcgiaĐôngNamÁ.Phảichăng,nhữngngườidựngnêntruyềnthuyếttựthêudệtnênhaybịảnhhưởngcủacácnướclánggiềng?CómộtđiềucũngrấtlạlàquanhHồGươmkhôngcóđềnmiếuthờLêTháiTổmàchỉcóđìnhlàngKiếmHồ(naylàđoạngiữaphốLýTháiTổ)cóbàivịthờLêLợilàmthànhhoànglàng.Chođếnnăm1897,KinhlượcsứHoàngCaoKhảimớichodựngtượngngàibằngđồngởphíatâyhồ(tượngnằmngaysátNhàhátcamúanhạcnhẹ-số16phốLêTháiTổ).

TừcáctriềuvuaLý,Trần,LêchođếnnhàNguyễn,ThăngLong-HàNộicórấtnhiềusông,ngòi,hồ,ao.Khôngnhữngthế,cáchồcònnốivớinhaubằngkênhrạch.ThờinhàNguyễn,hồGươmvẫncònthôngvớihồTháiCực(khuvựcchợHàngBèhiệnnay)vàngườitalàmcầubắcquaconkênhnàyđểđilại,vìthếmớicótênlàCầuGỗ.Theothờigian,sônghồ,aobịlấpnhiềunhưngchođếnnay,HàNộivẫnlàthànhphốcónhiềuhồnhấttrongcáctỉnhphíaBắc.MộtcâuhỏiđặtralàrùaHồGươmcónguồngốcởđâuvìcáchồBẩyMẫu,BaMẫu,HồTây,TrúcBạch,GiảngVõ...khônghềcóloàirùanày?Tháng4-1993,nhữngngườiđánhcáđãbắtđượcmộtconrùanặng175kgởđầmQuỳnhLâm(thànhphốHòaBình).

Cũngtạihồnày,ngườitabắtđượcconrùanữanặng121kg(tiêubảnhiệnđanglưugiữởBảotàngHòaBình).NhưvậyHòaBìnhcóloàirùalớn.Ngượcdònglịchsử,năm1431,tứclàchỉbanămsaukhiLêLợiđánhtangiặcMinh,thổtùngườiTháitrắngởchâuNinhViễn(LaiChâungàynay)làĐèoCátHãnnổidậycâukếtvớimộtthổtùAiLaolàKhaLạichiếmcứmộtvùngbiêncươngTâyBắcchốnglạitriềuđình,khôngchịunộpcốngphú.HọĐèolàdònghọlớnởTâyBắc,thờigiặcMinhxâmchiếmĐạiViệt(1407-1427),ĐèoCátHãnđãđầuhàngrồicâukếtvớichúngđànápphongtràođấutranhcủadânđịaphương.Nhưngđếnnăm1427,giặcMinhbuộcphảirútquânvềnướcthìĐèoCátHãnlạiquixinquithuậnvàđượcLêLợiphongchochứctướccaiquảnchâuNinhViễnnhưcũ.Đếnlúcnày,họĐèolạinổidậymưuđồcátcứchođemquâncướpphácácvùnglâncậnnhư:TháiNguyên,TuyênQuang,QuiHóa,GiaHưng.HànhđộngcủaĐèoCátHãnđãgâyảnhhưởngxấuđếnhàngngũthổtùthiểusốmiềnbiênviễn,nếukhôngtrấnáp,quốcgiaĐạiViệtmớithốngnhấtsẽbịđedọa.DovậyLêLợiđãthânchinhchiaquânlàmhaiđường:thủyvàbộcùngtiếnlênNinhViễn.QuâncủaĐèoCátHãnnhanhchóngbịđánhbại.Trongcuộchànhbinhtrấnápnàycảlúcđilẫnlúcvề,LêLợiđềulàmthơtheothểngũngônvàthấtngôncangợichiếncôngcủamình.NhàvuasaitạclênváchnúisôngĐàhaibàithơđểđềcaouytíncủatriềuđìnhtrungươngvànhằmcảnhtỉnhcácthổtùthiểusốsaunày.DướitriềuvuaLêTháiTông(1423-1442),mộtsốthổtùngườiTháikháccũngchiếmcứchâuhuyện,khángcựlạitriềuđình.Năm1439,thổtùhọCầmởcácchâu:PhùYên,SơnLa,TuầnGiáo,MaiSơnthuộcphủGiaHưngnổilênchốnglạitriềuđìnhvàđánhphávùngbiêngiới.Đểtăngsứcmạnh,thổtùhọCầmchongườisangcầucứuAiLaovàvuaAiLaosaitướngNữuHoađemtrênbavạnquânlấydanhnghĩacứuviệnđãvượtbiêngiớicướpphácácvùngthuộcchâuPhụcLễ.Trướcsựngangngượcđó,LêTháiTôngthânchinhđemquânđidẹpvàchỉtrongthờigianngắnquânAiLaobịđánhbại,thổtùhọCầmrunsợphảiquiphục,triềucống.Năm1440,LêTháiTôngcũngthânchinhdẫnquânlênđếnphủGiaHưngdẹpthổtùNghiễmkhithổtùnàyliênkếtvớithổtùAiLaochốnglạitriềuđình.Nghiễmchịuthuaphảidângvoi,trâunộpcốngphẩmxinquithuận.Năm1441,NghiễmlạiliênkếtvớiAiLaolàmphảnbuộcLêTháiTôngphảitựđưaquânđiđánhNghiễmlầnnữavàlầnnàyđãbắtđượcviêntướngAiLao.SaunhiềungàybịquâncủaLêTháiTôngvâyhãm,cuốicùngNghiễmrahàngvàbịgiảivềThăngLong.ĐếnđờivuaLêThánhTông(1442-1497),BồnManlàlãnhthổphíatâyNghệAn,ThanhHóa,SơnLavàtỉnhHủaPhăncủaLàothuộcchâuQuiHợpcủaĐạiViệtdướiquyềnquảnlýcủatùtrưởngCầmCông.NhờcósựgiúpđỡcủaLãoQua,CầmCôngđãdứnglênđánhđuổiquânĐạiViệt,trướcsựphảntrắc,LêThánhTôngđíchthânngựgiálênđánh.Vàđểtriệtmầmmốnglàmphản,năm1479,LêThánhTôngsaiTháiúyLêThọVựccùngcáctướngTrịnhCôngLộ,LêĐìnhNgạn,LêLộngvàLêHiếuNhânchiaquânlàmnămcánhtừNghệAn,ThanhHóavàHưngHóatiếnđánhLãoQuađếntậnbờsôngKimSagiápvớiMiếnĐiện.XâuchuỗichuyệncácvuaLêcầmquânđidẹpthổtùởTâyBắcvàđầmQuỳnhLâm,HòaBìnhcógiốngrùalớn,cóngườichorằnghoặcLêLợi,LêTháiTônghayLêThánhTôngđãbắtrùaởvùngnàymangvềthảvàoLụcThủyrồinghĩratruyềnthuyếttrảgươmchorùavànglàmbàihọcvềchữtín:mượnthìphảitrả.TuynhiêngiảthiếtnàychưathuyếtphụcvìnếuLụcThủycórùatạisaocáchồkhácnhư:BaMẫu,BẩyMẫu,HồTây,GiảngVõ...lạikhôngcórùakhikhíhậu,điềukiệntựnhiênnhưnhau,hơnnữa,cáchồnàythôngvớinhau?

PGS-TSHàĐìnhĐứcđãđưaragiảthiếtrùaHồGươmcógốctíchởvùngLamSơn(naylàThọXuân,ThanhHóa,nơinhàLêđãkhỏinghĩachốnglạigiặcMinh).TheoôngĐức,ởđâyhiệnvẫncórùacùngloàivớirùaHồGươm.ÔngĐứckể,sángngày27-9-2000,hômkhánhthành

khutưởngniệmvuaLê(16phốLêTháiTổ),“cụ”bơivàorồighéđầulênkèđáđềnNgọcSơntừ8giờ20phútđến10giờ20phúttrướcsựchứngkiếncủanhiềungười.LầnkhácmộtsốngườichèothuyềnrathápRùathắphươngxinphépvềLamKinhtìmlạihậuduệcủa“cụ”,lúctrởvàobờthìnhìnthấytămhướngvềmũithuyền.Sauđó“cụ”bơiđếnvànhôđầusátmạnthuyền,mọingườisợquáchắptaylạy,lúcngẩnglên“cụ”đãlặn...ChuyệnmàôngĐứckểvàLamSơncógiốngrùanhưởHồGươmliệugốcgác“cụ”rùacóphảiởThanhHóa?

CuốitriềuLê,chúaTrịnhDoanh(1740-1767)choxâylầuNgũLongởphíađônghồ(naylàkhuvựcBưuđiệnthànhphố)đểxemtậpthủyquân.TrịnhDoanhcũngchođắpconđườngtừPhủ(khuvựcquanhBảohiểmxãhộihiệnnay)sanglầuNgũLongthìhồmớibịchialàmTảVọngvàHữuVọng.HữuVọngđãbịlấpcònTảVọngchínhlàHồGươmhiệnnay,nghĩalàHồGươmhiệnhữurađờicáchbâygiờkhoảng250năm.Căncứvàokếtquảdocácnhàkhoahọcxácđịnh,cáthểrùaHồGươmđangđượcchữatrịvếtthươngcótuổithọgần100năm.NhưthếrùanàyđượcthảvàohồtừđầuthếkỷXX.

NgườinghiêncứurùaHồGươmmộtcáchkhoahọcđầutiênlàGSTrầnKiên-giảngviênĐạihọcSưphạm.GSKiênbắtđầunghiêncứutừnhữngnăm1980củathếkỷtrước.TuynhiêncôngtrìnhbịdangdởvìôngđilàmchuyêngiaởchâuPhi.Năm1991,PGSTSHàĐìnhĐức,khiấylàgiảngviênkhoasinhĐạihọcTổnghợpHàNộibắtđầutìmhiểu.Sauchínnăm,PGSTSHàĐìnhĐứckhẳngđịnh,rùaHồGươmlàloàirùamớivàđặttênlàRafetusleloiirồicôngbốtrênTạpchíKhảocổsố4-2000.MộtsốnhàkhoahọctrênthếgiớicũngnghiêncứuvềloàinàycóTS.PeterMaylan(ĐạihọcEckerd),GSKraigAdler(ĐạihọcCornell-Mỹ)đãđồngývớiquanđiểmcủaôngĐức,rằngrùaHồGươmthuộcloàirùamaimềmnướcngọt,loàithứ5cóởViệtNamvàcũnglàthứ23trênthếgiới(tínhđếnnăm2006,có22loàirùanướcngọttrênthếgiớiđượcbiếtđến).TênôngĐứcxuấthiệntrongbảngDanhmụcrùathếgiới,mụcvềgiốngmaimềmởViệtNam:RafetusleloiiDuc2000.DùôngĐứcnghiêncứurùahồGươmnhiềunămnhưngnghiêncứutheokiểucủaôngnênkhôngaibiếtrùanặngbaonhiêucânvàlàgiốngđựchaygiốngcái.Năm2004,ViệnCôngnghệSinhhọcđãtiếnhànhxácđịnhgenecủacácloạirùamaimềmkíchthướclớn(trongđócórùaHồGươm)vàchokếtquảrùaHồGươmlàloạigiảiThượngHải(Rafetusswinhoei).GiámđốcChươngtrìnhrùachâuÁ-DouglasHendrie,ngườiđãcónhiềunămtìmkiếmvànghiêncứurùanướcngọtởViệtNamsaukhithựchiệncácxétnghiệmcầnthiếtđãkếtluận:rùabắtđượcởĐồngMôvàrùaHồGươmcùngloàivớihaicongiảiởThượng(TrungQuốc)hiệnnay.CònPeterRichard,chuyêngiabảotồnsinhhọcquốctếvàcũnglànhàkhoahọcvềloàiRafetusSwinhoeikhẳngđịnh:rùaHồGươm,ĐồngMôvàtiêubảnởBảotàngHòaBìnhcũngcùngloàivớigiảiThượngHải.

Ngày9-4-2011,TSBùiQuangTề,trưởngnhómchữabệnhchocụrùathôngbáorùaHồGươmnặng169kglàloàirùamới,khôngphảigiốnggiảiThượngHảivà99%làcái.ThôngbáocủaTSBùiQuangTềđưaralàcâutrảlờichogiảthuyếtrùaHồGươmcóxuấtxứởThanhHóahaykhông.SongcũngkhẳngđịnhkếtluậncủaPGSTSHàĐìnhĐứclàđúng.Tuynhiên,cũngtừthôngbáocóhaicâuhỏicầnlàmrõ:VậytạisaocáchồởHàNộikhônghềcógiốngrùanày?VàkếtquảliệucóđúngnhưôngTềđãthôngbáo?Trêntạpchíkhoahọcnướcngoàitháng9-2011cóbàiviếtchungcủacácnhàkhoahọcViệtNamvàmộtchuyêngianướcngoàivềrùakhẳngđịnhrùaHồGươmlàgiốnggiảiThượngHải.

Saunăm1954,nhiềucánbộSởVănhóaHàNộichưacógiađìnhlạikhôngcónhàriêngđượcbốtríởdướitầnghầmcủaVănphòngsở(47phốHàngDầu).SốngườisốngtrongtậpthểhầmtănglênkhiếncholãnhđạoSởlúcđóquyếtđịnhthànhlập“khutậpthểđềnNgọcSơn”.“TậpthểđềnNgọcSơn”làcănphòngrộngchừnghơnchụcthước,trướcđóngườitadùnglàmnơingồichờchonhữngngườiđếnđâyrútquẻxembói.Khôngchịunổitìnhcảnhbứcbốivìlúcnàocũngchỉnhìnthấybốnbứctường,LêBầukhiđólàchuyênviênvănhóađãxinchuyểnsang“khutậpthểđềnNgọcSơn”.ỞcùngvớiôngcóhaichuyênviênvănhóakháclàHuỳnhTâmChívàHuyềnTâm.LêBầutốtnghiệpĐạihọcTrungvăntạiTrungQuốc,ônglàmphiêndịchrồitrởthànhgiáoviêndạytiếngTrungởtrườngSưphạm.Cónăngkhiếuviếtvănlạiđammêvănhóa,nhấtlàvănhóadângian,ôngxinchuyểnvềlàmviệcởSởVănhóaHàNội

nghiêncứuvềvănhóadângianởngoạithànhnăm1961.ÔngsốngởđềnNgọcSơntừnăm1963chođếnnăm1972.Sángsáng,ôngđibộtừ“khutậpthể”sangsởlàmviệc,trưavềnghỉ,đầugiờchiềulạisangvàhếtgiờlạivề.Nếuhômnàobáocơmtậpthể,ôngphảiđiquacầuThêHúctớisáulần,vìthếnênôngchứngkiếnnhiềuchuyệnvềrùa.ÔngthườngxuyênchứngkiếnrùabòlênđìnhTrấnBavềđêm,khôngchỉrùanhỏmàcólầncả“cụrùa”.Mùahè,rùabòlênthâncâysi,lênbờhónggiónhưnghễthấytiếngđộnglààoxuốngnước.CólầnLêBầuđãthấybầyrùađưatangmộtconrùađãchếtmàôngkhẳngđịnh“còntìnhcảmhơncảconngười”.NhiềunămsốngcạnhrùanênôngcóbàikýthúvịRùaHồGươm.Trongbàikýôngkểcólầnôngnhìnthấy“cụrùa”bịthươngởphíađườngLêTháiTổ(gầntượngvuaLê),khiđóMỹđangnémbomHàNội,thànhphốvắngngườinênmãisaumớibáođượcchobanquảnlýhồ.Tuynhiên,họchonhânviênkhiêng“cụ”lênbờđểbánchokháchsạnPhúGialàmthựcphẩm.MaymàChủtịchỦybanhànhchínhTrầnDuyHưngbiếttinđãchỉthịchongànhytếphảicứuchữabằngmọigiá.Nhưngcuốicùng“cụrùa”đãrađi.Từkhirời“khutậpthểđềnNgọcSơn”,LêBầukhôngquaytrởlạivìôngbảo“mìnhvềnhàmình”màngườitacứbắtphảimuavéthamquan,nênôngkhôngdámchắctiêubảnởđềnNgọcSơncóphảilà“cụrùa”đókhông.

NhàvănNguyễnDậucóbanăm(1963-1967)sốngtại“khutậpthểđềnNgọcSơn”.KhihọcxonglớpNhấttrườngJeanDupuisvừalúccáchmạngTháng8nổra,NguyễnDậuthamgiacôngtáctuyêntruyềnởHảiPhòngrồigianhậpquânđội,họctrườngThiếusinhquân.Năm1950,ôngđượcquânđộicửsangTrungQuốchọckhóađàotạosĩquan.Năm1954vềcôngtáctạiphòngVănnghệQuânđội.NhưngôngbuộcphảirờiTạpchíVănnghệQuânđộisaukhilấyvợ(chịruộtcủacasỹQuangHưng),bởichồngtrướccủavợlàsỹquantrongquânđộiPháp.ÔngbỏHàNộilênmỏthiếcTĩnhTúc(CaoBằng)làmcôngnhân.Mộtthờigiansau,trởvềNhàmáyđóngtầuHảiPhòng.SốphậnlạiđưađẩyôngquaylạivớivănnghệkhingườitanhậnônglàmbiêntậpviênởbáoVănnghệ.Năm1964,NguyễnDậuchuyểncôngtácvềSởVănhóaHàNội.Vềhưu,ôngmởhiệucắttócởđềnBàKiệu.Gần10nămdaokéobênHồGươmđãchoôngnhiềuhiểubiếtvềrùa.TrongtậptruyệnkýRùaHồGươmxuấtbảnnăm1991,NguyễnDậukểrằng,ôngphânbiệtvàđếmđượctới17“cụrùa”.Ôngcũngnóirõcụtonhấtđãbiếnmất.Haicụbịđánhtrọngthươngvàchết,xácđượclàmtiêubảntrưngbàyởđềnNgọcSơn.Vềchuyệncụrùabịthương,NguyễnDậuviết:Ngày2-6-1967,mộttrậnbãolớntrànquaHàNội,mưatolàmnướchồdânglênmấpméđường,một“cụrùa”bịthươngnổilêngầnsốnhà16phốLêTháiTổ.Ngườitađãdùnglướiđưa“cụ”lênbờ.KhôngbiếtaibáotinnhưnglúcđócómặtnhiềucánbộcủaSởVănhóa,SởThủysản,CôngtyCôngviên.Tranhcãinổravớihailuồngýkiếntráingược,CôngtyCôngviênmuốnđưavềBáchThảođểcứuchữanhưngXínghiệpThủysảnlạimuốnbánchoCôngtyThựcphẩm.Trongkhingườitabàncãivàtranhluậnđãđểmặc“cụ”phơinắngtrênvỉahè.Lúcthốngnhấtđượcýkiếnđưacụđicấpcứuthì“cụ”đãtắtthở.TiêubảnhiệnnằmtrongđềnNgọcSơnchínhlà“cụ”này.Hai“cụ”khácthìbị“rùatặc”ngangnhiênbắtchởđilàmthịt.NguyễnDậucònmôtảrấttỉmỉchuyệnmộtđôivợchồngrùalàmcáichuyệnbảotồnnòigiốngvàđàoổđẻhàngtrămtrứng.CũngtheonhàvănNguyễnDậu,nhữngcụrùatonhấtthườngnổilưngtrênmặthồhoặcphơimìnhtrênbãicỏởThápRùa.Ôngtả:“Cómộtcontonhất,từđầuđếncuốidàibằngchínlầnbềngangcủanhữngphiếnximăngcạpvenbờhồ...”.

19.NHẢYĐẨMNăm1884,TòalãnhsựPhápđượckhánhthànhởkhunhượngđịaĐồnThủy(naylà33phố

PhạmNgũLão)gồmnhiềutòanhàlớnnhấtvàothờiđiểmđóởHàNội.Khôngchỉlànơilàmviệc,tòanhànàycònlàđịađiểmdiễnravũhộivàonhữngngàycuốituầnchođámsĩquancùngvợconhọ,cácviênchứcvàmộtsốítdândicưtừPhápsang.KhiêuvũdiễnrađềuđặndịpcuốituầnphầnvìđólàvănhóacủangườiPháp,phầnkhácđócũnglàkhaiphávănminhchoxứthuộcđịamàhọcholà“mọirợ”.ChơinhạcchocácđêmvũhộilàđộikènđồngcủaTiểuđoànKhinhbinhsố2vàhọthườngchơicácbảnvalsehaypolka.

Ngày10-10-1886,quyềnKinhlượcsứBắcKỳNguyễnTrọngHiệpđượcTổngtrúsứthaymặtnướcPháptraochohuânchươngBắcĐẩubộitinh,NguyễnTrọngHiệpđãtổchứcmộtbuổivũhộilớntạichùaViệtĐônghộiquán.Dosânchùakhôngphẳng,sợđámTâykhiêuvũbịngã,Hiệpchotrảichiếucóichecácchỗmấpmô.ThamgiachỉcóngườiPháp,cònkháchmờingườiViệt,ngườiHoađứngxem.HômđóHiệptáimặtkhimộtbàđầmtobéovấpngãphơicảhaiđùitrắngnhưlợncạo.ĐâylàvũhộiđầutiêndongườiViệtNamtổchức.

NgườiHàNộigiầucóđếnvớikhiêuvũmuộnhơn,dùđầuthếkỷXX,cáckháchsạnMetropole(phốNgôQuyền),Coqd’or(Gàvàng-phốTràngTiền),Grand(LêTháiTổ)...đãmởkhiêuvũvàotốithứbẩy.Năm1930,NguyễnXuânKhoát,NguyễnHữuHiếu,NguyễnVănDiệptừnghọcởTrườngViễnĐôngnhạcviện(trườngmởnăm1927,đóngcửanăm1930vìkhôngcókinhphí)đãkiếmtiềnbằngviệcđiđánhđànkhiêuvũtạinhiềukháchsạntạiHàNội.Từnhẩyđầmrađờitrongthờigiannàyvìkhiêuvũbaogiờcũngcócácbàđầm(dame-tiếngPháplàđànbà).Đầunhữngnăm1930,chữNholụitàn,ngườibiếtchữquốcngữtănglên,tiếngPháptrởthànhmônhọcbắtbuộcởcáctrườngtừtiểuhọc.TầnglớptrunglưuthànhthịbịảnhhưởngvănminhvàvănhóaPháp,đạođứctruyềnthốngtrởthànhcũkỹ,lạchậukhôngthíchhợpvớiđờisốngđôthị.Khôngítcácbà,cáccôđãcạorăngđen,đầukhôngcònvấnkhănmỏquạ.Tuynhiênchỉđếnkhixuấthiệnphongtrào”vuivẻtrẻtrung”,khiêuvũmớithựcsựtrởthànhsinhhoạtvănhóacủanhữngtríthứccấptiến,thanhniênduhọcởPháp.Họtổchứckhiêuvũtạitưgia,nhấmnháprượuTây,hútthuốcláthơm.Mộtnguyênnhânkhiếnkhiêuvũrađờichínhlàquanniệmcủamộtthếhệthanhniêntânhọc,họưathíchlốisốngmớivớikhẩuhiệu”Muốnbìnhđẳngphảiđồngđẳng”,đồngđẳngnghĩalàsốngtheokiểuTây,vănhóaTây.Rồitrongxãhộiđãxuấthiệnnhucầukhiêuvũcuốituầntạiquánbar,nơiđôngngườichứkhôngphảichỉvàingườitrongcănphòngnhỏvàphòngnhẩyđầurađờiởphốKhâmThiênvàonăm1936.

TạisaokhiêuvũlạixuấthiệnởphốKhâmThiênmàkhôngphảicácphốtrungtâm?CólẽdoKhâmThiênlàphốănchơinổitiếnggầnxavớigần40nhàháttậptrunghơn200côđầu,nhữngngườivìnhiềulýdokhôngbịràngbuộcbởigiaphong,đạođứctruyềnthống.

NhàhátcôđầucóphòngkhiêuvũđầutiênlàcủaCôĐốcSao(sốnhà96),khôngcónhạcsống.Aihátcôđầu,aiuốngrượucócôđầuphụcvụ,aithíchnhẩyđầmsangphòngriêngcóvũnữlàmbạnnhẩy.VáyáocủacáccôdosinhviêntốtnghiệpCaođẳngMỹthuậtĐôngDươngchưacóviệclàmthiếtkế.Kháchkhiêuvũmờiaisẽ”boa”chovũnữấykhihếtđiệu.BanđầuchỉcókháchPhápvàmộtsốítngườiViệtbiếtmônnghệthuậtnày.NgườicócônglớnnhấttrongviệcrađờiphòngkhiêuvũCôĐốcSaolànhàbáoHoàngTíchChu,chủcủatờĐôngTây,ngườitìnhcủaĐốcSao.AnhnàyhọcởPhápvềcótâmhồnlãngmạn”hơncảnhữngngườihoạtđộngnghệthuậtthờiđócộnglại”.HoàngTíchChuhuấnluyệncáccôđầuhiếuđộngtrởthànhvũnữ.CôĐốcsinhnăm1990,quêởHưngYên,Đốccóthânhìnhphốppháp,datrắng,đôimắtbiếtnóivàđặcbiệtkhuônmặtphồnthực.Mộttờbáothờiđóđãmôtả”nhìnmặtĐốcSaongườitakhôngthểnghĩnhữngđiềukhácngoàinghĩđếnchiếcgiườngTây”.VìlấybácsỹngườiHoatênlàLầuMànSầu(LưuNamSao)vìthếcótênlàĐốcSao.Trướckhimởkhiêuvũ,ĐốcSaolàchủnhàhátcôđầunổitiếngnhấtphốKhâmThiên.Kháchvàođâyhầuhếtlàkẻcóchức

sắctrongchínhquyềnhayđámcóthếlựctrongxãhội,kẻcótiềnvàođâyđểkhỏimangtiếnglàkhôngbiếtănbiếtchơi.ĐốcSaotuyểnchọncácgáiởquêtuổitừ16-17cókhuônmặtxinhxẻo,vócdángđẹprồichohọctíca,típhách,dạyíttiếngPhápbồi,dạytiếpkháchvàlấylòngkhách.CôđầunhàĐốcSaođirangoàicóxetayriêng,phầnvìsợcáccôtrốn,phầnlàlàmsang.

NhàhátcôđầuvàkhiêuvũCôĐốcSaorađờilàmnổrabútchiếntrongbáogiáoHàThành.Mộtphechorằngkhiêuvũlàđồiphong,bạitục,làcôngkhai”dâmđứng”.Cótờcònnóithẳng”khiêuvũlàmchodântaquênđimìnhđanglàkiếpnôlệ”.Phecổsúylạibiệnminh,khiêuvũlàthiềnởdạngđộng,bởikhikhiêuvũcũnggiốngnhưthiền,ngườitakhôngnghĩđếnbấtcứchuyệngìchỉcóxoay,quay,taychân,”vàonhữngthờiđiểmtuyệtvời,khiêuvũcòncóthểđưangườitavàonhữngkhoảnhkhắcnhậpđồngsiêuthoátvànhưthấymìnhgầnhơnvớithầntiên”.LạicótờbáongợicakhiêuvũcònlàmộtdạngluyệntậpnhuquyềnhấpdẫnhơncảmônvõVĩnhXuân.Dùbiệnminhhaylênán,khiêuvũrađờilàđòngiángvàoquanniệm”namnữthụthụbấtthân”củaNhogiáovốndĩcắmrễhàngtrămnămtrênđấtViệtNam.Năm1936lànămbùngnổcủakhiêuvũvàtừnăm1936-1938,ởKhâmThiêncó6sànnhẩygồm:Casino(Hítrường),Etoile(Minhtinh),Féeric(Cảnhtiên),Déesse(Nữthần),Pagode(Cảnhchùa)vàTanakadomộtngườiNhậtlàmchủgầnchùaLinhỨng.6sànnàycókhoảng20gáinhẩy.ThuhútnhiềukháchnhấtlàPagode,chủsànchotrangtrígầnnhưcảnhchùa.KhâmThiêncóhainhàchuyêndạynhẩyvànếuHoàngTíchChudùsaocũngchỉlàngườihướngdẫnthìngườiđược”phong”vũsưđầutiênlàĐỗĐìnhKhang.AnhnàytừngduhọcởPháp,đammêkhiêuvũvàvừalúcphòngnhẩyĐốcSaorađời,Khangnhanhchóngmởlớp.Đểthuhúthọcviên,KhanglấytênrấtMỹ:JeanDodK.Thờikỳtạmchiếm(1946-1954),đầuphốBàTriệucótiệmkhiêuvũRex.ChủtiệmlàTrầnVănChitrướcđólàcaithầuthuếởchợHàĐông,sauraHàNộikinhdoanhxekhách,phấtlênđãmuacảnhàhàngPoinsairdVerylet(naylàCôngtydulịchHàNội),vàmởRexdancing.Rexcómộtvịkháchđặcbiệt,mỗikhicôđếnlàmọicặpmắtđổdồnvềphíacô,khôngchỉđẹp,nhẩyrấtlảlơi,”nóngbỏng”màcôđượcchúývìlàngườitìnhcủaQuốctrưởngBảoĐại.ĐólàLýLệHà.HàquenbiếtBảoĐại,ngườinổitiếngănchơinàyởSàiGòn,từngsốngvớinhaumộtthờigianởHàNộivàHồngCông.LýLệHàbịcơquantìnhbáoPhápnghilàngườicủaViệtMinh,cònViệtMinhlạinghicôlànhânviênmậtvụcủaPháp.Thậmchísaunày,chínhBảoĐạicũngnghingờHàcóýđịnhámsátmình.

LýLệHàthườngnhẩyvớimộtthanhniêntênlàHạnh.Hạnhlàthợmaycótiếngởsố10phốHàngBông,mênhẩyđếnmức30tuổivẫnchưalấyvợ.ÔngNguyễnBắc(GiámđốcSởVănhóaHàNộigiaiđoạn1954-1978),ngườihoạtđộngbímậtởHàNộivàlàngườichắpnốiliênlạcgiữacáctríthứcvớichiếnkhulàbạncủaHạnhkể,cólầnđangnhẩyđiệuvalsevớiHà,haimậtthámghévàotaiHạnh”Tiênsưmày,muốnyênthânthìdừngngayđểbọntaođưacôlênhầucụ(BảoĐại)”.KhibộđộitiếpquảnThủđô,HạnhbảoNguyễnBắc:”ChắclàHàNộikhôngcònsànnhẩyvàcôđầunêntôiphảiđi”.Vànămsau,HạnhxuốngHảiPhòngdicưvàoNam.Năm1952,ThủyTạbanngàylàquánbarnhưngtốitrởthànhnơikhiêuvũ.NếucáctiệmkhácđaphầnlàbannhạcngườiPhilippinhayngườiNgatrắngthìchơinhạctạiThủyTạlàbannhạcthuầnViệtLúaVàng,cókhilànhómcủaHoàngTrọng.TrongmộtđêmcácvũđiệuđangsôiđộngđãxảyvụnổlàmbịthươngmộtlínhPháp.Ngườitachỉbiếtgâyravụnổlàembébánthuốclá,thuốcnổvàkípnhồivàođiếuthuốcCraven.Năm1940ởphốYênNinhcócôKỳĐen,gáinhẩynhưngrấtlịchlãmbiếtcáchgiaotiếp.KỳĐennhẩyđẹpđếnmứcđámlínhNhậtmặtlúcnàohằmhằmnhưngnhìnKỳĐenxoayngườitrongđiệuvalsephảimềmlòng.TrừcáctiệmởKhâmThiêncóvũnữ,cònlạinhữngtiệmkhácmởradànhchonhữngngườiyêubộmônnghệthuậtnàyvàhầuhếtkháchlàngườilịchlãm.Nhữngđiệunhẩyphổbiếntrongthờikỳđầugồm:Valse(tiếngAnhlàWaltz),Tango,RumbavàChachacha...

Sau1954,cũngnhưnhàhátcôđầu,chủcáctiệmkhiêuvũởphốKhâmThiênvàởcácphốkháctựđóngcửađểnghengóngtháiđộcủachínhquyềnmới.MộtsốvũnữKhâmThiêntrongđócócáccônổitiếngnhư:Xuyến,Lan,Hồng...theotìnhnhânvàoNam,sốkhácvềquê,mộtsốtìmviệcmới.20nămkểtừkhisànnhẩyđầutiênxuấthiện,KhâmThiêntrởlạiyênả,buổitốikhôngcònánhđènmầu,khôngcòntiếngnhạcxậpxìnhvàkhôngcòncảnhxetaychầuchựcđónkhách.Nhưngkhiêuvũcôngcộnglạixuấthiệnvàođêmcuốituần.Ngườitachodựngsàn

nhẩytrênmặtHồTây,chơinhạcsống.TrướcBưuđiệnBờHồ,sânkhấungoàitrờiởCôngviênThốngNhấtcũnglànơidiễnrakhiêuvũ,đánhnhạccủanhững”taychơi”HàNộimộtthời.Khôngkhíthậtsốngđộngkhihàngtrămngườicũngsaysưavớiđiệutangohaychachacha.Nhànướctiếnhànhcảitạocôngthươngnghiệptưbản,tưdoanhtừnăm1958vàđến1960,losợbịquilàcólốisốngcủagiaicấptưsảnvàtiểutưsảnthànhthị,khôngairanơicộngcộngkhiêuvũnữa.Nhớlạithờikỳđó,bàHậu,ngườiđượccholànhẩytuyệtnhấtHàNộitrướcnăm1954bảo”Tôixếpnhữngchiếcváyvàođáyvalivàcấtkỹtrêngácvớihyvọngmộtngàynàođólạiđượcmặctrênsànnhẩy”.

KhiêuvũlàmộtphầnquantrọngtrongvănhóachâuÂu,nênkhichiêuđãikháchquốctế,BộNgoạigiaokhôngthểkhôngtổchứckhiêuvũ.SứquáncácnướcởchâulụcnàymởtiệckỷniệmquốckháchnướchọcũngtổchứcvàmộttrongsốkháchđượcmờicóTrươngVănHiếu.TốtnghiệpkhóaIITrườngCaođẳngThểdụcPhanThiếtnăm1943,chưanhậncôngviệc,hàngđêm,Hiếutheobạnchơiacoocdeonởmộtquánbar;thấycácvũcôngngườiPhilippinnhẩyquahấpdẫn,anhvềnhàmởnhạctựtập.Nhờcótaithẩmâmtốt,lạicónăngkhiếunênHiếutrởthànhnổitiếng.KhinhậncôngviệcởLàoCainhưngcuốituần,HiếuvẫnnhẩytầuvềHàNộikhiêuvũ.Ngườinhàkểrằnghômcướivợ,đóndâuxong,Hiếuđểngườivợtrẻởnhàrồiraluônsànnhẩy.HiếudìucáccôđiệuvalseViênthìthôirồi.

KhiphongtràokhiêuvũsốnglạiởHàNộivàonăm1983,bàHậubảo:“Tôirấtvuivàlụcvalylấynhữngchiếcváycủamộtthời,chúngvẫncòntốtnguyên.Dùcótuổinhưngtôitrởthànhtâmđiểmcủasựchúýởsàn23phốQuangTrung”.LúcnàythìôngHiếutrởthànhvũsư,dùtừchốinhiềulờimờinhưngmộtngàyôngdạytới3lớpvớihàngtrămhọcviên.

Ngườitathíchôngkhôngchỉôngnhẩyđẹp,biếtthịphạmmàcòndạyhọcviênbiếtứngxửlịchlãmtrênsàn,biếtgìngiữhạnhphúcgiađình.Sàn23QuangTrungquáđông,ngườitamởthêmởNhàvănhóaThanhniên(phốTăngBạtHổ),OIJ(HộinhàbáoViệtNam-phốLýĐạoThành),NhàvănhóaThànhphố(88phốHàngBuồm),nhữngnơinàylàsànnhẩyđôngđúctrongsuốtmộtthờigian.Tiếpđólàhàngloạtcácsànnhẩyrađờinhư:NhàkháchTrungươngĐoàn(15phốHồXuânHương),ChíLinh(nằmtrongSởThươngmại),ThưViệnQuốcgia(phốTràngThi)...Năm1988,mộtnhàđầungườiSàiGònđãbỏra300câyvàngxâydựngsànnhẩyPlacedànhchotầnglớpgiầucóởNhàvănhóaquậnHoànKiếm(42phốNhàChung).Sànđượcthiếtkếhiệnđại,chơinhạcsốnglàbannhạcSôngHồng,trongđócóHuy”móm”(saunàylấycasỹThuPhương),Phương”mù”.QuầybarcủaPlacebánnhữngthứhồiđócònrấthiếmnhư:CocaCola,bialon,thuốclá555,Dunhill,Cravell...Buổitối,bãitrônggiữxetoànxemáy.XePhápcóPeugeot102,103,BB5thụt...xeNhậtcóCD50,CD90haycácloạixeHondaCup.Vévàocửalà50.000đồng(giávàngthờiđiểmnàylà200.000đồng/chỉ).ĐangthànhcôngthìPlacegặprắcrốivìlýdokháchquan.Palaceđóngcửanăm1995,sauđómộtchủkhácthuêlạimởlạivàonăm2000,nhưngmộtnămsauthìđóngcửa.

KhiêuvũHàNộicósựthayđổikhilớptrẻthíchnhữngđiệunhảymạnhmẽhơnvàkhôngbóhẹptrongcácđiệuvalse,tango,chachacha,rumba...vàQueenBee(cạnhSeaprodex,phốLángHạ)rađờivàonăm1996đãđápứngchonhucầunày.

Đâylàsànnhẩydiscovìthếkhôngcótrungniênvàngườicaotuổi,chỉcóthanhniên.Âmnhạcmạnhmẽđãkíchthíchmọigiácquankhiếnhàngtrămthanhniênngoáy,lắcđiêncuồngnhưđểgiảithoátbứcbốibảnthân.Cũngởđâybắtđầuxuấthiệnvũnữmàgọimộtdândã,khôngmiệtthịlàgáinhẩy,kháchphảitrả50USD/giờnếunóichuyệnhaynhẩycùng.Tấtnhiênhọkhôngđượchưởngcảmàphảichiachácvớingườiquảnlýgọilà“mámì”.Chuyệnkhótinnhưngcóthật,nhiềungườichovợ,chongườiyêulàmnghềnày.MôhìnhkiểunàyđượcnhânraởKháchsạnRoyal(phốHàngTre),KháchsạnHàNội(GiảngVõ)vàởphốNguyễnDu.Từngxảyrachuyệndânanhchịcấmgáinhẩykhôngđược”làmăn”ởKháchsạnHàNội,nếucốtìnhsẽbị”xửlý”vàcuốicùngchủsànphảithươnglượngmớiổnthỏa.KháchsạnHàNộivốncónhiềukháchnướcngoài,nhấtlàĐàiLoan.TôLịch,nghệsỹviolonkiêmcasỹcógiọnghát”độc”chuyênchơinhạcởđâylúccònsốngkểrằng,nhiềugáinhẩynănnỉanhdạychobàihát

bằngtiếngTrungđểcáccôhátchokháchnghekhirượuđãphêphê.

Năm1999,vũtrườngNewCenturykhaitrươngở10phốTràngThivớiquymôlớnhơnnhiềusovớiRoyal,QueenBeenhưngchỉcómộtcửaravàoduynhất.ĐầutưvũtrườngnàylàdoanhnghiệpnhưngthiênhạchỉbiếtchủcủanótênlàNguyễnĐạiDương,ngườiđượcdưluậnmôtả:”CóxeHummergầnnhưđầutiênởHàNội,saunàylàchủchiếcMayBachtrịgiátriệuđôchokhỏiđụnghàng”.Ngaytừkhimởra,NewCenturyđãhútkháchđủcácloạikhách,connhàlành,dânchơi,kháchnướcngoài...trongđónhiềuthiếugiatiêutiềnnhưnước.Nhạcchóitai,rượubianhưsuối,đámbảovệsoimói,cáccôgáinhẩymặttrắnglốpđưamắttìmkháchlàchuyệnhàngđêmởđây.

Cứnhưthếchođếnngày28-4-2007,vũtrườngbịcônganđộtkíchvàbacôgáiratòavìtộisửdụngmatúy.CũngthờigiannàycóApocalypseởphốHòaMã,làbarnhưngaithíchcứnhẩy,kháchchủyếulàTâybalôvàsốítsinhviênđanghọctiếngAnh.Cóthểmuađượccầnsaởđây.

Tínhđếntháng6-2011,khuvựcnộithànhHàNộicókhoảng20sàn:LýNamĐế,NhàvănhóaThanhniên,chợHôm,CungvănhóaHữunghị...chủyếulàkhiêuvũcổđiểncònsànLươngĐìnhCủachuyênDisco.Khôngchỉbuổitối,rấtnhiềusànmởcảsángvàchiều.Kháchchủyếulàngườiđãhưu,cáccôsồnsồnrỗiviệc.Nhiềusànkhôngbánvé,thayvàođóhọtínhtăngtiềnnước,khônguốngcũngphảimua.Trướctìnhtrạngnữnhiềuhơnnam,mộtsốsànthuêthanhniênlàm”trainhẩy”đểdìucácbà,cáccô.Mỗilầndìu,”trainhẩy”đượccácbà,cáccô”bo”tùytâm,nhưngítnhấtcũnglà20.000đồng.Cóbà”độcquyền”mộtthanhniên,sắmsanhchoquầnáo,trảlươngtháng.Vàcâuchuyện”phicôngtrẻláimáybaybàgià”từđâymàra.VũsưbâygiờkhôngcòncónhữngngườinhưôngHiếu,phầnlớnnămtrướccònhọc,nămsauđãlàthầy.

Khiêuvũbâygiờkhácxangàyxưa,sànnhẩykhôngcònlàriêngcủanhữngngườitầnglớptrunglưu,dânchơi,nótrởthànhthứgiảitríbìnhdânđếnmứctrướckhirachợcócmuarau,khôngítcácbà,cáccôtranhthủtạtvàosànnhẩyvàiđiệuchodẻochân,mềmtay.Lạicóngườiđếnsànđểđibộđúngnhịpkiếmtímồhôihaykhoebộđầmmới,tìmkiếmthứgìđó.

20.CÀPHÊHÀNỘICùngvớivũkhívàlòngthamkhixâmchiếmthuộcđịa,línhPhápcònmangtheocảcàphê

trongcuộctấncôngĐàNẵngnăm1858.Ngaysaukhichiếmđượcthànhphốnày,trongcăng-tincủađámquânlínhthựcdânđãbáncàphê.Điềunàycũngdễhiểuvìkhiđó,càphêđãnhuộmcảchâuÂu,đặcbiệtlàPháp,AnhvàHàLantừthếkỷthứ17.

Năm1864,ởSàiGònxuấthiệnhaiquáncàphêđầutiêndongườiPháplàmchủlàLyonnais(đườngLýTựTrọng)vàCafédePari(đườngĐồngKhởi).CàphêđếnHàNộimuộnhơn,tấtnhiêncũngtheochânđámlínhPháp.SaukhichiếmđượcBắcthànhnăm1882,năm1883ởphốThợKhảm(naylàphốTràngThi)xuấthiệnquáncàphêđầutiên.BáoTươngLaiBắcKỳsốngày5-8-1885viết:“Từ1884đến1885,sốquáncàphêtănglênrấtnhiều,phốHàngKhảmcócáchiệuCaféduCommerce,CafédeParis,CaféAlbin,CafédelaPlace,CaféBlock.NhưngsớmnhấtvànổitiếngnhấtlàCafédeBeira”.NếuCaféduCommercedànhriêngchocácthươnggiathìBeiralànơihộitụcủacácsỹquan.ChủquánBeiralàngườicótuổi,trướckhinghỉhưubànàybáncăng-tintrongquânđội.BộphimđầutiênchiếuởHàNộilàThầncọp,tuynhiênkhôngphảiởrạpmànóđượcchiếutạiphòngGrandcafétrongkháchsạnMetropole.

CàphêđượcđưatừPhápsangvàcuốithếkỷ19.Đầuthếkỷ20,uốngcàphêcũngchỉngườiPháp.ThờikỳnàycácquantriềuNguyễntrênđấtBắc,nhữngngườihàngngàyphảitiếpxúcvớiđámsỹquanPhápnhưngtheobáoTươnglaiBắcKỳthì”họvẫncònxalạvớithứnướcuốngmàuđennhưnướccốngvàcóvịđăngđắng”.Trướcđó,năm1870,mộtsốnhàtưbảnbắtđầuđưacâycàphêvàotrồngtrênvùngđấtbazanởTâyNguyên.Năm1887,cũngngườiPhápđưacâycàphêvàotrồngởIndonesia.NhưvậycóthểnóiViệtNamlànướcuốngcàphêcũngnhưtrồngcâycàphêsớmnhấtĐôngNamÁ.

NhưngailàngườiHàNộiđầutiênuốngcàphêvàquáncàphêđầutiênởHàNộidongườiViệtmởthìkhôngthấysáchnàonóiđến.Nhưngcóđiềuchắcchắnđếncuốithậpniên30,ởHàNộicókhánhiềuquáncàphê,tậptrungchủyếuởkhuphốbuônbán.CàphêbộtcácquánsửdụngphầnnhiềulàNestlevàphabằngphin.

Trênthếgiớicónămkiểuphacàphê.Mỹ,Đức,ThụySỹphacàphêbằngcáchchonướcsôichảyquatúilọc;Ýthìchonướcbịépdướiápsuấtcaorồimớichảyquabộtcàphê.CònngườiPhápnghĩrakiểugiốngphinphahiệncóởcácquánngàynaytừnăm1822.TuycùngxuấtxứtừPháp,nhưnglạicósựkhácnhaugiữacàphêHàNộivàcàphêSàiGòn.ThờiPhápthuộc,càphêSàiGònchiaralàmhailoại:càphêbìnhdânvàcàphêcaocấp,trongkhiởHàNộichỉcómộtloại.ChủquáncàphêbìnhdânởSàiGònphầnlớndongườiHoagốcQuảngĐông(ởSàiGòngiữathếkỷ19cóhẳnmộtphốtênlàQuảngĐông).Ngườilaođộngsaukhiănsángxong,làmmộtcốcphasẵnrồibắtđầucôngviệcnêncàphêđượcphatrongtấthaytrongvợt.Nghĩachocàphêvàotrongchiếctất(miềnNamgọilàvớ),sauđódộinướcsôinhiềulầnchođếnkhimầunhạtthìthôi.Cóquánlạichocàphêbộtvàotrongchiếcvợtngâmvàonướcsôi.Haicáchphanàyđápứngcholượngkháchuốngcấptậpvàobuổisáng.Trongkhiđó,càphêởHàNộithờiTâyđềuphabằngphin.NgườichếramáydậplỗphincàphêlàTrầnVănMinh,vìphincólỗdậpmáyđẹpvàđềunênhàngcủaôngMinhbánchạytừnăm1942đến1946.

ÔngMinhsaunàylàngườikinhdoanhđồđiệnnổitiếngnêncóbiệthiệulàNúiđiện.TuynhiêncácphincỡlớnvẫnphảiđặtthợHàngThiếc.NétđặcthùcủacàphêHàNộilàdânmêthứnướcmầunâucóvịđắngnàyđaphầnlàtríthức,nhữngngườibuônbánkhágiả.Ngườilaođộngchủyếuuốngnướcchè.Chèvừathứcuốngtruyềnthốnglạivừalàthứchữabệnh(Bìnhminhnhấttrảntrà-Lươngybấtđáogia),nênhọkhônghứngthúvớicàphê.

ThờikỳPháptạmchiếm,dânHàNộitảncưvềcáctỉnhkhôngchỉmangtheophởmàcòncảcàphê.Quáncàphêxuấthiệnởvùngtựdolànguồnsốngcủanhiềugiađìnhthờibuổibomđạn,loạnlạc.CònnhữngngườikhôngđivẫnđếncàphêNhân,Giảng,Lâm...Mỗingườicócách

phachếriêngđểtạorahươngvịđặctrưngmàcácquánkháckhôngcóđược.CàphêNhânđậmđà,càphêLâmquacổhọngtrồilênvịđắngnguyênchất,càphêGiảngcómóncàphêtrứng“tamvị,nhịmùi”.SaunàycóthêmcàphêHói“uốngcóhậu”.Saunăm1954,càphêởHàNộihiếmdần.NguồncàphêtừPhápvàtừTâyNguyênkhôngcòn,càphêởNghệAnngàycàngcằncỗinênsảnlượngkhôngđánglàbao.ThếlàngànhngoạithươngnhậpcàphêtừĐôngÂuvàLiênXô,songcàphêcủacácquốcgianàychua,khácvớikhẩuvịcàphêPháphaymiềnTâyNguyên.Cácquáncàphêtưnhâncũngítdầnvàđượcthaythếbằngcácquáncàphêquốcdoanh.Cóthểkểvàiquáncàphêquốcdoanhkháđôngkháchnhư:BốnMùa,NguyênSinh,PhốHuế...CửahàngNguyênSinhtrướckialàcủaôngNguyênSinh,ngườichuyênbáncàphêxeđẩyvàbánhngọtlótdạsángvàtốitrêncácphố.Nhờchămchỉlạitiếtkiệmnênđãmuađượccửahàngmởquánrượuvàgiảikhát”BistrotNguyênSinh”ởphốThuốcBắc.Saukhicảitạocôngthươngnghiệptưbảntưdoanh,cửahàngcủaôngthànhhợpdoanhvàsauđólàcủanhànước.

Càphêmậudịchthườngkhôngngon,vìbịnhânviênphaloãngđểđượcnhiềuhơnsovớichuẩnvàsốtiềnthuđượcdobánphầndưthìchianhau.Cũngcókhihọchianhaucàphêbộtmangvềnhàchochồngconuống.Thờibaocấp,cảtưnhânvànhànướcđềugọilàquángiảikhát,khôngaigọicàphê.Quántưnhânngoàicàphêcósendừa(gồmnướcđường,vàiviênmútsenvàmộtchútdừanạothànhsợi),nướccam,nướcchanh...Cònquángiảikhátnhànước,tùytheothờikỳsẽcóthêmsữanóng,sữahộpđá,xirô...bánthìcóbánhquả(vỏbộtmỳ,nhânkhoailangngàođườngđỏ),bánhxốpvàbánhsừngbò.Riêngcàphêchỉcóđenvàđá,càphêngọthaynhạtngườiuốngphảichịuvìhọgiữlọđường.Thếmàvẫnxếphàng,nhấtlàmùahè.ĐámhọcsinhcấpIIIláulỉnhcócáchuốngcàphêkhôngmấttiền.Uốngxongcáccôcậugiấuthìavàcốcvàocặpsáchmangraquánnướcchèbánđược4hào,vừađủtiềnmuacốccàphêđá.Đầunăm1983,ngườitachosửasanglạinộithấtquánBốnMùa,trêntườngchogắnnhữngmiếnggốmhìnhcáccôgáimặcáodài,độinónlá.Bànđượcthaybằnggốccâytobàonhẵnmặt.Ghếcũngbằngcácgốccâynhỏ.Vàoquán,kháchcócảmgiácđâylàtriểnlãmthớt,nênnhiềungườigọiBốnMùalàcàphê”thớt”.DùsaoBốnMùacũnglàquánđầutiênđổimớinhưngcungcáchphụcvụvẫnkhôngthayđổi.Uốngcàphêvẫnphảixếphàngvànìnèoxinthêmcụcđá.

Từkhicócàphêđếnnay,thếgiớiđãtạoratrên100đồuốngcóxuấtxứtừcàphê,trongđóHàNộigópmộtthứthuộcloạiđộcđáolàcàphêtrứng.NgườinghĩracàphêtrứngchínhlàNguyễnVănGiảng.CụquêởhuyệnThanhOai,HàNội.

Năm1924,mới13tuổi,GiảngrờiquêraHàNộikiếmsống.Lănlộnđủnghề,trongđólàmởquầybarkháchsạnTavarneRoyal(tòanhàgócngãtưTràngThi-ĐinhTiênHoànghiệnnay).SốngởHàNộinênGiảngchứngkiếnnhiềugiađìnhđánhtrứngvớiđườngđểbồidưỡngchoconvàthếlàanhthửnghiệmởnhà.Trứnggàtachỉlấylòngđỏ,sauđóchovàocốc,thêmmộtchútsữa,chútđườngrồidùngbôngtređánhchođều.Khitrứng,đườngvàsữaquệnvàonhaumớichocàphêđặc.Lạiđánhtiếpchođếnlúcbọtdânglênmiệngcốc,mùithơmtưngbừngtỏaralàđược.Saunhiềulầnrútkinhnghiệmvềlượngđường,sữa,anhđãchoramóncàphêtrứngthơmngonvàcựckỳhấpdẫnthịgiác.Anhđặttênlà”càphêtamvị,nhịmùi”(vịbéocủasữa,vịngọtcủađường,vịđắngcủacàphêvàmùithơmcủatrứnggà,mùithơmcủacàphê).Phụtráchquầybarthấyđộcđáonênquyếtđịnhđưacàphêtrứngvàothựcđơn.VàlậptứcnóthuhútđượcnhiềukháchPháp.PháplàmộttrongnhữngquốcgiasửdụngcàphêđầutiênởchâuÂu,songchođếnnay,càphêởquốcgianàyvẫnchỉcókhoảng6loại.Cóthểhọbảothủ,cóthểquanniệmcủahọvềcàphêkhácvớicácnướcchâuÂukhác.Trênthếgiới,nướcduynhấtcócàphêtrứnglàÁovới4loạigồm:Kaisermelamge(càphê,lòngđỏtrứngvàmậtong),Lamkaffee(Càphê,rượu,kemsữa),Geburgskaffee(lòngđỏtrứnggà,rượuhoaquảvàkemsữa),Zarenkaffee-Espresso(trứngđánhbôngđổlêntrêncàphê)vàEíkaffee(lòngđỏtrứnggàđổlêntrêncàphêvàkemsữa).Nhưngtrong4loạicàphêtrứngcủaÁothìcàphêlànguyênliệuphụcòncàphêtrongmóncủaGiảnglạilàchính.CàphêtrứngcủaGiảngkhôngcórượu,kemnhưcủaÁo,đócũnglàkhácbiệtlớn.

Năm1946,nhiềugiađìnhsốngởHàNộiđitảncưnhưnggiađìnhcụGiảngkhôngđimàở

lạiHàNội.Lúcnàycụđãnghỉviệcởkháchsạnvàmởquáncàphêở90phốCầuGỗ.Buổisáng,cụbánphởđến9giờ,sauđólàbáncàphêtớiđêm.NhờbiếtcáchphatheoguthưởngthứccủangườiHàNộivàcómóncàphêtrứngnênquánkháđôngkhách.Đểtạorahươngvịriêng,cụkhônglấycàphêtừTâyNguyênmàđặtmuacàphêtrồngởPhủQuỳ(NghệAn),càphênàycómùivịrấtđặcbiệt.SaungàytiếpquảnThủđô10-10-1954,cụvẫntiếptụcbánchođến1958,nămNhànướcthựchiệncảitạocôngthươngnghiệptưbảntưdoanh.Đóngcửahàng,haivợchồngvàolàmởngànhănuốngvàgiảikhátquốcdoanh.Nhờbiếtkỹthuậtlàmbánhvàphacàphê,cụtrởthànhngườiđihướngdẫnchonhiềucửahàngkhắpthànhphố.Nhưnglươnghaivợchồngvốnđãthấplạiphảinuôi8đứaconnêncụquyếtđịnhmởquáncàphêbánléntạinhàởsố7phốHàngGaivàonăm1969.Sởdĩphảibánlénvìdùcàphêkhônglàmặthàngcấmnhưngquántụtậpđôngngườitronglúcđangchiếntranhnênchínhquyềntạmthờicấm.Bênngoàicheđậybằngchèđậuđen,songkháchquenhỏicàphêthìvẫncó.Càphêbộthiếmvôcùngnêncụmuagomtừngnửalạngcủamậudịchviêncáccửahànggiảikhátbớtxén,củacánbộcósổđượcmuatạicửahànggiaotế.

LạicókhinhờphiêndịchmuasuấtcủachuyêngiaLiênXô...Muarồiphảigửimỗinơimộttíphòngkhiquảnlýthịtrườngkiểmtrapháthiệnralàmấthết.Giấuđượccàphêbộtnhưngđãphathìkhônggiấuđượcmùi,nhấtlàmùicàphêtrứngvàthếlàbịcônganpháthiện,maymàhọcũngthíchcàphêtrứngnênbỏqua.Khôngcósữahộp,cụphảinghiềnsữabánhđunchotanra.Vìbánlén,cóhômkháchđôngcụchỉđánhquarồiđưakháchtựđánh,cungcáchphụcvụlàvậynhưngcũngkhôngaiphànnàn.Vàocáithờibuổikhókhăn,khôngphảiaicũngcótiềnđểuốngcàphêtrứnghàngngày,nênkháchthờiđóđaphầnlàcácnhàtưsảncòngiấuđượccủa,mấybácchủnhiệmhợptácxã.

Đầuthậpniên50,càphêxeđẩybánkèmbánhngọtkhánhiềuởHàNội,phầnvìnhữngngườinàykhôngcónhàmặtphố,phầnkháclàhọchỉcókhutrungtâmbuônbán,côngsởmớinhiềukháchuốngcàphê.ÔngLâmcũngnằmtrongsốđó,ông”chiếmcứ”ởvườnhoaPaulBert(naylàvườnhoaLýTháiTổ).Kháchlàcôngchức,nhânviênTòaĐốclý,sởđiện,ngânhàngvàbưuđiện.Sángrahọngồitrênnhữngchiếcghếđẩu,vừauốngvừatranhthủbàntánchuyệnthờicuộc.Mùađông,ôngphaliêntụctrênbốnchiếcphintotướngnhưngvẫnkhôngđủ.CảnhsátPhápthấykháchtụtậpđônglấycớbảovệanninhchoTòaĐốclýcấmkhôngchobán,thếlàôngthuênhàởphốTôngĐản(naylàkháchsạnThăngLongOpera)mởquán.Kháchlạichạytheo,đaphầnlàtríthứcvàthanhniên.NhữngngàyViệtMinhmởchiếndịchĐiệnBiênPhủ,quáncàphêlàchỗbànchuyệnchínhtrịcủanhiềutríthứcHàNội.

Năm1957,ôngmuacănnhàở60phốNguyễnHữuHuân.VìmắtôngkèmnhèmnênkháchgọilàLâm”toét”.CàphêLâm”toét”trởthànhđịachỉquenthuộccủacáchọasỹBùiXuânPhái,NguyễnSáng,DươngBíchLiên,NguyễnTưNghiêm,VănCao,NguyễnTrọngKiệm,LưuCôngNhân,NguyễnSỹNgọc...trongthậpniên60,70.NguyễnTuâncũngthườngluitớiđâyvàcólầnôngnóivui:”HữungạnsôngSainecóbảotàngLouvre,tảngạnsôngHồngcócàphêLâm”.Thờikỳnày,cáchọasỹphầnlớnlàcôngchức,lươngphảinộpchovợmớicóăn,tranhvẽrakhôngbiếtbánchoainhưngthúuốngcàphêlạikhôngthểbỏ.MaymàcóLâm”toét”,khôngchỉquýcácvănnghệsỹ,ôngLâmsẵnsàngchohọmượntiềnmàkhôngbaogiờđòi.Nếukhôngcótiền,họasỹđưatranh,ôngsẵnsàngnhậnvàcoinhưmónnợđượcxíxóa.LạicóhọasỹcầntiềndùngvàoviệcnàyviệcnọnhưngnhẵntúikhôngbiếtvayaivàthếlàLâm”toét”sẵnsànggiúpmàkhôngbaonhắcvềmónnợấy.Lạicóhọasỹhứnglênđãibạnbè,uốngxongchỉcòncáchghétaiôngLâmxinđượckhất.Cũngchẳngsao,Lâm”toét”khôngbaogiờphànnàn.NguyễnSángtừnggửithưtaychoôngLâm:“Thângửia.Lâm!Tôicầngặpanhvànóinhỏvớianhvớianhlàtôicần10đđểchiềunaytiễnmộtngườibạnđilàmviệc.Anhcứgiaochoa.Dậumangvề.Tôiđangsángtácnênkhônggặpanhđược.Anhrỗiđếntôichơi.BaogiờtôivẫnchoanhlàngườiđivàolịchsửcủacáchmạngViệtNamvìnhândânquênmình.Thân29-9-73.Táibút:Nếucóhơnsốđãđịnhcàngtốt,khôngsaocả”.TrongthưtíchgiađìnhôngLâmcònlưugiữthưcủanhạcsĩVănCaoviếtngày25-6-1974,“Nếunhưngườitayêunhauthìnhìnđôimắt,anhLâmlạilàngườikémmắt.Ngườikémmắtlạiyêuhộihọa.Tôiyêungườikémmắtấyvàvẽtặng”.Quýđứctínhấy,nhiềuhọasỹnổihứngkýhọatạichỗtặngông,lạicóhọasỹtặngcảtác

phẩmhoànchỉnh.VìthếôngLâmlàmộttrongnhữngngườilưugiữnhiềutranhcủacáchọasỹtiếngtăm.ÔngLâmmấtnăm2003,bâygiờquáncàphêvẫncòn,nhưngnókhôngcònlàđịachỉcủavănnghệsỹthờinaynữa.

Trướcnăm1975sốnhà110phốMaiHắcĐếlàquáncàphêHùng“đù”.NgườitagọinhưvậyvìôngHùnglàngườimiềnNamvànóimộtcâulà“đùmẹ”.KháchuốngcàphêquánHùngđaphầnlàcó“chấtnghệ”.Càphêkhôngsánhđượcvớinhiềunơikhác,càngkhôngthểsođượcvớiNhân,Giảng,Lâm,Hói,songquánHùng”đù”cóchiếcmáyquayđĩahiệuTuổitrẻcủaLiênXôcùngnhiềuđĩahátcủacácnướcĐôngÂucócáccakhúcnổitiếngcủaphươngTây.ĐặcbiệtcàphêHùngcórấtnhiềuđĩacủaBeatles.VõnghệcủaHùng”đù”làmgiớianhchịphảinểnhưngsovớivợ(làngườiBìnhĐịnh)thìôngchỉlàmônsinh.Cólần,kháchlạcùnhầychuyệntiềnbạc,vợôngxáchtailôirađường,ôngkháchkiakhôngdámhohecumcúplủimất.Tuynhiênôngbàrấtdễchịuvàvuitính.

HàNộicómộtquáncàphêkháđặcbiệt,sánglàchỗcủabậccaotuổi,từtrưachođếnkhiđóngcửachỉcósinhviên,đólàquáncàphêcủabàBíchở13phốĐinhTiênHoàng.Năm1984,côgiáoBíchnghỉhưu,chẳngbiếtlàmthêmgìđểsống,bàtínhchuyệnbáncàphê.LàcongáicụGiảngnhưngbàBíchkhôngbiếtphachế.Thếlàngàyngàysanghọccha.Nhờcómóncàphêtrứnggiatruyền,còncàphêmuatừTâyNguyênrồitựrangxaytheokiểuriêng,lạithêmmónnướcsấutuyệthảovàgiábìnhdân,nênquánbàBíchlúcnàocũngđôngkhách.VốnlàcongáiHàNộinênbàBíchrấtnhẹnhàngvàlịchsựvớikhách.Aikhôngcótiền,bàchonợnênđámsinhviêncàngthíchvàhọtruyềnbá”PhicàphêBíchbấtthànhsinhviên”.QuánuBích(đámsinhviênhaygọilàu)trêngáchai.

Phảilenquađốngvali,túixáchtrongngõhẹpmớilênđược.Quánrộnghơnhaichụcmét,phíangoàicóbancông,ngồiđâycảhồGươmbịthugọnvàotrongtầmmắtnênkẻđếnsauchỉmongngườiđangngồimaumauđứngdậy.Quáncóchiếccátxét,ukhôngphảimuabăngvìaithíchnhạcgìtựmangđến,tựlắpvàomànghe.Cókhinhómnàyđangnghe,nhómkháckhôngthíchlạichobăngmìnhthíchvào.Songlạlàkhôngbaogiờxảyrachuyện.NgườitabánhàngcàngđôngcàngmừngnhưngquánđôngbàBíchlạilovìcáisàngỗlâungàykhôngđượcsửaọpẹpnhưmuốnsập.Tếtnàoquáncũngmởquagiaothừa,đểchiếmđượcbancôngcónhómsinhviênphải”đổbêtông”từchậptối,đóithìtừngngườimộtđiăn,nhấtquyếtkhôngrời”trậnđịa”.Lạicónăm,mộtvàisinhviên”xếpgạch”ởbancông,nhằmanhchàngnàocóngườiyêuxinhđẹpgọiranhượnglạichỗlấytiềnthanhtoántiềncàphêchouBích.Thờigianchưacấmpháo,khônggìthúvịhơnngồiđâyngắmthiênhạđốtpháo,nghepháonổvàngửimùithơmthuốcpháotrênmànsươnggiănggiăngvàThápRùamờmờ.ĐíchthựclàtếtHàNội.

Ngàynaykhôngthểđếmđượcsốquán,cũngkhôngthểkểhếtcácnhãnhiệucàphêtạiHàNội.Songcàphêvẫnkhôngphảilàthứuốngbìnhdânvìgiákhônghềrẻ.NếuaisànhcàphêvàquanhiềutỉnhthànhtrênkhắpđấtViệtsẽkhôngkhóđểnhậnracàphêHàNộilàsốmột.Dườngnhưbênlycàphê,ngườiHàNộisắcsảohơnkhitranhluậnvềbóngđá,rượuvàcảchínhtrị.ĐócũnglànétrấtriêngcủacàphêHàNội.

21.XEMÁYChiếcxemáyđầutiênởHàNộimangnhãnhiệuHerstalsảnxuấttạiBỉvàlàmộttrongba

chiếcđầutiênnhậpvàoBắcKỳnăm1903.ChủsởhữuchiếcHerstalcómáynằmphíatrênbánhtrướclàMuraire,nhânviênthungâncủaSởthuếBắcKỳ.Năm1904,MurairebánlạichođồngnghiệplàBabonneix.Năm1905,BabonneixtrởvềPháp,ôngtabánlạichoClaudeBourrincũnglàmSởthuếBắcKỳvớigiá100đồngbạc(loạitiềnđúcbằngbạcpháthànhởĐôngDươngvàonăm1885).

TrongcuốnhồikýĐôngDươngngàyấy1898-1908,Bourrinmôtả”thỉnhthoảngchiếcxechếtmáyởHồGươmhaytạiquánbiaHommel(naylàCôngtybiaHàNộiởđườngHoàngHoaThám).Khiđótôiđẩyxetớinhàquenrồiđixetayvề.Sauđóbáochongườigiúpviệcxeởđâuđểanhnàyđitìmvàchỉgiờsauanhtacưỡixevềvàbópcòitừxanhưbáochocảphốbiếtsựkémcỏicủatôi”.

Tháng12-1925,TạpchíNatural(xuấtbảntạiHàNộibằngtiếngPháp)đãcôngbốthốngkêcủangànhcôngchínhBắcKỳvềsốngườivàphươngtiệnqualạiquacầuLongBiêntrongnăm1925,rấtcụthểvềsốngườiđibộ,ôtô,xetay,bagácsongkhôngcósốliệuvềxemáy.NhưvậycóthểkhẳngđịnhkhiđóHàNộicórấtítxemáyhoặcsaumộtvàichiếcđầutiên,ngườidânchưathểquenvớiloạiphươngtiệnnày.Năm1929,tờHàThànhNgọbáocóđưamộtmẩutinngắn”thầukhoánNguyễnVănThịnhmuamộtchiếcxehiệuSolextừPháp”.Tuynhiên,cũngchưađủchứngcứđểkhẳngđịnhNguyễnVănThịnhlàngườiViệtđầutiênởHàNộisởhữuxemáy.NhưngcóđiềuchắcchắnlàHãngIndochine-AutomobilesđãmởGarageAviatetCompagnie(naylàBộTàichínhphốPhanChuTrinh)vàonăm1930,ngoàilàmđạilýbánxeôtôCitroenvàFord,côngtycònbáncảxeSolex.Thờikỳnày,lươngcôngchứckhoảng40đồng/thángtrongkhigiá1chiếcSolexlà160đồng(gấp10lầngiá1chiếcxeđạp),vìthếchơixemáychỉcónhàgiầu,bácsỹhaykỹsưưathíchphươngtiệnvănminh.

Theothờigian,sốngườisửdụngxemáytăngdầnnhưngthuaxaôtôvàxeđạp.Đầunhữngnăm1940,chơixemáychủyếuvẫnlàngườiPhápvàHoakiều.SởdĩHoakiềuchơixemáyvìnhiềungườitrongsốhọgiầucó,mặtkháchọcómốiquanhệthântìnhvớiđámquanchứcPháptrongcơquancôngquyềnnênmuaxenhãnhiệuPhápcũnglàcáchlấylòng.CònvớingườiViệt,thanhniênđãhamthíchphươngtiệnvănminhnày.AnlàmthợmayởphốHàngTrốngcóchiếcBMVR2chạybằngtrụccátđăng.VănHáchthợchụpảnhbạnthâncủaNguyễnĐìnhDương(nhàbuônvàchơiđồcổđầutiêncủaHàNộiở34LêTháiTổ)cómộtchiếcUniversalcủaMỹ.VănHáchmêsănbắnnênthỉnhthoảnganhcưỡichiếcUniversalđếnvùngđồngchiêmtrũngHàNambắnchimvàthườngtrởvềvớixâuchimcácloạiđặtphíasau.ThờibácsỹTrầnDuyHưngmởbệnhviệnởphốBôngThợNhuộm,ôngcũngđichiếcSolex,ôngdùngxeđếnnhàbệnhnhânnặngkhámbệnhchohọ.KhitrởthànhChủtịchỦybanhànhchínhHàNộinăm1945-1946,ôngđixemáyđếncôngsởhaythămcáclớpbìnhdânhọcvụ.

ÔngTạVănBảnlàdânSàiGònmêxemáycổ,vìthếdânchơixecổgọiônglàBản”môtô”.Mộtlầntìnhcờngheđượcthôngtin“ởHàNộicóchiếcBMWsốtay,trướcnăm1954cóngườithấychủxechạyvàoSàiGònrồilạichạyra”,dùchỉcóvậy,nhưngôngBảnquyếtđịnhraHàNộikiếmtìm.Vàsaumộtthờigiandòhỏi,ôngđãlầnratungtích,đólàchiếcBMWR2,dungtíchxi-lanh200cm3,sảnxuấtnăm1932,trônggiốngnhưchiếcxeđạp.Xekhôngcóxi-nhan,sốtay,phanhgót,giảmsóclàcácthanhnhípnằmngang,dướiyêncóhailòxo.ChủxelàôngKhuê.TuynhiênchủđầutiêncủachiếcBMWR2nàylạilàmộtngườiPháp,năm1937,ôngtasangViệtNamlàmviệcchochínhphủđãmangtheochiếcxemàôngyêuquý.TạiHàNội,nómangbiểnsốIJ269.Cũngkhôngrõôngnàychạyđượcmấynăm,chỉbiếtchiếcBMWR2đượcbánlạichoôngNguyễnMạnhHùng(phốHàngĐậu),tiếpđónóquatayôngĐức(phốHuế)vàcuốicùnglàôngKhuêởcầuTó(huyệnThanhTrì).Giớisưutậpxecổkểlại,cảbaôngđềulà”dânchơi”môtôvàôngKhuêtừnggửithưđếnhãngxinsaolụchồsơgốcchiếcBMWR2.Cũng

theogiớisưutậpxecổ,chínhôngKhuêđãđặtvấnđềvớihãngBMWtàitrợđểôngchạychiếcBMWR2từViệtNamtớibảnhãngởĐức,nhưnghãngtừchối”cuộcchơi”quốctếcủaông.CáchmạngTháng8thànhcông,chiếcxetrởthànhsởhữucủamộtngườiViệt,ôngnàytênlàNguyễnNgọcQuỳnhsốngởphốHàngĐậu.BiểnsốlàBMT001doTyCônganNamHàcấp.VàcuốicùngnólạitrởvềvớiôngKhuê.Trướcnăm1945,ngoàicácloạixecủaPhápnhư:Solex,Mobylette,Motobycan...còncócácmẫuxecủaBMW(Đức),Universal(Mỹ).CảnhbinhPhápchuyênsửdụngHarkleyDavision(Mỹ)đituầntrênphố.

VesparađờiởItaliasauđạichiếnthếgiớilầnthứ2vàngaylậptứcđượcngườichâuÂuđónnhận,vìxegọnnêndễdànglenlỏitrongthànhphốlạikhôngtốnxăngnhưôtô.VespađãđượcquảngcáotrênmộtsốtờbáoxuấtbảntạiHàNộinăm1948,nhưngnăm1950,nómớicómặtởđây.NgườiđầutiênsởhữuVespalàluậtsưVũVănHiền.ÔngHiềnnổitiếngkhiđiVespatớitòavàcãitrắngánchongườitreocờđỏsaovàngởthápRùakhibịchínhquyềnkếttộituyêntruyềnchoViệtMinh.LuậtsưVũVănHiềnđãđưaralýlẽ:“TừkhiQuốchộinăm1946lấycờđỏsaovànglàmquốckỳchođếnnaychưacóvănbảnnàoxóabỏlácờấy,treolácờđượcQuốchộithôngquakhôngcógìlàsai”,thếlàtòathua,phảithabổngngườitreocờ.Năm1954,ôngVũVănHiềndicưvàoNam,đểlạichiếcxechongườithân.Đầunăm1950,dùchiếntranhgiữaquânPhápvàquânđộitađangdiễnraởcáctỉnhmiềnnúiphíaBắc,songkhôngítngườivẫnđặtmuavìngồixeVespacódángvẻ“ôngchủ”.Khôngnhữngthế,nócònlàbiểutượngchohạnhphúcgiađìnhkhivợngồisauvàđứngtrướcxelàđứacon.

HiệpđịnhGenevađãchiacắtđấtnướclàmhaimiền.MiềnBắctiếnhànhcảitạokinhtếvàngườicóxebị“liệt”vàothànhphầntưsảnhay“tiểutưsảnthànhthị”.TuyNhànướckhôngtịchthu,nhưngnhiềungườicóxethithoảngmớidámmangrađi.Vàngườitađãcạosơnrồiđổnướcmuốivàođểvỏxehanrỉ,đểkhỏimangtiếnglà“tháchthức”thànhphầnbầnnôngvàdânnghèothànhthị.NhưnggiáosưTrầnHữuTước,ngườiđãtheoBácHồvềnướcnăm1946,mộttrongnhữngchuyêngiađầungànhvềtai-mũi-họngthờikỳđóđilàmbằngchiếcMotobecan.Từnăm1965đến1972,doMỹtiếnhànhnémbomởmiềnBắcvàHàNội,cộngthêmxăngdầukhanhiếmrồixehỏngkhôngcóphụtùngnênnhiềuchủxeđànhđắpchiếu.

XemáysảnxuấttạicácnướcxãhộichủnghĩabắtđầuxuấthiệnnhiềuởHàNộivàokhoảngnăm1973dosinhviênđiduhọcmangvềgồm:Harbick,Spark(đènvuông),Star(đèntròn,doCộnghòadânchủĐứcsảnxuất).Trướcđócácloạixephânkhốilớnnhư:MZ150(Đức),Jawa350,360(TiệpKhắc),Balkan(Bulgari)đượcnhànướcnhậpvềlàmxecôngvụvàtrangbịchongànhcôngan.MộtcâuchuyệnlàmồnãHàNộinăm1974liênquanđếnxemáyvẫncòntrongtrínhớcủanhiềungườicaotuổi.NguyễnThếTuyềnlàtayanhchị,chuyêntrấnlộtvàcướpcủabịcônganHàNộitruynã.BịgiamởCôngankhuBaĐình(saunàyđổithànhquận)vìtộitrấnlột,yvậnkhíépngựcchomáutràoramiệngrồiđòiđưađibệnhviện.DùbiếtTuyềnlàkẻlắmmưu,võthuậtlạicaocườngnhưngsợTuyềnchếtsẽkhôngkhaibáorađồngbọnnênbanchuyênánquyếtđịnhđưayvàoBệnhviệnViệtĐứcchữatrị.Mộttổcảnhsátđượcgiaonhiệmvụcanhgácbênngoài.Mộtđêm,lợidụnghaichiếnsỹcôngantrẻngủgật,Tuyềnvậnnộicôngbẻcongchấnsongsắtcửasổchuirangoài.Mấyhômsau,nguồntintrongdânbáochođộichuyênán,TuyềnlượnlờtrênchiếcxemáyConThỏởkhuphốcổ.ĐạiúyLong,ngườinổitiếngmưutrívàcótàichạyxemáyđượcgiaonhiệmvụtruytìm.

MộthômđangcưỡichiếcJawa350“langthang”trênphố,anhpháthiệnTuyềnđixeConThỏởphốHàngBồ.ĐạiúyLongrồgađuổitheovàTuyềncũngkịpnhậnthấymốinguyhiểm,ytănggavọtraPhanĐìnhPhùng,vắtquaphốLêHồngPhongđếnChuVănAn,yrẽphốHàngBộtrôngthẳngHàĐông.Haichiếcxemáyrúgalàmnáođộngphốphường.XecủađạiúyLongluônbámsátTuyền,cólúcchỉcáchymộtthânxenhưnglạiđểvuộtmấtvìanhsợgâytainạnchongườiđiđường.ĐếnđầucầuHàĐông,bấtngờTuyềnphanhgấp,chiếcxeConThỏquayđít,ytăngga,chiếcxechạyvọtvềnộithành,cònđạiúyLongbịvướngvàochiếcxíchlôđànhphảichoxelaoquacầu.

Vớingườiđiđường,phađuổibắtngoạnmụcnhưtrongphim,cònđạiúyLongtiếcvìđãđể

xổngtộiphạm.Khônglâusauđó,lạimộtcuộcđuổibắtcũngbằngxemáydiễnratrênĐường5sauđó,đạiúyLongcùngđồngđộiđãtómđượcTuyềnSaungàythốngnhấtđấtnước,hầunhưhômnàocũngcóbộđộiphụcviên,điphéptừmiềnNamraBắc.TrênnhữngchuyếntầuThốngnhấthayxequânsựđưacácanhvềquê,ngoàichiếcbalônhuốmmùichiếntranh,còncóthêmnhữngconbúpbê,khungxehayxeđạpnguyênchiếcquấnvảichokhỏixâyxát,vànhiềuanhmangcảHonda50,PC25,Honda67,Vespa,Suzuki,Mobylette,Candy...Phốxánhưấmhơnvàomùađôngbởinhữngtiếngnổvàđộnóngtừchiếcxetỏara.Năm1976vàliêntiếpnhữngnămsauđó,côngnhânkỹthuậthọcởĐứcvềnướcmangtheoloạixemới:SimsonvàsaunàylàMokick,Comfort70,ETZ175,ETZ250...CôngnhânkỹthuậtvàlaođộngxuấtkhẩuởTiệpKhắcmangvềJawa175,350đượccảitiến.Sốvàcầnkhởiđộngnằmtrênmộttrục,xenổmáyđẩycầnvào1nấcbiếncầnkhởiđộngtrởthànhcầnsố.Thậpniên80,dânởTiệpvềmangxegaBabetta,loạixenàychạykhábốcnhưngkhôngcóhộpxíchnênđôikhigâyphiềntoáichocáccôgáimặcváydài.VàchuyệnhàihướcđãdiễnratrướcrạpxiếcởphốTrầnNhânTôngkhicôgáikhátrẻkhigấuváycủacôbịquấnvàoxích.CôngãrađườngcùngchiếcBabettamầuđỏvàkhôngbiếtcáchnàogỡthìmộtthanhniênđangđiđườngdừngxebảocôtụtváyrađểanhtaquaybánhxemớicóthểgỡđược,banđầucôngượngđỏmặtnhưngngườingoàihùnvàonêncôđànhphảichấpnhận.Cuốicùngthìgỡđượcthật,khôngkịpcảmơncônổmáyvàphóngvùđitrongtiếngcườicủangườiđiđường.DânđiLiênXôđưavềxeVolkhop,Riga.CùngvớidòngPeugeot101,102,103,105,AV92,Motobecan,BB5thụt...dohọhàngbênPhápgửivềđãlàmphongphúxemáyHàNội.Xemáythờibaocấpcũnglàtiêuchuẩnđểcáccôlấychồng.

Mộtyêuanhcósenko(đồnghồ)

HaiyêuanhcóPeugeotcávàng(banđầulàxeđạp,saunângtiêuchuẩnthànhxemáy)

Bayêuanhcónhàsang

BốnyêuhộtịchrõràngThủđô

Nămyêukhôngcóbàbô(mẹ)

SáuyêuVănĐiển(nghĩatrang)ôngbôsắpchầuThờibaocấp,ngườiHàNộikhócóthểquênđượchìnhảnhchiếcxemáygọilàT200,khôngrõdonướcnàosảnxuấtchỉbiếtxecóthùngởphíasaudùngđểchởrauxanh,thịt,cábiểnướpđá,biahơi...đếncáccửahàngthựcphẩm,chởbánhmỳđếncáckhuphốvàonăm1973,1974.Đangngủgậtxếphàngchờgạovềmànghetiếngbànhbànhlàtấtcảtỉnhnhưsáovàvuiramặt.LắmkhicônganbắtđượcthanhniêncâucátrộmởhồTây,hồTrúcBạchcũngmượnxenàyđưahọlênCôngankhu.Tháng5-1983,HàNộicóvụgọilàZ30,chínhquyềncácquậnnộithunhàcủamộtsốhộvớilýdo“Xâynhàtobằngnguồntàisảnbấtminh”.ChỉriêngđoạnngắngầnngãtưphốHuế-HòaMãcótới6nhàgồm:nhàôngViễndương,ôngToànThắng,ôngPhê,bàTrái,bàVịnhvàmộtnhàbênsốchẵnngaygócngãtưphốHuế-TuệTĩnh.Xemáycũngbịthunêncócâu:

Tivi,tủlạnh,Honda

Cóbathứấykhámnhànhưchơi

Cóxemàởkhutậpthểmớilắmphiềntoái.Buổitốiđiđâuphảinhanhnhanhchóngchóngchoxongviệcvìnổmáydắtlêntầng5thìhômsaucảkhutậpthểkêuvàlậptứcngườiphụtráchcầuthangsẽphêbìnhtrênbảngtin.Cácnhàtầng1khôngcóchỗgửi.Saunàycáchộtầng1chiếmdụngđấtphíatrướcvàphíasaulàmnhà,cóhộmởdịchvụtrônggiữxenêncáchộtầngtrênđỡbí.Năm1985,nhiềugiađìnhcóconbênĐứcgửixemáyvềđãbánđigửitiếtkiệmbịthiệthạinặngnềkhitiềnđồngViệtNammấtgiánghiêmtrọngdolạmpháttới3consố.

ĐợtxemáyNhậtàoraHàNộisaungàythốngnhấtđấtnướcđượcbổsungthêmkhithủythủtầuviễndươngnhặtxebãiởNhậtmangvề,nhữngCup78,79hayCup81,rồi81kimvàng

giọtlệ,CD50hanrỉvìnướcbiển.TiếpđóngườiđichuyêngiaởAngeri,laođộngởIrắccóphiếumuaxebãiởIntershopGiảngVõlàmtăngsốlượngxeNhật.Cóngườiđichiếcxe“Hoàngtửđen”(CDBenly90,cónẹpvàngởbìnhxăng)giátới4,5câyvàng(đủđểmua1cănhộtậpthể).NhữngchiếcxeDDcủahãngHondamớitinhcũngđượccáccôngtyxuấtkhẩuhàngthủcôngnhậpvề.DùCộnghòadânchủĐức,Bulgari,LiênXôđangtrongnguycơtanvỡchếđộXHCNsongxemáyvẫnvềViệtNamtheođườnghàngkhônghayquacảngHảiPhòng.ChẳngbiếtdothẩmmỹhaycánhbuônđặtranhưngcùnglàxeMokicknhưngmầuxanhđuđủgiábaogiờcũngcaohơnxanhnõnchuốihaymầuđỏtới2chỉvàng.NhàmáyCaosuSaoVàng,cơsởchuyênsảnxuấtcácsảnphẩmcaosulớnnhấtmiềnBắcvàcũnglàhiệnđạinhấtthờibaocấpnhưnglàmranhữngchiếcsămchỗmỏngchỗdầy,khibơmhơi,chỗcaosumỏngphồngtonhưquảbí.Cònlốpthìkhôngnhữngmànhrấtthưamàcaosulạilắmbộtnênchỉđivàithánglàmònvẹt.

NhàmáynàycũngkhôngsảnxuấtnổidâycuaroachocácdòngxegacủaPháp,Tiệp.Trongkhicáchợptácxãlạisảnxuấtngonlành,chấtlượngkhátốt.Banđầu,phụtùngxemáynhư:Píttông,tayphanh,nhông,hộpxích,dâyga,vỏđènxinhan...đềudomiềnNamsảnxuất,sauđómộtsốngườiởHàNộithấykhôngquáphứctạpcũngbắttayvàolàmvàtrongsốđóphảikểđếnôngTrươngHữuThắngchuyênđúcpíttông.TrướcđóôngThắngchuyêndoaxilanhởphốTốngDuyTânnêncóbiệthiệulàThắng“doa”.Trongtựtruyện,ôngkểtừngbịgiamvìcó1000câyvàng.Sởdĩônggiầudopíttôngôngđúcbánchạyquá.

BâygiờởHàNội,phảinóilàtrêntrời,dướixemáy.Dâncótiềnlạithíchchơirướcvềxephânkhốilớngiávàichụcnghìnđôla.HàNộimớithànhlậpcâulạcbộxeHarkleyvới59thànhviên,chiếcxeđắtnhấtcógiátới80.000USD,khiếndânchơimôtômấynướctrongvùngphảilèlưỡilắcđầu.Thờixemáylàtàisảnlớnđãquatừlâu,vànóchỉlàphươngtiệnnhưnghiệntại,ngườitasẵnsàngbỏragần200triệuđểmuachiếcSH.Vớihọ,SHdườngnhưlàbiểutượngcủasựkhágiả,biếtănbiếtchơi,đôikhiđiđường,họvênhvangvớingườiđixebìnhdânmộtcáchngớngẩn.Ngạcnhiênhơn,xemáyđãbịchủbóclộttệhại.Muavàinghìndưamuốiởđầuphốcũngcưỡixe,ănsángđầungõcũngvèvèxemáydùtìmchỗđỗlâuhơnănbátbún.Ngỡtưởngchỉnghiệnthuốclá,matúy,giờthìcảxãhộinghiệnxemáy.CácbácsỹởBệnhviệnThểthaocảnhbáo:

Ngườinghiệnxemáylâunămcóthểdẫnđếnteocơ,nhưngchẳngaisợ.Nếuđấtnướctăngtrưởng6-7%nămliêntụctrong15nămtớithìsốlượngxemáychắcvẫnkhônggiảm.

22.BỪNGBỪNGSÂNKHẤUTHẬPKỶ80Cóthểcoithứhaingày16-3-1885làngàyđángnhớcủasânkhấuHàNội,khinhómkịchcó

haidiễnviênchuyênnghiệplàvợchồngDeschampscùngmộtsốdiễnviênnghiệpdưđãdiễnkịchtạiBờHồ.Sânkhấuchỉlàsàngỗ,bamặtchechắnbằngcót,dựngngaycạnhđềnNgọcSơn.KhángiảchủyếulàlínhPháp,côngchứcthànhphốvàsốítngườiViệtcóquanhệvớiPháp.ĐêmdiễnthànhcôngvàlàýtưởngchoviệcrađờimộtnhàháttheokiểuPháptạiHàNội.Sựkiệnđángnhớthứhailàngày20-10-1921,lầnđầutiênvởkịchnóiChénthuốcđộccủaVũĐìnhLong,ngườiViệtNam100%,đượctrìnhdiễntạiNhàhátlớn,nơimàtrướcđóchỉdànhchonghệsỹPháp.Sựkiệnthứbakhôngthểkhôngnhắcđếnlànăm1925,ôngNguyễnĐìnhNghịđãđưachèosânđìnhraphốvàtrởthànhngườilàmgạchnốigiữachèocổvàchèomới.Vàsựkiệnthứtư...

TrongmộtbàiviếtđăngtrênTạpchísânkhấusốXuânnăm1988,nhàvănNguyênNgọc,khiấylàTổngbiêntậpBáoVănNghệ,viết:“Trongquãngdămbanămtrởlạiđây,sânkhấuđãvượtlêntấtcảcácmônnghệthuậtkháctrongviệcxôngvàonhữngvấnđềxãhộiđanggaycấnvànóngbỏng.Nódẫnđầutrongviệcphanhphuithựctrạngxãhộicủachúngta,phôbàynhữngthựctếphứctạpgaygắtcủađờisốngxãhội,cốgắngvẽnênnhữngbứctranhchânthậtcủaxãhộivàconngườichúngtahômnayvàtrongmộtchừngmựcnhấtđịnh,nóđềxuấtmộtsốkiếnnghịxãhộiítnhiềuquantrọng”.CóngườichorằngviệcbáoTuầntintức(củaTTXVN)năm1984phanhphuiBíthưTỉnhủyThanhHóa,ôngHàTrọngHòacậychức,cậyquyềnlộnghành,làđộnglựcchocácsânkhấuphảnánhcácvấnđềnóngbỏngcủaxãhộilàchỉnhìnvàobềnổi.Trướcđó,giớisânkhấuvàkhángiảđãcảmnhậnđượcđiềunàyquahaivở:Dòngsôngámảnh(tácgiảHồngPhi)vàThờitiếtngàymai(tácgiảXuânTrình).Dòngsôngámảnh(đạodiễnĐoànAnhThắng)củađoànKịchHảiphòngchuẩnbịmangđihộidiễnsânkhấunăm1980thìcólệnhdừnglại,vàvớiThờitiếtngàymaicủađoànkịchHàNamNinh(đạodiễnXuânĐàm)cũngnhưvậy,đúnghômanhemtrongđoànmổlợnliênhoanmừngvởdiễnhoànthành.

Năm1984,cácđoànkịchtrongcảnướctấtbậtchuẩnbịchohộidiễnsânkhấutoànquốcnăm1985.HộinghịTrungương6(họpvàotháng7-1984),HộinghịTrungương7(họp12-1984)vớinhữngquanđiểmmớivềpháttriểnkinhtếdùkhôngthôngtinrabênngoàinhưngnólantruyềntrongxãhộivàtrởthànhđềtàicủagiớitríthức,đặcbiệtlàcácnhàviếtkịchtrongđócóLưuQuangVũ.HọasỹNgọcMỹkhiđólàPhótrưởngđoànKịchnóiHàNộikể:“LưuQuangVũđãviếtxongTôivàchúngtanhưngôngTrầnĐộkhiấylàTrưởngBanVănhóaVănnghệTrungương(kiêmThứtrưởngBộVănhóa)thithoảnglạicungcấpthêmthôngtinvềcáccuộchọpbànđổimớinênVũlạithêmbớt,lờithoạicủavởdiễnngoàirạpcókhánhiềucâucủaTrầnĐộ”.TrongbứcthưgửichoHoàngQuânTạoviếttrêngiấyđenxìxétừquyểnsổrađềngày11-11,Vũviết:“Chưacóvởnàotôithấysaysưahàohứngnhưvởnày,mộtvởkịchlớnvàxứngđángvớitâmhuyếtcủachúngta.ChínhvìvậynênVũkhôngmuốnnhưanhnói:

Chưaxongcũngcứđọc.MấyhômnayVũvùiđầuviếtnênhômquacũngkhôngđixemđược.Chiềungàykia13-11(lúc2giờ)Vũsẽxinđếnđượcđọctrìnhcácanh.Chắccácanhsẽthathứkhinghexongvở”.Theoquiđịnh,KịchHàNộitrìnhTôivàchúngtalênSởvănhóa,SởđồngývàtrìnhlênThànhủyxinýkiến.RấtmayThànhủyủnghộ.Tuynhiêntrongquátrìnhtập,phụtráchTuyênhuấnHàNộilàôngTrầnHoànthấylờithoại“mạnh”quáđãyêucầuthayđổi.Vởdựngxong,HàNộikhôngdámduyệt“thôicứmangđithamdựhộidiễn,nếukhôngthànhtâmthìcũngthànhnhân”,ôngTrầnHoànđãnóinhưvậyvớilãnhđạokịchHàNội.Song,TrưởngđoànHoàngQuânTạokhông“yêntâm”,ôngmuốn“xinýkiến”BanTuyênhuấn.Nhờmốiquanhệsẵncó,HoàngQuânTạođãmờiôngHoàngTùng(TrưởngbanTuyênhuấnTrungương)đếnxem.

NhưngôngHoàngTùngkhôngđimộtmình,ôngmờiTốHữu(BíthưBanchấphànhTrungương,PhóChủtịchHộiđồngBộtrưởng)đicùng.NghỉgiảilaokhihếtphầnI,HoàngQuânTạo

monmenđếngần,nóixagầnvềvở,ôngTốHữubảo:“PhầnIIchắccòndữdộihơn”khiếnHoàngQuânTạothóttim.Vởdiễnkếtthúc,banlãnhđạotiễnTốHữuvàHoàngTùngraôtô,trướckhivàoxeTốHữunói:“Vởdiễnnóichungtốt”.NhậnxétcủaôngTốHữunhưmộtquyếtđịnhkhôngchữkýchophépđoànđượcdiễnchocôngchúng.“NhưngvớiôngTrầnHoàn,dườngnhưchưathểyêntâm,khitiễnđoànlêntầuvàoThànhphốHồChíMinh,ôngyêucầudiễnviêntiếptụchọcthuộclờithoạiđãsửatrêntầu”,ôngNgọcMỹkể.Thếnhưngtạihộidiễn,diễnviêncứthoạilờitrongkịchbảnvìhọđãthuộcvàlạinóhayvàýnghĩahơnlờithoạibịyêucầusửa.

ChứcvụcủanhânvậttrongcácvởkịchtrướcđótonhấtchỉlàgiámđốcnhưngởTôivàchúngtalàbộtrưởng,khôngnhữngthế,vịbộtrưởngnàycònlàỦyviênTrungương.Tôivàchúngtaphảnánhcuộcđấutranhgaygắtđểthayđổiphươngthứctổchức,lềlốihoạtđộngsảnxuấtởxínghiệpThắngLợi,giữahailựclượngbảothủvàđổimới.Đạidiện“phe”bảothủlàPhógiámđốcNguyễnChính,quảnđốcphânxưởngTrươngcùngsựhỗtrợcủaTrầnKhắc,đạidiệnBanthanhtrabộkhưkhưgiữcácnguyêntắc,quychếcứngđờ,lạchậu,kiênquyếtkhôngchấpnhậnđổimới.“Phe”đổimớigồm:GiámđốcXínghiệpHoàngViệt(TrầnVânđóng),ThanhkíptrưởngPhânxưởng1(HoàngCúc),kỹsưLêSơncùngđạiđasốanhchịemcôngnhânvớitinhthầndámnghĩdámlàm,phábỏcácquyđịnhgiáođiều,lạchậuđểxínghiệpthoátkhỏitrìtrệđilên.

Tôivàchúngtakhẳngđịnh:Khôngthểcóthứchủnghĩatậpthểchungchung,khôngthểgiữmãicácnguyêntắcvàphươngphápcủathờicũtrướcsựchuyểnbiếnmạnhmẽtrongtưduycủaxãhội.Vởdiễnphêphántưduylạchậu,bảothủtrongsảnxuất,ủnghộxuhướngđổimớitrongkinhtế.GiànhđượcHuychươngvàngtạihộidiễn,đólàphầnthưởngxứngđángnhưngxứngđánghơn,vởdiễnthuhútđôngđảocáctầnglớpkhángiảThủđô,đặcbiệtlàgiớitríthức.Tôivàchúngtadiễnngày3xuấtởHàNộiròngrãhàngthángtrờivàtạiNhàVănhóaLaođộngởThànhphốHồChíMinhlà3xuấtdiễnmộtngàyvàtronghơnmộttháng,khôngxuấtnàotrốngghế,ngườitacònphảikêthêmgiữalốiđi.NhữngkhenngợitrênbáovàdưluậnxãhộikhiếnBíthưThànhủyNguyễnVănLinhđếnxem.

Ngàyhômsau,ôngđãchomờiTrưởngđoàn,đạodiễnHoàngQuânTạođếnThànhủycámơnanhchịemnghệsỹđãcốnghiếnchokhángiảthànhphốvởdiễnhay,đồngthờiđộngviênđoàntiếptụcdiễnphụcvụbàcon.CònPhóBíthưthườngtrựcMaiChíThọđịnhđixemnhưngtrướcbuổidiễn,ôngphảiraHàNộicôngtácđãyêucầuĐàitruyềnhìnhThànhphốHồChíMinh(HTV)quaythànhbăngđểxemkhiđicôngtácvề.

HTVmờiđoàndiễntạitrườngquaynhưngcuốnbăngnàybịlọtrangoài,ngườitasaochépvàbầybántrànlanởcácđiểmbánvàchothuêbăngtrongthànhphố.NhưngkhôngvìthếmàTôivàchúngtavắngkhách,đoànvẫndiễnngày3xuấtvàkhángiảthứ150.000củaTôivàchúngtalàcasỹThanhHạnh,thànhviênnhóm“Nhữnglànsángnhỏ”củaHTV.

Tháng12-1984,NhàhátkịchTrungương(naylàNhàhátkịchViệtNam)dựngNhândanhcônglý(tácgiảVõKhắcNghiêm-DoãnHoàngGiang,đạodiễnDoãnHoàngGiang).

ĐạodiễnDoãnHoàngGiangnhớlại:“Khiđọckịchbản,ngườitôinổigaiốcvìsựtáobạocủatácgiảchodùkịchbảnchưahoànchỉnh”.LầnđầutiênsaubachụcnămdướichếđộXHCN,kịchbảnđưachuyệnconmộtcánbộcaocấptrongngànhcônganlộnghành,bấtchấpphápluật.KịchTrungươngtrướcđóchỉdựngkịchnướcngoàihaynhữngvởtrongnướcmangtínhngợicamộtchiềunênkhitintứcvềNhândanhcônglýlênsàn,đãlanrakhắpdưluậnxãhội.Sựủnghộcủadưluậnđộngviênanhchịemnghệsỹnhưnglạilànỗilocủađạodiễnvàlãnhđạonhàhát,vìvởdiễncóthểbịđìnhnhưmộtsốvởtrướcđó.Vởdiễnđãđưarathôngđiệp:tộiácphảibịtrừngtrị,dùngườiđólàai.Cũnglầnđầutiên,DoãnHoàngGiangđãđưacảnhhiếpdâmlênsânkhấu.HômchạylầncuốitrướckhiBộVănhóaduyệt,NhàhátđãmờilãnhđạoCônganHàNội,xemxong,cácvịlặngyênravề.Trướctháiđộđó,GiámđốcNSNDMạnhLinhlạicànglohơn.CònDoãnHoàngGiangnhứcđầuvìnhữnglờiđồn“đồngchínàychỉđạo,

đồngchíkiacóýkiến”,ôngchỉmongdiễnmộtđêmrồixếpkhocũngđược.SongôngcũngvữngtinvàoquyếtđịnhcủaBộVănhóavìkhichodựng,Bộhẳnphảicóđủlýlẽđểbảovệquanđiểm.RồiBộtrưởngBộNộivụ(naylàBộCôngan)PhạmHùngđixem.

KhitấmmànnhungởNhàhátlớnkhéplại,MạnhLinhvàDoãnHoàngGiangnhậnđượclờiđộngviên,vàôngcònmờihaingườihômsauăncơmtạinhàkháchđểtraođổithêmvềnộidung.Chưahết,ôngviếtthưchoĐoànKịchnóiKimCươngởThànhphốHồChíMinhnênmờiDoãnHoàngGiangdựngvởnàyđểngườidânthànhphốxem.Thừalệnhông,CônganThànhphốHồChíMinhcòncửcánbộthịphạmdiễnviêncácđộngtácliênquanđếnđiềulệnhngành.NhờôngPhạmHùngmàtừhaiđoàncủaNhàhátkịchlênthànhbađoàndiễn,vàNhândanhcônglýđếnđượcvớikhángiảkhắpcácvùngmiềnđấtnước.

HộinghịTrungương8(khóaV)họptừngày10đến17-6-1985đãquyếtđịnhphảiđổimới.Tháng12-1986,ĐạihộiVIcủaĐảngdiễnratạiHàNội,Đạihộiđãđềrachủtrươngđổimới,xóabỏcơchếquanliêubaocấp,pháttriểnnềnkinhtếtheothịtrườnghànghóa.TừđổimớilàđầuđềchocáccâuchuyệncủanhữngôngđạpxíchlôđếngiớitríthứclàđộnglựcchoLưuQuangVũviếtKhoảnhkhắcvàvôtận(haycòngọiphầnIIcủaTôivàchúngta).ĐoànkịchHàNộidàndựngkịchbảnnàyvàmộtlầnnữavởdiễnlạigâydưluậntrongxãhội.Nóđánhthứckhátkhaođổimớicủamọitầnglớptrongxãhộimàtrướcđóaicũngmongmuốnnhưngchỉphànnàn,kêucahoặcphiếmchỉ,ámchỉ,khôngdámcôngkhai.CómộtcâuchuyệncảmđộnggiữaLưuQuangVũvàdiễnviênTrầnKiếm(đóngvaiôngQuýchtrongTôivàchúngta)màrấtítngườibiết.Saukhiđọckịchbản,TrầnKiếmgặpriêngLưuQuangVũvàbảo:

“ÔngVũạ,bệnhtôinặnglắmrồi.Tôibiếtchắcđâylàvởkịchcuốicùngđượcthamgia”.LưuQuangVũgạtđi,nhưngTrầnKiếmlắcđầu:“Bácsĩchobiết,tôikhôngsốngđượclâunữa.Chonênởphầnnày,VũhãyđểchoôngQuýchchếtvìbệnhtim.Thếlàtôisẽđượcđóngtrọnvẹnnhânvậtmàtôivôcùngyêuquý.Mấykhingườidiễnviênđượcdiễnchínhcáichếtcủamìnhtrênsânkhấu”.BànvớiđạodiễnHoàngQuânTạo,LưuQuangVũđãviếtcảnhngườicôngnhângiàtrunghậungãxuốngsaumộtcơnđautimnặng.Trướclúcmất,TrầnKiếmdặnlạivợ:“Nóivớicácchú,cácbácđoànkịchmặcchoanhbộphụctrangtrongvaiôngQuých,đểvàoáoquanchoanhhộpđồhóatranganhvẫndùng...”vàngườithâncủaôngđãlàmtheolờitrăntrốiấy.Đólàbộquầnáoxanhđãbạcmàu,chiếcmũcôngnhân,cáihộpđựngđồhóatrangđãcũ,mấymảnhvảitẩytrang.Ôngđãrađicùngvớinhânvậtcủamình,trungthực,ủnghộcáimới,cáitiếnbộ.KhôngchỉthuhútkhángiảởHàNộimàngaykhimớiđặtchânđếnThànhphốHồChíMinh,ĐoànđãđượcPhóChủtịchUBNDthànhphốĐỗDuyLiêntiếpđónâncần.SauhaithángchỉdiễntạiHộitrườngLiênhiệpCôngđoànThànhphố,ngày12-4-1987,Đoànđãđónkhángiảthứ100.000đólàchịBíchTrâm24tuổinhânviênkhothànhphẩmNhàmáyĐồhộpDuyHải.Theolịchtrìnhđoàndiễnhếttháng5-1987mớitrởraHàNội.

KhicácđoànkịchdựnghếtkịchbảnnàyđếnkịchbảnkháccủaLưuQuangVũvàvởdiễnnàocũngthuhútđôngđảokhángiảlàmTrưởngđoànKịchnóiQuânđộiQuýHảisốtruột.ÔngcũngmuốnKịchQuânđộidựngkịchLưuQuangVũnhưnghầuhếtnhữngvởmàVũviếtlạikhôngcóhìnhbóngngườilính,vìthếQuýHảiquyếtđịnhđặtVũviếtchoĐoàn.Tháng5-1989,QuýHảigặpLưuQuangVũđưayêucầunhưngVũvẫnchưabiếtviếttheohướngnào,chiếntranhthìđãqua,hậuchiếnthìnhiềuchuyệnnhưngcũngkhôngdễviết.Bànđitínhlại,cuốicùngQuýHảibảoVũcứchọnmộttrongChínlờithềcủaquânđộimàviết.Vũđãlấylờithềthứ9(Khitiếpxúcvớidânlàmđúngbađiều:kínhtrọngdân,giúpđỡdân,bảovệdân.Bađiềurăn:Khônglấycủadân,khôngdọadân,khôngquấynhiễudân...)làmcơsởchokịchbản.Gầnmộtthángsau,Vũthôngbáolàđãxongvàhẹnmộtbuổiđọcchođoàn.Lờithềthứ9viếtvềngườilínhtrênchốtvớimốiquanhệđịaphương.Đọcxong,aicũngthíchvàcôngviệcdàndựnggiaochođạodiễnXuânHuyền,ngườicócátínhvàtừngdựngrấtnhiềuvởthànhcông.HainghệsỹnổitiếngcủađoànlàĐoànBônvàĐứcLongvàovaiQuáchVănTần,mộtcườnghàomớiởnôngthôn,MinhHằngtrongvaingườimẹ,TiếnMộctrongvaichủtịchtỉnh,TiếnQuangtrongvaiĐônSứt.Cảđoànđangdốcsứctậpthìngày29-8-1988,tinxấudộivề:LưuQuangVũ,XuânQuỳnhvàcháuLưuQuỳnhThơbịtainạntrênđường5...

ĐêmdiễnđầutiênlàtạiHộitrườngTổngcụcChínhtrị.Hộitrườngimphăngphắcnhưngtronglòngkhángiả-nhữngngườilínhngồixemcónhữngsuynghĩtráichiều.Vàhômsau,dưluậnkhácnhauvềLờithềthứ9loangratheochiềuhướngtiêucực,rấtcóthểvởdiễnsẽbịáchlại.BiếttinKịchnóiQuânđộiravởmới,ĐạihộiCôngđoànThànhphốHàNộimuốnmờiđoàndiễnmộtđêmphụcvụđạibiểu.Nhưngtheoquiđịnhcủaquânđội,muốndiễnđoànphảibáocáoTổngcụcChínhtrị.ÔngĐặngNgọcTỉnh,khiđólàThưkýcủaPhóChủnhiệmTổngcụcChínhtrịHồngCư(phụtráchkhốitưtưởng-vănhóaquânđội)kểlại:“GiờbiểudiễncủađoàngầnkềmàanhHồngCưđicôngtácvẫnchưavề.TôiđếnxinýkiếnthủtrưởngthườngtrựccơquanlàđồngchíLêKhảPhiêumớiđượcbổnhiệmlàmPhóChủnhiệmTổngcụcChínhtrị.Saukhinghetôibáocáo,đồngchíhỏirấtkỹvềdưluậnhaiphíađánhgiávởkịchvàchínhkiếncủatôiđốivớivởkịchnày.Tôivừabáocáoxongthìđồngchínóingay:Đâylàmộttácphẩmnghệthuật,sựcảmthụnghệthuậtcủamỗingườikhácnhau,côngsứccủaĐoànkịchbỏralàrấtlớn,đượcdiễnphụcvụĐạihộiCôngđoànThànhphốlàdịptốt,khángiảlàcôngnhân,laođộngưutúcủaThủđôsẽđánhgiá,khenchêcôngbằng...ĐồngchícònbảokhiĐoàndiễnthìphảiđixemđểnắmtìnhhìnhbáocáovớilãnhđạoTổngcụcChínhtrị.Tôithựcsựbấtngờtrướcquyếtđịnhcủađồngchí...”.MộtbấtngờkháclàThượngtướngNguyễnQuyết,ChủnhiệmTổngcụcChínhtrịlàkháchmờicủaĐạihộicũngđixem.Ôngrấtvuitrướcsựmếmmộcủacủakhángiảđốivớikịchquânđội,ônggópýmộtvàichỗmàlờithoạichưachỉnhtrongvởrồichỉthịchoĐoànđidiễnphụcvụbộđộingay.Lờithềthứ9đidiễnởđâucũngnhậnđượckhángiảtrongvàngoàiquânđộiđónnhận.TrongmộtbứcthưgửichotrưởngđoànQuýHải,đề23h30phútngày8-11-1988,cựuchiếnbinhPhanHuyThuầnởThànhphốHồChíMinhviết:“TôiđidạythêmvềtrễmệtvàđóinhưngkhiđượcanhbạnmờiđixemĐoànkịchnóiQuânđộidiễnvởLờithềthứ9,tôiháohứcđingay.Khôngcóchỗngồinênphảighéởghếhàngcuốicùng.Cảrạphátchămchútheodõimàndiễnnhưđanglắngtheonhịpsốngcủangườichiếnsỹngàyđêmtrấngiữbiêncươngvớitinhthầnhysinhchịuđựngmọihysinhgiankhổsẵnsàng,xảthânvìđộclậptựdocủaTổquốcnhưngcũngtrăntrởlolắngvớinỗilochungcủagiađìnhvàhậuphương,sẵnsànggiúpđỡđồngđội,đấutranhchốngtiêucựctrongxãhội...Tôichưađượcchứngkiếnđêmdiễnkịchnóinàotạithànhphốmàcứsaumỗimàndiễn,thậmchísaumỗitìnhtiếthaylạirộlênnhữngtràngpháotaykéodàikhắpcáchàngghế.Ngaynhưtôi,đãhơn30nămlàmanhbộđộicụHồquahaicuộckhángchiếnmàkhôngkhỏibứcbốitrướcnhữngkẻlạmdụngchứcquyền...”.Tốingày8-4-1989,tronglúccùngĐoànlưudiễn,QuýHảinhậnđượcthưcủamộtphóđoàn:“Lúcnàylà3giờ10phútchiềungày8-4-1989,Đội1đangdiễnđếncảnhCtrưởngtraothưcủaHiếncholáixe,nhưvậychỉcònnửavởnữalàkếtthúcbuổidiễnvàcũnglàbuổidiễncuốicùngcủaLờithềthứ9.ĐãcólệnhchínhthứccủaThủtrưởngTổngcụcLờithềthứ9khôngbỏnhưngdừnglại,cácđoànngoàiaidiễnmặchọ”.Chođếnkhicólệnhdừngdiễn,KịchnóiQuânđộiđãdiễn300đêm,trongđóhơn60đêmdiễnchobộđộicònlạilàdiễnchonhândân,mộtkỷlụcchưatừngcócủaĐoànkịchnày.

SaucuộcgặpgỡgiữaTổngBíthưNguyễnVănLinhvớicácvănnghệsỹtháng10-1987,hoạtđộngvănhóavănnghệnhưđượccởitrói.LưuQuangVũviếttiếpQuyềnđượchạnhphúcvàHồnTrươngBa,dahàngthịt.HồnTrươngBalàcâuchuyệndângiankểvềTrươngBarấtgiỏicờvàtốtbụng.Khichết,hồnôngnhậpvàoanhhàngthịtmớiquađờiđểrồisauđócónhữngchuyệnvôlýxảyra.Câuchuyệndângiannàyđãđượccáccụchuyểnthànhtuồnghài.Cònchaông,nhàviếtkịchLưuQuangThuậnviếtthànhkịchnóinhưngviếtdởdangthìđộttửkhiđangxemvởÊ-rốt-xtáttạiNhàhátlớn.VũchấpbútphầncònlạivàđạodiễnNguyễnĐìnhNghidàndựngchoNhàhátkịchTrungương.KhiHồnTrươngBa,dahàngthịtrarạp,tronggiớihoạtđộngsânkhấuchiathànhhaiphe.Pheủnghộtrongđócókhángiảchorằngđólàvởdiễnhay,việclấycáinọghépvàocáikiamộtcáchphilýlàtráiquyluậttựnhiênsẽdẫnđếnhậuquảtiêucực.Phephảnđốilạilýsựđólàvởdiễnmangtínhthươngmại.Songmặccácýkiếntranhluậntrênbáo,vởdiễnthuhútđôngđảokhángiả,đặcbiệtlàgiớitríthức.Ròngrãtrongnhiềuthángliền,HồnTrươngBa,dahàngthịtđứngvữngtạiNhàhátlớn.Năm1990,HồnTrươngBa,dahàngthịtthamdựLiênhoansânkhấucácnướcXHCNởLiênXô,nhậnđượcsựtánđồngcủacácđoànthamdự.Năm1998,vởđượccôngdiễntạinhiềuthànhphốởMỹ.

TrướcvàsauĐạihộiĐảngVI,tạiHàNội,rấtnhiềuvởdiễncógiátrịnộidungvànghệthuậtrađời,cuốnhútđôngđảokhángiảtrongđóphảikểđếnvởchèoLýNhânTôngkếnghiệp(tácgiảTàoMạt,ĐoànchèoTổngcụcHậucần).ThamdựhộidiễnởVinhvàdùVinhkhôngphảilàđấtchèonhưngkhángiảđãdỡcảngóiởrạpchuixuốngxem.LạicóngườitừđấtchèoTháiBìnhđixekháchvàoVinhvậtnàibantổchứcchoxinchiếcvé.KhiđếnđoạnLêVănThịnhchônsốnghềhoạn,từbangiámkhảođếnkhángiảđãkhóc,rồilạibậtcườikhihềconxuấthiệnvànóirằnghềnàychếtcóhềkhácmọclên.LýNhânTôngkếnghiệpkhôngđơnthuầndiễntảmộtôngvuamớichớmtuổivịthànhniênđãphảivượtquanhiềuthửtháchmàthửtháchlớnnhấtvềsựphảnnghịchngaytrongtriềuđìnhcủanhữngkẻvừalàthầyvừalàcậnthầncủamình.Vởchèocũnglàlờicảnhtỉnhđốivớimộtsốcánbộthahóamấtphẩmchất.Năm1986,NhàhátchèoTrungươngdiễnTôHiếnThànhxửán(tácgiảHàVănCầu),khôngđơngiảnchỉdẫnđếncâucuốicùngcủangườianhhùngtrướckhichết:Hãylấydânlàmgốc,TôHiếnThànhxửáncònmuốnnóilàmcánbộphảicôngbằngvàvìdân.CũngnhưLýNhânTôngkếnghiệp,TôHiếnthànhxửán,diễnliêntụcmấythángtrờiởHàNội.ThậmchíkhidiễnởNamĐịnh,cókhángiảkhôngcótiềnmuavéđãmanghàngchụccâybắpcảichođoànlàmthựcphẩm,đổilạiđượcvàoxem.NgoàiracònphảikểđếnNếuanhkhôngđốtlửa(NhàhátKịch),tênvởkịchlấytừthơcủaNazimHecmet:

Nếuanhkhôngđốtlửa

Nếutôikhôngđốtlửa

Thìlàmsao

Bóngtốicóthểtrởthànhánhsáng

Chỉriêngtênvởcũngđãchothấycáicũ,cáilạchậuvẫncònthườngtrựctrongsuynghĩcủakhôngítcánbộvàcũngtừcáitênấychothấyLưuQuangVũcổsúychođổimớithếnào.

Nếuanhkhôngđốtlửalàcâuchuyệnvềmộtthanhniêntrướclàmthủythủsaulênbờlàmcôngnhânởxínghiệpđóngtầu.Saucuộcgặpbấtngờvớimộtcôgáicótínhcách“namnhiềuhơnnữ”,anhbịkíchđộngvànảyraýđịnhứngcửvàobanlãnhđạođúnglúcnhàmáyđangthựchiệnbầucửtựdođểthaythếlãnhđạocũ.Cuốicũng,anhđượccôngnhânủnghộ.Vởkịchkhiếnkhángiảsuynghĩvềlựachọnnhữngngườilãnhđạoquảnlý,nhữngngườicótưtưởngđổimớivàvìtươnglaicủađấtnước.

PGSTấtThắng,mộtnhàlýluận-phêbìnhsânkhấuhàngđầuViệtNam,lýgiảivềsânkhấuthờikỳnày:“Sânkhấuđãlàmđúngchứcnăngkhiđưanhữngvấnđềnóngbỏngtrongcuộcsốnglênsàndiễn,điềumàtrướcđóngườitachỉdámnghĩtrongđầuhoặcthìthầmcủanhómngườitinnhau”.Cònnhàthơ,họasỹNSNDLêHuyQuang,ngườithamgiathiếtkếmỹthuậtchonhiềuvởdiễntrongmấychụcnămqua:“Khángiảkhôngchỉđếnxemvởdiễnmàcònxemđổimớitrongsânkhấuthếnào”.

23.NGỘTNGẠTPHỐCỔNgaytừđờicácvuaLý,nhàcủangườiThăngLongcũngchậtchộitốităm.Sứgiảnhà

NguyênđãmôtảnhàdânởThăngLong:“Máinhàlàmthẳngmộtmạchtừđòngióngxuốngmáihiênvìvậynócrấtcaonhưngmáihiênchỉcáchmặtđấttrongkhoảngtừmộtđếngầnhaimétnênnhàcóphầntối.Phảitrổcửasổ.Trongnhàkhôngbầybànghế,cógườngphảnhoặctrảichiếucóingayxuốngnềnđất.Bêncạnhgườngcólòthanđỏđểsưởikhitrờilạnhvàđểtránhhơiẩmxônglênmùamưanắng.Cũngcónhữngnhàlợpngóicóhìnhdángnhưvẩycá”.

KhônglâusaukhiđánhtanquânMinh,ĐôngKinhtrởlạisầmuấtnhưThăngLongtriềunhàTrần.Dâncưđôngđúc,nhàcửachậtchội,cácxưởngthủcôngdotriềuđìnhmởthuhútthợgiỏikhắpnơivàdùmangnặngquanniệmthứbậctheokiểuNhogiáo“sĩ,nông,công,thương”songbuônbánởĐôngKinhvẫnpháttriển.Bấtchấplệnhcấm,cácquantrongtriềunúpsauvợconmởcửahàngbuônbánvàsảnxuấthàngthủcông.ĐôngKinhđôngđúcđãnảysinhcáctệnạncờbạc,trộmcướp.Trướcthựctrạngđó,mùathunăm1481triềuđìnhrachỉdụbắttấtcảnhữngngườinhậpcưtrởvềbảnquáncủahọ.Tuynhiên,mộtviênquantrongtriềulàQuáchĐìnhBảođãcangián,ôngchorằnglàmnhưthế“Nơikinhsưbuônbánsẽthưathớt,khôngcònsầmuấtphồnthịnhnữa,ngạchthuếsẽthiếuhụt”.Cangiáncủaôngđượcchấpthuận,tạođiềukiệnchodâncácvùngtiếptụcvềĐôngKinh.ĐếncuốitriềuLê,ĐôngKinhđãđượcmởrộngvềphíađôngvàđôngnamThành,khicácchúaTrịnhxâylầubênHồGươmvàngănHồGươmthànhTảVọngvàHữuVọng.

CuốiđờiLê,đườngphốđượclátgạchtừngphầnhoặcthànhtừngdảibởingườitachừalốiđichovoi,ngựa,kiệucủavuavàgiasúc.Haiphầnbasốlượngnhàởđâylàmbằngtregỗnhữngnhàcònlạilàmbằnggạch.Mộttrongvàingôinhànàychínhthươngđiếmcủangườinướcngoàimàngườitanhậnthấygiữavôsốnhữngngôinhàlàmbằngtranhvàđấtsét.Thựcsựtrởthànhtrọngtộinếumộtngôinhànàođóởđâyđượcxâycaovàcónhiềutầng.Giữanăm1802,NguyễnÁnhlênngôivualấyniênhiệulàGiaLongrồiđưaquânraBắcvàchiếmđượcThăngLongtừquânnhàTâySơn.TuynhiênNguyễnÁnhkhôngđặtđôởThăngLongmàchọnPhúXuânvốntrướcđólà”kinhđô”củanhiềuđờichúaNguyễn.Mặtkhác,NguyễnÁnhcũngbiếtngườidân,nhấtlàtầnglớpsỹphuBắcHàvẫnnặnglòngvớinhàLêvàkhôngtinmìnhnênởlạiThăngLonglàmốinguylớntrướcmắtcũngnhưlâudài.

Năm1805,lấycớchữLong(rồng)chỉtượngtrưngchoKinhsưnênchođổichữLong(rồng)sangchữLong(thịnh).Thếlàsauhơn800nămlàkinhđô,ThăngLongtrởthànhtrấnthành.Năm1815GiaLongcôngbốHoàngViệtluậtlệ(haycòngọilàluậtGiaLong),đâylàbộluậtthứhaicủatriềuđạiphongkiếnViệtNamsauluậtHồngĐứcđờihậuLê.Luậtcó22quyểnvới398điềuđiềubaoquátcácmặtcủađờisốngchínhtrị,xãhội.

Năm1820,khiMinhMạnglênngôichosửaluậtđểphùhợpvớicáchcaiquảncủamình.TrongluậtGiaLongvàluậtsửacủaMinhMạngđềucócácđiềukhoảnquiđịnhvềxâydựngởThăngLong:”Nhàtrongtừngtrườnghợpnàocũngkhôngđượcxâytrênnềnhaicấphaychồnghaimái.Cấmlàmnhàcógáccaobằngvaikiệutrươngquanđituần”và”Cấmkhôngđượctrổcửasổrabênđường”.DùGiaLonghạcấpThăngLonglàtrấnthànhrồiđến1831,vuaMinhMạnglạihạtiếpthànhtỉnhHàNộisongThăngLong-HàNộivẫnlàtrungtâmbuônbánsầmuất,hànghóatỏavềcáctỉnhvàtừcáctỉnhđổvề.DẫutriềuNguyễnkhôngmặnmàvớicácthươngnhânđếntừnướcngoàinhưngtừđây,hàngnôngsản,thủcôngvẫnlêncáctầubuônranướcngoàivàcâuphươngngôncổ”MuốnkhôngđóiraKẻChợ,đừnglênrợmàchết”vẫnđúng.HàNộichỉhoangvắngtronghaiđợtchạyloạnkhiPhápđánhthànhHàNộilầnthứnhấtvàonăm1873vàlầnthứhaivàonăm1882.

TrongcuốnChuyệnkểbêndòngsôngTôcủaViênmaiNguyễnCôngChí,cuốnsáchghichéptrongnhiềuđờicủahọNguyễnquêgốclàngHạThái(huyệnThườngTín,HàNội)từkhihọrời

lànglênkhuphốDiênHưng(saulàHàngLamvànaylàHàngNgang)chothấyHàNộidướitriềuNguyễnpháttriểnnhanhnêngiáđấtởkhuvực36phốphườngtănglênchóngmặt.NgườiởphốHàngLamvốncónghềnhuộmvảiđãbánnhàrồikéonhauxuốngmuađấtởkhuvựcHàngBôngNhuộmrẻhơnđểmởxưởngmàvẫndưlàmvốn.ChínhsáchthuếcủanhàNguyễntừGiaLong,MinhMạng,TựĐứcđếncácđờivuasauđốivớiHàNộihầunhưkhôngthayđổi.Họkhôngcăncứvàobuôntohaybuônnhỏmàthuthuếtheomặttiềncủacửahàng,bấtkểchiềusâulàbaonhiêu.Vìthếchiềungangcàngrộngthuếcàngnhiều.Kiểuthuthuếnàykhiếnnhiềugiađìnhcómặttiềnrộngnhưnglàmănkhôngđượcphảièlưngrađóngthuế.Thếlàcácngôinhàvốnvuôngvức,rộngrãitrướcđóbịxẻnhỏchiachoconcái,cónhàthìbánhaychothuê.VàkiếntrúcnhàốngrađờitrongtriềuđạinhàNguyễn.

KhiPhápchiếmhoàntoànHàNộinăm1883vàHàNộitrênthựctếdocôngsứPhápcaiquản,nhưngngườidânvẫnsợkhôngdámxâynhàtráivớiluậtGiaLong.Phảiđếnnăm1888,HàNộithànhnhượngđịacủaPháp,luậtmớibịbãibỏ.

MôtảnhàquanhkhuvựcHồGươmcủacácphóngviênbáoPhápthườngtrútạiHàNộinhữngnăm1880chothấydiệntíchrấthẹp.Nhưvậylàtrongsuốt73năm,kểtừkhicôngbốluậtGiaLong,nhàcửaởkhuvực36phốphườngchỉthấpvànhỏ.Ngaytừnăm1883,ToànquyềnĐôngDươngđãđồngýmởmangHàNội,khuhànhchínhmớiđượcxâydựngởphíađôngHồGươm,đồngthờikhudâncưsẽpháttriểnvềphíaNam.Đólàmộttínhtoánkhônngoanvìphổcổđãquáchậtchội.Từnhữngnăm20chođếnnăm1954,nhiềugiađìnhkhágiảđãphábỏnhàcũxâynhàcaotầnglấydiệntíchbuônbán,sinhsống.Dùchophépxâymớisongchínhquyềnkhôngchophépxâycaoquábatầng,vìdânởkhuvựcnàyquáđôngđôngđúc,giađìnhnàomuốnxâycaohơnphảirakhuvựckhác.SaungàytiếpquảnThủđô10-10-1954,hàngnghìncánbộtừchiếnkhuvềkhôngcóchỗởđãthuêhayởnhờdânđểtiệnđilàm.Nhàbáo,nhàvănTrầnChiến,ngườisốnglâunămởphốLãnÔngkể,nhiềucánbộ,viênchứcởquêcònđưangườithânrasinhsống.Chủcácnhàlùivàophíatrong,phầnchoyêntĩnh,phầnnghengóngchínhsáchcủachínhquyềnmớithếnào.Rồinhữngngườithuênhàhayởnhờlấyvợvàsinhconkhiếnmộtsốnhàtrướcchỉmộthộnaythànhhaihộ.Mộtnguyênnhânkháclàconcáidânphốcổlậpgiađìnhnêncănnhàcũngbịchiarachocặpvợchồngmớivìthếmàphốcổngàycàngchenchúc.

Theoquyếtđịnhsố70BXD/KT-QHngày30-3-1995củaBộXâydựng,khuphốcổbắtđầuởphíabắclàphốHàngĐậu,phíatâylàphốPhùngHưng,phíanamlàcácphố:HàngBông,HàngGai,CầuGỗvàHàngThùngvàphíađônglàđườngTrầnQuangKhải,TrầnNhậtDuật.Tổngdiệntíchvàokhoảng100havới76tuyếnphốthuộc10phườnggồm:HàngĐào,HàngBạc,HàngBuồm,HàngBồ,HàngBông,HàngGai,HàngMã,ĐồngXuân,CửaĐôngvàLýTháiTổ.MặcdùcácphốcổcủaHàNộicònnằmcảbênngoàikhuvựcnày,nhưngdođâylàkhuvựctậptrungphốcổnhiềunhấtvàcòngiữđượcnhữngđặctrưngnênđượcgìngiữ,bảotồn.Tại76phốchínhcó15.270hộvớihơn1000nhàcổvàcũ.Theothờigian,diệntíchtínhtheođầungườingàycàngíthơn.Đến12-2005,dânsốkhuvựcnàykhoảng66.191người,bìnhquânmỗihộlà21,4métvuôngvàkhôngthiếucácgiađình“tamđạiđồngdường,tứđạiđồngđường”.Đầuthậpniên90,diệntíchphụtrungbìnhởkhuphốcổlà1métvuông/người,20%sốhộkhôngcónhàbếp,trên50%sốhộcó6ngườiởtrongmộtbuồng.Hiệntại,khuvựccầnbảotồncótới84.000ngườiđangsinhsống,chưakểhàngvạnngườicáctỉnhtátúclàmcôngchocáccửahàngănuống,dịchvụ,giúpviệc...Tínhtrungbìnhmộtngườidânchỉcókhoảng12m2.Nhưngdiệntíchnhàởtrênđầungườithìthấphơnnhiều,chỉđạt1,5-2m2/người.Rấtnhiềusốnhàtrong76tuyếnphốcótớihàngchụchộ.MuốnthưởngthứcmónbíttếtLợinổitiếngởphốHàngBuồm,phảiđivàocáingõmàhaingườiđingượcchiềunhauphảinghiêngngười.Ởnhiềuphố,cóhộchậtđếnmứcngàygiỗcha,mấychụcconcháuphảiănrảitừsángđếnchiềumớixong.TôiđãtừngăntếtđứngởphốHàngĐàovìnhàquáchật.Chuyệnvệsinhthìkhôngchỉthờibaocấpmàbâygiờvẫngiởkhóc,giởcười.BạntôiởđầuHàngBuồm,lúcnhỏbịmẹhuấnluyệnphảingồibôvàotầmtrưađểkhôngphảichờđợinếuđivàobuổisáng.Nhiềunhàchậtnhưngkhôngcókhảnăngmuanhàmớinêncontrailấyvợchỉcòncáchlàmgácxép.Gácxépchỉcáchsànnhàchừnghơnmộtmét,banđêmcócảđốngngườingủngayphíadướinên

khổchocặpvợchồngkiacứphảinhẹnhàngnhưkẻtrộm.Bâygiờvẫnthế.

TồntạivàpháttriểnsongsongvớiCấmthànhtrong1000nămnênkhuphốcổcórấtnhiềuditíchvănhóa,lịchsửgiátrị.Theothốngkê,khuvựcnàyhiệncó128ditích,gồm:đền,chùa,quán,đình,nhàthờhọ,ditíchcáchmạng...trongđócónhiềuditíchđượcxếphạngquốcgiavàthànhphố.Nhưngcònmộtgiátrịvôhìnhnữalàkhônggiansống,nóhòaquệncùngvớinhữngditíchlịchsử,vănhóalàmkhuphốcổđãtrởthànhđôthịtruyềnthốngđộcđáoởViệtNam.Kỷniệm1000nămThăngLong-HàNội,thànhphốđãbỏkinhphítrùngtunhiềucôngtrìnhtrongđócóđìnhKimNgân(42HàngBạc),xâytừthờiHậuLê,thờôngtổnghềkimhoàn;đìnhNamHương(75phốHàngTrống)thờNgũthượngđẳngthầnvàCôngchúaHàDung;đềnBạchMã(76-78HàngBuồm),mộttrongtứtrấncủathànhThăngLongxưathờthầnLongĐỗ...Đồngthờithànhphốcũngđãchuyểncáchộdântrongsốngtrongditíchrakhuvựckhác.Tuynhiên,doquáđôngdânvàchậtchộinênvẫncónhiềucôngtrìnhvănhóavẫnbịchiếmdụngkhônggian,gâymấtmỹquan.ChùaVĩnhTrùởsố59phốHàngLượcđượcBộVănhóa,ThểthaovàDulịchxếphạngditích,cổngchùacótấmbiển“Ditíchđãđượcxếphạng,cấmđượcxâmhại”,nhưngkhônggianchùađãbịbiếnthànhquáncơm,quánnước.ChùaHuyềnThiên(54phốHàngKhoai)đượccholàxâydựngvàothếkỷXIV,xưalàmộttrongtứquáncủaKinhthànhThăngLong,gồmcó:TrấnVũ(QuánThánh),HuyềnThiên,ĐồngThiên(đềnKimCổ)vàĐếThích(chùaVua)cókiếntrúcđẹpvàvừathờPhậtvừathờMẫunênHuyềnThiênlàditíchđộcđáocủaHàNội,nhưngnaycổngtamquanbịngườidânbiếnthànhnơikinhdoanhđồsứ,nênkhómànhậnratừxa.

MộtkhảosátchưađầyđủchothấyquậnHoànKiếmcó593hộđangsinhsốngtrongkhuônviêncácditíchlịchsử-vănhóa,39hộsinhsốngtrongkhuônviêntrườnghọc,72hộởcôngsở,217hộsinhsốngtrongnhàcũnát,nguyhiểmcónguycơsụpđổ.Khôngchỉditíchlịchsử-vănhóamàkhônggianphốcổdườngnhưbịxóaxổbởicáctòanhàcaotầngxâydựngkhônggiấyphép,quáphép.Năm1997,khidựánliêndoanhvớimộtcôngtycủaHồngCôngxâyKháchsạnVàng(naylàtòanhàBảoViệt)ởphốLêTháiTổcaotới23métcóthểbiếnhồGươmthànhcáiaonêngiớikiếntrúc,sửhọccùngcácnhàbáođồngloạtlêntiếngnêndựánbịđìnhlại.NhưngnaythìnóvẫnngấtngưởngbêncôngtrìnhkiếntrúcThủyTạxinhxắn.Rồitòanhà“hàmcámập”(naylàtrungtâmthươngmạiđầuphốĐinhTiênHoàng)khôngchỉxấuvềkiếntrúcmàcòntrởthànhbứctườngngănkhônggianphốcổvớiHồGươm.Khôngchỉcóvậy,trong76tuyếnphố,cáchộdâncảitạo,cơinớivớiđủcácloạivậtliệutừkhungnhômkính,nhựađếncácvậtliệutruyềnthốngnhưcótép,mành...lẫnvớimớdâyđiện,viễnthông,cáptruyềnhìnhlàmchokhônggianphốchắpvávànhemnhuốc.Cưdânchorằng,doquáchậtchộinênđànhnhắmmắtlàmvậyđểcảithiệnsinhhoạtvìkhôngcòncáchnàokhác,họcũngmuốndidờinhưngdựángiãndânđợt1đưa1800hộsangkhuđôthịmớiViệtHưngtrongnăm2012vẫnchưachuyểnđộng.Vànhưthế,phốcổcòntiếptụcngộtngạt.

24.CHỒNGTÂY,VỢĐẦMĐạiViệtsửkýchép,khôngkểngườiTrungQuốc,thìngườinướcngoàiđầutiênởHàNội

đượcghinhậnlàNậuLạtĐinh(Nurad-Din)sứthầnnhàNguyên,mộttínđồHồigiáotớiHàNộitháng2-1266.TiếpđếnlàngườiBồĐàoNha,HàLan,Anh,Pháp,Nhật,Ấn...PhầnlớnngườinướcngoàiđếnViệtNamđềusinhsốngởthịxãhaycácthànhphốnhữngnơithuậntiệnchocôngviệclàmănvàcũngvănminhhơn,cởimởhơnsocácvùngquê.HàNộilàmảnhđấtmàhọluônnhắmđến,vìthếsốngườiViệtlấychồnghayvợngườinướcngoàinhiềuhơncáctỉnhthành.

TrungHoacóđườngbiêngiớivớiViệtNamnênviệcqualạigiữahaidântộc,đặcbiệtởvùnggiápbiên,diễnracáchđâyhàngnghìnnăm.Tronglịchsử,cónhữnggiaiđoạnmộtsốtriềuđạiphongkiếnViệtNamkhácởimởvớiviệcngườiHoanhậpcưnênsốlượngngườiHoanhiềuhơncácdântộckháctrênthếgiớisinhsốngởViệtNam.ĐiềuđócũnglàmộttrongnhữngnguyênnhânkhiếnđànôngngườiHoalấyvợViệtkhánhiều,dùtừtrướctớinaychưacóconsốthốngkênàođượccôngbố.Ngượclại,phụnữHoalấychồngViệtíthơncólẽdophongtụccủahọ.ThờikỳthựcdânPhápđôhộViệtNam,ngườiHoadicưsangViệtNamcũngkhôngít.TrêntậpsanRevueIndo-Chinoissố11ngày15-6-1904,nhànghiêncứuHenriTirardviết:“TừlâuhìnhnhưngườitamuốnlàmmọingườitinrằngngườiTrungQuốcởcácthuộcđịacủachúngtabịđốixửtệhơncácxứxungquanhhoặcthuộcđịacủacácnướckhác.Tuynhiên,bằngcácsựkiệnchúngtôimuốnchứngminhrằngkhônghềcóchuyệnnhưvậy,ngượclạinhữngngườinướcngoàikhitớiĐôngDươngđượchưởngnhữngquyềnkhôngnơinàocó.MuốnthấysựthựcchỉcầnnhìnlênbiểuđồnhậpcưvàoNamkỳtrưngbầyởtriểnlãmHàNội.Nếuchínhsáchnhậpcưcủachúngtaphiềnnhiễunhưnhiềungườinóithìsốnhậpcưvàothuộcđịacủachúngtalẽraphảigiảmthaychogiatăngnhưhiệnnay.Khôngnhữngthế,khingườiTrungQuốcrờithuộcđịacủachúngtavềthămnướchọsaohọkhôngnóibịđốixửcứcholàtệđinhưthếnào”.DânsốHàNộitínhđếntháng2-1905là80.844,trongđócó2.665ngườiPhápdânsự,2.289ngườiTrungQuốc,37ngườiẤnĐộkiềudânPháp,74ngườiẤnkiềudânAnhvà65ngườiNhật.Trongđócó380conlainhưngchủyếulàconlaiTrungQuốc.TrongMộtchiếndịchởBắckỳ(UncampagneauTonkin-Paris1896),bácsỹHocquardviết”NgườitagặpởHàNộirấtnhiềuđứatrẻlàkếtquảcủacuộchônnhângiữađànôngTrungHoavàphụnữAnNam.

Nhữngđứatrẻlainàyrấtthôngminhvàrắnrỏi.MỗithươngnhânngườiHoađếnBắcKỳ,khikhảnăngtàichínhchophép,anhtavộivãlấythêmmộthoặcnhiềuvợbảnxứ.Nhữngngườidânthiêntriềunàycướibaonhiêuvợtùytheosựtínhtoáncũngnhưsởthích.Mỗingườiphụnữmàhọlấyvềsẽgiúphọtrongviệcbuônbán.Rấtthànhthạovềnhucầuvàngônngữbảnxứ,cácbàvợđãgiúphọduytrìhoặctrôngcoimộttrongsốnhữngcửahàngmàhọthiếtlậpgiốngnhưnhữngchinhánhkháctrênxứBắcKỳ.Họsángtạorađiềunàyvàchỉtốnmộtítphítổnchonhữngngườichungsứcđãđemlạikếtquảvàgiúphọvượtquamọithửthách.NgoàiranhiềuthươnggianàyởTrungQuốcđãcóvợvàcon,họsẽđểlạimộtcửahàngbuônbánmàhọđãgâydựngchonhữngngườibạngáibảnxứnhưmộtmónquàkỷniệm”.

NgườiphươngTâyđếnViệtNamđầutiênlàbuônbán,sauđócácnhàtruyềngiáotheochâncácnhàbuônvàcuốicùnglàxâmlược.TrongcuốnLịchsửHàNội,nhàsửhọcngườiPhápPhilippePapinviết:“ÍtlâusaukhiđặtchânđếnMacaovàonăm1557,ngườiBồĐàoNhađếnmởthươngđiếmbuônbántạiViệtNamvàsauhọlàngườiHàLanvàngườiAnh.NhờsựcanthiệpcủaCôngtyĐôngẤnHàLan,ngườiHàLanđãđặtđượchaichinhánhtạiViệtNam,mộttạiFaifo(HộiAn)vàmộttạiphốHiến(naythuộcHưngYên).NhưngdotháiđộthiếuthiệnchícủanhàNguyễn,bốnnămsau,ngườiHàLanđãbuộcphảichuyểntoànbộrahoạtđộngởĐàngngoài”.CũngnhưcôngtyĐôngẤnAnh,côngtyĐôngẤnHàLanmởthươngđiếmđểbánthuộcsúng,vũkhí,đồdùngkimloại...vàthumuatơ,quếvàcácđồthủcôngmỹnghệ.ViệccôngtyĐôngẤnHàLanphảichuyểnrađàngngoàicólýdo,trongcuốnsáchTườngtrìnhvềĐàng

ngoài,linhmụcAlexandredeRodesviết:”ChúaĐàngngoàiđãcầucứucácthươnggiangườiHàLankhiấyđãchiếmđóngJava(Indonesia),xincungcấpchomộtsốtàuvàngườiHàLanđãđồngývìbiếtvuachúaĐàngngoàicầnnhữngtàuđóđểtiếnđánhchúaĐàngtrong”.ĐượcngườiHàLangiúpđỡnênnăm1645,họđượcchúaTrịnhđồngýchomởmộtcơsởthươngmạiởThăngLong,cơsởnàydoHendrickBaronlàmgiámđốcvàonăm1663.BaronlấyvợngườiKẻchợvàbànàyđãđẻchoBaronmộtđứacontraitênlàSamuelBaron.NhưvậyngườiphươngTâyđầutiênlấyvợViệtNamlàBaron.SamuelBaronlớnlênởThăngLongrồilàmviệcchocôngtyĐôngẤnHàLannhưngkhônghiểuvìlýdogìđãchuyểnsanglàmchocôngtyĐôngẤnAnhquốcvànhậpquốctịchAnh.Bựcbộitrướcviệcnày,ngườiHàLanthờikỳđógọiSamuelBaronlàkẻphảnquốc.Samuelthôngminh,mấychụcnămsốngvàlàmviệcởĐàngngoàiđãgiúpanhtahiểubiếtkỹcàngxứnày.NhờhiểubiếtsâusắccùngnhữngtrảinghiệmnênSamuelđãviếtcuốnADescriptionoftheKingdomofTonqueen(MôtảvươngquốcxứĐàngngoài).Đâylàmộtcuốnsáchmàchođếnbâygiờvẫncònnguyêngiátrị.Khôngnhữngthế,SamuelcònbácbỏnhữngđiềuchưađúngcủaJ.B.Taverniere,tácgiảcuốnDukýmớivàkỳthúvềvươngquốcĐàngngoài(xuấtbảnnăm1681-Paris).ÔngnhìnquêmẹcủamìnhtheotưduycủangườiphươngTâynhưngkhôngcósựkhinhmiệtngườiViệt.

TrongbàiEurasienđăngtrênTạpchíIndochinehebdomadaireillustrenăm1943,haitácgiả,mộtngườiPháplàH.HuardvàmộtlàngườiViệt-bácsỹĐỗXuânHợpviết:“NhữngngườilaiÂu-Áxuấthiệntừngđợtliêntiếpnhau.Từthếkỷ16đến18chỉcóvàingườimàchỉcácchuyêngiamớibiếttêntuổi,chacủahọhầunhưlàngườiBồĐàoNha,Anh,HàLan.TrongtrườnghợpngượclạithìcóLêThầnTông(1607-1662)làvịvuahiếmcótronglịchsử108vuachúaViệtNam,cósáuvợthìbốnbàlàngườingoạiquốc”.NgườivợđầutiêncủaLêThầnTônglàngườiViệt,bàtênlàTrịnhThịNgọcTrúc,vợthứhailàngườiThái,vợthứbalàngườiMường(ởđây,H.HuardvàbácsỹĐỗXuânHợpcoibàvợngườiMườngcủavuaLêThầnTônglà“ngườingoạiquốc”làkhôngchínhxác),vợthứtưlàngườiHán,vợthứnămngườiLàovàvợthứsáulàngườiHàLantênlàOnronanhưngđẻởTriềuTiên.TrongchuyếncùngthươngđoànHàLansangViệtNamvàonăm1630,OnronagặpvuaLêThầnTôngởkinhthànhThăngLong.CólẽvìlợiíchquốcgianênchaOnronađãkhuyênconởlạilàmphivuaThầnTông.Tươngtruyền,sáuphotượngnhậpthầncủasáubàvợvuaLêThầnTôngởchùaMậtSơn(ThanhHóa)làdosáubàcùnglòngcùngsứcbỏtiềncôngđứcralàm,vớinguyệnướcmãimãibênnhau.Trongđó,tượnghoànghậuTrịnhThịNgọcTrúcngựtrêntòasen,cácbàkhácđộivươngmiệntrongtưthếtọathiền.Mỗiphotượngthểhiểnmộtnétkhácnhauvàtrangphụccủamỗingườilàyphụccủadântộcmình.Đặcbiệt,váyáocủatượngthứphiOnronamangdấuấnphươngTâybởicổáotrễxuốngđểlộmộtmảngngực.Năm1959,nămphotượngvợvuaLêThầnTôngđãđượcrướcvềđềnnhàLê-ditíchlịchsửđượcxếphạngcấpQuốcgiachỉcáchchùaMậtSơn(phườngĐôngVệ,thànhphốThanhHóa)chừnghơncâysố.RiêngtượngbàTrịnhThịNgọcTrúcđượcđưavềBảotàngMỹthuậtViệtNam.ĐếntriềuNguyễn,có3ôngvualấyvợ”đầm”làHàmNghi(1884-1888),DuyTân(1907-1916)vàBảoĐại(1926-1945).

Cuốithếkỷ18,đầuthếkỷ19nhữngngườibạncủagiámmụcPigneaudeBéhaine(ngườiViệtNamgọilàBáĐaLộc)làchacủalớpthứhaimàrõnhấtlàhậuduệChaigneuvàVanier(haingườinàytìnhnguyệngiúpNguyễnÁnhchốngnhàTâySơn).TrongnhữngcuộchônnhânvớingườiÂulớpthứbaphảikểđếncôTưHồngcóchồnglàviênquantưCroibiestrongquânđộiPháp.

CôTưHồngtênthậtlàTrầnThịLanquêlàngThànhThịhuyệnBìnhLụcthờiđóthuộcHàNội(naythuộctỉnhHàNam).17tuổibịéplàmnànghầuchánhtổng,dochênhlệchtuổitác,côbỏtrốnsangNamĐịnhrồiraHảiPhòngđiởchomộtmụchủkhách.SauđólấychủhiệubuônngườiHoatênlàHồngnênngườitagọilàthímHồng.ÍtlâusauchúHồngvỡnợphảitrốnvềTrungQuốcbỏcôbơvơmộtmìnhởHảiPhòng.ThímgặpbạngáilàmeTâytênnômlàcôBaLa-vích,cônàykhuyênthímnênlấychồngTâyvàdạythímnóitiếngtâytheolốidiễncathựchành

TôiđilàMoaalê(Moialler)

Rêvây(Réveiller)thứcdậy,cusê(Coucher)đinằm

Toa(Trols)3,cát(Quatre)4,sanh(Cinq)5

Saloong(Salon)phòngkhách,lasăm(Lachambre)cáibuồn

RồithímlênHàNộigiaoduvớiđámmeTâyvàlàmnghềtúbà.Tếtchínhtrung1892,trongmộtbữatiệcnhàquanbaLa-vích,côBađãgiớithiệuthímvớivớiquantưCroibies.Thếrồichỉsaumộtthờigianngắn,haingườilấynhau.Từgáinhàquê,côtrởthànhbàquantư.LẽratheotụccủangườiViệt,ngườitaphảigọilàcôTưLanmớiđúngnhưngcólẽdothâmýmuốnmoiđòitưkhôngmấyđẹpđẽnênthiênhạlạigọilàcôTưHồng.

ThànhphốHàNộiđượclậpnênthànhnhượngđịaPháptheođạodụngày1-10-1888vìthếcácquiđịnhcủanhàNguyễnkhôngcógiátrịvớithànhphốnày.ĐểxóavănhóaViệtởHàNộinhưngnúpdướichiêubàimởmang,xâydựngthànhphố,HộiđồngthịchínhđãhọpvàđiđếnquyếtđịnhđậpbỏBắcThànhđểxâytrạilínhvàngày28-7-1893,đãraquyếtđịnhchínhthức.Việcphádỡthànhđượcmangrađấuthầu,vàdùnhiềuthầukhoáncótiềmlựckinhtếlạiquenviệcthamgianhưngnhờthếlựcchồngcùngvớimẹobỏgiáthấpnhấtnênTưHồngtrúngthầu.Côchongườivềcácvùngquênghèokhómộphu,aituyểnđượcnhiềucôthưởng,vìthếchỉtrongmộtthờigianngắncôđãcótrongtaycảđộiquânhùnghậuchấpnhậntiềncôngbèobọt.Lúccaođiểm,cótrên1000ngườiởcôngtrường,nhờđómàcôđảmbảocamkếtvềthờigianvớiHộiđồngthịchính.Đếnhếtnăm1896,bốnbứctườngquanhthànhđãphádỡxongchỉcòntrơlạicửaBắcvàkỳđài.Hàonướccũngđãlấpkín.Sẵnvôi,gỗ,đá,gạch...TưHồnglạichuyểnsangnhậnthầuxâynhàchonhiềungười.Côdànhnguyênliệutốtnhấtxâychomìnhmộtbiệtthựcóvườnhoa,lầuvọngnguyệtởgiữalàngHộiVũ(naylàngõHộiVũ).MộtnhàNhođiquathấythànhtanhoangmànhàcôTưHồngcaongấtđãngậmngùi

Thanôi!ĐệnhấtcảnhThăngLong

Vượngkhínghìnnămcónữakhông?

Haicửacòntrơhaithánhmiếu

Mộtthànhsótlạimộthoàngcung

NhườngngaongánnỗicôngôngBạch

CũngghêgớmchocủachịHồng

Cònbiếtđâylànềnđếbá

Thanôi!ĐệnhấtcảnhThăngLong

GiầucónhưngCôTưHồngcólòngthươngngười,nơinàotrêncõiViệtNambịmấtmùa,bãolụt,côđềuchochởgạođếncứutế.Khôngthấytàiliệunàonóivềconcáivàcuốiđờicôrasao.VợTâygiỏilàmănphảikểđếncôLaoa(vợLeroy).LeroylàviênsỹquantrongthànhcóthếlựcvớichínhquyềnvìthếLaoatrởthànhthầukhoán.KhiđêCơXá(khuvựcphườngTứLiênhiệnnay)bịnướcsôngHồngphávỡ,LaoatrúngthầuđắpđoạnnàycònđoạnđêAnDươnglàBạchTháiBưởi.LaoacònmuađấtởcácvùngxatrungtâmnhưBạchMai,ĐạiLa,sauđóxâynhàchothuê.KhitrúngthầuxâydựngbãiQuầnNgựa,phuđàođấtpháthiệnranhiềuđồgốmcổ,gạchcũvàđồđồng,Laoađãmangđigiấuhết.

Sốnhà74phốHàngBạclàmộtngôinhàkháđặcbiệt.ĐólànhàcôBéTí.SởdĩngườitagọinhưvậykhôngphảivìcôtênlàBéTíhayngườicôquánhỏmàôngchồngngườiPháptênlàPetitnênthiênhạgọitheophiênâmnửaPhápnửaViệtlàBéTí.CôBéTítênthậtlàVũThịTý

sinhratronggiađìnhnôngdân,năm13tuổicôbịthấtlạcvàđượcvợchồngviêncôngsứHưngYêncưumang,choănhọc.Cànglớncôcàngmơnmởn,tuykhôngđẹpnhưngcôcóthânhìnhrấtgợicảmvìthếcôluôncuốnhútcánhđànông.Vớihơn20chụcngườitìnhvàchồng,côkhônglàmchoaithấtvọng,vàđổilạihọcũngchucấpchocôtiềnbạcvànhữngđồvậtmàcômuốn.Mốibậntâmlớnnhấtmỗingàycủacôlàlàmsaođểnhữngngườitìnhvẫngặpcômàkhôngchạmmặtnhau.BéTíchuyênnghềmốiláitìmvợchoTây,nhưngcôđượcbiếtđếnnhiềudonhàcôcóđiệnthờlộnglẫy,lạicócảmộtchuồngthúlạ:Gàbốnchân,lợnhaimõm,chimmộtchân,tứclàtoànnhữngthứlạtrênđời.Gáccửanhàcôlàhaivợchồnganhlùntịt.NhạcsỹPhạmDuykểrằnghồibéôngcũnghaysangđâyxemcácconthúvìnhàôngcũnggần.NgàyấyvềHàNộiđixemnhàGordar(BáchhóaTổnghợpsaunàyvànaylàTrungtâmThươngmạiTràngTiền),chợĐồngXuân,màchưađếnnhà“cô”thìchưagọilàxemđủkỳquancủaHàNội.CôBéTímấtnăm1941.

HiệubánđồtrangsứcgiảvàngMỹKý118HàngBôngnổitiếnggầnxa.KhôngchỉbántạicácchợHàNội,đồMỹKýcònlanvềcáctỉnh,làmrakhôngđủbán.Chođếnbâygiờ,MỹKýtrởthànhdanhtừchỉđồtrangsứclàmgiảvàngbạc.ChủMỹKýtênlàKhang.CôKhanglấychồngPháp,anhnàylàkỹsưhóađãnghĩracáchchếhợpkimgiảvàng.Khichồngvềnước,côKhanglấymộtngườiTầu,cảhaihùnvốncùnglàmăn.KhôngbiếtthựchưthếnàonhưnghồiđólantruyềnkhắpHàNội,KhảiĐịnhlúcvihànhđãtừnglàmcôngchoMỹKý.

Theothốngkê,việnbinhPhápđếnBắcKỳtháng12-1883là9000người,đầu1884là15000và7-1885là40.000trongđóởHàNộisuốtgầnnửathếkỷluôncó1500lính.TrongtổngsốlínhđóngởBắcKỳvàHàNộiphầnlớnlàthanhniênđộcthân.ĐámlínhTâythìhừnghựctrongkhiđókhôngítcáccôkhókhănvềkinhtế,vìthếnhàthổxuấthiệnởcácphốnhỏ:ĐìnhNgang,YênThái,NgọcHà,YênNinh,GầmCầu...ĐồngthờicáccôlấyTâycũngtúmlạiởmộtchỗvàngườitagọilàxómmeTây.Mộtsốítlấyđượcsỹquannênkhôngvấtvả,cáccôlấylínhlươngthấpphảilàmthêmnghềdắtgáihaymốiláilấyTây.ỞphốNgọcHàcótrên30nócnhà(từsố44đến110)vàbangõnhỏcóxómmeTây,họsốngdựavàolínhtrángngườiÂu-Phiđóngởtrongthànhvàthayđổichồngtheothờihạnđóngquâncủanhữngngườilínhngoạiquốcnày.Năm1930,toànquyềnPhápchomởtrườngSarrauởHàNộidànhchoconcáingườiPháp,connhàgiầungườiViệtcó841họcsinhtrongđócó68conlai.TrẻconlaimồcôichavàkhôngcóngườiPhápđỡđầucũngđượchọctrườngriêng,trườngRiquier(đầuphốNguyễnDu)dànhriêngchocongái,còncontraihọcởSergentLarrivee’(đầuphốNguyễnCôngTrứhiệnnay).Năm1943,chínhquyềnđưarasốconlaiÂu-ÁtrêntoàncõiĐôngDươnglàvàokhoảng6000,nhưngthựctếchắcchắncaohơnnhiều,trongđósốconlaitạiHàNộiướcchừng170.NhiềulínhTâygiảingũkhôngvềnướcởlạiHàNộilấyvợViệtrồibuônbánsinhsống.CóvợTâylànặcnô,vínhưvợĐộiChópcứrượusaylàraquáncơmphốHàngHài(naylàđầuphốHàngBông)biểudiễncáclốikhócvàcáckiểuchửinhauvớiconnợ.

PhụnữlấyTâytrắnghayTâyđenkhôngphảitấtcảvìtiền,màcòndonguyênnhânkhác.BáoTritânnăm1942,cóbàiviếtcủaDoãnKếThiệnthuậtlạichuyệnmộtcôgáiViệtởNgọcHàlấychồngTâyđểbáothùmộtcườnghàođãbứctửngườichacủamình.TrongnhàcôcóđiệnthờPhậtvàmộtnhàNhođãtặngđôicâuđốikháhay:

TúcđếvãncungnhưýPhật.

Kỳduyêntiểungộcậpbìtiên

(cậpbìtiênlàphiênâmtừCapitaine-Đạiúy).

LạicónhữngôngTâyrấtchiềuvợnhưPhóĐốclýbầuLagisquet,ôngnàylàkiếntrúcsư.CôvợngườiViệtđòichồngxâychobiệtthựkiểuTrungHoaởphốHòeNhai,Lagisquetkỳcôngnhậpkhẩuđồsứ,đồđồngvàgỗđiêukhắc,tựthiếtkếvàgiámsátxâydựng.CổngchínhkiểuÁđôngcóhìnhngườivàhoalárấtcầukỳ.Thờikỳtạmchiếm,biệtthựnàylàdinhcủađạidiệnchochínhphủTầuTưởng.Nóđượcbảoquảntốtchođếnnăm1954nhưngsauđóthìtan

hoangkhingườidânvàoở.CómộtcâuchuyệncảmđộngvềmộtngườiconlaiởBờBiểnNgàtênlàJansenMouttinhiềunămcấtcôngđitìmngườimẹViệtNam,nữquânbáoNguyễnThịLoan.Từthờiniênthiếu,NguyễnThịLoanđãthamgiađộidukíchcủalàngPhươngLiệt(naylàphườngPhươngLiệt,quậnThanhXuân),sauđóbiênchếvàotrungđộiNguyễnHuệthuộcĐạiđội298,Tiểuđoàn250A,Trungđoàn35.DocónhansắcnênLoanđượcchọnvàotiểuđộiquânbáo,vớinhiệmvụđưatintứckhángchiếntừPhươngLiệtvàonộithànhvàlấythôngtintừđồn,bốtđịchđóngởnộithành.Cuốitháng1-1950,giặccàn,phầnlớnchiếnsỹcủatrungđộiNguyễnHuệbịsavàotaygiặc,trongđócóNguyễnThịLoan.DùngtấtcảnhữnghìnhthứctratấndãmannhưngquânPhápkhôngkhaithácđượcgì.Chínhbởisựgandạấymàtừtrongchốnlaongục,Loanđượcmộtngườilínhdađenvôcùngngưỡngmộ,cảmkích.BiếtkhôngmoiđượcthôngtingìtừLoan,quânPhápđịnhđemcôrahànhquyếttrướcđìnhlàngđểthịuy.Thếnhưng,việcxửbắnbịbãibỏvìngườilínhdađenkianằngnặcxinvớichỉhuyđểanhtacócáchkhuấtphụcLoan.Và,cũngchínhnhờsựbảolãnhcủangườilínhdađenấy,Loanđượcthảtựdo.Thoátkhỏichốnlaotùđượcítlâu,Loannhậnđượclờiđềnghịcầuhôntừngườicứumạngmình.Cảmkíchvìnghĩa,lạithêmsuynghĩđâysẽlàcơhộitốtchocôngviệcvàđượcsựđồngýcủatổchức,Loanđãnhậnlời.Làm“meTây”,Loanphảichịurấtnhiềuđiềutiếng.Thếnhưng,cũngchínhtừnhữngngày“theochồng”ấy,nhữngthôngtinvềhàngngũđịchđượccôchuyểnchocơsở.Haingườisinhđượcmộtcontrai,vàvàongàynhữngngườilínhlêdươngrútkhỏiViệtNam,chồngcôđãmangtheođứabévềBờBiểnNgà.Còncôkhôngthểtheochồngbởicònlàchiếnsỹquânbáo.DùhoànthànhnhiệmxuấtsắcnhiệmvụnhưngLoanvẫnkhôngcáchnào“gộtrửa”đượcnhữngtiếng”xấu”.Cuốinăm1954,côraquânvàđầunăm1955xuốngHảiPhònglêntầuvàoNam,từđóngườiPhươngLiệtkhôngbiếtcôởđâu,sốngchếtrasao.ThậmchíkhibiếttincontraitừBờBiểnNgàsangtìmkiếm,côLoannaythànhbàLoancũngbốirốivìsợchồngsauvàcôcongáibiết...Ngày7-5-2002,sau50nămxacách,JansenMouttiđãgặplạimẹvàcũngbiếtmìnhcómộtngườiemgáikháccha.JansenđưamẹvàemđếnBờBiểnNgà,ngày15-5-2002,ngườichiếnsỹquânbáonămxưađãgặplạingườicứutinhcũnglàngườichồngsau48năm.CuộcnộichiếnxảyraởBờBiểnNgàkhiếnhọphảixanhau.NgườimẹquaytrởlạiViệtNam.

NhữngcuộctìnhchóngvánhđãđểlạihậuquảmànhàvănNguyễnCôngHoanđãviếttrongtruyệnngắnOẳntàoằn.TruyệnđăngtrênPhổthôngbánnguyệtsansố13,rangày1-12-1937,cóđoạnkếtnhưsau”Nguyệtnhắmnghiềnđôimắtlại,vắttaylêntránđểchemặt.Bắcnhìnkỹcáitóc,cáimặt,cáimũicon...Rồigiởbọcrangắmcảngườithằngbé...Ngắmxong,bọccẩnthậntrảlại,chàngtừtừluira,thởdàimộtcáirõdài,nétmặtthấtvọng.Térathằngbéconchàngmànướcdalạiđennhưcộtnhàcháy!VậynókhôngphảiconRồngcháuTiên.

Nólàgiống”Oẳntàroằn”khôngbiếtchốnggậy”.VũTrọngPhụngthìcóKỹnghệlấyTây.Cuốntiểuthuyết10chươngnàylàmsốngdậycảlịchsửhìnhthànhvàpháttriểncủanghềlấyTây.Hơn70nămtrước,lấyTâylàchuyệnđộngtrờibởilấyTâylàđồngnghĩavớithựcdân,kẻcướpnước.PhụnữlấyTâybịkhinhmiệtbịxếpvàohàngđĩđiếmvìngoàichạytheođồngtiềnvànhụcdục,lấyTâylàlấy”giặc”.Ngàynaynhìnlại,phầnlớntrongsốhọđángthươnghơnđángtráchbởixãhộinửaTây,nửataxôđẩyhọ.

Thờibaocấp,từngcóchuyệnlấyvợđầmmàngườiđứngđầuchínhphủphảiviếtthưtaycanthiệp.ĐólàchuyệncủaanhĐôvàmộtcôgáiThụyĐiển.Khicònlàsinhviên,chịđãxuốngđườngbiểutìnhphảnđốicuộcchiếntranhcủaMỹởViệtNam.TốtnghiệpđạihọccũnglàlúcchínhphủThụyĐiểngiúpđỡViệtNamxâydựngNhàmáygiấyBãiBằngởPhúThọ,chịđăngkýlàmviệcchodựánnày.ViệtNamhấpdẫnchịngaytừngàyđầubởiphongcảnhvàcuộcsốngkháthanhbình.Ngườidânchịgặpngoàiđườngtuytòmònhưngthânthiệnhaycười.Songchịnhậnrarằng,nếugầnhọhơnthìnụcườitrênmôilậptứcbiếnmấtvàcótháiđộlảngtránh.Nhữngcâuhỏixuấthiệntrongđầunhưngchịchưatìmđượclờigiảithíchthuyếtphục.CònanhĐôhọcđạihọcởTiệpKhắc,vềnướclàmviệcởBộNgoạigiao.Đẹptrai,dángvẻrấtđànôngnênanhdễdàngquenvớimộtsốgiáoviênngườiTiệpđangdạyởĐạihọcNgoạingữ.AnhthườngxuyêncùngđámbạnTâyuốngbiavàtrongmộtlầntụtập,anhgặpchị.Từquýmếndẫnđếntìnhyêu,nhưngthờiđiểmnăm1980,chuyệnyêungườinướcngoàilàkhôngdễ,

lạicàngkhóvớimộtcôngchứcngoạigiao.Nhưngvớitìnhyêu,dùởđâutrêntráiđấtnàycũnggiốngnhauvà”Chỉcócáichếtmớichialìalứađôi”.ỞkháchsạnThốngNhất(naylàkháchsạnMetropolephốNgôQuyền),tốitốichịđứngbêncửasổnhìnxuốngđườngNgôQuyềnnhưnàngJuliettngóngchờRomeotrongvởbikịchnổitiếngmọithờiđại”RomeovàJuliett”củaShakespear,quansátxemngườiyêucóđiquahaykhông.Muốnrủchịđichơi,anhđạpxeđạpquakháchsạn,từcửasổ,chịnhìnthấysẽlặnglẽđạpxetheosau.HaingườithườngxuyênraquáncàphêởgócngãtưphốHàngDầu-LòSũ.Ngồichungbànvàđốidiệnnhaunhưngkhôngnóichuyệnbằnglờimàchỉbằngánhmắt.

NếutraođổibằngtiếngAnhthìsauđóthếnàoanhcũngbịaiđó”hỏithăm”.Trướclúcchiatay,cảhaibímậtluồntayxuốnggầmbàntraothư.CólầnhẹnnhauởBờHồ,chịphảiănmặcnhưphụnữViệtNam,đểchebộtócbạchkim,phảiđộinóndùtrờikhôngmưa.Lénlúttraonụhônmàmắtvẫnphảiliếcxungquanh.Tìnhyêukiểunhưvậykéodàigầnhainăm.Khichịđặtvấnđềcưới,anhlảngtránh.Chịkhônghiểucònanhlạikhôngthểgiảithíchchochịlàcôngchứcngoạigiaokhôngđượclấyvợhaylấychồngngườinướcngoài.Chịtìmđếnchỗmẹanh(mẹanhlànhânviênvănphòngcủaôngNguyễnCơThạch-thờikỳnàyôngNguyễnCơThạchlàThứtrưởngBộNgoạiGiao)đểhỏichoranhẽ,songbịbàlờtảng.Khiđãhiểuđượcvấnđề,chịquyếtđịnhviếtthưchoThủtướngPhạmVănĐồng.NgườidịchbứcthưsangtiếngViệttênlàThắng.BứcthưkhádàivớinộidungchủyếulàhaingườicùngyêuđấtnướcViệtNam,vàmộtcôgáiThụyĐiểnyêurồimuốnlấymộtchàngtraingườiViệtđâucógìlàtộilỗi.Đọcthư,ThủtướngPhạmVănĐồngđãcóýkiếnvớicơquananhđểhaingườilấynhau.Tuynhiênlạicórắcrối,cơquanyêucầuanhlàmđơntựnguyệnxinrakhỏingànhnhưnganhtừchốivớilýdoyêungườinướcngoàikhôngphảilàkhuyếtđiểm.CuốicùnganhcũngrakhỏingànhsangdạytiếngTiệphợpđồngởmộttrườngđạihọc.BáochíThụyĐiểnkhibiếtchuyệntìnhnàyrấtmuốnkhaithácnhưnganhtừchốicungcấpthôngtin.Họcướinhauvàonăm1982.LễcướiđượctổchứctạihộitrườngỦybannhândânquậnBaĐình(phốNguyễnTháiHọc-naylàĐạisứquánIsrael).ĐámcướithuhútkháđôngnhữngngườiđiđườngkhihọthấycôdâuTâymặcáodài.CướixonganhchịvềThụyĐiển.Năm1985,chịlạikýhợpđồnglàmviệcchoNhàmáygiấyBãiBằng,cảhailạivềViệtNam.Khiấyđấtnướcđãvàothờimởcửa,mọichuyệndễdànghơn.AnhchịlúcởThụyĐiển,lúcViệtNam.KhiChínhphủThụyĐiểnmởvănphòngTổchứccứutrợtrẻemtạiHàNội,anhĐôlàmviệcchotổchứcnày.CảgiađìnhlạisinhsốngởHàNội.Đầunăm2007,chủquáncàphêởgócHàngDầu-LòSũ,trongmộtlầndạochơinhậnraanh,đãnóiđùa:”Hồiđótôibiếtôngbàngấmngầmtraothư,tôimàbáocônganthìôngtoi!”.

Bâygiờchuyệnlấychồngnướcngoàidễdàngvàngàycàngnhiều.ÔngNguyễnViệtHùng,hiệnlàgiámđốccôngtytruyềnthôngVietGate,ngườitừnglàmbáo,sauđólàmchorấtnhiềucáccôngtynướcngoàikểrằng,ôngđượcnghenhữngcâuchuyệntuykhácnhaunhưngnộidungkhágiốngnhau:

phụnữViệtNamcũngnhưColombiarấthấpdẫn,vàđànôngphươngTâychưavợthườngchọnphụnữViệtNam,nếuđãcóvợrồicũngrấtdễchiatayđểđếnvớicáccôgáiViệtNam.

25.CHƠICÁCẢNHChỉmộtngàysaukhiHiệpđịnhPa-rikýkếtvàothángGiêngnăm1973,dânHàNộisơtánở

cáctỉnhthànhlụctụckéovề.Mơướccủangườilớnlàhòabìnhrồihúpcháocũngsướng.Còntrẻcon,mongvềthànhphốđểmùahèđượcbắtve,chơitrốntìm,chơixèngvànhấtlàchơicáchọi.DấuvếtđổnátvẫncònvànhữngcănnhàbằngtrelợpgiấydầudocáctỉnhgiúpnhữnghộmấtnhàbắtđầumọclênởKhâmThiên,PhươngLiệt,GiápBát,ngõMaiHương,AnDương...Cáccửahànggạo,thựcphẩmđôngđúchơn.Lũtrẻ,tronglúcxếphàngchờcômậudịchviênmởcửatranhthủchơicáchọi.

Buổisáng,saukhiđãtậpthểdụcởmộtkhoảngtrốngnàođótrongkhối(naygọilàphường)xonglàđámtrẻvộitrởvềnhàuốnghànglítnướcđunsôiđểnguộivìnghenóichữađượcnhiềuloạibệnh.Nhữngđứatrẻbụngphưỡnravìnướcdùchưacóbátmìsợivàobụngnhưngsốtruộtchờchongườilớnđilàmđểbắtđầutròchơicủachúng.Đứathìmangvợtlàmbằngmảnhvảixôracácrãnhthoátnướcvợtbắthồngtrầnhaycầmmócsắtbắtgiunvềchocáăn.ĐứanàochưacócáchọimàởmạnVọnghayLàngTám,GiápBátthìrachợMơ,đámởtrênphốrachợHôm,chợHàngBèhayraHàngDa.Máuhơn,cóđứamặcquầnđùi,áomayôbalỗnhảytầuđiệntrốnvélêntậnđầuđườngThanhNiên,chợĐồngXuânmuachorẻ.Tiềnđượcgiấukỹtrongcạpquầnvìsợbịđầugấutrấnlột.Đámcongáithíchnuôicávàng,khổngtước,xecanhaykiếm,...nhưngđámcontraiđứanàocũngthíchnuôicáchọi.Cáchọicóhaimầulàxanhlámạvàxanhtím.CácbểcáởchợĐồngXuânnhữngnămđóbaogiờcũngríurítlũchoaichoai,chúngchỉchỏ,khenconnày,chêconkiavàcuốicùngchọnđượcnhữngconmàchúngcholàmáuchiến.Cóđứaxuýtxoatiếcvìkhôngđủtiền.Lạicóđứalầnđầuchơichọi,mangvềnhàmớibiếtmuaphảiconcáichodùđượcđámtrẻởphốphổbiếnlàconđựcbaogiờcũngtrườngmìnhvàsẫmmầuhơnconcái.

CácảnhthờiđóđượcnuôiởlàngYênPhụ.Choăn,sưởiấmvềmùađôngaicũnglàmđượcnhưngépchochọiđẻthìchỉcócánhđànôngtronggiađìnhnắmbíquyết.Lộrakhôngchỉmấtnghềmàcònbịdânlànglênán.Thếnhưng,mộtvàichịvềlàmdâulàngNghiTàmcũngtrộmđượcnghề,xúichồngxâybểnuôicá.LúcđầudânYênPhụbựclắm,nhưngsaucũngthôivìcócáinghề,nhàchồngkhôngcoithường,vảlạiđấtnôngnghiệpcủaNghiTàmcũngít.Xaxưa,YênPhụlànơichuyênlàmhương,nhưngđấtchậtngườiđông,ngàynắngphảitranhnhaulênđêphơihươngnênnhiềungườibỏnghề.ChođếnnaycũngchảaibiếtnuôicáchọiởYênPhụcótừbaogiờ,chỉbiếtthậpniên50thếkỷtrước,làngcókhoảngdămnhànhậpgiốngtừHồngCôngvềnuôirồinhànọhọcnhàkiathànhlàngcácảnh.Ngoàigâygiốngcáchọi,họcònnuôicảcávàng,cákiếm,mãgiáp,khổngtước,xecan,thầntiên...thậmchícảloàiđẻliêntụclàmâytriều.

Saukhicóbúigiun,đámtrẻlọcsạchđấtrồithảvàobể.

Bểcáthờiđólàmkhungbằngtôn,loạitonhấtcũngchỉdàikhoảng30phânvìngườitakhôngdámlàmtohơnvìkính5lyrấthiếm,chỉcókính3ly,đổnướcnhiềuáplựclớnbểsẽvỡ.BểđượclàmởphốHàngThiếc.Làmbểcáthìthợthiếcvụngcũnglàmđượcvìnóđơngiản,khôngphứctạpnhưlàmtầuthủy.Kínhđượccắtvừa,sauđólắpvàokhung,ngườitatrộncátvớisơnđắpvàocácchỗnối.Vàingàykhôsơnlàthànhbể.Lạicóngườinuôibằngcóngnhưngvìthểtíchcủachiếccóngnhỏnênkhôngnuôiđượcnhiềuloạicùngmộtlúc.Hồiđótrẻconhayhát“...Chúngựavằnlấyanhkhổngtước.Anhxecanbópvúcôthầntiên.Trongkhicógiặcđếnnhàlàđánh...”.

Thamănnhấtlàcávàng.Bụngloàinàybaogiờcũngtròncăng.Cáđượcnhiềungườinuôicóđuôirấtđẹpvàmỗikhichúngbơinghiêngquacànhrong,vẩyvàngánhlênloangloángtựanhưkiếmvàngcủavuaLêrờikhỏivỏbayvềphíathầnKimQuyởhồLụcThủy.Songnuôicávàngphảithaynướcliêntụcvìloạinàyịranhiềuphânvàthiếuôxylàngápchếtngay.Trẻcon

thíchnhấtcáchọi,vìloàinàyănítvàcàngítchoănthìchúngchọinhaucànghăng.Trướckhimangđithiđấu,đứanàocũngphảichocátậpgiươngvây,vènhiềulầnbằngcáchđểmộtchiếcgươngconngaybêncạnhlọ.Nếukhôngdùnggươngthìđểhailọsátnhau.Đặcđiểmcủacáchọilàcứthấybóngnólàtựgiươngvâylênđểgâychiến.Khichọi,thườngđámtrẻphảichọnnhưngcontươngứngnhau,vìđểcontochọivớiconnhỏthìconnhỏsợvàchạyquanhbình.Mỗilầnconnàobịxévâytrướclàđámtrẻhòreosungsướng.Connàokhôngbịráchvâyhayđuôihoặcbịíthơnlàconđóthắng.Phầnthưởngchochủcáchiếnthắngđôikhicũngrấtđơngiản,kẻbịthuaphảitrảmộtcụcgiun.Cótrậnđấuxong,vâyvàđuôicảhaiconnátbươm,lạicònxâysátkhắpngườivàkhôngbỏchạythìtrậnđócoinhưhòa.

Chỉcóvậythôimàtrẻconchơimãikhôngchán.Cácủađứanàothualàphảidànhdụmtừngxubằngcáchkhôngănxôixéobuổisángđểcótiềnmuaconmới.Bâygiờtrẻconítchơicáchọi.Dùchơichọicóhấpdẫnchúngcũngkhôngcóthờigianđểchămbởitrẻsuốtngàyphảihọc.

26.TỪSÂNĐÌNHĐẾNRẠPHÁTTừbiểudiễnởsânđìnhđếnrạphátlàbướctiếnquantrọngtrongquátrìnhpháttriểncác

hìnhthứcnghệthuậttruyềnthốngcủaViệtNam.Mặtkhácviệcrađờirạphátcũnglàmthayđổithóiquenthưởngthứcnghệthuậtcủangườidân,khiHàNộiđượcđôthịhóatheokiểuphươngTâyvàođầuthếkỷXX.

TheocácnhànghiêncứulịchsửnghệthuậttruyềnthốngViệtNam,hátchèoxuấthiệnvàothờiLý,tuồngrađờivàotriềuTrần,catrùthìcóhainhậnđịnhkhácnhau,mộtsốchorằngcatrùcótừthờiLý,sốkháclạichorằngloạihìnhnghệthuậtdângiannàybắtđầutừthờiLêsơvàpháttriểnđếnđỉnhcaoởThăngLongnhờhátnói.Banđầu,tuồnglànghệthuậtcungđìnhnênchỉdiễnởtrongtriềuchovuaquanthưởngthứcnhưngsauđónónhữngtíchtuồngcũngđượcdiễnchodânchúngxemvànhưcatrù,chèo,hátxoan...tuồngđượcdiễntạimiếu,đềnhaynhữngbãiđấttrốngởchợ,bếnsông,nhữngnơicónhiềungườiqualại.Docatrùthườngđượcháttạicửađềncònđượcgọilàhátcửađền.Chođếnhômnay,lễhộiphồnthựcTròTrámvớicácđiệuhátxoanởxãTứXã,LâmThao,PhúThọvẫndiễnraởmiếu.Nhưngđịađiểmcôngdiễnbắtđầuthayđổikhinhữngquánnghỉcủalàngdầnbiếnthànhđình.RấtkhóxácđịnhngôiđìnhnàorađờiđầutiênởViệtNam,songhầuhếtcácnhànghiêncứulịchsửvàkiếntrúcđềuthốngnhất,đìnhlàngxuấthiệnvàothờiLêsơvàđịnhhìnhvàotriềuMạcdosựảnhhưởngcủaNhogiáovốnpháttriểnmạnhtronggiaiđoạnnày.SongdấuvếtsớmnhấtcủaviệcthờcúngthànhhoàngởđìnhlàngchỉthấytừthếkỷXVI.Từkhicóđìnhthìcáctròdiễnxướng,hátchèo,diễntuồng,catrù...chuyểntừđền,miếusangđình.Thếnêncatrùmớisinhrahátlễvớicácđiệuvẫncòntồntạiđếnngàynayvàngườitagọilàhátcửađình.Việcchuyểntừhátởmiếu,đềnnhữngnơicómặtbằngchậthẹprasânđình,theocácnhànghiêncứunghệthuậtdângianthìsânđìnhrộngrãivàởvịtríthuậntiệnhơn.LàngcónghèonhưngdođìnhlàbộmặtnênsânbaogiờcũngđượclátgạchBátTràng.Saunhiềuthếkỷ,đìnhlàngtồntạivới3chứcnăng:hànhchính(nơihọphộicủacáckỳmụctronglàng),tínngưỡng(thờcúngthànhhoàng)vàsinhhoạtvănhóavănnghệ(hộihè,cáctròchơidângian,mờicácgánhhátvềbiểudiễn).Vàtấtnhiênsânđìnhởcáclàngtrong36phườngcủakinhđôThăngLonglànơithuậntiệnnhấtchocácsinhhoạtnghệthuậtbởiThăngLongkhôngchỉlànơinghệthuậtpháttriểnmạnhmàdâncưcònđôngđúc,đólàđiềukiệntốtchocácphườnghátthuhútngườixem.CácphườngởThăngLongkhôngchỉcóđìnhthờthànhhoàngmàcòncóđìnhđểdánniêmyếtcácpháplệnh,cáothịcủatriềuđìnhvàdùnglàmnơiyếtbảngcácvịtiếnsĩtânkhoatrongmộtsốkhoathi,đólàđìnhQuảngVăn.Theosửliệu,vuaLêThánhTôngchoxâydựngđìnhnàyvàonăm1491.ĐìnhđượcxâyởméngoàicửaĐạiHưng(cửaphíaNamthànhThăngLong-naylàkhuvựcvườnhoaCửaNam)vàtheomôtảcủaBùiXươngTrạchtrong“BàikýQuảngVănđình”soạnnăm1493thì“lầuphượngcaongấtphíatrước,thànhrồngbaoquanhởngoài,ngòinướcvàđườngdânvệởquanhtảhữu”.ThờiNguyễn,đìnhQuảngVănđượcđổitênthànhđìnhMinhChiêurồiQuảngMinhlàmnơiniêmyếtgiấytờcủabộmáycaitrịtỉnhHàNội.DướitriềuMinhMạng,ThiệuTrị,TựĐứccácquantỉnhhàngthángthườnghọpcácbôlão,hươngchứctrongtỉnhtạiđâyđểnghegiảngthậpđiều(10điềutrunghiếutiếtnghĩa).Vàđểnhữngniêmyếtcónhiềungườixem,cáctriềuvuađãchophépcácphườnghátbiểudiễnởQuảngVăn.NhiềungôiđìnhởđấtThăngLong-HàNộicòntônthờnhữngngườicócônglậpranghiệphátlàmthànhhoàngnhưđìnhthờtổcatrùởLỗKhê(huyệnĐôngAnh),MỹĐình(huyệnTừLiêm).ĐìnhĐôngNgạc(huyệnTừLiêm)còndấutíchcủaLêĐứcMao(sinhnăm1462)làngườiđầutiênsángtáccatrùbằngchữNômvàbài“Bátgiápthưởngđàovăn”đượcháttạiđìnhlàngnày.Cònở17phốHàngChai(quậnHoànKiếm)trướcnăm1945vẫntồntạimộtngôiđìnhthờtổsưnghềhátảđào.ĐầuthếkỷXX,ngôiđìnhnàycómặtbằngkhárộngtrướccổngcódòngchữ“Lạcthiênđình”,haibêncóđôicâuđối.Vàongày13-1âmlịchhàngnăm,nhữngngườihátảđàođấtThăngLongkéonhauvềđây,trướclàlàmlễgiỗtổ,saulàtổchứcthihát.Cáihaycủasânkhấusânđìnhchínhlàsânkhấubốnmặt,ngườixemquâyxungquanhvàgiữahọvớicácnghệsỹdângiancósựgiaolưutrựctiếp.DDiềunàydễdànglàmchongườixemcảmnhậnngayđượccáihaycáidởcủađêmdiễnvànóbuộccácnghệsỹphảikhôngngừngtuluyệnnghề

nghiệp.

KhithựcdânPhápđánhchiếmĐàNẵngnăm1858vàsauđóchiếmcáctỉnhNambộrồiđánhthànhHàNộinăm1882thìxãhộiViệtNamcósựthayđổilớn.TạiHàNội,thựcdânPhápbắtđầuquihoạchvàpháttriểnthànhphốtheomôhìnhphươngTây,PhápchongườiđốtnhàláởquanhkhuvựcHồGươmrồitungtinlàhỏahoạnrồibuộchọphảixâynhàgạch.Hànghóacủanướcngoàibắtđầuxuấthiệnkhiếnviệcbuônbántấpnậphơn,điềunàybáohiệurađờitầnglớpthịdânmớicủaHàNội.MộtthayđổilớntrongbiễudiễnnghệthuậtlàsựrađờicủarạphátđầutiêntheokiểucủaphươngTây,nghĩalàcósàndiễn,cóghếngồixuấthiệnởphốHàngCót(naylàtrườngTiểuhọcThanhQuan).RạpHàngCótxâynăm1887domộtcôngtycủaHoakiềubỏtiềnnhưngđứngtênlạilàNico,mộtbácsỹngườiPháp.RạpHàngCótchuyênchocácgánhtuồngtừTầuquadiễnthuê,thỉnhthoảngởrạpcũngcócácnhómnhạctừPhápsangbiểudiễn.Ghếngồilàghếbăng,ánhsángbanđầulànếnsauđóchuyểnsangđèndầu.TiếptheorạpHàngCótlàrạpcủanhàThôngSángởphốLươngVănCanvớicáitênKinhKỳhýviện.ThôngSánglàrạpháttuồngđầutiêncủangườiViệtNamởHàNội.ĐốidiệnvớiThôngSánglàrạpNămChăn,gọilànhàhátnhưngthựcrachỉlànhàmấyngôinhàdàivàrộng.Mỗikhidiễntuồngngườitadẹpbỏđồđạc,khángiảquâyquanhchiếcđèntreo3dây.VềsauNămChănđượccảitạothànhrạpchiếubóngTonkinois(naylàtrụsởcủaNhàhátcamúanhạcHàNội).

ChủcủaTonkinoislàmộtanhTâylailấyvợViệt.Rạpchuyênchiếuphimtrinhthámvàphiêulưunhiềutập.Năm1928,lầnđầutiênTonkinnoichiếuphimcótiếng.SauThôngSángvàNămChănlàQuảngLạc(naylàsố8TạHiệndoNhàhátkịchHàNộiquảnlý).QuảngLạcxâyvàonăm1900cóchiềurộngkhoảng15mét,chiềudàikhoảng29mét.VìrạpnằmgiữakhuphốcórấtnhiềungườiHoamởhiệuănnênvàomùahè,mùithứcăngâykhóchịuchokhángiảnênchủrạpđãchomắchaidãyquạtkéo(hìnhchữnhật,dángiấydóloạigiầyvàdai).Khicóxuấtdiễn,chủrạpchomấythằngnhỏkéoquạtđểxuabớtmùithứcănvàcáinóng.Cóchuyệnvuilàmộtdiễnviêntuồngdokhangiọngmấttiếnghátkhôngthànhlờinêncậubékéoquạthátnốtcâucònlại.Sởdĩnóthuộcvìngàynàocũngđượcnghehát.Tuồngvắngdầnkhángiả,QuảngLạcchuyểnsangdiễncảilươngvàonăm1935vàdiễnởđâyphầnlớnlàcácbantừNamra.Tớinăm1940rạpchuyểnthànhnơidiễnchínhcủaNhậtTânban.NhậtTânbandocácôngDoãnBáChính,TrầnQuangCầulậpkhoảngnăm1935.DiễntạiQuảngLạccòncóQuốcHoabanvớinhữngdiễnviên:TưBan,BáQuyền,HảiTý,BíchLộc,PhướcThọ,TuấnSửu,BíchHợp,MộngDần,LệThanh,NgọcDư,BíchĐược(saunăm1954,TuấnSửu,MộngDần,LệThanh,NgọcDư...tiếptụchátvàtrởthànhcácnghệsỹcảilươngnổitiếngcảnước).Khoảngnăm1920,HàNộicóthêmrạpThăngLong(số72-74phốHàngBạc)lànơidiễntuồngvàchèo.Năm1925rạpchuyểnsangdiễncảilươngvàđổitênlàCảilươnghíviệnrồiTốNhư(naylàrạpChuôngVàng).Cũngthờigiannày,cạnhQuảngLạccórạpPhúcThắngcủaôngchủgánhPhúcThắngchuyêndiễntuồng.Saurạpbịđổ,gánhPhúcThắngradiễnởChợGạo,rồichuyểnsangKhâmThiênởchỗnaylàrạpchiếubóngDânChủ.PhốHàngBuồmcórạpxinêFamily(thờibaocấplàNhàvănhóatrungtâmThànhphố),thôngthườngvẫndiễntuồngvàchủyếulàcácgánhtuồngTầusangbiểudiễnchoHoakiều.TrướcđóFamilycógánhtuồngcủaMaiTrọngCátvàLêTrungNgọcdiễnthườngtrựcởđây.RạpdànhchochèolàSánNhiênĐàiởgiữaphốĐàoDuyTừsauđổithànhLạcViệtrồiHiệpThànhvàbịcháytrụivàonăm1989).Ghếdànhchongườingồilàmbằngtrekhôngcótựalưng.BanđầurạpnàychuyêndiễnchèocổnhưngdothưakháchnêntrùmchèoxứĐônglàNguyễnĐìnhNghịkhithâutómrạpthìmọichuyệnbắtđầukhác.NguyễnĐìnhNghịthayđổiphongcáchdiễn,cóthêmphôngmàn,cảnhtrí;đồngthờiôngsoạnlạicáctíchchèocổthànhvởvớilớplangvàgọilàchèovănminh.Chínhônglàngườiđưachèotừsânđìnhradiễnởrạp,nóitheotừngữchuyênmôn,từsânkhấubốnmặt,NguyễnĐìnhNghịđưachèovàodiễnsânkhấubamặt.Nửađầunhữngnăm30,chèovănminhkhôngcònthuhútkhángiả,mộtlầnnữaNguyễnĐìnhNghịlạichuyểnsangchèocảilương.NghĩalàhátchèotheogiaiđiệucủacảilươngvàsựđổithaynàykhiếnSánNhiênĐàilạitrởthànhtâmđiểmcủakhángiảyêuthíchchèo.Tínhtừnăm1915-1948NguyễnĐìnhNghịđãsoạnlạivàviếtmớitới60vởchèo,đólàmộtconsốkỷlục.CómộtrạpcũngdiễnchèolàTamKỳ(sauđổi

thànhLạcThiện,naylàNhàhátchèo)ởKimMãthiếtkếtheokiếntrúcPháp.HàNộicũngcó1rạpdànhriêngđểbiểudiễncanhạcđólàPhilharmonique(naylàrạprốinướcphốĐinhTiênHoàng).SựrađờirạpnàycócônglớncủaHộiÂmnhạc(SociétéPhilharmonique)vìnhiềulầnkiếnnghịHộiđồngthànhphố.Hộinàythànhlậpnăm1885dosángkiếncủamộtthầythuốc,trụsởbanđầuđặtởphốTràngThinhưnghọkhôngcórạpvàmỗilầnmuốnbiểudiễn,họphảimượnđềnBàKiệuhaytrướccửađềnNgọcSơn.SaukhiCôngsứBonnalquyếtđịnhxâyrạphátđểphụcvụbinhlính,ngườiPhápsinhsốngởHàNộithìngườitatiếnhànhngayvàPhilharmoniquehoànthànhvàonăm1889.Từkhicórạp,đâylànơiđểchủyếudànhchochơinhạc,ngoàiracònkhiêuvũ,tổchứcliênhoanhoặcchocácgánhhát.Khoảngnăm1939,rạpvừachothuêbiểudiễncanhạcđồngthờicũngtổchứcchiếuphim.Vìcáchàngghếphíacuốilàbăngnêngiávéthuộcloạirẻnhấttrongcácrạpthờiđó.Năm1932gánhcảilươngPhướcCươngđihátởParisvềraHàNộiđãthuêPhilharmoniqueđểdiễn.NgườitađổxôđimuavéxemcôNămPhỉmặcváynhẩyValsđóngvaiBàngQuýPhi.

NóiđếnrạpởHàNộikhôngthểkhôngnóiđếnrạpdiễnkịchnói.Đêm16-3-1885,lầnđầutiênngườiPhápđãtổchứcdiễnkịchnóiởHàNội,sânkhấulànềnđấttrướccửađềnNgọcSơn,baphíachebằngliếp.Nhómdiễnviênchỉcó2diễnviênchuyênnghiệplàvợchồngDeschampstừPhápsang,cònlạilàdiễnviênnghiệpdư.ĐêmdiễnnàylàgợiýchoviệcrađờimộtnhàhátởHàNội.4nămsau,năm1889,Hộiđồngthànhphốđãhọpvàquyếtđịnhxâydựngnhàhát.Vịtríđượcchọnlàđầmthuộcđấtcủa2làngThạchTầnvàTâyLuônggiápgianhvớilàngCựuLâu,thuộcTổngPhúcLân,huyệnThọXương.ThiếtkếnhàhátlàcủahaikiếntrúcsưVoyervàHarleyngườiPháp.Côngtrìnhđượckhởicôngvàongày7-6-1901vàkhánhthànhvàongày9-12-1911vớivởhàikịch“ChuyếnđicủaôngPerrichon”(LevoyagedeM.Perrichon)donhómkịchnghiệpdưgồmnhữngngườiPhápđangsốngvàlàmviệcởHàNộidiễn.Dùđãhoànthànhnhưngsânkhấutrốngtrơnkhôngcómànkéocũngnhưbấtcứthiếtbịnàophụcvụchotrangtríphôngcảnh.Đểkhắcphục,mộtdiễnviênvốnlàbácsỹthúyđãnghĩracáchmuavảithômaylạiđủrộngrồichovẽcảnhHồGươm,cóTháprùalàmmànkéo.16nămsau,tấmmànkéobằngvảithôcóhìnhTháprùađượcthaythếbằngvảisatanhvàđếnnăm1932mớithaybằngnhungtheokiểucủasânkhấuItalia.Đêmngày22-10-1921,mộtsựkiệnquantrọngdiễnratạiNhàhátlớnđólàramắtvởkịch“Chénthuốcđộc”củaVũĐìnhLong.“Chénthuốcđộc”làvởdiễnđầutiên“trongvănhọcsửnướctavềviệcdiễnkịchtheolốimớivàthuầnnhiêndùngvăntatảnhữngcảnhxãhộita”.VởkịchdodiễnviênViệtNamthủvailầnđầulàvởBệnhtưởng(củaMolie)doNguyễnVănVĩnhdịchdiễntạiNhàhátlớnvàođêm20-4-1920.Nhàhátkhôngcònmộtchỗtrốngvàsauđónhậnđượclờikhencủacácbáo.RạpQuảngLạcsaunàycũngdiễncảkịchnói.NhìnchunghầuhếtcácrạpsửdụngđiệnphụcvụánhsángchosânkhấusaukhiNhàmáyđiệnYênPhụhoànthành.Đểthuhútkhángiả,cácchủrạpcholắpquạttrầnvàquảngbávởdiễncũngnhưrạphátcủamìnhbằngbăngrôncăngtrêncácphốđồngthờiquảngcáotrêncácbáolớnvớinhiềuchiêutrògâytòmòchodânchúng.

Đầunăm1947,PháptáichiếmHàNội,dânphốtảncưvềcácvùngquê,nhiềunghệsỹcũngtheogiađình,mộtsốgánhhátvềdiễnởnôngthôncầmcựchờngàytrởlạiHàNộinêncácrạpphảiđóngcửa.Đầunăm1948,dânlácđácvềvàHàNộiđôngđúctrởlại.Cácrạplạisángđèn.NhậtTânbanvẫndiễnởQuảngLạc,TốNhưbandiễnởVănLang,ĐạiQuốcHoadiễnởrạpOlympia(naylàrạpHồngHàởphốHàngDa),ÁiLiêndiễnởrạpHiệpThành,chèoQuảngTâmbandiễnởrạpLạcThiện,cảilươngĐanThanhdiễnởrạpLạcThanhĐài(phốBạchMai,saurạpnàychuyểnthànhrạpchiếubóng).Cácchủrạptuykinhdoanhnhưngtừnăm1945đếnngày19-12-1946,họđãchocácbanvàodiễnkịchđềtàicáchmạng(tổngcộngdiễn25vở)khônghềlấytiềnmàcònbỏtiềnquảngbáchovởdiễn.Khôngtínhcácrạpchiếuphim,tínhriêngcácrạphátđếnnăm1954HàNộicótớingótnghéthaichụcrạptrongkhidânsốkhuvựcnộiđônăm1930là15vạn,năm1936là20vạn,năm1942là30vạnvànăm1954là53vạn,chứngtỏnhucầuthưởngthứcsânkhấu,canhạccủangườiHàNộilàrấtlớn.

Vàonhữngnăm1960,khuđấuxảo(nơitổchứctriểnlãmthuộcđịađầutiênvàonăm1902)đượccảitạothànhNhàhátnhândân,mộtsânkhấubiểudiễnngoàitrờivàoloạilớnnhấtThủđôlúcbấygiờ.SaunàyCôngđoànLiênXôxâytặngchonhândânHàNộimộtcungvănhóalàm

nơisinhhoạt,giảitrí,vịtríđượcchọnchínhlàNhàhátnhândân.CôngtrìnhdokiếntrúcsưIxakôvichthiếtkế,đượckhởicôngvàongày1-1-1978,khánhthành1-9-1985.CungVănhóaLaođộngHữunghịViệt–Xôlàcôngtrìnhquymôgồmtòanhàlớn4tầngcao33m,dài96m,rộng60m,mộttòanhà3tầngsongsongvớingôinhàlớn,nốiliềnvớinhaubằngmộtnhàmáibằngcósânthượng.Cónhiềuphònglớn,nhỏkhácnhauthíchhợpvớicáchoạtđộngbiểudiễnnghệthuật,chiếuphim,tổchứchộinghị,hộithảo.Phònglớnnhấtcó1.194chỗngồi.ĐâylàcôngtrìnhthấmđẫmtìnhcảmhữunghịViệt-Xô.

HiệntạinhiềurạpcũđãxuốngcấpvàchuyểnđổimụcđíchsửdụngthìnhiềurạpmớicũngđượcxâydựngởHàNộinhư:Nhàhátcamúanhạc,NhàhátkịchnóiTrungươngNhàhátkịchHàNội...vớitrangthiếtbịhiệnđạiđápứngchohoạtđộngnghệthuậttronggiaiđoạnhiệnnay.Tuynhiênvớidânsốgần7triệungười,HàNộicònquáítrạp.Nhiềukhuđôthịmớihìnhthànhvớihàngchụcvạndânnhưngkhônghềcórạpháthaychiếuphim.ĐiềunàykhôngchỉảnhhưởngđếnđờisốngtinhthầncủangườidânThủđômàcònkéodàimongmuốnpháttriểnHàNộilàthànhphốvănhóa.

27.ĐÀNBÀMẶCYẾMHỞLƯỜNMỚIXINHTheocácnhànghiêncứutrangphụcthìcóthểyếmrađờitừthờiLý.Tuynhiêncácnhà

nghiêncứucũngkhôngchỉrađượctạisaonórađờivàothờikỳnày.YếmcủaphụnữViệtNamthựcralàchiếcáolótnhưquanniệmcủangườiphươngTây,phíatrướcyếmchekínđếntậncổ.Từphụnữcaotuổiđếntrẻconcũngmặcyếm.Songđángnóichínhlàchiếcyếmvớithiếunữ.Mùahè,xứđàngngoàinóngbứcnêncácbà,cáccôchỉmặcđộcchiếcyếmnênyếmvừalàáolótvàcũngchínhlàáongoàivàhọđicùnglàngcuốingõvớichiếcyếm.Cònmùađông,gióđôngbắcthổilạngcắtdacắtthịtthìcáiyếmởyênbêntrongvớinghĩalàchiếcáolóthiềnlành.ThựcrangườiViệtýthứcđượcsự“khoekhoang”,hay“hữnghờ”củacáiyếmphụnữtrongcuộcsốnghàngngàynhưngdườngnhưhọcứmặc.Yếmđivàothơcahòvèvớibónggiócókhitoạcra.TrongtríchđoạnThịmầulênchùacủavởQuanÂmThịKínhcócâu:

Gióxuântốcgiảiyếmđào

Chàngtrôngthấyoảnsaokhôngvàothắphương?

Trongtìnhcảm,yếmlàvậtđểcácchàngtraimangratrêuchọc,tháchthứckhihátđối:

Trờimưalấyyếmmàche

Cóanhđứnggáccònenỗigì

Cáccôcũngchẳngvừađáplại:

Ướcgìsônghẹptầygang

Bắccầudảiyếmchochàngsangchơi

Yếmcũngtượngtrưngchotìnhcảmcủacáccôgáitrongchuyệntraogửitìnhcảm:

Trầuemtêmtốihômqua

Buộctrongdảiyếmmởramờichàng

Haymongướccủachàngtraivàcũngcóthểlàlờicủamộtcôgáigửichongườimìnhyêu:

Trờimưatrờigiókìnkìn

Đắpđôidảiyếmhơnnghìnchănbông

TrongbàiChânQuêcủaNguyễnBính,chiếcyếmlạitrởthành“chuẩnđạođức”chocáccôgáiởnôngthôn:

Cònđâucáiyếmlụasồi

Cáikhănmỏquạcáiquầnnáiđen

Nóirasợmấtlòngem...

NếucáiyếmởcácmiềnquêBắcBộchỉđơnthuầnlàchiếcáolótmaybằngvảithônhuộmnâuhaybằngđũithìởThăngLong-HàNội,khôngchỉlàchiếcáolótmànótrởthànhvậttrangđiểmchongườiphụnữvàcànghấpdẫnhơnkhiyếmđượcmaybằnglụavớihìnhdạngkhácnhau,từcổtròn,đếncổchữV...TừmầunâuởthônquêraThăngLonglạilàmầutrắng,mầuxanhlơ,hoahiênvàmầuhoađàophơnphớt.Songkhácvớiphụnữởvùngquêcóthểmặcyếm

rađườngmàkhôngaidịnghịvàdèbỉuthìphụnữnhấtlàphụchưachồngởThăngLongkhôngbaogiờchỉmặcđộcchiếcyếmrađường,vìmặcnhưvậybịcholàconnhàkhôngcóngườidạy.ThăngLong-HàNộicòncóhẳnchợchuyênbányếmlụalà“ĐồngLạcquyếnyếmthị”

ởphườngĐồngLạcvàphườngĐạiLợi,tổngTiềnTúc,huyệnThọXương(naylàđìnhĐồngLạcở38phốHàngĐào).ĐìnhthờbavịtrongtứtrấnthànhThăngLonglàBạchMãThànhhoàngQuốcđô,ThánhLinhLang(thờchínhởđềnVoiPhụcThủLệ)vàThánhCaoSơntrấnphíaNam(thờchínhởđìnhKimLiên).TạiđâycótấmbiađátạcsaurằmthángTámnămBínhThìn1856đờiTựĐức,docửnhânPhạmĐìnhViênngườiphủKhoáiChâu,HưngYênsoạn.Mởđầucóđoạn:“ĐìnhchợbányếmlụadoHiệuchủNguyễnCôngTrungvàvợlàNguyễnThịTừThiếtxâydựngđờiLê,quymôrộngrãi.Nhưngvìchiếntranh,đìnhbịpháhủy.Vềsau,ôngHàĐìnhNguyễnCảnhThêđứngraloviệctrùngtulại...”.SongtruyềnthốngphụnữxưathườngtựmualấylụamayyếmchomìnhthìtạisaoThăngLong-HàNộilạicònxuấthiệncảmộtcáichợdànhchophườngbányếm?Cólẽgọilàchợyếmnhưngởđóbáncảnhữngsảnphẩmtuyệthảocủatơtằmđểđànbà,congáiThăngLongrủnhauđếnchọnlụamayyếmvàkhôngchỉthế,họcònsắmsửalụalàgấmvócđểmayquầnáotứthân,nămthân,áocánh,thắtlưng,khănvấn...vàkểcảđồtrangsứcvàngbạcnữa...

ThờikỳhậuLê,đànbàlaođộngmặcyếmcổxây(miếngvảivuôngđặtchéotrênngựcngườimặc,ởgóctrêncókhoéthìnhtròn).Phụnữquyềnquýthìtrướcyếmcóthêmmộtvàiđườngdâytếtlạivớinhauthànhhìnhlướiquảtrám.Mầusắccủanhữngchiếcyếmthờikỳnàycòngiảnđơn,chủyếuđượcnhuộmbằngnhữngloạimầucónguồngốctựnhiên.Vàkhôngchỉlàvậttrangđiểm,yếmcủaphụnữThăngLong-HàNộicònthểhiệnnghềnghiệpvàđẳngcấptrongxãhội.Congáiquanlạimớiđượcmặcyếmmầuđạihồng,cáccôlàmnghềcakỹthườngmặcyếmmầuhoađào,mầuđượccholàlẳnglơ,khôngđứngđắn.Phụnữgiầucócònchogắncácviênngọclêncổ.YếmcũnglàmnênsựlịchlãmvàtinhtếcủaphụnữKinhkỳkhimặcáokiểuáo5khuy,cáccôchỉcài4khuydướivàđểhởkhuyngựckhoecáiyếmcổxây,ômlấycáicổcaobangấnnõnnà.TrongcácghichépcủanhiềungườiPhápđếnHàNộicuốithếkỷXIXthìhọđềusửngsốttrướccáiyếm.BácsỹHocrquadviết:“Chỉcómộtmảnhvảiđơnsơtrướcngựcnhưngnólàmchocánhđànôngphảisuynghĩ,nhấtlàcáccôgáithắtchiếcdâyởnganglưngmộtcáchlỏnglẻo”.

Cùngvớinóncóquaitua,chânđiguốcyếmxanh,yếmđàolàmốtcủacongáinhàkhágiảcuốithếkỷ19,đầuthếkỷ20.Mốtnàycònkéodàichođếnđầuthậpniên30thếkỷ20khimàNguyễnNhượcPhápphảilòngngườiđẹp:

HômquaemđichùaHương,

Hoacỏcònmờhơisương

Cùngthầymeemdậy

Emvấnđầusoigương

Nhonhỏcáiđuôigàcao

Emđeocáidảiyếmđào

Quầnlĩnháothemới.

Tayemcầmchiếcnónquaithao

Chânemđiđôiguốccaocao

Trảiquathờigian,chiếcyếmcósựthayđổi,tuynhiêncómộtthứkhôngbaogiờthayđổilà

bốnchiếcdây,haidâybuộccổvàhaidâybuộcngangthắtlưng.Chỉcầnhaidâybuộcthắtlưngmàthắtlỏnglàcâuchuyệnđãkhác,vìthắtlỏnghaibênsườnlộra,cólẽvìthếmàcócâu:

Đànôngmặcáođuôilươn

Đànbàmặcáohởlườnmớixinh

Chiếcyếmdườngnhưítđượcphụnữmặchơnvàocuốinhữngnăm1930khimàlốisốngPháp,thờitrangPhápngàycàngtrởphổbiếntronggiớitrẻ.Đếnđầunhữngnăm1950thìkhôngcònthấyphụnữmặcyếm,trừnhữngngườicótuổi.

ThaythếchiếcyếmlàchiếcáolótkiểuphươngTâyđượcnhậpvàoViệtNam.Bâygiờchiếcyếmxưalạisốnglại,tuynhiênnóđượccảitiến,khôngmaybằnglụamàmaybằngvảithômỏng,cổkhoétsâuhơncốtđểkhoebộngực.QuầnbòvàáoyếmmộtgiaiđoạncũnglàmốtcủathanhnữHàthành.

28.CƯỚIỞHÀNỘICáclễnghi,thủtụccướihỏiđãtồntạitrongchếđộphongkiếnnhưluậtbấtthànhvănvànó

đượctruyềntừđờinàyquađờikhác.NhưngđếnđờivuaLêThánhTông,nghithức,nghilễcướixinchínhthứcđượcđưavàoQuốctriềuHìnhluật(còngọilàLuậtHồngĐức),bộluậtđầutiêncủaViệtNam.Việc“luậthóa”cácnghithức,nghilễtrongcướihỏichứngtỏcácnhàlàmluậtrấttôntrọngnhữngphongtụctậpquántốtđẹpcủadântộc.Cácnghilễ,nghithứcghikếthônghitrongchươngHộhônbaogồm:Lễnghịhôn(làlễchạmmặthaynômnalàdạmhỏi),Lễđịnhthân(hỏitêntuổicôgái,đãkếthônlầnnàochưa),Lễnạptrưng(dẫnđồcưới)vàLễthânnghinh(tứclàlễđóndâu).Xaxưahônlễthườngdiễnravàochiềumuộnvìđólàkhoảngthờigiandươngquaâmlại,âmdươnggiaohòalàthuậntheolẽđấttrời.

Trảiquathờigianvớinhữngbiếnđộngcủalịchsửvềkinhtế,xãhội,đặcbiệtlàsựcómặtcủacácnhàtruyềngiáoPhươngTâyvàothếkỷXVIIđưaThiênchúagiáovàoViệtNamcũngkhônglàmthayđổicácgiátrịvănhóatruyềnthốngvốncắmrễtrongđờisốngngườidânViệtNam.ThậmchíngaycảkhiHàNộithànhnhượngđịacủaPhápnăm1888dẫnđếncácquiđịnhcủanhàNguyễnkhôngcógiátrịvớiHàNộivàvănhóa,vănminhPháphiệnhữudầntrongđờisốngđấtKẻchợchođếnnăm1954thìquanniệmvềcướihỏituycóthayđổinhưngnhữngnghilễ,nghithứccơbảnvẫnkhôngmấtđi.Dùlàsốngởnộithànhhayngoạithành,giầuhaynghèo,mộtđámbaogiờcũngbắtđầubằnglễchạmngõ(cónơigọilàdạmngõ).

Sauchạmngõlàlễănhỏi.Dùlànhàgiầuhaynhànghèocũngkhôngthểthiếuđượcchè,chairượuvàquantrọnglàcơitrầuvì“miếngtrầulàđầucâuchuyện”.Cuốithậpkỷ2thếkỷtrướcmớixuấthiệnthuốclátronglễvậtănhỏi.VớingườiHàNộikhôngthểthiếucốmvàhồng,giađìnhkhágiảthìngoàicốm,hồngcòncóthêmlợnsữaquay.Theothờigian,đồlễănhỏicũngcóthayđổi,lễvậtlàđặcsảncủaHàNộigồm:bánhcốm,mứtsen.Nhàgiầulễto,nhànghèolễnhỏnhưngkhôngthểthiếubánhphuthê,biểutượngcủađôivợchồngduyênphậnvẹntoàn.Saulễănhỏi,tùytheothỏathuậngiữahaigiađìnhsẽấnđịnhngàycưới.Lễđóndâungàyxưacórấtnhiềuthủtục,điđầuđámrướclànhữngngườigiàucóđịavịtronglàngxã,khiđóndâurađếnđầulàngcòncótụcchăngdâyởđầulànghoặcđầuphố,haihọmuốnđiquaphảiđưachohọíttiền.

Tụcchăngdâytồntạiđếntậnđầuthếkỷ20,sauđómấthẳn.Tiệctùngdiễnratrướcngàycướimộtngày.Mờicướicũngrấtquantrọng,đạidiệnnhàtraihaynhàgáiphảigặpđượcngườicầnmờicólờithưa,nếumờiquangườikháclàkhôngtôntrọngvàngườitasẽkhôngđến.VănhóaPhápcũngảnhhưởngđếnmờiđámcưới.ĐámcướiđầutiêndùngthiếpmờivàkèmtheogóichènhỏvàhạtsenlàđámcướicontraithứcủanhàtưsảnBạchTháiBưởivàonăm1920tổchứctạiHoteldeFrance(KháchsạnPhápquốc-naylàkhuvựcrạpKimĐồngphốHàngBài).Trướckhitrởthànhkháchsạn,nơinàylànhànộitrúcủatrườngCaođẳngThươngmại.ĐámcướinàycũnglàđámcướiđầutiênởHàNộikhônglàmtạitưgiamàđặtcỗởkháchsạnvớisốlượnglênđến240mâm.MỗimâmđặtchaivangBordeauxcùng5chiếccốcphalê.NgườiintấmthiếpcướichocontraiôngBạchTháiBưởilàôngNgôTửHạ,chủnhàinởphốLýQuốcSư.VànhàinNgôTửHạcũnglànhàinđầutiênởHàNộiinthiếpcưới.Saugầnmộtthếkỷ,nộidungtấmthiếpcướibâygiờcũngkhôngkhácgìthờiđó.Tụcđưathiếpkèmtheogóichè,bánhcốmhaybánhphuthêvẫncònđếnhômnay.Nếulàđámcướicủanhữnggiađìnhkhágiả,phảicóquảphùtang(dùngđểđựngđồlễ)dohaingườikhiêng,đựngtrầucau,lợnsơnson.Tụcmanglợnquaybịphêphánlàphongkiếnvàmấthẳnvàonăm1946.Vớigiađìnhtrunglưu,rượusâmbanhvớibánhsămpalàhaithứkhôngthểthiếutronglễcưới.DùnhiếpảnhxuấthiệnởHàNộitừ1865nhưngphảiđếnđầunhữngnăm1930mớixuấthiệnchụpảnhđámcướivàcũngchỉnhữnggiađìnhkhágiảmớichụpảnhghilạisựkiệntrọngđạicủaconcái.Đưadâubằngxengựamấtdầnthayvàođóđưadâubằngxetayvàsauđólàôtô.VàthếlànghềkếthoaxecướirađờibắtđầuởlàngHữuTiệp.Cácbà,cáccôởlàngnàyđibánhoathấyđámcướiTâykếthoaquanhôtôđãhọcmótvànhờkhéotay,dânHữuTiệpđãbiếttếtcácloại

hoatheonhiềukiểukhácnhau.NhưngnổitiếngvềkếthoaởlànglạilàôngLêBáPhongvàTốngVănNgữ.HaiôngtếtđẹpđếnnỗikhicócácsựkiệnlớncủathànhphốthìTổngĐốcHoàngTrọngPhubaogiờcũngchogọi.

CómộtđámcướitaitiếngcảxứBắcKỳđólàđámcướicongáiThốngsứBắcKỳtổchứcnăm1936.CôHuguetteđãchọnbốncôgáiViệtNamphùdâutrongđócóhaicongáiôngViVănĐịnh.Đámcướimờitấtcảcácquanhàngtỉnh,hàngphủvàhuyệncủaBắcKỳnêncótớihàngnghìnquankhách.AicũngphảicóđồmừngmàmừngcướiconquanThốngsứthìkhôngthểrẻrúngđượcnêncácvịphảiđitìmđồcógiátrịvàcáchkháchsạnMetropolekhôngxaphốTràngTiềncócửahàngbánđồnữcủaPerroud.HômđócửahàngcủaPerroudsạchtrơn.ÔngnàylàChủtịchPhòngThươngmạiHàNội,ngoàibánđồnữtrangcònlàmđạilýđồnghồOmegavàchovaynặnglãi.Saungàycưới,nhữngmónđồnữtrangđắttiềnấylạithấybầybánởcửahàngcủaPerroud.

Trongkhiđóndâu,côdâu,chúrểphảilàmlễgiatiên,lễnàynhưmộtsựtưởngnhớđếncộinguồnvàtronglúccôdâuchúrểlàmlễthìhaihọngồiuốngnướcchè,hútthuốcvàđọcthơcangợingười“nhàmình”.Năm1983đámcướianhThựcnhàởngõPhanChuTrinhvàchịDiễmởphốBátSứquaylạitụcnàysaubaonhiêunămbịlãngquên.Saulễthànhhôn,haivợchồngtrởvềnhàgáimangtheolễvậtđểtạgiatiêngọilàlễlạimặt.Lễnàyhiệnnaymộtsốđámcướibỏqua,từsaulễlạimặtbốmẹcôdâumớichínhthứctớinhàthônggia,vìtronglễcướimẹcôdâukhôngđiđưadâu.Lễlạimặtthườngtiếnhànhvàongàythứhaihoặcthứtưsaulễcưới(gọilànhịhỷhoặctứhỷ).Cỗcưới,đặcbiệtlàkhuvựcnộithànhrấtđượcchútrọng.Vớinhàgiàu,mâmcỗbaogiờcũngphảiđủbốnbát,sáuđĩa.Theoquanniệmconsố10tượngtrưngchođầyđặnvàcũnglàlờichúchạnhphúcchođôivợchồngmới.Sáuđĩabaogồm:Mộtđĩathịtgàúplậtquâncờdavàngrượi,mộtđĩathịtlợnquayxếphìnhcánhhoađềutămtắp,mộtđĩagiòlụa,mộtđĩachảquế,thêmmộtđĩaxôigấc,mộtđĩanộmthậpcẩm.Bốngócmâmlàbốnbátcanhgồm:mộtbátmăngninhchângiò,mộtbátmọcthảnấm,mộtbátchimbồcâuhầmhạtsenvàbátmựcnấurốigồm:xuhào,càrốttháichỉ,trứngtrángtháichỉ,giòlụatháichỉ,mựckhôtháichỉxàocháycạnh.Nhàsangcòncóthêmhoaquảtrángmiệnghayđĩachèkho.Mỗimâmđặt1chairượutrắngvà5chiếcchénhạtmítchokháchuốngrượu.Vàođầunhữngnăm20củathếkỷtrước,giaicấptưsảnvàtiểutưsảnthànhthịhìnhthànhởHàNộithìxãhộicósựphânchiagiaicấp,cỗcướinhàgiàukhôngđơngiảnlàtiệcmànócònlàsựphôtrươngcủacải,mốiquanhệcủachủnhà.Đámcướinàocókháchlàquanchức,nhàvăn,nhàbáođiôtô,xetayriêngđếndựmớilàsangtrọng.VìthếmớicóchuyệnnhàbáoTamLang(nổitiếngvớiphóngsựxãhộitrongđócó“Tôikéoxe”)thườngxuyênđượcmờiăncướichodùôngkhônghềquenchủnhà.Khôngnhữngthế,ngườitacònchuẩnbịsẵncảtiềnmừng.VàsánghômsauchuyệnTamLangmừngbaonhiêutiềnlanrahàngphố.MộtlầnTamLangđãnhậnlờiđámcướiởHàngGainhưngcóviệcđộtxuấtkhôngđếnđượcvàchủnhàthôngbáochoquankháchlànhàbáoTamLangkhôngđếndựđượcnhưngôngvẫngửitiềnmừng.Congáinhàgiầuởcácphố:HàngÐào,HàngBạc,HàngNgang,HàngBông,HàngGai...lấychồngtheotiêuchuẩn“Phicaođẳngbấtthànhphuphụ”vìthếcỗcàngto.Nhàkhôngkhágiảvẫncócỗvàtấtnhiênlàsốbátvàđĩaíthơnnhưngkhôngthểthiếuđượcthịtgàluộcvàxôigấc,haimónbiểutrưngchosựthịnhvượng,maymắnvàhạnhphúc.

Tuymờigiờgiấccụthểnhưngbaogiờkháchcũngđếnmuộnhơnvìđếnđúnggiờsợmangtiếnglà“thamăn”.Khikháchđãtrònmâm,chủnhàcólờithưavàlúcđócỗcướibắtđầu.Trongmâmluôncómộtngườicủagiađìnhhayhọhàngnhàđámngồicùngthaychủnhàtiếpkhách,rótrượu.Saukhirờimâm,chủnhàmờikháchrabànuốngchèmạn,ăntrầu,cắnhạtdưa,hútđiếuthuốclávàtiễnkháchvềmớilàxongviệc.Năm1930,nhàtưsảnlạitổchứccướichocontraithứ.ChúrểduhọcởPhápvềcướicongáiôngCửuNghi,mộtngườigiầucóởphốHàngBồ.Chúrểkhôngcònmặcáolam,đeothẻngàdóndâubằngxesongmãmàmặccomplethắtcàvạt.

VàlầnđầutiênởViệtNam,đámcướinàyđóndâubằngmáybay.Khôngnhữngthế,ngườitacònloantincôdâuchúrểtrênmáybaysẽthảhoagiấybêntrongcótiềntrinhlàmbàcontừ

HưngYênđếnHảiPhòngngongngóngtiếngmáybay.Hoathìcóthậtnhưngtiềnthìkhông.Năm1930,nhàQuảngTín(119HàngBông)muachiếcCitroenchothuêănhỏivàđưadâutrởthànhnhàđầutiênởHàNộimởdịchvụnày.TiếpđếnlàTựVânởHàngGai,HoaTườngởKhâmThiênmuaxeFordmuitrầnchởcôdâuchúrể.Xeđượctrangtríhoavàkếtdâybăngbằnglụamầunổibậttrênphố.Họhàngnhàtraiđiđóndâuvànhàgáiđiđưadâungồixetay.Cònnhàbìnhdânthìđibộ.Từnhữngnăm1920đếnnăm1940,HàNộicótậptụcmừngđámcướibằngđôicâuđối.CâuđốithìthuêcácnhàNhoviếtrồimangrathêutay.Nhưngthêutayrấtđắtnênngườitanghĩracáchcắtchữbằngvảihoặcdạmầurồidánlênvàilụađãtrangtrí,ngườicósángkiếnnàylànhàDịuLongởphốHàngGà.Năm1942,cóđámcướigâyầmĩHàNội,đólàđámcướicủabácsỹLộc.AnhnàyvốnlàdânchơicótiếngcùngvớinhàbáoHoàngTíchChu,chuyênnhẩyđầm,rượuTâyvàsửdụngthuốc“cườngdươngxậpxậpdì”củanhàĐàoLậpđãtốngtiềnvợngaytrongđêmtânhônlấytiềnchơibời.KếtquảlàngườivợkhôngchịunổiđãtựvẫnởHồGươm.

Saunăm1954,miềnBắcsốngtronghòabình,chếđộmớicóquanniệmkháctrướcdẫnđếncướixincũngphảithayđổi.Nghilễ,nghithứcđơngiảnhơn,nhấtlàđámcướicủacánbộ,bộđộiởchiếnkhuhayĐiệnBiênPhủtrởvềlấycáccôgáiHàNội.Khôngcònchăngdâyđầuphố,khôngcótháchcưới,chúrểcókhivẫnquầnáobộđội,đidépcaosuchodùcôdâuáodàithướttha.Cướihỏitháchto,mâmcaocỗđầy,đóndâubằngôtô...bịcholàlốisốngcủachếđộthựcdân,phongkiếnphảiloạibỏrakhỏiđờisống.Kháiniệmcướiđờisốngmớirađờirấtđơngiản,nhiềunghithức,nghilễbịlượcbỏ,khôngcóănmặn,chỉcótiệcngọt.ĐóndâuxongvợchồngdẫnnhaurahiệuảnhquốctếởHàngKhaychụpảnhkỷniệm.Tuynhiênnhiềugiađìnhvẫntổchứcănmặnnhưngđếnnăm1959,HàNộithựchiệncảitạotưbảntưdoanh,khôngaidámlàmcỗvìsợbịquylàtưsảnhaytiểutưsảnthànhthị.

Năm1964MỹđánhphámiềnBắcbằngkhôngquân,năm1966bắtđầunémbomởHàNộinênđãsinhracướithờichiến.NếugiađìnhnàokhôngsândựngrạpthìthuêphòngcướiTrămHoaởphốBàTriệu(đốidiệnvớiĐàitiếngnóiViệtNamhiệnnay)hayHòaBìnhởphốHuế.Dùởphòngcướihayởnhà,tạihộitrườngcơquan,xínghiệpthìphông(bằngvỏchănbông)đềucóchữlồngvàkhôngthểthiếuđượcđôichimcâumớmmỏnhaucắtbằnggiấy.Băngrôntrêntườnglàkhẩuhiệu“Vuiduyênmớikhôngquênnhiệmvụ”,“ThắmtìnhTổquốc,đẹptìnhta”hay“Tấtcảchotiềntuyến”.Khăntrảibànởphòngcướilàmiếngvảihoathìcướitạigiathườngphủtấmáomưa,đủcácmầu.PhầnlớnchúrểđềumặcquầnÂu,áosơmitrắng“cắmthùng”,đidépxăngđancòncôdâucókhilàáodài,nhưngcũngcóngườiquầnlụa,áosơmitrắngcổlásen,điguốcsơnđen,trênđầucócàinhànhhoa.SongdùcướithờichiếnnhưngHàNộivẫngiữnếpcóphùdâu,phùrể,đốtpháoTrúcBạchvàkhicôdâuchúrểvàophòngcướivẫntunggiấymầucắtvụnlênđầuhaingười.Cũnggiốngcướiđờisốngmới,cướithờichiếncũngcóvănnghệ“câynhà,lávườn”.NhữngbàithườnghátlàcácbàihátchốngMỹnhư:“TrườngSơnđông,TrườngSơntây”,”Nổilửalênem”,”Bàica5tấn”,”Thanhniên3sẵnsàng,phụnữ3đảmđang”...aihátxongđượchộihôntặngmộttràngvỗtaycònnhậnđượcmộtchiếckẹomềm.Dokinhtếkhókhănvà“TấtcảđểđánhthắnggiặcMỹxâmlược”nêntiêuchuẩnchomộtđámcướigồm:2cânkẹo,1cânchè,2tútthuốcláTamĐảohoặcTrườngSơn,mộtđôichiếuvàchiếcmànđôibằngvảixô.Thuốclámangsangnhàgáicònnhàtraithìhútthuốccuộn.Trừmộtsốítngườilàmcơquan,xínghiệpcóthểmượnôtôđểđóndâu,cònlạicácđámcướiđềuđóndâubằngxeđạp.Nếunhàkhôngcóxetốtthìmượnhọhàng,đượcchiếcPeugeotchochúrểđèocôdâuthìnhất.Năm1968,đámcướianhQuangởphốBạchMaiđóndâubằngxeđạp,nhưngchúrểkhôngbiếtđixenêncôdâuphảiđèo,đãthếchúrểsợngãlạingồihaichânhaibên,mộttaybámvàoyênxecòntaykianângtàáodàikhiếncảphốbuồncười.Ởngoạithành,côdâumặcquầnlụahaysatanhđen,áosơmitrắng.Tuynhiênnhiềugiađìnhvẫnlàmcỗvìquanniệm“đứtruộtđẻra,nuôilớnnênkhôngthểchokhông“.

Cướithờichiếnkéodàichođếnnăm1975,nămgiảiphóngmiềnNam,thốngnhấtđấtnước.DùcuộcsốngcònrấtkhókhănsongcướiởHàNộicóxuhướngtrởlạivớinghithức,nghilễcổ,dạmngõ,ănhỏi,lễcướivàcó2lễgiatiênnộingoạinhàcôdâu.Nhàkhágiảvẫncóbánhphuthê,góichè,quảcaukhiđimờicưới.Chuẩnbịchomộtđámcướikhávấtvả,phải

muasẵnmăngkhôchomónmăng,tíchtrữgạonếpđểnấumónxôivàđặcbiệtlàđổichácphiếuthịt,nướcmắmđểđếnngàycướicósốphiếukhakhámuathịthaychângiò.Dotiêuchuẩnđồcướiquáít,nhiềunhàmangbộtmỳ,đườngđếncáccơsởgiacônglàmbánhsămpa,quygai.Dạmtrướcmượnbếpdầu,bànghếbátđựngcỗ,tấmtrảibàn...củahàngxóm,họhàngvàbạnbè;xinphépchínhquyềnđịaphươngcăngbạtởchỗđấttrống,mangđăngkýđithuêôtô...

Đámcướithờibaocấpthậtvuivìhuyđộngcảgiađình,họhàngvàbạnbècôdâuchúrể.Vuinhấtsaulễănhỏilàchịemnhàgáixúmxítđónggóimứtsen,chè,rồitíutítđimời.Họhàngởquêlênlàmgiúpquáđôngnêncónhàchậtphảigửingủởhàngxóm.Đêmtrướcngàyđóndâucảhọcùngthức,chịemthìtháisuhào,càrốtlàmnộm,đồxôigấc,rửabátđĩa...;cánhđànôngthìlàmgà,luộcthịt...cònthanhniênlosửasanglạiphôngvàlophầnămly,loavàbăngnhạc.Mộtviệcquantrọngmànhàtraiphảicắtcửhẳnmộtngười“chămsóc”,nịnhnọtbáctàivìgiờđóndâuđãxemnênkhôngthểchậmtrễđược.XekháchcủaXínghiệpxekháchThốngNhấtchỉcó2loại:HảiÂuvàBaĐình.XeHảiÂucủaLiênXôkhálịchsựcònxeBaĐình(doViệtNamđóng,dùngmáyIFA)vừathôvừaxấu,lớpsơnngoàivỏthìlemnhem,songthuêđượclàmay.Nếulàmcơquannhànướcthìtiệnhơnvìcôngđoànủnghộmộtchuyếnxeđóndâu,vàxeđưađónnhânviênthườnglàxeLabobcủaLiênXôđẹpvàsanghơnxeHảiÂu.Áodàicôdâukhádễdàngvìdễmượnsongquầnáochúrểmớilàđiềuđángnói.Aicótiềnmớimay“củ”(têndândãgọicomple)cònlạiđềuphảimượnvàcókhiphảiquanhiềucầumớimượnđượcbộvừangười.Maymộtbộcomplekhánhiềutiềnnhưngthờibaocấpthẫmđẫmtìnhngườinêndẫukhôngquenchúrể,ngườitavẫnsẵnsàngchomượn.Xongcomplelạilogiầy.Giầyxấuđẹphaymầugìcũngđượcmiễnlàphảivừachân,nếuchậtthìkhốnkhổ.Dongàyấyhiếmxinêncóngườilấydầulạcđánhchobóngvàlúcchuẩnbịquầnáogiầydépđiđóndâumớibiếtkiếnxơihếtphầndầuđểlạicácvếtlỗchỗtrênmặtda.Cònphùrểthìchỉmặc“củsếch”(khôngthắtcàvạt).Côdâumặcáodàitrongngàycướicàibônghoatrêntócđểphânbiệtvớicáccôphùdâu.ĐámcướiđầutiênởHàNộicócôdâumặcváylànăm1974,vàcôdâuđólàcongáicủamộtcánbộcaocấphọcởnướcngoàivề.

Sangthậpniên80thếkỷtrước,dịchvụchothuêáocưới,trangđiểmcôdâuxuấthiệnởHàNội.Chụpảnhcướiquaytrởlạivàkhôngchỉngàycưới,nhiềugiađìnhthuêchụpcảlễănhỏi.Nhiềuthợảnhcònincôdâuchúrểtronghìnhquảtim,cókhilàbaothuốclá3số5.SinhviênKhoaquayphimtrườngSânkhấu-ĐiệnảnhcùngcácphóngviênảnhcácbáocũngvácmáyZenithayPratikakiếmăn.NhữngchiếcmáychạybăngcốihiệuAKAInỉnonnhững“ChuyệntìnhLanvàĐiệp”hayBoneyầmĩhàngxóm.Lạicóđámcướichơicảnhạcsống,songphảilà“dânchơi”mớidámbỏtiềnthuêbannhạc.

BannhạcthờikỳnàycóHà“Xồm”,Hiếu“vănhóa”,Vân“HàngBông”...Nhữngbảnnhạcđượcưachuộngcó:“TìnhcatrênThảoNguyên”,“Đôibờ”,“ChiềuMatxcơva”(Nga)“TuýtSôngHồng”vàcảnhạcTheBeatles...Mộtsốsinhviên,ngườihọcnghềởĐôngÂuvềkhitổchứcđámcướiđãbạodạntổchứcnhẩyđầm.ĐạodiễnPhiTiếnSơnhọcquayphimởCộnghòadânchủĐứcvềcướivợcũngđãtổchứcnhẩyđầmầmĩởphốHuế.ThờikỳnàycómộtđámcướilàmxônxaoHàNội,cóngườicònlàmthơchâmbiếm.ChúrểlàmộtnhàthuốcĐôngyđãngoài70tuổicòncôdâungoài30(ngườitađồn18tuổi).

Đấtnướcđổimới,cuộcsốngkhádầnlênvàđámcướiởHàNộivàcáctỉnhthànhkháccósựthayđổi,sựphôtrươngtrongđámcướixưatrởlại.Cónhàcoicướicủaconcáilàdịp“làmkinhtế”đãkhiếnđámcướimấtđiítnhiềunétvănhóa.Còncướicon“quantham”,họcũngcoiđólàmộtcơhộiđểkiếmchácvàhọphátgiấymờinhưbươmbướm.Cũngkhôngthiếukẻchạychứcchạyquyềncoicướiconsếplàdịpđểhốilộ.KhôngchỉbằngtậpđôlaMỹ,cóngườimừngcảđấtđaihaycănhộ.

29.TÊNPHỐ,SỐNHÀCÓTỪBAOGIỜNăm1446,vuaLêNhânTôngđặtraphủTrungĐôgồm2huyệnlàQuảngĐứcvàVĩnh

Xương.Năm1469,LêThánhTôngđổiphủTrungĐôthànhPhụngThiênvàhuyệnQuảngĐứcvàVĩnhXươngmỗihuyệncó18phườngtổngcộnglàThăngLongcó36phường.ĐếntriềuNguyễn,kinhđôchuyểnvềPhúXuân,ThăngLongbịhạcấpthànhtỉnhvàđờivuaMinhMạngHàNộicó239phườngthôn,trại,đờivuaTựĐứccó153phường,thôn,trại.

Trongcuốn“LịchsửHàNội”,nhàsửhọcngườiPhápPhilippePapinviết“chứcphốtrưởngxuấthiệnvàokhoảngnăm1850”,nhưvậyviệcrađờichứcphốtrưởngchothấysựhìnhthànhcácphốnằmtronglàngnghềvàphốthờiđókhôngnhưbâygiờmàchỉlànơitậptrungnhiềuhộgiađìnhtựsảntựtiêumộtmặthàng.Trưởngphốchỉcónhiệmvụđônđốclàmvệsinh,thuthuế,giảiquyếtcácvachạmtrongphố...Saunàyphốtrưởngdothànhphốchỉđịnh,côngviệcnhiềuhơn.TrongcácghichépcủanhiềungườiPháptừngđếnhoặcsốngtạiHàNộigiaiđoạn1875đến1888đãthấyhọsửdụngtừphốbắtđầubằngchữHàng.CóthểtênphốbắtđầubằngchữHàngxuấthiệndướitriềuvuaTựĐức.Tuynhiênkhôngcó“HàNội36phốphường”,đóchỉlàcáchgọimangtỉnhbiểutrưng.Sách“ĐạiNamnhấtthốngchí”doquốcsửquántriềuNguyễnsoạnchéptên21phố,còntrong“ChuyếnđiBắcKỳnămẤtHợi1876”củaTrươngVĩnhKýbổsungthêm2phố.SongtrongbảnđồHàNộicủasách“ĐồngKhánhđịadưchí”soạnvàođờiĐồngKhánh1886-1888chépgầnđủtên36phườngởHàNội(khuvực“phốcổ”thuộcquậnHoànKiếmngàynay),khôngthấychéptênphố.Trongmộtbàiviếtđangtrênbáo“NgườiHàNội”năm1988,ôngNguyễnVănUẩn,tácgiảcủabộsách“HàNộinửađầuthếkỷXX”chorằngphườngđượcsửdụngtronggiấytờcủanhàchứctrách,cònphốdodângọivàlâumàthànhvàphốvẫnnằmtrongphường.

Trongmộtcuốnsách,G.Azambre(giáoviêntrườngAlbertSarrautởHàNội)môtảvềphốHàNộinăm1875nhưsau:“NgoàinhữngkhuphốTầuthìcácnhàKẻChợlànhàtranh,Kẻchợkhôngtạoramộtthànhphốtheođúngnghĩacủatừnày.Cácphốnằmxenlẫnvớiđầmhồtạothànhthônvàcócảđìnhriêng,nghềriêng”.SởdĩphốHàNộithờikỳnàynhỏ,hẹpmộtphầndochínhsáchcủatriềuNguyễnkhôngchodânphốxâynhàcaoquaquákiệuvua.CònghichépcủaCôngsứBonnaltrongcuốn“ỞBắcKỳ,ghichépvàkỷniệm”(AuTonkin-notesetsouvenirs1883-1885)về“khuphốcổ”thì:“Phốrấthẹp,họchỉlátgạchrộngchừngmộtmétởgiữađườngvàgạchthìbịvỡhoặcxôlệch.Haibênlàbùnbốcmùihôithốivìnướcthảikhôngcóchỗtiêuthoát.Mỗikhicókiệuhayngườicưỡingựaqua,ngườiđibộphảilộixuốngbùnlầyđểtránh,cóchỗbùnsâutới30cm”.Nhữngmáihiênchenắng,chemưachonhữnggianhànglàmlốiđibịthuhẹpkhiếnchoviệcđilạikhókhănnênTổngđốcNguyễnHữuĐộđãralệnhchotrưởngkhudỡbỏnhữngtráinhàlấnchiếmvàbuộccácnhàbuônphảithuhẹpmáihiênvàgiáhàng.CònJordany,ủyviêncảnhsáttrưởngthànhphốsửdụngtùnhânlấygạchngóivỡởcácphốbịquânCờĐenđốtpháđểsanbằngcácconđường,đàorãnhthoátnước.ThờikỳnàyphốtrưởngởmộtvàiphốtựđộngchotreobiểntênphốbằngchữHánđểthuậntiệnchoviệcbuônbán.Dùkhôngtreobiểntênphốnhưngviệcmộtphốcùngbánmộtmặthàngnênchỉcầnhỏithămlàdâncáctỉnhcóthểtìmđếncácphốmàhọcầnđến.

Ngày19-7-1888,TổngthốngPhápkhiđólàCarnotkýsắclệnhthànhlậpthànhphốHàNội(thuộctỉnhHàNội,baogồmtoànbộquậnHoànKiếm,mộtphầnquậnHaiBàTrưng,BaĐìnhvàĐốngĐahiệnnay)thuộcquyềnquảnlýcủaThốngsứBắckỳdoMairengườiPháplàmđốclý.Hơnhaithángsau,ngày1-10-1888,vuaĐồngKhánhbịépkýphảichuyểnđấtHàNộithànhnhượngđịachoPháp.Liêntiếptrongcácnăm1890,1891và1892,ThốngsứBắcKỳBrièređãranhiềunghịđịnhtrongđócónghịđịnhcấmlàmnhàláởmộtsốtuyếnphốquanhHồGươm;nghịđịnhngày21-4-1890ấnđịnhchiềudài,chiềurộng,vỉahèởcácphốvàđường,nắnthẳngkhilàmmớihaysửachữa;nghịđịnhngày21-9-1891vềthoátnước,mặttiền,chiềucao,phầnnhôra...chocácphố.Cólẽkhuphốcổcònlộnxộnvàdùcónhiềunhàgạchđượcxâynhưngđếnnăm1897vẫncòntới2954nhàlálụpsụpnênchínhquyềnkhôngranghịđịnhđặttênphốvà

đánhsốnhà.Tuynhiênchínhquyềnvẫnsửdụngtênphốvốncótrướcđótrongvănbảnhànhchính.

KhiphốPaulBert(baogồmphốTràngTiềnvàHàngKhayngàynay)khánhthànhvàonăm1886,báhộNguyễnHữuKim(ngườixâyThápRùa)ởlàngVũThạch(HàngKhayhiệnnay)đãtặngbiểntênphốlàmbằngvócghi3thứchữlàPháp,HánvàViệtđượckhảmbằngtrai.Tháng6-1896,ToànquyềnĐôngDươngđãralệnhchínhthứcbãibỏchứcquanhuyệnởHàNộivànhưvậy,từmộtthànhphốphongkiến,HàNộidầndầnmanghìnhhàicủamộtthànhphốtheomôhìnhphươngTây.Năm1902,HàNộitrởthànhthủđôcủaLiênbangĐôngDươngvàđểthủđôvănminhToànquyềnĐôngDươngvàThốngsứBắckỳracácnghịđịnhvềchỉnhtrangphốxá.Bêncạnhviệcmởrộng,HàNộiđượcchiathành8đơnvịhànhchínhcấpkhuphốvàbắtđầuthựchiệntreobiểntênphố,đánhsốnhàvàđặttênchocáccôngviên.Sốnhàđượcđánhtheoquiđịnh,bắtđầutừhướngBắcxuốngNam,từhướngĐôngsangTây;từĐôngBắcxuốngTâyNamvàTâybắcxuốngĐôngNam;bêntayphảilàsốchẵnvàtaytráilàsốlẻ.Cácphốởkhuvực“phốcổ”vẫnđượcdùngtheotêngọicũ,nhưngđượcghibằngchữPháp.NgườicócôngđấutranhvớiHộiđồngthànhphốđểgiữcáctêncũlàNguyễnVănVĩnhvàmộtsốhọcgiả(trongđócócảhọcgiảPháp)ởViệnBáccổViễnĐông.KhiNguyễnVănVĩnhtrởthànhủyviênHộiđồngthànhphốvàonăm1908,ôngđãquyếtliệtđòilấytêncácdanhnhântronglịchsửViệtNamnhư:ĐinhTiênHoàng,LýThườngKiệt,TrầnHưngĐạo...đểđặttênphố.ÝkiếncủaôngcuốicùngđượcchấpthuậnnhưngHộiđồngthànhphốchỉđặttênLýThườngKiệt,ĐinhTiênHoàngchocácngõcụtởkhuHàngĐũa(naylàkhuvựcphốNgôSỹLiên),vốnlàmộtkhuổchuột.CònthihàoNguyễnDuthìhọđặtchomộtngõnhỏtừHàngĐàoănsangGiaNgưngậpngụanướctiểuvàsặcmùixúuế.Cácphốmớixâydựngởphíanam,phíabắcvàphíađôngHồGươmđượcđặttênngườiPhápcóliênquanđếnHàNội.Việcđặttênphốquábấtcậpnênbáo“L’AvenirduTonkin”sốrangày14-9-1907đãchođăngmộtbảngđốichiếuchữPhápvớichữViệttêncácđườngphốHàNộidướitiêuđề“Nhữngchỉdẫnhữuích”(Renseignementsutiles).Ngayphầntrênbảngđốichiếu,tácgiảphànnànrằng:“Nếunói10lầnbằngtiếngPhápvớingườichạyxetay:Conduis-moiruedelaChaux(HãyđưatôiđếnphốHàngVôi)thìsẽcó9lầntrảlời:Khôngbiết.NhưngchỉcầnnóivớianhtabằngtiếngViệt:ĐiHàngVôithìanhtahiểuvàngaylậptứcquayxeđiđếnphốHàngVôi”.Cònbáo“L’Eveile’conomiquedeL’Indochine”cóbàiphêphánđặttênphố:”TênViệtNamdịchrachữPhápthìngườiPhápkhônghiểu,còntênPhápthìngườibảnxứkhônghiểu.SongđiềuđócũngdễhiểuvìngườiPhápđặttênphốchoPhápdùng,đâuphảiđặttênchongườibảnxứ”.Việcđặtlạitêncũnggâyphiềnhàchocácbácsỹ,nhàthuốc,vănphòngluậtsưvìquảngcáocủahọnhắmtớingườiViệtNam.VínhưBoulevard(đạilộ)GiaLongthìphảichualàHàngGiò,BoulevardĐồngKhánhphảichualàHàngBài.

Ngày20-7-1945,NhậtgiaolạiHàNội,HảiPhòng,ĐàNẵngchongườiViệtquảnlývềmặthànhchính,bácsĩTrầnVănLaiđượcmờilàmthịtrưởngHàNội.Chỉtrongkhoảngthờigianhơn1thánglàmthịtrưởng,bácsĩTrầnVănLaiđãlàmđượchaiviệcchínhlàdùngchữViệtđểghichépgiấytờ,sổsáchtạitòađốclývàđổilạitênđườngphốvàcôngviên.CáctênphốbằngchữPhápđượcthaybằngchữViệt.CáctênphốmangtênngườiPhápđổilạithànhtêncủacácanhhùngdântộc,nhàthơnổitiếng,cácdoanhnhântàibacủađấtViệt.Khôngchỉđổitênphố,thịtrưởngTrầnVănLaicònđổitênvườnhoa,quảngtrườngPuginerđổithànhBaĐình,đồngthờichogiậtđổtượngPaulBertởvườnhoaPaulBert(naylàLýTháiTổ),NữthầntựdoởvườnhoaNeyret(naylàCửaNam),JeanDupuisởđườngbờsông(naylàTrầnQuangKhải)...

Ngày19-8-1945,nhândânHàNộikhởinghĩagiànhlạichínhquyền.Ngày2-9-1945,ChủtịchHồChíMinhtuyênbốViệtNamđộclậpvàHàNộitrởthànhthủđôcủanướcViệtNamDânchủCộnghòa.BácsĩTrầnDuyHưngđượcgiaolàmChủtịchỦybannhândânThànhphốHàNội.MộttrongnhữngviệclàmngaysaukhiViệtNamDânchủCộnghòarađờilàviệcđặttênphố,côngviên.TrênViệtNamDânquốccôngbáosố1(thứ7ngày29-9-1945)đãđăngtảithôngcáocủachínhphủ“vềviệcđặttênđườngphốvàcôngviêntạicácthànhphốvàtỉnhlỵ”.Theodanhsáchnày,tênmộtsốphốthờikỳbácsĩTrầnVănLailàmthịtrưởngđãchođổitênvẫnđượcgiữ.CóthêmmộtsốdanhnhâncủaĐảngcộngsảnĐôngDươngđượcđặttênphố

gồmTrầnPhú,PhanThanh.Saungàykhángchiếntoànquốc19-12-1946,ChínhphủHồChíMinhlênchiếnkhuViệtBắc,HàNộibịPháptạmchiếm,chínhquyềnlạidùngtênphốtrướcnăm1945.Năm1949,chínhphủ“QuốcgiaViệtNam”doBảoĐạilàmQuốctrưởngđượcthànhlậpvàdượcsĩThẩmHoàngTínđượcbổnhiệmlàmthịtrưởngthìHàNộilạiđượcđổitênlẫnnữa.Ngày28-2-1951,ôngThẩmHoàngTínđãbanhànhnghịđịnhsố138-NDngày28-2-1951(đượcThủhiếnBắcViệtNguyễnHữuTríduyệtyngày14-3-1951)vềviệcđặttênmớicácphốtrongthànhphốbaogồm355phốvà20vườnhoa.TênphốcũvốnđượcthịtrưởngTrầnVănLai,ChủtịchTrầnDuyHưngđặtraphầnlớnvẫnđượcôngThẩmHoàngTínsửdụnglạibằngchữPhápvàchữViệt.Tuynhiêncũngcóthayđổi,phốTrầnPhú,PhanThanh,TônTrungSơnđổisangtênkhác.PhốmangtêncácvuatriềuNguyễnđượcđặtlạicóGiaLong,ĐồngKhánh,cácphốTràngTiền,HàngKhayvàTràngThiđổithànhcácphốPhápQuốc,AnhQuốc,MỹQuốc.Ngày10-10-1954,ChínhphủkhángchiếntrởvềtiếpquảnHàNội,bácsĩTrầnDuyHưngtrởlạivớichứcvụChủtịchỦybanHànhchínhthànhphốHàNội.Tênmộtsốphốcũthờitạmchiếmbịbỏgồm:phốPhápQuốc,AnhQuốc,MỹQuốctrởlạivớitênTràngTiền,HàngKhayvàTràngThi;ĐồngKhánhthànhHàngBài;GiaLongthànhphíabắccủaphốBàTriệu;phốTrầnPhúthaychođạilộHàmNghivàphốLêHồngPhongthaychophốTônThấtThuyết(trướcnữalàphốTônTrungSơn).Cáctênphốcònlạihầuhếtnhưtênphốđãđặtnăm1951.Saunày,năm1964tênphốlạiđượcchỉnhsửalầnnữa.

DùviệcđặttênphốđượccholàkhoahọcvàrấtcóýnghĩanhưngvẫncònnhữngkhiếmkhuyếtvàbiểntênphốtừngcónhữngsaisótnhưphốBáoKhánhlạighithànhBảoKhánhhayphốNguyễnThiếplạithànhNguyễnThiệp.Từnăm2008,tỉnhHàTâysápnhậpvàoHàNội,nhiềutênphốởHàĐôngtrùngvớitênphốcủaHàNộicũ.Cólẽcầnphảicómộtđợtràsoáttổngthểđểđiềuchỉnh.TênphốHàNộikhôngchỉmangýnghĩahànhchính,địalýmàquatênphốngườitacóthểthấylịchsử,vănhóacủaHàNội.

30.ĐỔTHÙNGHAYCHUYỆNVỀ...PHÂNMộtthờinhiềugiađìnhởHàNộidạycon“Họcdốtthìsaunàychỉcóđiđổthùng”.Đổthùng

làcụmtừthờiPhápthuộcchỉnhữngngườichuyênlấyphânởkhuvựcnộithànhsauđó.Saunàyngườitagọibằngmộtcụmtừkháclàcôngnhânvệsinh.Quanhviệcvệsinhcónhiềuchuyệnbihài...Cuốithếkỷ19,khuvựcphíađôngthànhHàNội(naylàkhuphốcổ)cònrấtnhiềuhồaovànhữngkhoảngđấttrống.Trừmộtvàiphốnhư:HàngNgang,HàngĐào,MãMây...cónhiềunhàxây,cònlạihầuhếtcácphốlànhàgạchxenkẽvớinhàlá.Tiếnglàphốnhưngđườngchỉlátgạchrộngchừngmộtmétởgiữa,haibênlàđấtvàquanhnămbùnlầynướcđọngvìnướcthảicủacáchộkhôngcóchỗtiêuthoát.Ởnhữngphốphíasaucònao,hồthìcácnhàbắcvánđithẳngxuốngnước,nhữngkhuvựckhôngcóaohồthìhọlàmchỗđivệsinhởphíasau.Đểđảmvệsinh,năm1901,Hộiđồngthànhphốđãranghịquyếtcấmngườidânkhôngđượcđivệsinhxuốngaohồvàtấtcảnhữngnhàmớixâyhaynhàcũcảitạolạiphảicóchỗvệsinhtrongnhà.Trongcuốn”Nhữngnămthángkhôngquên”củanhàvăn,nhànghiêncứuvănhóaVũNgọcPhancóđoạnviếtvềnhàvệsinhởkhuphốcổđầuthếkỷXX:“Nhàvệsinhđượclàmởphíasaunhàbằngcáchđàohốsauđóbắchaitấmvánlàmchỗngồi.KhiphânnhiềulênthìthuêngườiđếnlấymangrađổởHồGươmhaysôngHồng”.

SaukhichiếmhoàntoànHàNộivàonăm1883vàsauđódẹpđượcnạncướpphácủaquânCờđen,CôngsứHàNộilàBonnalđãcholàmđườngquanhBờHồ,xâynhàtòađốclý,bưuđiệnthìnhàvệsinhhầmđãxuấthiện.PhânxuốngbểvàchảytheođườngthoátnướcraHồGươm.Năm1902,HàNộitrởthànhthủđôcủaLiênbangĐôngDươngvàđểbộmặtthủđôsạchsẽ,vănminh,Hộiđồngthànhphốđãraquyếtđịnhđấuthầuđổphân.Dosốnhàdânởkhuvựcphốcổchỉngótnghét5000cănnênlượngphânkhôngnhiều.Chínhquyềnthànhphốchophépcôngtytrúngthầuđượcđổphânraaohồ,đầmởvùngvenchocáăn,mộtphầnbánlạichodântrồngrau.Vàchiếcxebagácvớimộtngườikéo,mộtngườiđẩylàphươngtiệnchínhchởcácthùngphân.Rồimộtloạtcáctòanhàcôngvụnhư:DinhThốngsứ,BắcBộphủ,nhàbăng...vàkháchsạnChínhquốc(naylàMetropole)mọclênởphiađôngHồGươmphụcvụchoviêccaitrịĐôngDươngđềucóhốxítựhoạiđầutiên.Bêntrêncóbồnnướcbằnggang,đivệsinhxongchỉcầngiậtdâyxíchlànướcàoxuống,phântrôitheođườngốngxuốngbểngầm,thếnênngườitagọilàhốxímáy.Thốngkêchothấytrướcnăm1930,sốhốxímáychủyếulàởcáctòanhàhànhchínhvàcôngthựởđườngPhanĐìnhPhùng,ChuVănAn,haytưgiacủangườiPhápởcácphốmớixâyphíanamHồGươmgồm:HaiBàTrưng,TrầnHưngĐạo,LýThườngKiệt,TràngThi...NgaytừđầuthếkỷXX,khixâygaHàngCỏ,LongBiênvàgaVọng,chínhquyềncũngđãcholàmnhàvệsinhthùng.Sauđó,tạinhữngkhuvựcnhiềukháchvãnglaiqualại,chínhquyềnthànhphốcũngchoxâynhàvệsinh.NhàvệsinhởCửaNam,phốPhanĐìnhPhùnghayngõ29hàngKhay...banđầulàhốxíthùng,saulàmlạithànhhốxítựhoại.ThờibaocấpnhiềunhàvệsinhcôngcộngthùngcũngđượcxâyởbếnxeKimLiên,KimMã,BếnNứa...

Khoảngnăm1919hoặcnăm1920,trúngthầuđổthùnglàôngNămDiệm.NămDiệmởquêra,banđầulàmcôngchoSởXeđiện,sauđóchuyểnsanglàmđạilýgạch,ngói;khálên,ôngnàybỏtiềnmuađấtởđầuphốGiảngVõkhiđókhuvựcnàycònlàruộngxenlẫnhồaovànhàdânrấtthưathớt.NămDiệmtrúngthầuvìđápứngyêucầucủaHộiđồngthànhphốlàcóđểlàmnhàđểxevàaorửathùngxatrungtâm.CôngtyvệsinhcủaNămDiệmnằmngaycạnhNhàTiền(nhàinTiếnBộhiệnnay)vàđầuGiảngVõ(bếnxeKimMãhiệnnay),chỗđểxe,thùngvàbểchứaphâncũngngayđó.NămDiệmcũngchoxâynhàthấplợpláchophuthuêvớigiárẻ.Khinhữngngườingủsớmđãlàmđượcmộtgiấcthìphuđẩyxebòvớinhữngchiếcthùnggỗkẽokẹtbắtđầuđếnphố.Sởdĩcôngviệcchỉlàmvàobanđêmvìchínhquyềnkhôngchophépđổithùngbanngàybởimấtvệsinh.Dohầuhếtnhàởkhuvựcphốcổkhôngcócửahậunênphuphảiđitừcửanhàngoàivàobêntrongvàdùkhuyakhoắtcứngheđậpcửagọiđổithùnglàchủnhàphảidậy.Đểátmùithối,chủnhàphảithắpmấynénhương,rồicònphảingồingoàicửatrôngnhàvìsợkẻgianlợidụnglẻnvàoăntrộmđồđạc.Nhiềunhàchuẩnbịsẵnmấyxulẻchophuđểhọkhônglàmdâyranhà.Việcđổithùngdiễnracũngnhanhvìphuchỉlấythùng

phânđầyrarồiđặtthùngkhôngvàolàxong.Phânthuvềmộtphầnphukéothẳngđếncácvùngtrồngraungoạithànhnhư:Canh,Diễn,VònghaylàngLángchuyêntrồngrauhúngtheothỏathuậnmuabántrướcđó.

Phầncònlạiđổvàobểximăng,docóquiđịnhphảidùnggiấybảnnênchỉthờigianngắnlàgiấytantrongnước.KhiNămDiệmthôithầuthìôngđãgiầucóvàlạichuyểnsangxâynhàmáylàmgạch,ngóitrênchínhbãiđểxevàthùng(naylàkháchsạnHorisonởcuốiphốCátLinh).ThayNămDiệmlàcôngtyvệsinhcủangườiPháptênlàDarty.ÔngnàycóđấtcáchcôngtycủaNămDiệmkhôngxa(naylàkhuvựcđểxecứuhỏatrênđườngGiảngVõ).ThùngđượcphurửangaytạihồHàoNam.DartycũngchoxâybểximăngđểchứaphânbánchochủđầmcáhaytrạirauởxaHàNội.CómộtcâuchuyệnkhôngbiếthưthựcthếnàodoôngLêĐứcTrạchởphườngPhươngLiệtkể,mộtnhómchorằngTâyănbánhmỳvớibơsữachắcphânhọphảikhácphânngườiViệt,nhưngnhómkiakhẳngđịnh,nóchẳngcógìkháclạ.NhưngvìTâyởtrongphốđivệsinhởhốxímáynênkhôngthểkhẳngđịnhphâncủahọthếnàonênchẳngbiếtnhómnàođúng,nhómnàosai.

Đếnnăm1939,mộtngườiViệtNamtrúngthầuvàôngnàycóđấtởkhuvựcÔChợDừangaycạnhđầmĐơn,dânquanhvùnggọilàTrạiXia(naylàkhuvựccâyxăngđườngĐêLaThành).Trênbờđê,ôngtacholàmnhiềudãynhàlợptônchophuthuê.Giaiđoạnnày,phốxáđượcmởrộng,dânsốkhuvựcnộithànhđãlênđến30vạnnênchủthầumualạinhữngchiếcxechởkháchcũcảitạolạithànhxechởthùng.Ôngtacũngchođóngthêmrơmóocvànhữngchiếcrơmóocnàyđượcđặtởcáckhoảngtrốngtrongphố.Nếutrướcđóphuhaylótđấtvàođáythùngđểlúcđổrakhỏidínhthìgiaiđoạnnàychủthầudùngtro.

Ngoàicáccôngtyvệsinhtrúngthầuđượcphéplấyphânthìcácbàcáccôởmộtsốlàngvùngvencũnglàmcôngviệcnày.Cứgàgáycanhmộtlàmangtheoquanggánhvàchiếcmóngsắt(hìnhchópcántrechừnghơnmộtmét)rủnhauvàophốlấyphânởcácnhàvệsinhcôngcộnghaynhữngnhàkhôngkýhợpđồngvớichủthầu.Điđêmkhôngsợcảnhsátbắt.Họlấyvềđểbónchoraumầunhàhọvàđểbánchocáchộdânkhác.Trướcnăm1954,cáchCầuGiấykhôngxacóchợphân,họprảirácđếntậnlốivàochùaHàhiệnnay.Chợhọptừmờsángvàmuộnlắmthì8giờlàtan,ai”ế”thìgánhvề.Chợtồntạiđếncuốinhữngnăm1980thìchấmdứtvìhồaotừngãbachùaHàđếnĐạihọcSưphạmbịlấpđểxâynhà.Xungquanhviệccácbà,cáccôbánphâncũngcónhiềuchuyệnhưthựclẫnlộn,vídụnhưchuyệnhọdùngtayngoáylênrồixuốngaorửatay,rồithảnnhiênănbánhmỳhaychuyệnvừagánhphânvừaănmíanênsinhracâuđố”Haiđầuthìthối,ởgiữathìngọt”.Khôngbiếtcâu”ĐàoNhậtTân,phânCổNhuế”cótừbaogiờ.

Đất5%ởhuyệnThườngTín,ĐôngAnh,GiaLâm...chủyếulàtrồngraumầunênrấtcầnphânbắcđểbónxuhào,bắpcải,khoaitây,dưagang...Vìthếnhiềungườiởcáchuyệnnàymớisinhrachuyệnđilấyphânvàobanđêmởnộithành.VàtrongcáclàngcóđànôngđilấyphânphảikểđếnHồngChâu(xãTựNhiên),PhươngQuế(xãLiênPhương)ởhuyệnThườngTín.Họkhôngsửdụngquanggánhmàdùngxethồ.XeđểthồlàxeđạphiệuPhượngHoànghayVĩnhCửucủaTrungQuốcđãthayvànhvànanhoato.Chậptốihọlênđườngvàcanhbathìvềđếnnhà,hômnàocanhnămmớivềtứclàđêmđóhọgặp”hạn”,hoặclàbịdângầnnhàvệsinhbắtlàmsạchnhữngchỗrơivãi,hoặclàbịaiđóvéttrước.Vìthếmớicócâu:

ThanhniênThườngTínxinthề

Chưađầyhaisọtchưavềquêhương

(CóngườithìnóilàthanhniênCổNhuếnhưngngườilấyphânởCổNhuếkhôngdùngxethồ)

NgaysaungàytiếpquảnThủĐô,bộđộivàcánbộởchiếnkhuvềHàNộiquánhiềuvàđểcóchỗở,nhànướcđãcấptốcchoxâycáckhutậpthểthấptầnglợpngóiởngoàibờsôngHồng.

TiếpđólàcáckhutậpthểchodânlaođộngởngõMaiHương(quậnHaiBàTrưng),PhúcXá,AnDương(quậnBaĐình)...Rồicácbộ,ngànhcũngxâynhàcấp4,phânchocánbộnhânviênkhôngcónhàởHàNội.Diệntíchmộtcănhộchỉtrêndưới20métvuông,bếpởphíangoài.Vàcứnămhaysáudãylạixâymộtnhàvệsinhchungtheokiểuđặtthùng.Mặthốxílàtấmbêtôngcórãnhthoátnướctiểu,tấtcảdẫnrabểnhỏđầudãy.Banđầu,dânkhutậpthểcònýthứcnhưngsaudodânđônglên,nhiềuhộđưangườithânởquêra,lạikhôngđượchướngdẫnnêncóngườicònđilêncảbờ,chịukhôngnổicácbácbiếttíchútthơcahòvèđãchokẻkhẩuhiệu:

Ỉađúnglỗ,đáiđúngdòng

Bỏtro,đốtgiấylàmxongmớivề

Còncácnhàvệsinhcôngcộng,ngườitavẽđủthứlêntường.Thậmchícònlàmcảthơ.Thờibaocấp,cócâuchuyệnhưthựckhôngbiếtthếnàobắtđầutừnhàvệsinhsố8phốLêTháiTổ.Chuyệnrằng,mộtanh“đixong”bướcrangoàikhoankhoái,anhởngoàichờlâuhằmhằmnhìnanhmớira.Thấyanhkiaịlêncảbờ,liềnrútbútchìtrongtúiviếtlêntrêntườnghaicâu:

Ỉachođúnglỗmớitài

Ỉachệchrangoàitrìnhđộcònnon

Hômsauanhkialạiđitrước.Thấythơchếriễumìnhtrêntường,sẵnbútchìanhtatrảlời:

Cònnonthìmặccònnon

Mộthònrangoàinàođãchếtai

Anhđisauthấyanhđitrướckhôngtiếpthulạicònhọalại,tứckhíviếtthêm:

Chếtaithìchẳngchếtai

Mộthònrangoàithìmấtvệsinh

Tiếphômsau,anhkiavẫnđitrướcthấycóthơchêmìnhthiếuvănhóabèncãicùn:

Vệsinhthìmặcvệsinh

Kỹthuậttrungbìnhchỉcóthếthôi

Anhluônphảiđisaukhivàothấykẻđitrướcngoancốliềnlàmtiếphaicâu:

Thếthôithìhãyrađồi

Baogiờtiếnbộthìngồivàođây

Thếlàhômsaukhôngthấyanhkiahọalạinữa.Nhiềunhàvệsinhchungởcáckhutậpthể,cáctrườngđạihọc,caođẳng,trungcấp...bịlongbảnlềhaytungcửanhưngxínghiệpvệsinhcũngmặcvìnhiệmvụcủahọkhôngphảilàmviệcđó,cònbanquảnlýchorằngdânýthứckémnênmặckệvàkếtquảlàđámphụnữđivệsinhphảimangtheotờbáohayquạtgiấy.Nghetiếngchânngườilàđánhtiếngrồivộivãlấybáo,quạtchemặt.Cònởcácnhàvệsinhcôngcộng,tuycóbểnhưngkhôngbaogiờcónước,chỗcónướcthìgầucaosuthủngđáyvàthếlàtừxa,khôngcầnhỏithăm,ngườicầnđicũngxácđịnhđượcđiểmhọđangtìm.Năm1960,XínghiệpvệsinhHàNộirađờivàđộixechởphânvẫnđóngởvịtríTrạiXiangàytrước.Thếnênmộtthờiđiquađâyaicũngcóthểnhìnthấygiấybáo,giấyhọctròmầuvàngđụcphơiđầybờđê,đóchínhlàgiấymàngườiđivệsinhsửdụng.Khôngcóquiđịnhnêngiấygìcũngdùng,thậmchícảgiẻvàhọtốngcảxuốngthùnghayhốxítựhoại.Nhữngngườibuôngiấyvụnđã

thầuloạigiấynàyngaysaukhicôngnhânvớtlêntừcácbểchứaphânởđây.Khigiấykhô,họbánlạichonhữngnhàmáygiấytáichếđểlàmravởviếtchohọcsinhhaydùngđểinsách.

DùXínghiệpvệsinhcốgắng,songdânsốnộithànhquáđôngtrongkhixínghiệplạikhôngđủphươngtiệnvànhâncôngdẫnđếnởnhiềukhuphố,dânmongmỏicôngnhânđếnlấythùngkhinóquáđầyvàbốcmùi.Trướcthựctrạngnày,sinhviênnhiềutrườngđạihọc,nhấtlàsinhviênthànhphầngiađìnhlàtiểutưsảnhaytưsảnmuốngộtmộtchúttronglýlịchđãhăngháitựnguyệnthamgiađổthùngtrong“Ngàythứ7laođộngcộngsảnchủnghĩa“.Việccủahọlàkhiêngthùngtừnhàdânraxe.

TheothốngkêcủaBanquảnlýphốcổ,đếnnăm2002,vẫncòntớigần50%sốhộgiađìnhkhôngcónhàvệsinhriêng,nghĩalànhiềunhàvẫndùngchunghốxíthùng.Trướcđóthìchuyệnđivệsinhvàobuổisángởkhuvựcnàythậtbihài.Sởdĩhàngchụchộphảiđichungvìtrướcnăm1954,mộtsốnhàlàcủamộtchủnhưngrồivìnhiềulýdohọchoởnhờ,chothuê,từmộthộthànhranhiềuhộvàconcáihọlấyvợsinhconnênmớidẫnđếnchuyệnxếphàngđivệsinhvàobuổisáng.Nhưnghàngđivệsinhkhôngnhưmuagạohaythựcphẩm,ngườilớn,trẻconbồnchồnđirađivàovìcứphảinín...vàkhingườiởtrongramớihécửalàkẻđếnlượtlaovào.Xếphàngđivệsinhkhôngưutiênchonhữngngườicóthẻthươngbinhhaytiềnlẻ.

CũngvìphảichờđợinhaunênbờđêtừTrầnNhậtDuậtđếnphốTrầnKhánhDưbiếnthànhnhàvệsinhngoàitrờitrongnhiềunămthờikỳbaocấp.Cókhinăm,sáuđứatrẻxếphàngngangtrênmặtđê,vừaịvừanóichuyệnrâmran.Thậpniên60vàđầu70,ngoàibãisôngHồngcònthưadânvàngườitatrồngngô,trồngkhoaithìđâycũnglàmộtđạihốxícủathànhphố.Khôngchỉbờđê,mộtsốgócphốvắngcũngtrởthànhnơiđibậy,thếnêntrênnhiềubứctườngthườngcódòngchữnguệchngoạc“Cấmđáibậy!Cấmỉabậy”hay“Cấmphónguế”.Năm1988,nhàvănhóaNguyễnKhắcViệncóviếttrênbáoVănNghệmộtbàivềHồHoànKiếm,đạiýbàibáonóinếuquanhhồmàxâycáccôngtrìnhquácaosẽbiếnHồGươmthànhaotù.BàibáocũngkiếnnghịnênphábỏnhàvệsinhméphồvìnónằmtrướcmặttoàthịchínhcủaThủđô,mặtkhácnólàmmấtmỹquankhônggianhồ.Saunàycũngcórấtnhiềuýkiếnđềnghịphábỏ,songdườngnhưnhữnggópýấykhôngcótácdụng,nhàvệsinhvẫnhiênngangtháchthức.Năm2006,ngườitachikhánhiềutiềncảitạonhàvệsinhnàynhưngsửdụngđượcmộtthánglạiraquyếtđịnhphábỏ.Tháng7-2002,ngànhgiaothôngcôngchínhcódựánxâynhàvệsinhngầmhoànhtrángnhưgaxeđiệnngầmởgócHàngKhay-LêTháiTổnhưngngườidânkhôngđồngtình.Năm1989,ngườitabắtđầuthutiềnởcácnhàvệsinhcôngcộng.Bểthườngxuyêncónước,thùngcaosuđượcthaybằngsắt.Tìnhhìnhcóvẻđượccảithiện,songvẫnthiếumùithơm,thừamùikhóchịu.

BâygiờthìvệsinhởcáchộdânsốngtạiHàNộiđượccảithiệnđángkể.Họýthứcđượckhuvệsinhlàquantrọngnênnóđượcđầutưrấttửtế,đànghoàng.Hốxíthùngbịxóabỏnênkhôngcòncảnhcácbà,cáccôhaycánhxethồđilấyphânđãtrảlạivănminhchothànhphố.Tuynhiênvệsinhcôngcộng,đặcbiệtlànhàvệsinhởkhôngítcáctrườnghọcphổthôngkhuvựcngoạithànhvẫnrấttệ.Ngườitachỉtínhđếnsốphònghọcmàkhôngquantâmđếnkhuphụchohàngnghìnhọcsinh.Còncáccôngtylữhànhkhôngbiếtgiảithíchthếnàokhikháchdulịchnướcngoàiphànnàn,kêucavềcácnhàvệsinhcôngcộngkhôngđạtchuẩntrongkhingườitavẫnthutiền...

31.TỪNƯỚCGIẾNGĐẾNNƯỚCMÁYKinhđôThăngLongthờiLýđượcchialàm3khuvựcđượcbaobọcbởiđêLaThànhđồng

thờicũnglàlũyđểbảovệThăngLongkhigiặcgiãtấncông.KhuvựcbêntrongđêgọilàKinhthành,nơidâncưsinhsống,buônbán,sảnxuấthàngthủcôngvàtrồngcấy.KhuvựcvuaquanlàmviệcgọilàHoàngthành,nơivuaởgọilàCấmthành.

ThờiLý,ThăngLongcó61phườngnhưngđếnthờiLê,ThăngLongđượcphânchialạichỉcòn36phường.TrongKinhthànhcónhiềuhồao,phíađôngcóhồlớnlàLụcThủy(naylàHồGươm)kéodàiđếntậnđầuphốLòĐúchiệnnay.Trongđợtkhaiquậtkhu18HoàngDiệunăm2005,cácnhàkhảocổđãpháthiệnđượcmộtgiếngthơitạikhuvựcCấmthành.Giếngcóđườngkínhchừnghơn1mét,xungquanhxếpgạchnghiêngtừđáylênđếntậnmiệnggiếng.TheonhàkhảocổTốngTrungTín,giếngnàychỉlàmộttrongnhiềugiếngphụcvụchosinhhoạtcủakhuvựcCấmthành.

TạikhuvựcKinhthành,nướcdùngchotắmrửa,giặtgiũ,vogạo...hàngngàycủacưdâncácphườngtừthờiLýđếnthờiNguyễnlànướcao,hồ.Tùytheosốdânmàmỗiphườngcótừ1đến2giếngđàodùnglấynướcnấuănvàuốngvàngườitagọilàgiếngCái.Khácvớigiếngthơi,giếngCáiđượcđàoởvịtrícaonhấttrongphường,giếngcóhìnhphễu,đườngkínhtớivàichụcmét,đượcthảbèoOng-loạibèocókhảnănghútcácchấtbẩntrongnướcđồngthờigiữngănráckhigióbão.Xungquanhđượcđắpcaohơnsovớibềmặtđểnướcmưakhôngchảyxuống.Phườngcóđiềukiệnthìxếpgạchđáong,phườngkhôngcóđiềukiệnthìtrồngcỏMật-loạicỏcóbộrễbámrấtsâutrongđấtvàlácómùithơm.Mộtnguyêntắcbấtdibấtdịchlàgiếngphảiđàoxanơiởcủangườidân.Điềunàychứngtỏ,cưdânKinhthànhrấtýthứcvềvệsinhnguồnnước.Cácquiđịnhbảovệgiếngcũngrấtkhắtkhevàphườngphạtnặngnếuaichănthảgiasúcquanhgiếng,gâymấtvệsinh.ĐếnđờiLêSơ,dâncưThăngLong-ĐôngĐôngàycàngđôngđúc,chợbúasầmuất,cácphườngnghềbungranênhồaobịlấp,mộtsốnơikhôngcònaođãbắtđầuđàogiếngthơi.

Đếnthếkỷ19,dântrongkhuvực36phốphườngcàngđôngđúc,aohồbịlấpnhiều.TheomôtảcủaHorcquad-viênbácsỹtrongđạoquânđánhHàNộinăm1882thì”Ởcáckhuvựcbuônbán,hầuhếtcácnhàdânlấynướcaorồiđánhphèn”.Cònnăm1883,báo”TươnglaiBắckỳ”viết:”Cácgiađìnhcủa15thônsốngquanhHồHoànKiếm,hàngngàykhôngchỉrửarau,vogạo,tắmgiặtmàcònlấynướchồđểnấuăn”.SaukhichiếmHàNộivàonăm1883,sốbinhlínhPhápkéođếnthànhphốđônghơn.Đểcónướcdùng,quânđộiPhápcũngchođàogiếnggiốngnhưngườibảnxứ.TuynhiêncáichếtcủaviênTổngtrúsứPaulBertnăm1886vìkiếtlỵđãlàmchothựcdânPhápphảitínhđếnviệcsửdụnghệthốnglọcnước.Năm1894,chínhquyềnchoxâythápnướcởđầuphốHàngĐậuvàhoànthànhtrongnămnày.ThânthápđượcxâybằngđálấytừđápháBắcthành,bêntronglàbồnnướcbằngthépcódungtíchlà1250m3.Cũngnăm1894,thápnướcĐồnThủy(nằmởphốĐinhCôngTránghiệnnay)hoànthành.CảhaithápnướcchủyếuphụcvụchobinhlínhđóngtrongthànhvàcơquancủachínhquyềnởkhuvựcphíađôngHồGươm.Cùngvớiviệcxâyhaitháp,chínhquyềncholậpSởmáynướcHàNội(naylàCôngtynướcsạchHàNội)vàonăm1894.NhàmáyđầutiêncủaSởmáynướcđượcxâydựngtrênkhuđấtthuộc2làngThạchKhốivàYênĐịnh(gọilàYênPhụ)vớithiếtkếbanđầucó4giếng.

Năm1896,nhàmáychínhthứcđưavàovậnhành,tuynhiêntấtcảhoạtđộngđồngbộbắtđầutừngày24-2-1900vớicôngsuất4.000m3/ngày/đêmvàmạnglướiđườngốngvớiđườngkínhtốiđalà200mm,cấpnướcchủyếuchocáccơquanvàmộtphầnkhubuônbántrong36phốphường.Sauchiếntranhthếgiớithứnhất,HàNộicó85nhánhchothuêbaocógắnđồnghồđonuớcvà85cộtmáynướccôngcộngcungcấpchocáchộgiađìnhkhôngcóđiềukiệnlắpmáytạinhà.Tuynhiên,thậpniên20,vẫncókhánhiềugiađìnhthuêngườigánhnướcaovềđánhphènđểsinhhoạt.Sốcộtmáycôngcộngtiếptụctănglênnhữngnămsauđóvàhàng

ngàyconsen,anhxehayrađấylấynướctántỉnhnhauđãtrởthànhđềtàichocácnhàvăn.SauNhàmáynướcYênPhụ,trongsuốtnhữngnămdướithờitạmchiếm,HàNộicóthêm4nhàmáynướcnữađượcxâydựnglàĐồnThủyxâynăm1925vớicôngsuất2.000–4.000m3/ngày/đêm,BạchMaixâynăm1931vớicôngsuất400–

500m3/ngày/đêm,NgọcHàxâynăm1938vớicôngsuất800–1.000m3/ngày/đêmvànhàmáyNgôSỹLiênxâynăm1941vớicôngsuất4.500–5.000m3/ngày/đêm.TínhđếnngàygiảiphóngThủđô,SởmáynướcHàNộiđãcó5nhàmáysảnxuấtnướcvớitổngcôngsuấtcấpnướcđạt26.000m3/ngày/đêmvàmộtmạnglướiđườngốngcótổngđộdàigần100kmốngcácloại.Chođếnnăm1954có58%dânsốHàNội(sốdânnộithành24.000người)đượcsửdụngnướcmáy.Từngàyđầumớithànhlập,SởmáynướcHàNộichỉcókhoảng50côngnhân,đếnnăm1954,đãcóhơn300côngnhânlàmviệctạicácbộphậnsửachữamáy,bểlọcvàlắpđặtđườngống.

DânsốHàNộităngđộtbiếnsaukhitiếpquảnThủđô,mỗisốnhàtrướcđóchỉcómộtchủnaycókhilênhaibachủ.Thờiđiểmnày,nướcmáytuythiếunhưngvẫnchưađếnmứcnghiêmtrọng.Songđểcónướcchongườidânsinhhoạt,lúcnàyHàNộicùngvớimiềnBắcxâydựngxãhộimớivớinhiềukhókhănnhưngthànhphốvẫncốgắngxâydựngthêmcácnhàmáynướcmớinhư:LươngYên(1957),TươngMai(1963).

Năm1972,nămkhôngquânMỹđánhpháHàNộidữdộinhấtnhưngNhàmáyHạĐìnhvẫnđượcxâydựngvàđưavàosửdụng.Ngày27-1-1973,MỹphảikýHiệpđịnhParislậplạihòabìnhởViệtNam,ngườiHàNộitừcácnơisơtántrởvềthànhphốthìnguycơthiếunướcsạchbắtđầudiễnravàtăngdần.Nguyênnhânlàdânsốnộithànhtăngthêm1vạnngười.Bêncạnhđó,cácnhàmáynướckhôngtăngcôngsuấtvàhệthốngđườngốngtruyềndẫnlâukhôngđượcsửachữađãcũnátgâyratìnhtrạngthấtthoát.Nướcthiếunghiêmtrọng,thiếuđếnmứcchậunướcdùngđểrửarau,tiếpđólàvogạovàcuốicùnglàdộinhàvệsinh.Banngày,nướctừđườngốngchínhrấtítnênvòinướccủacáchộtầngmộtkhôkhốc.Gầnsáng,mayramới”rirỉnhưbòđái”.Trongsuốtthờigiannày,ởhầuhếtcáctuyếnphốcóđườngốngchạyqua,ngườidânbuộcphảiđàonướcngầmmớicónướcsinhhoạt.Nướctừđườngốngchínhchảythẳngvàobể.Nhânviêncôngtycấpnướcsạchthấybàconhàngphốđụcđườngốngcũngkhôngdámphạt,lậpbiênbảnxongđểđấy.Bểcónắptônvàkhóacẩnthận.Bểnướcngầmtrởthànhnơirửarau,vogạo,nơitắmchocontrẻvềmùahè.Cóthờiđiểmcácnhàmáycònthiếucảmuốiđểlọc,đườngốnglạikhôngđượcxúcxảnêncặnvàngkhè.Lạicókhiđùnrabểbúigiuntotướng(loạigiunchocácảnhănsốngởcácrãnhnướcthải).Ấythếmàmùahè,ngườiđiđườngkhátvẫnphảichổngmông(ngườitanóivuilàxirôchốngmông)màuống.

Tạicáckhutậpthểcaotầngnhư:KimLiên,TrungTự,NguyễnCôngTrứ,GiảngVõ...haycácnhàtrêngác,khôngnhànàokhôngsắmmáybơm.ChỉcómáybơmLiênXômớiđủkhỏe(màcũngchỉcómáybơmLiênXô)đểhútđượcnước.Mỗilầnbơmnướcnhưđánhtrận.Ngườidướihét”Đừngcắmđiệnvội”,ngườitrênlạihỏi”Cắmđượcchưa?”.Rồiphảicóngườingồicanhvìbểhếtnướcmàkhôngnhanhchóngrútđiện,máybơmsẽcháy.

Tháng6-1985,ViệtNamvàCộnghòaPhầnLanđãkýhiệpđịnhvềviệcChínhphủPhầnLanviệntrợkhônghoànlại80triệuUSDđểcảitạo,nângcấp,mởrộnghệthốngcấpnướcsạchchoHàNội.Sau12nămthựchiệndựán,nướcsạchởHàNộiđượccảithiệnđángkể,chấtlượngnướcđượcnângcaonhờcôngnghệchâmclo.Hiệntạivàomùahèvẫncòncómộtsốkhuvựcthiếunước,tuynhiênvềcơbản,nướcsạchkhôngcònlàthảmhọanhưthờibaocấp.

Cómộtquanniệmchorằngnướcmáyliênquanđếnbảntínhconngười.MộtngườiởquêrasinhsốngởHàNội,sauđóthayđổigiọngnói,biếtcáchứngxửtinhtếvàdatừthôrápchuyểnsangmịnmàngthìngườitabảo:”Ănnướcmáycókhác”.CònngườiraHàNộiđãlâunhưngvẫnnóigiọngnóiđịaphương,ngườitalạibảo:”Phícảnướcmáy”.

32.TƯSẢNHÀNỘIDướitriềuNhàNguyễn,ThăngLongbịhạcấpxuốngBắcthànhrồitỉnhnhưngHàNộivẫnlà

trungtâmbuônbáncủaxứĐàngngoài.Tuynhiêndochínhsáchkhépkínvàítnhiềuvẫnmangtưtưởng”trọngnông,ứcthương”nênbuônbánởHàNộivẫnchỉlà”Hơnmua,kémbán”.Sảnxuấtthìvẫnnhỏlẻmangtínhgiađìnhvớicácmặthàngthủcôngquenthuộcnhư:Giấy,tơ,lụa,đồgỗ...

NhưngtừkhiThựcdânPháptấncôngthànhHàNộilầnthứ2vàchiếmtrọnHàNộivàonăm1983thìkinhtế,xãhộiHàNộicósựthayđổi.Ngaytrongnăm1883,CôngsứBonnalđãcholàmđườngvòngquanhHồGươm,xâycấtcáccôngtrìnhphụcvụchobộmáycaitrịvàđâylàcơhộitốtchocáccôngtycủangườiPhápvàthươngnhânHoakiều.RồiHàNộitrởthànhnhượngđịatheođạodụvàongày1-10-1888,lạicàngthúcđẩykinhdoanhsảnxuấtvìHàNộikhôngcònbịchiphốibởicácchínhsáchcủatriềuNguyễn.NgườiViệtNamđầutiênởHàNộimởcôngtythầukhoáncólẽlàcôTưHồng,mộtngườiđànbàlấychồngTây.CôTưHồngđãtrúngthầupháthànhHàNộinăm1894,cólẽvìthếmàtrongsuynghĩnhiềungười,côTưHồnglàkẻtheoPháp,bánnước.TuynhiênbìnhtĩnhnhìnlạithìnếuTưHồngkhôngtrúngthầuthìcũngsẽcócôngtycủaPháphayHoakiều,vìquyếtđịnhpháthànhđãđượcHộiđồngthànhphốthôngqua.TiếptheolàđếnHoàngTăngBí,cụđượcđàotạotrongcáinôiNhohọcđậmđặc.TuynhiêntrongmôitrườngNhogiađóngkínấy,cụđãnhậnthấycầnthiếtphảicanhtânthôngquathươngmại.HoàngTăngBícùngvớicácchiếnhữulàNguyễnQuyềnlậpCôngtyĐôngThànhXươngởphốHàngGai,vừabánhànghóa,vừalàmcôngnghệnhưdệtxuyếnhoađạiđóa,ướptrà,rồilạilạilậpQuảngNamHiệpthươngcôngtyđểlấytiềnđểduytrìngôitrườngĐôngKinhNghĩaThục.MộtnhàNhokhácthamgiabuônbánlàLươngVănCan.Năm20tuổi,LươngVănCanđỗcửnhânởtrườngthiHươngHàNội.Nămsau,1875,LươngVănCanlạithiHội,đượctriềuđìnhbổnhiệmlàmquannhưngcụtừchối,vềnhàmởtrườngdạyhọc.

VớicụLươngthìlánhxaquantrườnglạilàcơhộitốtđểđónggópchođờinhiềuhơnvàtíchcựchơn.Cănnhàsố4HàngĐàocủacụtừlâuđãtrởthànhchốnvàoracủacácbậcdanhnhânHàThànhvàanhembốnphương.CáccụPhanBộiChâu,PhanChâuTrinhcũngcoinơiđâylànơiđểbànbạcthếsự.VàngôitrườngĐôngKinhNghĩaThụcrađờichínhlàthànhcôngcủanhữngcuộchộiđàmgiữanhữngconngườitâmhuyếtvìvậnmệnhđấtnước.ĐểduytrìtrườngĐôngKinhnghĩathục,giađìnhcụLươngVănCanđãcónhữngđónggóptolớnvềtàichínhnhờcótiệmbuônQuảngBìnhAnởphốHàngNgang.

ĐôngKinhNghĩaThụcthấtbạivìbịthựcdânPháprasứcđànáp,LươngVănCanbịđiđàybiệtxứởNamVang(Campuchia).Nhưngcũngchínhtạiđây,chíkhícanhtântrongcụđượcpháthuyhếtbaogiờhết.Cụđãtạodựngđượcmột“đườngdây”buônbántừViệtNamsangCampuchia.HiệubuônĐạiThanhvàHưngThạnhlầnlượtrađời.CũngchínhtrongnhữngngàythángsốngởCampuchia,cụđãchorađờicuốnsách“Thươnghọcphươngchâm”,đượccoilàcuốnsáchgiáokhoađầutiêncủagiớithươngnhânViệtNam.Cuốnsáchnhỏnhưngchứađựngtưtưởnglớncủamộtconngườimongmuốnđấtnướcpháttriển.SongthànhcôngsángchóitrongthươngtrườngphảikểđếnBạchTháiBưởi,ngườicóđầuóckinhdoanhtrongnhiềulĩnhvực,khiếngiớitưsảnPháp,cácnhàbuônHoakiều,đốithủvớiôngphảinểphục.TiếpđócónhiềungườiViệtlàmgiầubằngnghềthầukhoánvàbuônbánvậtliệunhư:TưHồngởCửaĐông,TrầnQuanhMinhởHàngBông,anhemĐinhTráng,ĐinhHòechuyênphânphốihàngcủaPhápđếncáctỉnh.CóngườichungvốnhayđứngmộtmìnhmởcôngtynhưCôngtyQuảngHưngLongởHàngBồvừasảnxuấtvừabuônbánhàngnội;QuảngHợpÍch,ĐôngThànhXương(phốHàngGai),ĐanSơnnấuSơnHươngKýlàmgạch,MạcĐìnhTư,NgôTửHạmởinấn,TiênLong,ĐồngLươngsảnxuấtchè...CáccôngtyởHàNộiquánontrẻsovớicáccáccôngtycủaPhápvàHoakiều,họmớisinhrađãphảichạy.KhôngnhữngphảichạymàhọcònphảicốchạythậtnhanhnếukhôngmuốntụtlạiđằngsauvàrấtnhiềudoanhnhânHàNộiđãvượtquacảmộtsốđốithủ.CáccôngtythầukhoánPháphoànhhànhtrongxâydựng,làmđường,khaithác

vậtliệu,nhậpkhẩuhànghóa;doanhnhânHoakiềugầnnhưđộcchiếmxuấtkhẩugạosangHươngCảng,ThượngHải.

Tháng6-1986,PhòngThươngmạiHàNộiđượcthànhlậpgồmcó12ngườitrongđótới9ngườiPháp3ngườiHoa,khôngcóngườiViệtNam.Kéodàichođếnnăm1902,ngườiViệtvẫnchưacóchântrongphòngthươngmại.KhôngcóchânnghĩalàcácvụlàmănbéobởvàdễdàngbịtưsảnPhápvàHoakiềuchianhau,điềuđótạocơhộichohọkiếmlờinhanhchóng.KhithamgiađấuthầupháthànhHàNội,côTưHồngphảicạnhtranhvớicácnhàthầuPháp,Hoakiều,cótiềmlựctàichínhvàsẵnkinhnghiệmnhưngcuốicùngTưHồngthắngthầubằngviệcbỏthầugiáthấpvàđểđảmbảothờigianphádỡđúngcamkết,côđãchongườivềcácvùngquêtìmlaođộngnôngthôn,aidẫnđượcngườiđếnlàm,TưHồngchotiềnvìthếcôthuhúthàngtrămlaođộng.Lúccaođiểmcótới1000laođộngtrêncôngtrường.BạchTháiBưởicũngkhôngdễdàngkhilaovàokhaikhoáng,kinhdoanhvậntảiđườngsông.ÔngphảimưumẹovàquyếtliệtvớiCôngtyvậntảiđườngsôngBắcKỳ(MessageriesFluvialesduTonkin)dothầukhoánJulesd’Abbadielàmchủ.

Đếnđầunhữngnăm1920,doanhnhânHàNộitănglênvềsốlượngvàtiềmlựckinhtếngàycànglớnmạnh,họtrởthànhtưsảndântộccóhơihướngyêunước,làmgiầuvìlòngtựtôndântộc.Đểbảovệnhau,doanhnhânHàNộiđãlậpraHộiNôngCôngThươngBắcKỳđồngnghiệp,vàhộilậpraHữuthưxã,xuấtbảnbáoHữuthanhvàsaulàbáoThựcNghiệp.TrongnhữngnhàtưsảnHàNội,cólẽBạchTháiBưởilàngườiđiđầu,ônghùnvốnvớimộtngườiPháp,làmđạilýcungcấptàvẹtgỗchoSởHỏaxaĐôngDương.Trongbanămliền,ônglặnlộikhắpmiềnBắc,miềnTrungđểtìmkiếmcácloạigỗ.Nhờcáchlàmănuytín,BạchTháiBưởirấtđượclòngngườiPháp.LàmviệclớnnhưngcũngkhôngbỏviệcnhỏônglạinhậnthêmviệcthầuthuếchợởVinh(1906–1913),ởNamĐịnh(1906–1909),ởThanhHóa(1907–1909).Năm1909,BạchTháiBưởilạithửsứcmìnhkhibướcvàokinhdoanhtrongmộtlĩnhvựcmớimẻlàngànhvậntảithủy.Ôngbắtđầubằngviệcthuêlại3chiếctàu(PhiLong,PhiPhụngvàKhoáiTửLong)củamộthãngtàuPhápcótênlàA.R.Marty,chạytrêntuyếnNamĐịnh–HàNộivàNamĐịnh–BếnThủy(Vinh).Năm1915,cómộtsựkiệnđánglưuýthểhiệntầmnhìnxa,trôngrộngcủaBạchTháiBưởi,đólàviệcôngquyếtđịnhmualạixưởngsửachữavàđóngtàucủahãngA.R.Marty,mộttrongnhữngxưởngđóngtàuđầutiênởHảiPhòng.Saubảynămkinhdoanhtrênsôngnước,BạchTháiBưởiđãtạodựngmộtcơngơikhépkíntừchạytàuđếnđóngtàu,sửachữavàcócácchinhánhởnhiềunơi.Ngày7-9-1919,côngtycủaBạchTháiBưởiđãhạthủytạiCửaCấm(HảiPhòng)tàuBìnhChuẩndongườiViệttựthiếtkếvàđóng.ContàuBìnhChuẩndài42m,rộng7,2m,cao3,6m,trọngtải600tấn,độngcơcompound450mãlực,chạybằnghơinướccódungtích8métkhối,vậntốcđạt8hảilý/giờ.BìnhChuẩnchạychuyếnđầutiêntừHảiPhòngcậpbếnSàiGònngày17-9-1920,trongsựđónchàonồngnhiệtcủagiớicôngthươngSàiGòn.Sựviệcnàyđượcxemlàsựkiệntượngtrưngcho”Phongtràochấnhưngthươngtrườngcổđộngthựcnghiệp”củagiớitưsảnViệtNamlúcđó.Năm1928,ônglạidốcnhiềutiềnvàokhaimỏ,saukhiđãnhượnglạitoànbộcôngtytàuthủychohãngSauvage.VàsauđóBạchTháiBưởitrởthành“Ôngvuatronglĩnhvựckhaimỏ”.

Ngày22-7-1932,mộtcơnđautimđãvậtngãdoanhnhânbềnchí,quảcảmbậcnhấtcủanướcViệtđầuthếkỷXX.

MộtdoanhnhânkhácphảikểđếnlàôngNguyễnVănVĩnh.ĐượccửsangPhápdựhộichợthuộcđịatừtháng3đếntháng8-1906khimới25tuổi,ôngđượctậnmắtchứngkiếnvàchoángngợptrướcsựpháttriểncủanướcPháp.Ởlạithêmmộtthángsaukhihộichợkếtthúcđểtìmhiểuthêmvàsaukhivềnước,ôngxinthôingạchquanchứcvàchuyểnsanglàmbáovàkinhdoanhnghềincùngvớiSchneider,mộtkỹsưngànhin.NhàinđầutiênởmiềnBắc(đặttạikhuphốTràngTiềndoôngvàDufourcùnghợptácthànhlập.NhàinnàyđãinrấtnhiềutácphẩmcógiátrịdoôngdịchthuậttừchữPhápsangchữquốcngữ,hoặcngượclạivớiquanniệmgiaolưugiữahainềnvănhóaĐông-Tây.Trongcuộcđờimình,NguyễnVănVĩnhđãhailầntừchốinhậnHuânchươngBắcđẩubộitinhcủachínhphủPhápbantặng.VàôngcũngtừngcùngvớibốnngườiPhápviếtđơngửichínhquyềnĐôngDươngphảnđốiviệcbắtgiữcụPhan

ChuTrinh.

TrongxâydựngcóôngTrầnVănThànhsảnxuấtgạchngóivớihiệuHưngKý.TừkhimualạihãngBriqueteriesetTuileriesduTonkinmộtcơsởsảnxuấtcònkhákhiêmtốnvàonăm1921,HưngKýđãpháttriểnlên3lòliênhoàn,sảnxuấtgạchhailỗvàngóilợploại22viên/m2.TấtcảcácsảnphẩmđềuđượcdậptênHưngKý.Gạch,ngóiHưngKýnổitiếngtrêntoàncõiĐôngDươngvàchỉcógạch,ngóiHưngKýmớiđủsứccạnhtranhvớigạchSaticcủaPháp.SảnphẩmcủaHưngKýđãindấutrongnhiềucôngtrìnhkiếntrúctạiHàNội,BắcKỳ,Lào,Campuchia,Singapore.

TrongxuấtnhậpkhẩucóCôngtyQuảngHưngLong,Côngtythươngmạinàythànhlậpnăm1907,BanquảntrịlúcđầucócácôngSơnXuânHoan,HoàngKimBảngvàTrầnGiaiThụyvớicácnghềrènsắtnhữngvậtdụnglàmnhà,cácvậtdụngchokhaikhoáng,nôngcụphụcvụsảnxuấtnôngnghiệp.TừkhiôngLêThànhGiai,mộtkiếntrúcsưlàmviệctronglĩnhvựcthầukhoánvàkiếntrúcgianhậpQuảngHưngLongthìcôngtynàycóbướctiếnxa.Sauchiếntranhthếgiớilầnthứnhất,QuảngHưngLonghoạtđộngtronglĩnhvựcxuấtnhậpkhẩucácsảnphẩmngũcốc.QuảngHưngLongđượcđánhgiálàcôngtyxuấtnhậpkhẩulớnnhấtBắcKỳvớihơn100nhâncôngcóvaitròquantrọngxuấtkhẩucủaHàNội.CònlĩnhvựcinấnthànhcôngphảinóiđếnNgôTửHạ,từnhữngmáyinđơngiảnchỉinnhãnhương,ôngtiếntớimuađấttạiphốLýQuốcSưxâydựngnhàmáymớivàtrangbịmáymóctiếntiến,nhờđómàchấtlượnginấnđảmbảogiảiquyếtcáchợpđồngmộtcáchchóngvánh.

Năm1925,khimới29tuổi,ôngVũĐìnhLongbắtđầuchuyểnsangkinhdoanhvớimộthiệusáchmangtênTânDânthưquánởsố93HàngBông,đồngthờivẫntiếptụclàmtạiSởhọcchính.Sauđó,ôngxinthôiviệcchuyểnhẳnsangkinhdoanhxuấtbảnvàmởthêmnhàin,trởthànhchủnhàinTânDân.Banđầu,nhàinchỉinsáchgiáokhoa,truyệnkiếmhiệp...vềsau,ôngđãđứngratậphợpnhiềunhàvăn,nhàbáo,đặthàng,cấpvốnchohọđểrabáo,tiểuthuyếtnhư:TiểuthuyếtthứBảy1934-1935,TuầnbáoÍchHữu1937-1938,TạpchíTaođàn1937-1938vàTuầnbáoTruyềnbá1941-1942vàcáctácphẩmcủacácnhàvăn:NguyễnCôngHoan,NguyễnTuân,ThanhChâu,NgọcGiao,ThâmTâm,TrầnHuyềnTrân,TôHoài,NamCao,VũNgọcPhan,LưuTrọngLư,LêVănTrương,VănCao.

BảnthânVũĐìnhLòngcònđểlạitrên10vởkịchcógiátrịnhư:Chénthuốcđộc,TâySươngtânkịch(1922),Tòaánlươngtâm(1923),Đànbàmới(1944),Tổquốctrênhết(1949),Tìnhtrongkhóilửa(1953)...Ôngcònviếtsáchgiáokhoa,cũngnhưnhiềukhảoluậnvănhọcnhưPhêbìnhTruyệnKiều,Luậnvềnghềnghiệp...đãđăngtrêncácbáo.

Năm1933,vợchồngôngbàCựDoanhmởxưởngdệtkimlớnvàobậcnhấtởHàNộitạiởsố44–46HàngQuạt.Nhâncôngcólúclêntớigần200người.SảnphẩmsảnxuấtracóquầygiớithiệusảnphẩmởHàngQuạt,cóxeôtôgiaohàng.NhữngmặthàngdệtkimcủahiệuCựDoanhkhôngchỉđượcngườiViệtNamởthànhthị,bàconthiểusốưachuộngmàtiếngtămtớitậnchâuPhi.DệthàngtơlụacòncóTrịnhVănBô,nhàmáydệtlụacủaôngcóhơntrămcôngnhân.LĩnhvựcănuốngkháchsạncóCôngTuNghiệpvớinhàhàngPhúGianổitiêngởphốHàngTrống.ThủytinhThanhĐứccủadoanhnhânTrịnhĐìnhKínhkhôngchỉbántrongnướcmàcònxuấtkhẩusangcácAngieria,Maroc,Turini.Vàcònrấtnhiềudoanhnhânkhác.

Giầucónhưnghọcótinhthầnyêunước,lòngtựtôndântộcmongmuốnnướcnhàđộclậpthoátkhỏisựđôhộcủaThựcdânPháp.Nhữngnăm1932–1945,ôngĐỗĐìnhThiệnđãthamgiacáchoạtđộngyêunướcnhư:phongtràoMặttrậnbìnhdân,ủnghộtiềnchobáoLaoĐộng(LeTravail),tuyêntruyềnvậnđộngngườicủaĐảngcộngsảnViệtNamvàoViệndânbiểu.Năm1943,NguyễnLươngBằngvượtngụcởnhàtùSơnLa,đếnbắtliênlạcvớivợchồngôngbàtạinhàriêngởsố54HàngGai,đượcôngbàgiúpcho3vạnđồngĐôngDương.

Đầunăm1945,ôngbàlạinhờôngVũĐìnhHuỳnhchuyểntớiôngNguyễnLươngBằng10vạnđồngnữa.Đầunhữngnăm1940,ngôinhàở54HàngGaitrởthành“nhàkhách”củacác

nhàcáchmạng.Ngày1-9-1945,ôngbàđãrút10triệuđồngđểchínhphủmớichidùng.Trong”Tuầnlễvàng”giađìnhĐỗĐìnhThiệnđónggóp100lạngvàng.Khôngchỉcóvậy,ôngbàcònmuabứctranhchândungChủtịchHồChíMinhdohọasỹNguyễnSángvẽvớigiá1triệuđồngĐôngDươngrồitặngchoỦybankhángchiếnhànhchínhHàNội.

ÔngĐỗĐìnhThiệncònlàthưkýriêngtháptùngBácHồtrongchuyếnngoạigiaođầutiênvớitưcáchlàChủtịchnướcViệtNamDânchủcộnghòatạiPháptrongdịpHộinghịFontainebleauvàkýtạmướcngày14-9-1946.Khitoànquốckhángchiến,đồnđiềnChinê(naylàxãCổNghĩa,huyệnLạcThủy,tỉnhHòaBình)củaôngbàđãtrởthànhđiểmdừngchânchomộtsốđơnvịgiảiphóngquântrênđườngvàoNamchiếnđấu.Riêngvụlúathu1946–1947,ôngbàủnghộVệquốcđoànChiếnkhuII200tấnthócđểnuôiquân.ÔngbàThiệnđãmualạinhàinTô-panhrồihiếnchoChínhphủ.Tờgiấybạc100đồngViệtNam(còngọilàtờbạc“contrâuxanh”đượcintạiđồnđiềnChiNêkhinhàmáyinchuyểnlênđây).Saunày,ôngbàĐỗĐìnhThiệncònủnghộmộtnửacổphầnđểthànhlậpViệtNamCôngthươngNgânhàng(tiềnthâncủaNgânhàngquốcgiaViệtNam).

Ngày23-8-1945,HồChíMinhvềđếnthônGạ(naylàphườngPhúThượng,quậnTâyHồ),Ngườinghỉởđâymộtngày.HômsauNgườiđượcTrungươngvàThànhủybốtríđếnởtạigác2sốnhà48HàngNgangcủagiađìnhôngTrịnhVănBô.Đểđảmbảobímật,vợôngBôlàbàHoàngThịMinhHồđãtrựctiếpchămsócchoHồChíMinh.Chínhtạicănnhànày,NgườiđãviếtBảnTuyênngônđộclậpcủanướcViệtNamdânchủcộnghòa.SaunàyôngbàBôđãhiếntặngngôinhàchonhànước,vàhiệnnhà48HàngNganglàditíchlịchsử-vănhóa.Khôngchỉcóvậy,toànbộquầnáocủathànhviênChínhphủlâmthờihômramắtquốcdânđồngbàongày2-9-1945đềudogiađìnhôngbàBômaytặng.Trongđêmkếtthúc“Tuầnlễvàng”,ôngbàđãkhôngngầnngạiđấugiábứcảnhBácHồvớigiá1triệu58vạnđồngĐôngDươngtặngỦybanhànhchínhHàNội.Nhữngđónggópcủaôngbàchocáchmạnglàvôcùngtolớn.

Khôngchỉlàmăngiỏi,doanhnhânNgôTửHạcònsớmgiácngộcáchmạng.Ôngđượcxemlàmạnhthườngquâncủacáctríthứcyêunướcmuốninấnsáchbáo.NhàincủaôngcũngủnghộViệtMinhhàngtạchữchìđểintruyềnđơnchoCáchmạngThángTám.NhữnggiọtmựccuốicùngởnhàinNgôTửHạởphốLýQuốcSưlàđểinnhữngđồngbạcđầutiêncủaChínhphủcụHồ,trướckhinhàinbịquânPhápđốtcháyngaytrongđêmtoànquốckhángchiến19-12-1946.Ngày10-9-1955,MặttrậnTổquốcViệtNamđượcthànhlập,ôngHạđượcbầulàmỦyviênĐoànChủtịchỦybanTrungươngMặttrậnTổquốcViệtNam,rồithamgiaỦybanLiênlạcnhữngngườicônggiáoViệtNamyêunước,yêuhòabình.Đếntrướckhimất,ôngNgôTửHạvẫncòngiữchứcThứtrưởngBộThươngbinh-Cựubinh(saunàylàBộLaođộng-ThươngbinhvàXãhội).

Khôngchỉgópphầnlàmrạngrỡnềnthươngnghiệpnướcnhà,NhàmáygạchHưngKý(ởPhúcYên-naythuộchuyệnSócSơn)củaTrầnVănThànhcònlànơichibộĐôngDươngCộngsảnĐảngđượcthànhlậpvàotháng8-1929.Cũngtạiđây,đầunăm1947,cácchiếnsĩquânbáovàdukíchđã2lầntreocờđỏsaovàngtrênđỉnhốngkhóinhàmáykhíchlệ,độngviêntinhthầnđấutranhcáchmạngcủaquânvàdânđịaphương.MộtdoanhnhânkháclàbàVươngThịLai,ởtuổi28đãgóachồngnhưngtựtaygâydựngcơnghiệpbằngnghềbuônbántơlụa.

CáchmạngthángTámthànhcông,chínhquyềnmớirađờigặpphảimuônvànkhókhăn,Bàđãmangtàisảnmàmìnhđãphảilaođộngvớimồhôi,nướcmắtđểủnghộCáchmạng.

Bàđãđónggóp109lạngvàngchocáchmạngtrong"Tuầnlễvàng”ởHàNộimặcdùhaiconđanghọctậptạiPháp.Trướctìnhcảmcủabàvớicáchmạng,ngày10-11-1945,ChủtịchHồChíMinhđãtặngbàLaichiếchuychươnghìnhngôisaobằngvàng.ĐâylàtấmhuychươngđặcbiệtlàquàtặngcủaViệtkiềuyêunướcởTrungQuốcgửibiếuBác.Saunày,NhàmáyDagiầyThụyKhuê,Nhàmáydệtkhănmặt...cũngcócôngsức,tiềnbạccủabà.BàcũngđãthamgiaHộiđồngđồngnhândânthànhphố,làỦyviênHộiđồngHòabìnhThếgiớicủaViệtNamvàỦyviênBanchấphànhHộiPhụnữViệtNam.Ngườicontraicảcủabàlàgiáosư,bácsỹMaiThế

Trạch,saunày,theolờikêugọicủaChủtịchHồChíMinhđãtrởvềgiúpTổQuốcnhưbaotríthứcngườiViệtyêunướckhác.NgườicontraithứhailàôngMaiThếNguyên,mộtngườiViệttừngthamgiathiếtkếthoàngcungNauy,đãphiêndịchtạiHộinghị4bênởPariscuốinhữngnăm1960.CòndoanhnhânĐoànĐứcBanchuyênsảnxuấtnướcmắmnổidanhkhắpBắcKỳtừngnuôigiấucánbộtạinhàcủaôngởphốTrầnNhậtDuậttrongđócóôngTrầnDuyHưng,ngườisaunàylàmChủtịchỦybanhànhchínhHàNội.Giađìnhôngđãnhiềulầnbímậtủnghộtiền,vàngchocáchmạng.Ngoàiracònrấtnhiềudoanhnhânkhácđónggópchocáchmạng.

Năm1958,nhànướcthựchiệncảitạocôngthươngnghiệptưbảntưdoanh,hầuhếtcácnhàmáyxínghiệpcủacácnhàtưsảnHàNộivàocôngtưhợpdoanh...Saumộtthờigiandàidoquanniệmchưađúngvềcácnhàtưsảnnênnhữngđónggópdùlàrấtlớncủahọchocáchmạngítđượcnhắcđếnđến.Từkhiđổimớivàđặcbiệtnăm2004,Chínhphủđãraquyếtđịnhlấyngày13-10hàngnămlàngàytônvinhdoanhnhânViệtNamthìhọđượcxãhộitrântrọngghicông.

Chia sẽ ebook : http://downloadsachmienphi.com/Tham gia cộng đồng chia sẽ sách :

Fanpage : https://www.facebook.com/downloadsachfreeCộng đồng Google : http://bit.ly/downloadsach