EXTENDED ESSAY

LANGUAGE Al (POLISH)

d) � L(vµ . �J:J-J�

�RTRET BUNTOWNIKA

I SPOSOB JEGO PRZEDSTAWIENIA W POWIESCI

,,NIEBO W PLOMIENIACH" JANA PARANDOWSKIEGO

Liczba slow: 3 97 6

May 2015

1

Abstrakt

Tcmatem mojej pracy jest bunt i za kluczowe pytanie wybralam problem, w jaki

spos6b i z jakim skutkiem zostal przedstawiony portret buntownika w powiesci Jana

Parandowskiego Niebo w plomieniach.

Motyw ten mozna przeanalizowac z wielu perspektyw. Zdecydowalam siy zbadac

osobowosc gl6wnego bohatera, Teofila Grodzickiego, jako przykladowego buntownika.

Przyjrzalam siy cechom usposobienia, kt6re warunkujq bunt lub sprzyjajq narastajqcemu,

wewnytrznemu sprzeciwowi w czlowieku. Postaralam siy takze wytlumaczyc, czym kierowal

siy Jan Parandowski podczas procesu kreacji takiego charakteru. Nastypnie opisalam --

przejawy buntu Teofila. Wymienilam sytuacje, w kt6rych chlopiec dzialal w imiy wlasnej

idei. Spr6bowalam takze uzasadnic, dlaczego sprzeciw mlodzienca jest wymierzony w sily

metafizycznq. Wytlumaczylam, z jakiego powodu Teofil pozostaje bierny w stosunku do

zniewolenia jego ojczyzny - Polski.

W kolejnych dw6ch rozdzialach poswiycilam uwagy innym postaciom, kt6re ma,jq

szczeg6lne znaczenie dla buntu mlodzienca. Opisalam postypowanie ojca Teofila :-'radcy

Grodzickiego, kt6ry pr6buje powstrzymac chlopca przed dzialaniem wbrew tradycji i

zasadom kosciola katolickiego. Ocenilam takze efektywnosc stosowanych przez ojca meted

supresji mlodzienczego buntu. Kolejne trzy istotne postacie postanowilam potraktowac jako

dopelniajqcq siy calosc - Rojka, Kosa i Kaliny nazwalam metaforycznq profesorskq ,,tr6jeq".

Zinterpretowalam jq jako odniesie do ,,Tr6jcy Swiytej" - Boga, Jezusa i Ducha Swiytego.

Uwazam, ze ci trzej bohaterowie ,,nawracajq" Teofila na ,,wiary w nauky'' i zaspokajajq jego

potrzeby kultu swiytosci. Opisalan1 dzialania trzech profesor6w, kt6rzy majq na celu

rozbudzic w chlopcu ciekawosc swiata oraz kwestionowanie biblijnych prawd podawanych

od lat jako pewniki. Wysnulam tez smialq hipotezy, jakoby kazdy nauczyciel mial swojego

religijnego odpowiednika: Rojek - Jezusa, Kos - Ducha Swiytego, Kalina - Boga. Mysly

jednak, ze ten temat zasluguje na osobne badanie.

W ostatnim rozdziale przyjrzalam siy narratorowi i stylistyce utworu. Dowiodlan1, ze

analiza wypowiedzi osoby m6wiqcej w utworze oraz kunsztownego jyzyka pozwalajq na

u

odkrycie dodatkowej wartosci tego dziela. \J

2

Spis tresci

A.bstrakt. ....................................................................................... 2

Spis tresci ...................................................................................... 3

Wstyp .......................................................................................... 4

I. Osobowosc buntownika-portret Teofila Grodzickiego .................... 5

II. Pojycie buntu i r6zne jego aspekty ............................................... 7

III. Rola domu w tlumieniu buntu ................................................... 10

IV. Profesorska ,,tr6jca" duchowym mentorem zbuntowanego

mlodzienca .......................................................................... 12

V. Erudycyjny nanator i kunsztowny jyzyk ....................................... 14

Zakonczenie .................................................................................. 16

Bibliografia ................................................................................. 17

3

Wst�p

Jan Parandowski, urodzony w 1895 r. we Lwowie, byl jednym z najwybitniejszych

polskich prozaik6w XX wieku. 1 Ukonczyl studia na wydziale filozoficznym, nastypnie zostal

magistrem filologii klasycznej i archeologif} Jest takze autorem slynnej ,,Mitologii", co

uwidacznia siy w stylu i jyzyku badanego utworu.

Ksiqzka Niebo w plomieniach okrzykniyta zostala p1erwszq polskq powiesciq

ateistycznq3. Stanowi ona opis drogi odejscia od w1ary gl6wnego bohatera,

siedemnastoletniego Teofila Grodzickiego. Posr6d meandr6w jego mysli i uczuc na pr6zno

mozna szukac klarownej odpowiedzi na pytapi�,-.cz.y ___ clJlQQ!_ec ostatecznie porzuca kult

Zbawiciela. Akcja ksicizki toczy siy w 1907 r�e Lwowie,(tufrprzed wybuchem I wojny r' n \.__/

swiatowej. Teofil czuje� potrzeby buntu przeciwko zaborcom ojczyzny, kt6ra od ponad

stu lat nie istnieje na map1e Europy.

Celem pracy jest odpowiedz na pytanie badawcze: w jaki spos6b i z jakim skutkiem

zostal przedstawiony portret buntownika w powiesci Jana Parandowskiego Niebo w

plomieniach?

Przyjrzy siy cechom osobowosci, kt6re warunkujq buntowniczq natury mlodzienca}oraz zbadam, jak uzewnytrznia on sw6j sprzeciw. Nastypnie postaram siy dokonac ewaluacji

srodk6w, kt6re zostaly przedsiywziyte przez ojca Teofila, aby ,,ugasic ploncice serce" syna.

Opiszy r6wniez dzialanie trzech profesor6w, kt6rzy podsycajq bunt w mlodziencu. Istotnym

procesem bydzie takze wylonienie osobliwych cech formy utworu, kt6re podnoszq zar6wno

wartosc stylistycznq, jak i znaczeniowq tekstu.

Ksiqzka Niebo w plomieniach, pomimo swojej swietnosci, nie doczekala siy duzego

zainteresowania wsr6d badaczy literatury. Rozbudzilo to mojq motywacjy do odkrywania

,,nieznanego gruntu". Ponadto znalazlam w Teofilu Grodzickim mn6stwo wlasnych mysli.

Wzbudzilo to we mnie ogromnci sympatiy do chlopca i ewidentnie nie chcialam siy z nim

prydko rozstawac.

1 A.Hajduk, W plomieniach zwqtpienia, http://www.ateista.info.pl/teksty/k%C4%85cik-moich­

czytelnik%C3%B3w/niebo-w-p%C5%82omieniach-jan-parandowski/ (dost�p 29.07.2014)

2Zyciorys Jana Parandowskiego http://www.kul.pl/zyciorys-jana-parandowskiego,art 11966.html (dost�p

03.07.2014) 3Tami:e

4

I. Osobowosc buntownika - portret Teofila Grodzi�kiego

Bunt wpisany jest w ludzkq natury, ale dopiero konkretne cechy osobowosci

warunkujq sprzeciw, kt6ry uwidacznia siy w czynach jednostki.

Kamien wygielny wszelkiego buntu stanowi przede wszystkim ciekawosc swiata i

towarzyszqca jej zarliwosc w odkrywaniu nieznanego. Tylko na drodze poszukiwania mogq

zrodzic siy idealy, kt6rym czlowiek bydzie got6w podporzqdkowac swoje dzialanie. Teofil

Grodzicki od najmlodszych lat fascynuje siy otaczajqcq go rzeczywistosciq. Poczqtkowo

obiektem zainteresowania chlopca staje siy biurko ojca, ,,zamczysko tajemnic", kt6re kryje w

sobie plejada ol6wk6w, obsadek, arkuszy papieru, buteleczek z wielobarwnymi atramentami

czy mydelek do golenia. Na kolejnym etapie dojrzewania bohatera ekscytacjy wywoluje u

niego samodzielne tlumaczenie lacinskich tekst6w - wylanianie znaczenia utworu ukrytego w

zbitkach obco brzmiqcych wyraz6w. W slowach ,,Nie odrywajqc siy od Liwiusza, w naglych

uskokach mysli ogarnial inne przedmioty, kt6re odtqd tak samo zdobywac bydzie"4 narrator

zdradza gorliwosc Teofila. Kiedy zas pojawiajq siy jego pierwsze wqtpliwosci co do istnienia

Boga, ,,ogniste serce" zdaje siy wrycz objawiac somatycznie i malowac ciekawosc na twarzy

chlopcaµako siedemnastolatek nie potrafi on wytlumaczyc natury swojej skwapliwosci. Z

tego powodu narrator podejmuje siy tych wyjasnien i charakteryzuje mlodzienca: "Znalazl siy

na tej przelyczy z�cia, gdzie pragnie siy bye w jakiejkolwiek sprawie przyczynq, a nie zawszerJ

tylko skutkiem'f�

Zagorzalosc Teofila nie skutkuje jednak jego pochopnosciq. Przeciwnie, ten mlody

buntownik jest ostrozny, dokladny i paradoksalnie kieruje siy w wyborach racjami rozumu.

Mozna ty solidnosc obserwowac na wielu plaszczyznach. Kiedy mlodzieniec czyta ksiq:zky,

uwaza za sw6j obowiqzek zrozumiec kazde slowo, kt6re pojawia siy w tekscie. Chlopiec

prosi nawet siedzqcego w lawce przed nim Kalta o napisanie na karteczce, co oznacza

francuskie ,,une page d'amour'", zaczerpniyte z jednej z lektur, narazajqc siy nieswiadomie na

szyderczy smiech tlumacza. Znacznie powazniejszy wymiar rzetelnosci Teofila przybiera

jego skrupulatne analizowanie Ewangelii. Chlopiec siyga takze po apokryfy, pisma religijne,

kt6re nie zostaly zaliczone do kanonu ksiqg swiytych, wszystkie notatki opatruje zas

zr6dlami, aby m6c zweryfikowac rzetelnosc informacji. Tak dokladne badania, w trakcie

4 J.Parandowski, Niebo w plomieniach, Warszawa 1973, str. 16

5 ,,[ .•. ] zobaczyta twarz syna, skurczonci i dziwnie zmi�tq, z ptonqcymi oczyma; kqty ust driaty diwigajqc ogromny

v

wysifek usmiechu", tamie J6

Tamie, str. 38

5

kt6rych Teofilowi udaje siy ustalic fakty dotyczqce religii chrzescijanskiej oraz zrezygnowac z wpojonej mu rytualnosci, dajq solidne podwaliny nowej ,,wierze w nauky'', w imiy kt6rej mlodzieniec pragnie siy buntowac.

Teofil jest obdarzony wyjqtkowq wrazliwosciq oraz introwe11ycznq naturq. Kiedy ojciec chlopca, radca Grodzicki, organizowal przyjycie z okazji swoich imienin, chlopiec ,,stal wp6lukryty pod liscmi palmy, marzqc o jakims zamieszaniu, kt6re by mu pozwolilo

wymknqc siy do swego pokoju'� W przeciwienstwie do swoich r6wiesnik6�mlody buntownik nie odczuwa pozqdania plciowego, poniewaz jego wlasny swiat absorbuje go tak mocno, ze przyziemne sprawy nie sq w stanie go zainteresowac. Refleksyjna i introwertyczna

natura chlopca ukierunkowuje jego dalszy rozw6j - mlodemu buntownikowi sprawia

przyjemnosc spydzanie dlugich nocy nad lekturq ,,zakazanych ksiqzek". Nie spotyka siy po szkole z kolegami, ma niskie noty z wychowania fizycznego, pomimo wyraznych

predyspozycji do uprawiania sportu. Wybiera siy na dlugie spacery do lasu, gdzie az do

zachodu slonca obserwuje z pasjq ruchliwe mrowiska i odczuwa silnq wiyz z naturq. Teofilowi bliskie stajq siy poglqdy scjentyzmu pozytywistycznego. Za nadrzydnq wai1osc tak pojmowanej nauk� uwaza siy prawdy, czyli zgodnosc z tzw. obiektywnq rzeczywistosciq8

.

Stanowi to bunt przeciwko wszelkim niedopowiedzeniom, sprzecznosciom oraz absurdom, kt6re urqgajq zasadom logiki. Co wiycej, mlodzieniec nie poprzestaje na wake o wlasnq duszy - ma on r6wniez wyjqtkowo cennq cechy, kt6ra urnozliwia mu zwiykszenie zasiygu

swojego oddzialywania. v

Teofil � ogromnq charyzrny. Organizuje on konspiracyjne spotkanie ze swoimi Lg}'-ll> .kolegami z klasy, kt6rych wiary w Boga pragnie zachwiac. R6wiesnicy traktujq go jak lidera,

zostaje mu nawet przyznany tytul ,,rabbiego". Teofil skutecznie przekazuje swoim kolegom zgromadzonq wiedzy. Uzywa w tym celu erystycznych technik, aby uniknqc smiesznosci, na

jakq naraza siy siedemnastoletni chlopiec, zamierzajqcy wykladac powazne rzeczy w parku pod lipl:}.{ Mlodzienca nie zawodzl:}. jego metody - w niespelna godziny udaje siy Teofilowi

zasiac ,,ziarenko buntu" w Siwaku i Lewickim. Przyczyn charyzmy chlopca mozna 0

7J.Parandowski, Niebo w pfomieniach, Warszawa 1973, str. 448 B. Kotowa, Scjentyzm jako swiatopoglqd nauki, http://www.nowakrytyka.pl/spip.php?article450 (dost�p29.07.2014)

v 9 ,,Przyjqt wi�c ton niedbaty, uiywat zdan prostych, nie wychodzc1cych poza j�zyk potoczny. Z zatoionymi r�kami, kotyszc1c si� z lekka na lewej nodze, patrzc1c w dot w g�stwin� krzakow i drzewek, mowit monotonnie, troch� ciszej nii zwykle, co dawato jego stowom pozor zwierzen" J. Parandowski, Niebo w pfomieniach,

Warszawa 1973, str. 137

6

doszukiwac Sly w Jego zuchwalosci. Na wspomnianym przyJycm imieninowym OJC<t,

mlodzieniec ukradkiem wypija kieliszek wina. Momentalnie przysparza mu to poczucia

,,upajajqcej rozkoszq wzgardy". Chlopiec pragnie zostawic za sobq czasy dzieciycej

niewinnosci i wybrac siy w symbolicznq podr6:z po doroslosc, powagy, szacunek. Ten sam

motyw pozegnania z niedojrzalosciq wystypujy w Ferdydurke Witolda Gombrowicza,

powiesci, kt6ra ukazala siy niemal r6wnolegle z Niebem w plomieniach. J6zio, gl6wny

bohater, pragnie ,,wzgardzic smarkaczem i chlystkiem - skonsolidowac siy twardo na gruncie

doroslym, ach, przyjqc, na koniec, ty postawy skrajnie arystokratycznq, wzgardzic,

wzgardzic!" 10•

Nalezy jednak zauwazyc, ze wymienione cechy me sq nieodzownymi elementami

osobowosci buntownika. Warto wiyc zadac pyt@ dlaczego autor obdarzyl Teofila wlasnie

takim charakterem? Choe Parandowski odzegnywal siy od takich skojarzen11, krytycy

literaccy czysto dopatrywali siy w Teofilu mlodosci samego pisarza 12• Zar6wno bohater, jak i

jego stw6rca urodzili siy we Lwowie na poczcitku XX w. Niebagatelny fakt z biografii tw6rcy,

J

kt6ry rzuca nowe swiado na sprawy, odslonila w ostatnich latach jego wnuczka, Joanna

Szczepkowska: ,,Zamykam Archiwalia Parandowskich. Ukrainski ksiqdz greckokatolicki

spotkal Julciy z Moscisk i urodzil siy m6j dziadek, Jan Parandowsk�Wyjasnialoby to

zarliwe doszukiwanie siy przez mlodego pisarza (jak i jego domniemanego odbicia - Teofila) Vprawdy o swiecie i podszyty zalem zapal do obalania religijnych prawd.

II. Poj�cie bun tu i r6ine jego aspekty

Bunt to wedlug socjologa Rog era K. Mertona rodzaj przystosowania, kt6re ,,( ... )

wyprowadza ludzi na zewnqtrz otaczajqcej struktury spolecznej, aby tworzyli wizje i

pr6bowali realizowac struktury nowq, to znaczy zupelnie przeksztalconq. Zaklada to

10 W. Gombrowicz, Ferdydurke, Wydawnictwo Literackie, Krakow 1996, str. 1511 ,,Od pierwszej chwili odczytano w Teofilu Grodzickim mojc1 wtasnc1 mtodosc i krytycy nie dali mi juz sobieodebrac tego przekonania. Wnikajqc w ow rzekomy palimpsest mojej autobiografii, pokryli jego margines wielu hipotezami, ktore - przyznaj� - nieraz mnie wzruszaty" J. Parandowski, Niebo w pfomieniach, Warszawa 1973, str.S 12 "Nie mozna wszakze powstrzymac si� od utozsamiania autora z gtownym bohaterem jego ksic1zki i od przypisywania mu jego poglc1dow. Choe wielokrotnie zaprzeczat, jakoby Niebo w plomieniach byto powiesciq autobiograficznq, jak interpretowata znaczna cz�sc krytyk6w, Parandowski chyba na / zawsze pozostanie w oczach czytelnik6w Nieba ... Teofilem Grodzickim." A. Hajduk, W pfomieniach \/zwqtpienia, http:ljwww.ateista.info.pl/teksty/k%C4%85cik-moich-czytelnik%C3%83w/niebo-w­p%C5%82omieniach-jan-parandowski/ (dost�p 29.07.2014) 1

3 J. Szczepkowska, Kto ty jestes. Poczqtek sagi rodzinnejL

http:ljwww.rp.pl/artykul/1089019.html?print=tak&p=O (dost�p 29.07.2014)

7

wyobcowanie z panujqcych wzorc6w, kt6re uznawane sq za czysto arbitralne. ( ... )" 14• W

literaturze bunt ma r6zne oblicza - bohaterowie utwor6w sprzeciwiajq sit:; Bogu, wladzy,

niesprawiedliwosci swiata, formie, a nawet samemu sobie;U5 Jan Parandowski w Niebie w

Plomieniach analizuje przebieg swiatopoglqdowego buntu w planie psychicznym,

kulturowym, obyczajowym, w kontekscie struktur polskiego tradycyjnego katolicyzmu.

Nosnikiem idei pisarza staje sit:; siedemnastoletni Teofil Grodzicki, mlodzieniec o ,,plonqcym

sercu".

Teofil Grodzicki sprzeciwia sit:; przede wszystkim ,,religijnej indoktrynacji" -

niescislosciom, sprzecznosciom i absurdom w Pismie Swit:;tym. Chlopiec poszukuje

obiektywnej prawdy o swiecie, kt6rcl ma zagwarantowac mu nauka. Bunt ten objawia sit:;

poczqtkowo pretensjq do Aniola Str6za, kt6ry nie pom6gl Teofilowi uzyskac lepszych ocen

na swiadectwie. Narrator za pomocq mowy pozornie zaleznej zadaje pytanie retoryczne: ,,Od

czeg6z jest Aniol Str6z, jesli nie potrafi podszepnqc odpowiedzi albo przynajmniej uzyczyc

trocht:; wit:;cej pilnosci, pamit:;ci i uwagi?". Ulega tez zmianie stosunek Teofila do oleodruku

przedstawiajqcego wizerunek Aniola wraz z malq dziewczynkq w koszuli nocnej, kt6ra

przechadza sit:; boso po lesie. Dotychczas bohater z uwielbieniem calowal stopt:; Aniola przed

snem, teraz jednak zauwaza, jak absurdalna i nieprawdopodobna jest sytuacja przedstawiona

na obrazie 16• Ojciec Teofila, w ramach kary za zle wyniki w nauce, odmawia synowi

kupowania ksiqzek, kt6re nie Sq zwiq2ane ze szkolnyrni przedrniotami. Stanowi to kolejny

pow6d, dla kt6rego nalezy sit:; buntowac: chlopiec zaoszczt:;dza wit:;c pieniqdze na

sniadaniach, zeszytach i ,,innych podstt:;pach", aby wbrew woli ojca, czytac ,,zakazane

ksiqzki". Teofil zglt:;bia lektury wylqcznie o ternatyce antyreligijnej, chociaz bywa to

rnt:;czqce. Mirno ze chlopiec ma ochott:; zrelaksowac sit:; przy mniej wyrnagajqcych,

beletrystycznych dzielach Zeromskiego czy Prusa, to rnlodzieniec nie rezygnuje z czytania

laicyzujqcych ksiqzek. Robi to ze ,,szczeg6lnyrn rodzajem zlosliwosci, z kt6rq przyjmowal

wszystko pognt:;biajqce wiary''17• Walka syna Grodzickiego przeciw Bogu jest jednak

rozwazna. Chlopiec nie dziala pod wplywern ernocji, kazdy argument przeciwko religii

wnikliwie analizuje, poczqtkowo zostawia sobie nawet rnozliwosc bezpiecznego powrotu do

wiary w Stworzyciela. Na tle psychologiczny� Teofil zdaje sit:; rnornentarni bye wrt:;cz

groteskowy. Uczt:;szcza na niedzielne rnsze do Kosciola, ale absorbuje go lektura trzyrnanej

14 R. Merton, Teoria socjologiczna i struktura spofeczna, Warszawa, 2002, str. 245 . J 15 D. Dominik-Stawicka, E. Czarnota J(lzyk po/ski, Vademecum maturalne 2012, Operon 2011, s. 288 V 16 ,,Ten wypadek chodzenia boso, w nocnej koszuli po lesie - teraz wydat si� Teofilowi tak wyjqtkowym, ze po prostu go zgorszyt." J. Parandowski, Niebo w ptomieniach, Warszawa 1973, str.14 17

Tamie, str. 108

8

I

J

pod lawkq Boskiej Komedii Dantego. Co ,viycej, ma ona zlotq oprawy tak, aby przypominala

ksiqzeczky do nabozenstwa. Mozna by powiedziec, ze chlopiec buntuje siy ,,po cichu", jego

czyny nie Sq ostentacyjne, wie o nich tylko on sam. Teofil postanawia takze kontrolowac sw6j

jyzyk i wyzbyc siy powiedzen, np. ,Jak Boga kocham". Nie jest to zmiana zauwazalna dla

os6b z otoczenia chlopca, jednak on sam czuje, ze przeszedl przez kolejny etap wewnytrznej

rewolucji.

Najwiycej uwag1 poswiycil Jan Parandowski op1sow1 buntu przeciwko silom

metafizycznym, jednakze istotnym wqtk? jest r6wniez nostalgia za wolnq Polskq. Akcja

utworu toczy siy we Lwowie w roku 1907it. Po I rozbiorze Polski, kt6ry nastqpil w 1772 roku,

miasto rodzinne bohatera zostalo obj�\e zwierzchnictwem Austrii. Wladzy w Galicji

sprawowali � sami Polacy. Mieli tez nierzadko wplyw na polityky calego

cesarstwa, bywali czlonkami parlamentu Austro-Wygier, ministrami rzqd6w, a nawet

premierami. R6wniez ojciec Teofila, Albin Grodzicki, zajmuje wysokie stanowisko - jest

radcq dworu. Za jego sprawq kwestie polityczne sq czysto poruszane w domu. Wysoka ranga

daje tez ojcu Teofila duze zarobki, dziyki czemu rodzina moze sobie pozwolic na

wyprawianie wykwintnych przyjyc, a nawet przeprowadzky do wiykszego mieszkania.

Chlopiec poswiyca wiele mysli ojczyznie. Podczas szkolnego przedstawienia, kt6re jest

poswiycone kulcie trzech wieszcz,yJ Teofil wyraznie artykuluje na scenie wyrazy, kt6re majq v

dla niego osobiste znaczenie. Stanowiq one jednak ilosciowq mniejszosc w przeciwienstwie

do licznych frazes6w, kt6re stajq siy kolejnq przyczynq buntu chlopca. 18 Ma on nieodpaiiq

chyc dodania wlasnych sl6w19 do wyuczonego na pamiyc tekstu. Ostatecznie jednak nie

decyduje siy na to. Kolejna sytuacja ukazujqca wahanie Teofila ma miejsce zaraz po

przedstawieniu. Starszy kolega, Jurkin, prosi chlopca na strony i proponuje mu wstqpienie do

wojska. Mlodzieniec poczqtkowo jest pelen wlasciwego sobie zapalu i wsp6lnie z

konspiratorem umawiajq czas i miejsce inicjujqcego spotkania. Teofil zapomina jednak o tej

dacie. Podczas, gdy Jurkin czeka na chlopca, ten odwiedza profesora Kaliny i zglybia z nim

tajniki wszechswiata. Analizujqc tak wykreowanq kompozycjy, mozna dojsc do nieodpartego

wniosku, ze bunt przeciwko Bogu, tzw. ,,wewnytrzny", ma dla Teofila duzo wiykszq

18 ,,Zdarzyto si� to w momencie najwi�kszej pewnosci siebie, kiedy, jakby stojqc posrodku tekstu i widzc1c catyjego obszar z nieomylnc1 wyrazistosciq, pozwolit sobie podniesc wzrok ku nowej mysli, kt6ra jak jastrzc1b wisiata wysoko w g6rze, gotowa celnym lotem spasc w upatrzone miejsce. Ach, jakie zawrotna, upajajqce chwila!" Tamie, str. 256 19 ,,Wychowani w ponurym batwochwalstwie, nauczeni kl�kac i odkrywac gtow� przed symbolami, kt6re Sq

V obce naszej ziemi - kiedyi wreszcie ustanowimy religi� wedtug naszego serca i uderzymy czotem przed swi�tosci<1, kt6rej jui ani rozum nam nie odbierze, ani uczucie nasze jej si� nie powstydzi? Tamie, str. 257

9

v

wartosc. Chlopiec, choc uwaza za slusznq idey walki w imiy panstwa, prawdopodobnie nie

odnalazlby siy w roli rewolucjonisty na froncie. Teofil nie ma ku temu odpowiedniej

motywacji - zyje w dobrobycie. W Galicji zas udaje siy to, o czym marzq konserwatysci we

wszystkich zaborach - ugoda z wladzq.

III. Rola domu w tlumieniu buntu

Rodzina - opr6cz najblizszego otoczenia i grup r6wiesniczych -.,iapewnia dziecku

wychowanie. 20Wedlug Emila Durkheima jest to ,,oddzialywanie pokolen doroslych na te,

kt6re nie dojrzaly jeszcze do zycia spolecznego".21 Rodzice nie majq jednak absolutnej

wladzy nad rozwojem dziecka, dlatego jego przekonania oraz zachowanie mogq r6zni6 siy

od wzorc6w, kt6re byly potomkowi wpajane. Ta sytuacja opisana jest w Niebie w

plomieniach. Albin Grodzicki to konserwatysta, zagorzaly katolik, czlowiek uporzqdkowany i

pracowity. Jego syn odrzuca jednak wiary w Boga i szuka prawdy w nauce. Radca prawny

pr6buje wielu sposob6w, kt6re moglyby stlumic bunt Teofila.

Pierwszym i najprostszym sposobem, kt6ry stosuje Grodzicki, jest pr6ba

powstrzymania Teofila przed czytaniem antyreligijnych ksiqzek. Aby korzystac z

wypozyczalni, trzeba wplacac kaucjy. Ojciec odmawia wiyc dawania Teofilowi pieniydzy na

lektury. Jak siy okazuje, nie jest to efektywny spos6b na powstrzymanie mlodego buntownika.

Teofil poczqtkowo oszczydza pieniqdze na sniadaniach i zeszytach. W okresie wakacyjnym,

kiedy rodzina Grodzickich wybiera siy do domku letniskowego poza miastem, Teofil

proponuje Brzuchowice, poniewaz sq polozone blisko Lwowa. Chlopiec moze dziyki temu

wciqz korzystac z wypozyczalni. Co wiycej, z pieniydzy, kt6re dostawal od matki na drogy,

zaoszczydza polowy, idqc w jednq strony pieszq:0 Nieszczysliwe przypadki r6wniez nie sq w

stanie przeszkodzic mlodemu buntownikowi. Kiedy Teofil traci mozliwosc korzystania z

biblioteki, poniewaz ulewa niszczy wypozyczonq ksiqzky, chlopiec wdaje siy w konszachty z

sqsiadem-astronomem. Profesor Kalina posiada ogromne zbiory filozoficznych, naukowych i

antyreligijnych ksiqi:ek. Ojciec poczqtkowo jest bezradny wobec rozwoju tej znajomosci,

jednakze p6zniej inicjuje przeprowadzky do innego mieszkania. Mozliwe, ze nie jest to V

dyktowane pr6bq protekcji syna, jednakze narrator wyznaje: "Radca dworu nie chcial zyc

dluzej pod jednym dachem z Kalinq; wpadl na trop konszacht6w z Teofilem i od tej pory

20 M. tobocki Teoria wychowania w zarysie, lmpuls 2004, str. 310

21 Tamie, str. 33

22J. Parandowski, Niebo w pfomieniach, Warszawa 1973, str. 106

10

ostatecznie obmierzl mu dom, w kt6rym spydzil szczysliwe lata'f.l Od kiedy chlopiec

przeprowadza siy do nowego mieszkania, jego mysli zajmuje przede wszystkim Alina, w

kt6rej siy zauroczyl. Gdyby nie przeprowadzka, Teofil prawdopodobnie wciciz kontaktowalby

siy z uczonym scisiadem i nie mieszkalby tak blisko swojej milosci. Zmiana adresu okazuje siy

bye sukcesem radcy w jego walce o duszy chlopca.

Grodzicki jest zdeterminowany, zeby nawr6cie syna. Kiedy Teofil wyklada

ojcu argumenty przeciwko religii, radca jest zaskoczony i zawstydzony swojci ignorancjq w

v

tym temacie. Albin decyduje siy zatem na przeczytanie ksicizek, kt6re ulatwiq mu dyskusjy z

synem. Radca zaczyna swojq lektury od ,,Obrony religii katolickiej", lecz prydko dochodzi do

przekonania, ze ,,ksicidz Wais jest trudniejszy w pozyciu, nizby siy to na poz6r

zdawaloid4 Albin jest jednak zdeterminowany i nie zniechycajq go narastajcice problemy ze

zrozumieniem utworu. Grodzicki uzywa tez psychologicznych technik, zeby wplyncie na syna V- podczas rozmowy kladzie na jego ramieniu swojq dloii, scisza glos. Teofil zaczyna

kwestionowae slusznose swoich racji, co moze bye zwiq2ane z duzym szacunkiem dla ojca.

Narastajcica Wl:),tpliwose chlopca ukazana jest w powiesci na zasadzie gradacji. Slowa ,,B6g­

B6g-B6g" slyszy Teofil czterokrotnie: najpierw przypominajq one kucie dziyciola w lesie,

nastypnie walenie czamego mlota w rozpalone zelazo, potem lomot potyznego tloku, az w

koiicu ogluszajcicy tytent, w kt6rym ,,gwiazdy umykaly po drodze jak swiatla miast"25. Ma to

na celu podkreslenie znaczenia, jakie ma dla Teofila kwestia wiary. To zdarzenie nie

przynosi jednak zamierzonego przez ojca efektu. Radca zbiera zatem kolejnq porcjy

argument6w i wyklada je Teofilowi przy obiedzie. Chlopiec jednak bez problemu odpiera

wszelkie zarzut� W koiicu Albin poddaje siy, a wszystkie zgromadzone ksiqzki pakuje i

wysyla do czytelni Towarzystwa Szkoly Ludowej. Trudno ocenie skutecznose dzialan radcy,

poniewaz nie znamy ostatecznych poglqd6w Teofila. Warunkuje to kompozycja otwarta

utworu, polegajcica na pozostawieniu odbiorcy dziela sztuki pola do interpretacji tresci. Czyse

krytyk6w literackich uwaza zatem Niebo w plomieniach za ,,pierwszci polskci powiese V

ateistycznq", inni zas, przeciwnie, twierdzq, ze ,jest polemikq z dziewiytnastowiecznym

racjonalizmem"27• Warto tez wspomniee, ze Jan Parandowski byl w trakcie przygotowania

23 J. Parandowski, Niebo w pfomieniach, Warszawa 1973, str. 27924 Tamie, str. 239.25 Tamie, str. 211.26 "Gdyby Teofil miat dwa razy wi£:cej lat, bye moie zdobytby si£: na litosc i milczenie wobec tej dziwacznejwalki, kt6rej stawkq byto jego serce, a polem chaotyczny swiat poj£:c. Lecz on byt mtody i okrutny" Tamie, str.

� 247. 27 B. Faron, [w:] Maly slownik pisarzy polskich, cz. II, Warszawa, 1981, (hasto: Jan Parandowski)

11

kontynuacji tego utworu, ale w pozarze domu pisarza zgirn;ly gotowe rozdzialy noweJ

powiesci. ,,Czysto zalowalem, ze nie wydalem ich razem. Uniknyloby siy wielu

nieporozumien"28, wyznaje autor. Dodaje on r6wniez: ,,Niebo w plomieniach idzie w swiat

samo, nie dopowiedziane, jak fragment"29•

IV. Profesorska ,,trojca" duchowym mentorem zbuntowanego mlodzieiica \.}

,,A wreszcie rzekl B6g: Uczyrimy czlowieka no Nasz obraz, podobnego Nam." [Rdz 1, 26]

Choe slowo ,,Tr6jca" w Biblii nie wystypuje, a swiyty Jan pisal o niej w spos6b

symboliczny, to istniejq w Pismie Swiytym pewne fragmenty sugerujqce, ze B6g jest w trzech

osobach, kt6re tworzq jednosc. Bylo to przeslankq do ustalenia podczas soboru nicejskiego w

325 r., ze Ojciec i Syn sq sobie r6wn�Chociaz Teofil Grodzicki buntuje siy przeciwko

religii i jej dogmatom, zachowuje w pamiyci slowa jednego z apokryf6w chrzescijanskich:

,,Podnies kamien, a znajdziesz mnie tam; rozlupaj drzewo, a i tam jestem". Chlopiec zdaje

sobie sprawy, ze nigdy nie bydzie w stanie ,,uwolnic si<r" od metafizyki. Kiedy Teofil wyrzeka

siy wiary w Boga, jego miejsce zajmuje nowa, dbajc:lca o rozw6j duchowy poczqtkujqcego

ateisty ,,tr6jca". Tworzq jq profesorowie Rojek, Kos i Kalina.

I/

Dr Wincenty Kos jest profesorem filozofii - uczy zar6wno na uniwersytecie, jak i w

szkole Teofila. Tych dw6ch my:zczyzn poznaje siy jednak na innym gruncie - miydzy p6lkami

antykwariatu Igla. To spotkanie ma miejsce w poczqtkowym okresie zwqtpienia chlopca,

kt6ry przeczytal dopiero jednc:l ksiqzky antyreligijnq i nie ma jeszcze wlasnego poglqdu na

kwestiy wiary. Profesor sam zaczepia trzymajc:lcego w ryku ,,Dzieje jednego z syn6w bozych"

mlodzienca i zadaje mu niekomfortowe pytanie: ,,Skqd panu przyszlo na mysl kupic ty

ksic:lzky?" Dyskusja, kt6ra siy wywiq2uje, jest jednc:l z pierwszych przyczyn rychlego upadku

wiary Teofila w Bogar Nigdy wczesniej chlopiec nie slyszal o tym, ze Cyrus wspomniany Q jest w Biblii o 200 lat8 wczesniej niz siy urodzil, a Noe zdolal pomiescic na arce o bagatelnej

wielkosci wszystkie zwierzyta swiata. Co wiycej, profesor odbiera chlopcu nadziejy na

28 J. Parandowski, Niebo w pfomieniach, Warszawa, 1973, str. 7.

29 Tamie, przedmowa.

30 M. Agnosiewicz, Tr6jca swi<:ta, http:ljwww.racjonalista.pl/kk.php/s,1233 (dost*iP 03.07.2014).

12

traktowanie m6wiqcych o tym fragment6w Pisma Swiytego symbolicznie: Biblia nie zawiera

drobiazg6w, bo bylaby to obraza dla b6stwa."Nie mozna tu wybierac, najdrobniejsza cegielka

dzwiga caly gmach" tlumaczy Kos. Warto wiyc przyr6wnac doktora do oswiecajqcego Ducha

Swiytego, kt6ry roznieca w Teofilu iskry sceptycyzmu.

Profesor Kalina to zasluzony astronom, kt6ry ma przyjaci6l wsr6d najznamienitszych

naukowc6w. ,,Jak trwoga, to do Boga", brzmi powiedzenie. Tak wlasnie Teofil, pozbawiony

mozliwosci wypozyczania ksiqzek z biblioteki w czasie ,,ekonomicznego kryzysu",

postanawia zapukac do drzwi sqsiada. Przypuszczenia chlopca okazujq siy trafne - Kalina

posiada ogromne zbiory interesujqcych ksiqzek. Tym razem nie S<} one jednak wylqcznie o

tematyce antyreligijnej. Kalina rozpala w chlopcu pragnienie zdobywania wiedzy naukowej.

Z tego powodu chlopiec dowiaduje siy o ,,cudzie" ewolucji opisanej przez Charlesa Darwina,

analizuje mapy swiata z XII w. i zdumiewa siy, jak bardzo zmienilo siy od tamtego czasu

postrzeganie swiata. Teofil fascynuje siy naukowymi prawdami, narrator m6wi nawet o

,,wierze" w nauky oraz twierdzi, ze chlopiec zostaje przez astronoma ,,poblogoslawiony". Te

wyrazne nawi<}zania do religii pozwalajq S<}dzic, ze profesor Kalina staje siy dla mlodzienca., I

nowym, metaforycznym Bogiem. V

Ostatnim czlonkiem ,,tr6jcy" jest profesor Rojek, dawny przyjaciel ojca Teofila i

nauczyciel greki. Zyje on w zupelnej bezradnosci - boi siy spotkac na ulicy swoich uczni6w,

niedowidzi, bezskutecznie przekazuje swojq bogatq wiedzy. Rojek ma szczeg6lne wzglydy

dla Teofila, poniewaz urodzil siy on w dniu smierci jego wlasnego syn,O Z tego powodu

profesor postanawia chronic chlopca i kiedy wpada on w tarapaty zwiqzane z gloszeniem

herezji, Rojek potajemnie informuje radcy Grodzickiego o koniecznosci jego interwencji w

szkole. Dziyki tenrn Teofil nie zostaje wyrzucony z gimnazjum. Przysparza to jednak

klopot6w samemu Rojkowi, poniewaz wychodzi na jaw, ze to on zawiadomil ojca Teofila o

tym postypowaniu. Profesor nie buntuje siy, cierpliwie znosi wszystkie niezasluzone

przykrosci, kt6re go spotykaj<}32• Nauczyciel greki dba takze o podtrzymywanie ciekawosci

swiata�hlopca. Ciqgle prosi go do tablicy, pyta, wieczorami zas spydza godziny na

rozmyslaniu, co mogloby Teofila zainteresowac. Smierc Rojka opisana jest w ksiq:zce jako nie

spektakularna, ale cicha, tak jakby profesor nie. chcial zwracac na siebie uwagi. Mozna

31 ,,[Teofil] patrzyt nan w milczeniu i tak samo jak tamten ojciec patrzyt na syna, kt6rego nie znaf" J. Parandowski, Niebo w plomieniach, Warszawa, 1973, str. 195 32 ,,Ksiqdz Grozd, powotujqc si� na sw6j obowiqzek duszpasterski, wyjawit mu [dyrektorowi] Wqtpliwosci - \[ ,,przykre i ci�zkie" - czy profesor, ktorego talenty naukowe i pedagogiczne sq bardzo skromne, a zycie domowe bynajmniej nie budujqce, kt6ry poza tym w ostatnich czasach nie stroni od kieliszka - jest na miejscu w jednym z najlepszych gimnazj6w, w stolicy kraju. Majewski szczerze potwierdzit te Wqtpliwosci" Tamie, str. 251

13

przyr6wnac nauczyciela do Jezusa, kt6ry zmarl za grzechy ludzi oraz czynil dla nich duzo

do bra.

V. Erudycyjny narrator i kunsztowny j�zyk

Osobliwy charakter Niebo w plomieniach zawdzi1rcza erudycyjnemu nan-atorowi w

trzeciej osobie, kt6ry poslugujcic siy ironici i dowcipem, wzbogaca odbi6r ksi¥ki o zupelnie

nowe wrazenia.

Stosunek osoby m6wicicej w utworze do religii zdradza zdanie: ,,cnoty

chrzescijanskie pozwalajci ,,niesc sw6j krzyz bez szemrania" Zestawienie potocznego

,,szemrania" z wynioslym ,,niesieniem krzyza" jest ironicznym komentowaniem ascetycznych

postaw ludzi, kt6rzy nie sprzeciwiajci si1r swojemu niezasluzonemu cierpieniu. Kolejnym

przykladem ujawnienia siy dezaprobaty narratora dla religii jest sarkastyczna charakterystyka

misjonarzy, kt6rzy czytali Pismo Swi1rte zar6wno przy blaskach swiec, jak i ,,na placach

publicznych przy ploncicych stosach'� Opis duszy, kt6ra ,,widziala jak w ogniu sobor6w

slowa pykajci na zgloski"34 jest z kolei aluzjci do wprowadzanych przez papiezy zmian w

nauczaniu kosciola katolickiego.

Osoba m6wicica w utworze posiada r6wniez ogromnci wiedzy z zakresu rozmaitych

nauk, np. astronomii (podaje odleglosc Syriusza od Ziemi3\ chemii (przywoluje sklad

pierwiastkowy soli36), muzyki ( operuje takimi pojyciami jak ,,mezzosopran"), filozofii czy

teologii. W pewnym momencie przyjmuje wr1rcz roly mydrca i poucza czytelnika, ze

,,Wszechswiat jest wieczny, nieskonczony i rzcidzci nim dwa prawa naczelne - zachowania

materii i zachowania energi�� Co wi1rcej, pr6buje takze nawicizac bezposredni dialog z

czytelnikiem, zadajcic pytanie: ,,Powiecie, ze to glupstwo?". Parandowski prawdopodobnie

chcial, aby jego odbiorcy, podobnie jak Teofil, zaczyli doszukiwac siy prawdy o swiecie w

nauce. Z perspektywy calosci utworu mozna powiedziec, ze osoba m6wicica w utworze patrzy

z dystansu na dorastanie gl6wnego bohatera, kt6ry musi samodzielnie dotrzec do rozwiq2ania

trapiqcych go problem6w.

33 J. Parandowski, Niebo w plomieniach, Warszawa, 1973, str. 217

34 Tamie, str. 216

35 ,,Byt to Syriusz, kt6ry oddalony o osiem lat swietlnych, widziat go jeszcze w dziecinnym t6iku, z puklami

wtos6w rozsypanymi po poduszce, pod obrazem Aniota Str6ia" Tamie, str. 245, 36

,,Bo jakie to: sod, kt6ry jest metalem, i chlor, kt6ry jest ostrym, trujqcym gazem, tworzq taki oto niewinny i

zdrowy zwiqzek!" Tamie, str. 242 37

Tamie, str. 275

14

Na szczeg6Jnci uwagy zasluguje kunsztowny jyzyk Parandowskiego, k16ry mozna by

traktowac jak osobne dzielo sztuki. Ze wzgl1rdu na zamilowanie pisarza do hellenistyki, styl

ma wlasciwe dla kultury antyku: klarownos6 i lad. Tekst zawiera liczne slowa zaczerpni1rte z

nauk o starozytnosci, np. ,,efeb38", oznaczajcicy w starozytnej Grecji pelnoletniego

mlodziefica, ,,atrium" czy wloskie ,,indigitamenta". Mnogie sci takze wyrazenia lacifiskie, np.

,,Corpus Domini nostri, Jesu Christi, custodiat animam tuam in vitam aeternam"39 czy "et

caetera comestibilia"40. "W czasach prozy celowo zaniedbanej, rwcicej sitr nerwowo,

nastawionej na efekty brukowe, zdania Parandowskiego uderzajq swym wytwornym

poziomem, kt6ry zdobyl duze uznanie ich autorowi, jako milosnikowi i realizatorowi

pi1rknego slowa"41 twierdzil Julian Krzyzanowski. Trudno sitr nie zgodzic z tq opiniq - w

jyzyku Parandowskiego zachwyca niezliczonos6 wyszukanych i rozbudowanych przenosni,

kt6re tworzci styl plastyczny, dowodzcicy wyobrazni i wrazliwosci narratora. Szczeg6lnci

uwagy autor poswi1rcil przygotowaniu metafor, kt6re opisujci kryzys religijny, np. ,,Pozar

trawil tajemnictr wysokich bltrkit6w"42 lub ,,Po lekcjach greki zostawal w klasie czad

pogafiski"43.

Bardzo osobliwci cechq stylu ksiqz:ki jest r6wniez lciczenie w metaforach nauk scislych

z metafizykq. Przyklad stanowi opis szkoly Teofila, kt6rq ,,na ksztalt cementu spajala materia,

zwmia i scisla w swych niepodzielnych atomach, [ ... ], jak anioly w niewzruszonych

hierarchiach"44 . Ksicidz Prusotta zas ,,owiany poszumem nieskol'lczonosci z paru ksicizek

astronomicznych, kt6re wpadly w r1rce tego ziemskiego Tytana, mnozyl w nieskonczonos6

Golgoty i dla niego Syn Bozy wciciz jeszcze rodzil sitr, nauczal i umieral, niesiony wirem

niepoj1rtej spirali kosmosur3' W ten sam spos6b zostaly opisane dwa katedralne krzyze,

kt6re przywiodly narratorowi na mysl ,,dwa znaki dodawania z nieziemskiej algebry,

rozwicizujcicej czlowieka i swiat w szalonym r6wnaniu o samych niewiadomych"f Ten

osobliwy zabieg ma na celu ukazanie wewn1rtrznej walki Teofila oraz pr6by pogodzenia ze

sobq kontrastujcicych racji religii i nauki. J

38 J. Parandowski, Niebo w pfomieniach, Warszawa, 1973, str. 98

39 ,,Ciato Pana naszego, Jezusa Chrystusa, niechaj strzei duszy twojej na iywot wieczny!" Tamie, str. 82

40 Tamie, str. 77

41

J. Krzyianowski, Neorealizm mi�dzywojnia [w:] Dzieje literatury polskiej, Warszawa 1979, [w:] J. Kowalczyk,Jan Parandowski, http:ljculture.pl/pl/tworca/jan-parandowski (dost�p 02.07.2014) 42

Tamie, str. 234 _ I 43

Tamie, str. 203 "J 44

Tamie, str. 124 45

Tamie, str. 151 46

Tamie, str. 302

15

Charakterys1ycznci cechci stylu jest r6wniez sentencjonalnosc. Kiedy Tcofil odwicdza

umieraj�cego Kosciuka, ten wyznaje buntownikowi, ze rozbudzil w sobie milosc do Boga.

Wtedy to Teofil formuluje mysl: ,,Oto najglybsze zr6dlo wiary - l<rk przed nicoscici,

pragnienie indywidualnego trwania"47. Po chwili dodaje: ,,To nonsens uwazac, ze istnienie,

kt6re ma poczcitek, nie ma miec konca!"48, Mlodzieniec przedstawia r6wniez czytelnikowi

aforystycznci prawdy o nauce: ,,Wszystko podlega pewnym prawom. Niekt6rych praw jeszcze

nie znamy. Te dwa proste stwierdzenia zawierajci caly sens nauki'�

Zakonczenie

Choe bunt Teofila Grodzickiego w Niebie w plomieniach niczym nie przypomina

rewolucji, w rzeczy samej czytelnik jest swiadkiem zaciytej walki. Na jednym froncie

ustawiajci siy racje rozumu, na drugim zas ludzka potrzeba kultu dla metafizyki. Odbiorca nie

uzyskuje jednak informacji o wyniku tej ,,wojny".

Na przykladzie chlopca mozna wyr6zni6 kilka podstawowych cech prawdziwego

buntownika. Jest on ciekawy swiata i zdeterminowany, aby ,,zerwac okowy" konwenansu (w

tym przypadku religijnych doktryn). Teofil ma r6wniez introwertycznci natury, kt6ra pozwala

na dokladnci i cierpliwci analizy wszystkich biblijnych sprzecznosc� kt6re posluzci mu za cenne

argumenty w jego ,,walce". Nie brak tez chlopcu charyzmy, kt6ra umozliwia skuteczne

burzenie wiary koleg6w. Niewykluczone, ze takie cechy nadal Teofilowi Parandowski na

swojci podobizny.

Teofil buntuje siy na wiele sposob6w. Oszczydza pienic:ldze na antyreligijne ksicizki,

nawic:lzuje rozwijajc:lCc:l znajomosc z scisiadem-astronomem, spydza w odosobnieniu dnie na

kontemplacji przyrody. Sprzeciw Teofila jest wewnytrzny, ale chlopiec postanawia tez

buntowac swoich koleg6w. W zaborze austriackim doszlo do ugody Polak6w z wladzc:l, wiyc

Teofil nie czuje siy zmotywowany, aby jego bunt dla ojczyzny byl wiycej niz tylko myslci. To

,,walka" z silc:l metafizycznc:l ma dla Grodzickiego nadrzydnc:l wartosc. W ksi¥ce mozemy

spotkac zar6wno postacie rozbudzajc:lce ,,wewnytrznc:l rewolucjy'' chlopca (Rojek, Kos,

Kalina), jak i tlumic:lce sprzeciw ( radca Grodzicki).

Niebagatelne znaczenie ma r6wniez forma utworu. Parandowski wynosi jyzyk ksic:lzki

na wyzyny klasycznej perfekcji i zachwyca czytelnika bogactwem srodk6w literackich.

47 J. Parandowski, Niebo w plomieniach, Warszawa, 1973, str.302

48 Tamie, str.302

49 Tamie, str.245

16

Narrator, kt6ry patrzy z dystansu na bunt Teofila, przemyca czytelnikowi ogromnq wiedzy

naukowci i wypowiada siy w forrnie mowy pozornie zaleznej, aby lepiej przedstawic klybicice

siy wqtpliwosci chlopca. Wspomniana zas kompozycja otwarta umozliwia dowolnq

interpretacjy. Bydzie ona najprawdopodobniej zalezala od poglcidu czytelnika - katolik

dostrzeze ,,Boga kielkujqcego w Teofilu", ateista posluzy siy argumentem ,,nowej wiary"

chlopca w nauky.

Bibliografia:

Literatura podmiotu:

1. Parandowski Jan, Niebo w plomieniach, Czytelnik, Warszawa 1973

Literatura przedmiotu:

1. Agnosiewicz Mariusz, Tr6jca swfr;ta, http://www.racjonalista.pl/kk.php/s,1233

(dostyp 03.07.2014)

2. Dominik-Stawicka Donata, Czarnota Ewa, Jrpyk po/ski Vademecum maturalne 2012,

Operon, Gdynia 2011

3. Faron Boleslaw, [ w:] "Maly slownik pisarzy polskich ", cz. II, Ludowa Sp6ldzielnia

Wydawnicza, Warszawa, 1981 (haslo: Jan Parandowski)

4. Hajduk Adrian, W plomieniach zwqtpienia,

http://www.ateista.info.pl/teksty/k%C4%85cik-moich-czytelnik%C3%B3w/niebo-w­

p%C5%82omieniach-jan-parandowski/ ( dostyp 29. 07.2014)

5. Kotowa Barbara, Scjentyzm jako swiatopoglqd nauki,

http://www.nowakrytyka.pl/spip.php?article450 (dostyp 29.07.2014)

6. Krzyzanowski Julian, Neorealizm mif;dzywojnia [w:] Dzieje literatury polskiej,

Warszawa 1979, [w:] J. Kowalczyk, Jan Parandowski, http://culture.pl/pl/tworca/jan­

parandowski (dostyp 02.07.2014)

7. Lobocki Mieczyslaw, Teoria wychowania w za,ysie, Oficyna Wydawnicza ,,Impuls",

Krak6w 2004

8. Merton Robert, Teoria socjologiczna i struktura spoleczna, Wydawnictwo Naukowe

PWN, Warszawa, 2002

9. Szczepkowska Joanna, Kto ty jestes. Poczqtek sagi rodzinnej,_

http://www.rp.pl/artykul/1089019.html?print=tak&p=O (dostyp 29.07.2014)

17

� o�ftk �

+v+,

18