ibn rusd felsefesinde yaratilis meselesi 145 sh

7/31/2019 Ibn Rusd Felsefesinde Yaratilis Meselesi 145 Sh

1/145

T.C.SLEYMAN DEMREL NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTSFELSEFE VE DN BLMLER ANA BLM DALI

BN RD FELSEFESNDE YARATILI MESELES(YKSEK LSANS TEZ)

Bilgehan Beng TORTUK

Tez DanmanDo. Dr. Kemal SZEN

ISPARTA, 2006


2/145

ii

ZET

BN RD FELSEFESNDE YARATILI MESELES


Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Felsefe ve Din BilimleriAna Bilim Dal, Yksek Lisans Tezi, 145 sayfa, Austos 2006.

Danman: Do. Dr. Kemal SZEN

Bu almada bn Rdn yaratl meselesine ilikin grleri esas alnarak,

baz antik a Yunan filozoflar ve slm dnrlerinin grleriyle mukayeseedilmitir. Mesele ele alnrken Tehft geleneinde yer alan baz dnrleringrlerine de yer verilmitir.

almada, bn Rdn yaratl meselesine dair grlerinin analiziamalanmtr. Kavramsal tahlillerden hareketle yaratl Tanr ilikisi ortayakonulmutur.

almann giri blmnde genel olarak bir ksm yaratl teorilerine yerverilmitir. Konu, baz antik a Yunan dnrleri ile slm dnrleri ve pozitifilimler asndan deerlendirilmitir.

almann birinci blmnde bn Rdn yaratl meselesi erevesindekulland baz kavramlar analiz edilmitir. Bu balamda adem, zaman, hareket,heyl, kuvve, fiil, mahiyet, hakikat, hviyet, ibda, ihtira, kevn, tekvn, tekevvn,ihds, halk ve sun kavramlar incelenmitir.

almann ikinci blmnde ise yaratl ile Tanrnn bilgisi, iradesi ve fiiliilikisi zellikle Tehftler asndan deerlendirilmitir. bn Rd, var olan eylerin,Tanrnn kendi zn bilmesi sebebiyle var olduklar ve Tanrnn bilgisinin varolanlar zerinde etkili olduu dncesindedir. O, lim olan bir fail ile irade arasndamutlak bir iliki kurmaktadr. lemin var olmasn ve devamn Tanrnn fiiline

balamaktadr. lemin yokluktan varla gelmediini, z bakmndan sonradan,hareketli olmas ynnden ise ezel olduu kanaatini tamaktadr.

Anahtar kelimeler: bn Rd, yaratl, Tanr, bilgi, irade, fiil, yokluk, hdis,kadm, sudr.


3/145

iii

ABSTRACT

ISSUE OF CREATION IN IBN RUSHD PHILOSOPHY


University of Sleyman Demirel, Institute of Social Sciences, Department ofPhilosophy and Religious Sciences, Masters Thesis, 145 pages, August 2006.

Advisor: Assoc. Prof. Dr. Kemal SZEN

In this study the views of Ibn Rushd on the issue of creation have been takenas base; and they have been compared with views of some ancient Greek

philosophers and Islamic scholars. Dealing with the issue, the ideas of some scholarsfrom Tehft tradition have been incorporated as well.

In this study, the analysis of Ibn Rushd is views on the issue of creation hasbeen aimed. Through conceptual analyses creation-God relationship has beenmanifested.

In the introduction of the study some general theories on creation have beenincluded. The issue has been evaluated from the perspectives of some ancient Greek

and Islamic scholars as well as from positive science perspective.In the first chapter of the study some concepts of Ibn Rushd on the issue of

creation has been analyzed. In this context, the concepts of adam, time, motion,hayl, force, act, essence, reality, identity, ibda, ikhtira, kewn, takwn,takawwun, ihds, khalq and sun have been examined.

In the second chapter of the study, creation and its relation with Godsknowledge, will and act have been evaluated, especially from Tehfts perspective.According to Ibn Rushd, the existing things exist because God knows himself; andthe knowledge of God is influential upon existing things. He establishes an absoluterelation between the savant actor and volition. According to him, the existence and

continuation of the world depends upon the act of God. He believes that the worlddid not come from non-existence, it is later from the point of view of essence,without beginning from the point of view of its moving.

Key words: Ibn Rushd, creation, God, knowledge, will, act, non-existence,hdis, kadm, emanation.


4/145

iv

NDEKLER

NDEKLER....................................................................................................................................iv

NSZ.................................................................................................................................................vi

KISALTMALAR...............................................................................................................................viii

GR........................................................... ............................................................ .............................. 1

BRNC BLM

BN RDN YARATILI MESELES EREVESNDE KULLANDII KAVRAMLAR

bn Rdn Yaratl Meselesi erevesinde Kulland Kavramlar ............................................. 11

1. Adem (Yokluk) ........................................................... ............................................................. ....... 11

2. Zaman.................................. ............................................................ ................................................ 16

3. Hareket.................................................... ............................................................ ............................ 21

4. Heyl.................................. ............................................................ ................................................ 26

5. Kuvve ve Fiil ..................................................... ............................................................ .................. 30

6. Mahiyet, Hakikat ve Hviyet..................................... ............................................................ ........ 33

7. bda......................................................... ............................................................ ............................ 39

8. htira....................................................... ............................................................ ............................ 41

9. Kevn, Tekvn, Tekevvn ...................................................... .......................................................... 43

10. hds ...................................................... ............................................................ ............................ 46

11. Halk ....................................................... ............................................................ ............................ 48

12. Sun........................................................ ............................................................ ............................ 50

KNC BLM

YARATILI MESELES

1. Yaratl Tanrnn Bilgisi likisi................. ............................................................ .................. 53

1.1. Yaratl ile Tanrnn Bilgisi Arasndaki liki ....................................................................53

1.2. Yaratl Sudr likisi.........................................................................................................58 1.2.1. Sudr Teorisi ...................................................................................................................58 1.2.2. Yaratl ile Tanrnn Kendi Ztn Bilmesi Arasndaki liki ...................................60 1.2.3. Yaratl Asndan Sudra Yneltilen Eletiriler ......................................................68

2. Yaratl Tanrnn radesi likisi ....................................................... ...................................... 83

3. Yaratl Tanrnn Fiili likisi................................................................................................. 101


5/145

v

3.1. Yaratlta Tanrnn Fiilinin Etkisi ....................................................................................101

3.2. Yaratlta Tanrnn Fiilinin Yoklua limesi ..................................................................114

SONU........................................................ ............................................................ .......................... 123

KAYNAKA ........................................................ ............................................................ ................ 126

ZGEM.......................................................... ............................................................ ................ 136


6/145

vi

NSZ

slm dncesinde zellikle Yunan felsefesinden slm dnyasna aktarlan

eserlerin de etkisiyle dnce faaliyetlerinde gelimeler olmutur. Bunun neticesinde

etkileri gnmze kadar devam eden Mea ekol ortaya kmtr. Bu ekole mensup

dnrlerden zellikle Farab ve bn Sinnn dnceleri byk yank uyandrm

ve daha sonra yaplan birtakm tartmalara zemin hazrlamtr. zellikle bn

Rdn de yer ald Tehft gelenei iinde oluan bu tartmalarla birlikte

kelmn felseflemesi yannda slm dncesinin canll da salanmtr.

Mea ekoln Endlsteki temsilcisi olan bn Rd, slm dncesinin

canlln korumasnda ve gelimesinde etkili olan bir ahsiyet olarak karmza

kmaktadr. Ayn zamanda o, Aristotelesin eserlerine yapm olduu erhler ile

onun en byk arihlerinden ve takipilerinden biri olmutur. Hatta bn Rdn bu

erhleri ve ahs dnceleri, Bat dnyasnda bir Averroisme akmnn teekklne

sebep tekil etmitir.

lemin meydana gelii konusu, dier bir ifadeyle yaratl meselesi,

gemiten gnmze kadar dnce tarihinin hep var olagelmi ve zerinde deiik

fikirlerin ortaya kt bir mesele olma zelliini devam ettirmitir. Konu, slm

dncesinde de yerini alm, hem kelm hem de felsefe iinde tartlm ve bu

erevede farkl fikirler ne srlmtr. Bu balamda Farab ve bn Sin gibi slm

dnrlerinin benimsemi olduu sudr teorisi de tartmalara neden olmutur. bn

Rdn konuya ilikin dncelerinin orijinallii ve daha nce bu konuda mstakil

bir almann yaplmam olmas, bizi konuya ilikin bir alma yapmaya sevk

etmitir. Bu nedenle almamzda bn Rdn varolua dair dncelerini ele aldk.

almamz esnasnda ncelikle dnrmzn farkl eserlerine mracaat ettik.

Onun buradaki dncelerini ortaya koymaya alrken dier baz filozoflar ile

karlatrmalar yaptk ve konunun belirli ksmlarn ncelikle Tehftler

balamnda inceledik.

almamz Giri, iki ana blm ve Sonutan olumaktadr. almamzn

Giri blmnde yaratla ilikin farkl grleri inceledik. Bu balamda baz antik


7/145

vii

a Yunan dnrleri ile slm dnrlerinin grleriyle birlikte bn Rdn

zikrettii bir ksm yaratl teorilerine ve konuya ilikin olarak pozitif ilimlerde yer

alan baz nazariyelere yer verdik.

almamzn ilk blmnde bn Rdn yaratl meselesine dair

dncelerini incelerken nem arz ettiini dndmz bir ksm kavramlara yer

verdik. Bu balamda adem (yokluk), zaman, hareket, heyl, kuvve ve fiil, mahiyet,

hakikat, hviyet, ibda, ihtira, kevn, tekvn, tekevvn, ihds, halk ve sun

kavramlarn ele aldk. Zikredilen kavramlarn sralanmasnda yokluktan varla

gelie, yani soyuttan somuta doru bir sra izlemeyi uygun grdk.

almamzn ikinci blmnde ise bn Rdn yaratl meselesine dair

dncelerini ortaya koymaya altk. Bu balamda ncelikle yaratl-Tanrnn

bilgisi ilikisini ele aldk. Konuyu yaratl ile Tanrnn bilgisi arasndaki iliki ve

sudr teorisi asndan deerlendirdik. Yaratl ve Tanrnn kendi ztn bilmesi

arasndaki ilikiye ve yaratl asndan sudr teorisine yneltilen eletirileri analiz

ettik. Daha sonra yaratl ve Tanrnn iradesi ilikisini ele aldk. Son olarak

yaratl-Tanrnn fiili ilikisini inceledik. Bu meseleyi ise yaratlta Tanrnn

fiilinin etkisi ve Onun fiilinin yoklua ilimesi balamnda ele aldk. Belirtilen

konular zellikle Tehftler nda da inceleyerek, meselenin daha sonraki

dnemlerde ne ekilde tartldn tespit etmeyi amaladk.

ncelikle bize felsefeyi tantan ve sevdiren hocam Prof. Dr. smail YAKITa

kranlarm arz ederim. Konunun belirlenme aamasndan itibaren almamzn her

safhasnda yardmlarn esirgemeyen ve byle bir almann olumasnda her trl

katky salayarak byk bir destek veren hocam Do. Dr. Kemal SZENe sonsuz

teekkr bir bor bilirim. Ayrca almamz esnasnda aratrmalarmz iin imkn

salayan hocam Do. Dr. Mevlt ALBAYRAKa teekkrlerimi arz ederim.


Isparta, 2006


8/145

viii

KISALTMALAR

a.mlf. : ayn mellif

a.g.e. : ad geen eser

a.g.m. : ad geen makale

A : Ankara niversitesi

ADTCF : Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi

b. : bin, ibn

bk. : baknz

C. : cilt

DA : Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi

h. : hicri

A : slam Ansiklopedisi

FAV : lahiyat Fakltesi Vakf

SAM : slam Aratrmalar Merkezi

md. : maddesi

MEB : Milli Eitim Bakanl

nr. : nereden

. : lm

s. : sayfaS. : say

SD : Sleyman Demirel niversitesi

TDV : Trkiye Diyanet Vakf

trc. : tercme, tercme eden

TTK : Trk Tarih Kurumu

U : Uluda niversitesi


9/145

ix

vd. : ve devam

Yay. : yayn, yaynlar


10/145

GR


11/145

2

GR

nsan var olduu andan itibaren iinde bulunduu lemin nasl meydana

geldiini, hangi maddeden olutuunu, bu var oluta bir failin bulunup

bulunmadn, lemin var olmasnn bir amaca ynelik olup olmadn ve bunun

gibi sorulara cevaplar aramtr. Bu balamda lemin yaratlna ilikin eitli tasvir

ve izahlar getirilmeye allmtr. Bu izahlar en ilkelinden en gelimiine kadar

toplumlarn hepsinde grmek mmkndr. rnein eski Roma kozmogonisinde

Janus (gne veya gk) ilk olandr ve o, kendi dndaki eylerin sebebidir.

Romann daha sonraki dnemlerinde ise yaratl teorisi Yunan dncesindeki kaos

fikriyle belirlenmitir.1 Yaratla dair eitli teorilere ramen insann bu konudaki

olan merakn gidermek pek mmkn olmamtr. nk konu, metafizik boyuta

ilikin olan bir meseledir.2

Yaratl meselesi, yaplan birok izahlara ramen zlememi olsa da insan

her devirde yaratl aklamaya almaktan vazgememitir. slm dncesinde de

konuya ilikin eitli grler ne srlmtr. Bunlarn bir ksm dine

dayandrlm, bir ksm akl yoluyla oluturulmu, dier bir ksm da din nakillerin

ve akl metodun birletirilmesiyle oluturulmu dncelerdir.

Antik a Yunan dncesinde lemin oluumuna dair eitli grler ileri

srlm ve bunlar zaman ierisinde gelitirilmitir. rnein, doayla ilgilenen

filozoflardan Thales (M.. 625-545 ?), yok olandan hibir eyin meydana

gelmeyecei dncesine sahiptir. Bu dnce dolaysyla kendisi meydana

gelmemi ve yok olmayacak olan bir varl her eyin ilk nedeni kabul eder. Ona

gre, bu meydana gelmemi ve yok olmayan varlk, kendi kendisiyle zde kalan bir

ana madde, yani arkhdir. Thalese gre bu ana madde sudur. Thales gibi doay

konu alan Anaksimandros (M.. 610-545), var olanlarn temeli kabul ettii bu ana

maddenin sonsuz ve tkenmez olmas gerektii dncesindedir. O, bu sonsuz ilk

maddeye Apeiron adn verir. Anaksimandrosa gre, tek tek eylerin meydana

gelmesi iin Apeironun o eylerin kartlarna blnmesi gerekir. Bu blnme

1 Akintola, Ishaq, Creation Theories and The Quran, The Islamic Quarterly, Volume: XXXVI,Number: III, 1992, s. 194; Yaratl teorilerine ilikin daha geni bilgi iin bk. Ayn alma, s.192-201.

2 Ycedoru, Tevfik,slam tikadnda Yaratl, U Basmevi, Bursa 1994, s. 1.


12/145

3

olaynda da nce karanlk ve souk olanlar ile aydnlk ve scak olanlar ayrlmtr.

Toprak karanlk ve souk, hava ise aydnlk ve scaktr. Ona gre dnya da evrenin

merkezinde yer alr. Tabiat filozoflardan Anaksimenes (M.. 550-495)e gre ise

olu iin ana madde havadr. Ona gre her ey havadan oluur. Ate, su ve toprak

z bakmndan hava ve havann geveyip skmasnn dereceleridir. Her bir

maddenin ana maddeden olumas ve belirli bir ekil kazanmas olay bir yasaya

uygun olarak gerekleir.3

Antik a Yunan dnr Pisagor (M.. 570-496) ise dalist bir anlay

gelitirerek maddeye biim veren, maddeyi saylabilir yapan ilkenin yan sra bu

ilkenin, zerinde etkili olaca, biimi olmayan bir ilke kabul etmitir. Bu ilkelerden

birincisi biim veren, ikincisi ise snrsz ve biimsiz olandr.4 Elea Okulundan

Ksenofanes (M.. 575-490) lem ile Tanry zde sayar. Ona gre, hareketi

kendinden yaratan evren, Tanrnn kendisidir. Balangta btn olan evren daha

sonra ztlklara ayrlmtr ve bu ztllar, unsurlar olarak telakki edilirler. Herakleitos

(M.. 540-475) ise ana madde olarak atei kabul etmekle varlklarn zde bir

madde deil, bir olgu olduuna dikkat ekmitir. Ona gre tm evren, ateten

olumutur ve atee dnecektir. Evren belirli dnemlerde var ve yok olan bir

olgudur. Onun oluumu ve yok oluu periyodik olarak tekrarlanacaktr. O, srekli bir

deiim iinde olup, burada deimeyen tek ey madde deil, tm deiimi yneten

yasadr.5

Elea Okulundan bir dier filozof olan Empedokles (M.. 490-430) evrenin

ana unsurunu su, hava, ate ve toprak olarak belirler. Ona gre tm evren, bu drt

unsurun (anasr- erbaa) birlemesinden ve ayrlmasndan oluur.6 Anaksagoras

(M.. 500-429)a gre ise ne kadar varlk varsa o kadar unsur vardr ve bu unsurlar

sonsuz sayda grnmeyen paralardan olumutur. Evren, bu sonsuz kk

paralarn bir ksm nesneler eklinde birlemelerinden oluur. Ona gre evren,

balangta bir karmaa iindeydi. Bu durum ise paracklarn bir araya gelerek

evreni oluturmalarna engel olmaktayd. O, evrenin bu kaostan dzene geebilmesi

3 Aster, Ernst von, lka ve Ortaa Felsefe Tarihi, (trc. Vural Okur), m Yay., stanbul 2002, s.20-28.

4 a.mlf., a.g.e., s. 37.5 a.mlf., a.g.e., s. 43-46.6 a.mlf., a.g.e., s. 63-64.


13/145

4

iin bir yaratcnn var olmas gerektiini kabul etmitir.7 Demokritos (M.. 460-

371), Anaksagorasn belirttii bu paracklara modern anlamda atom niteliini

kazandrmtr. Ona gre evrende her ey zorunlulukla, kendiliinden olan bir yasaya

gre olumaktadr.8

Platon (M.. 427-347)a gelince, o, lemin Tanr tarafndan, idelerin rnek

alnmasyla oluturulduu fikrini benimser.9 Ona gre de, tek varlk olduundan

onun dnda yalnzca yokluk bulunur. Yokluk, varla benzer bir hale gelerek lemin

yapm iin kullanlan ilk madde olur.10 Eer yaratma varsa, denin deta

tamasndan ve ruhsal varl, dnceyi, zekay yaymas sebebiyledir. Zira Platona

gre deden kan varlk ona benzemelidir. Bu sebeple var olmak ve dnmek ayn

eydir.11

Platonun de anlayn eletiren Aristoteles (M.. 385-322)e gre, olan her

ey, bir ey vastasyla ve bir eyden hareketle bir ey olur.12 Ona gre hibir ey

tesadf olarak hareket etmez. Bir eyin her zaman belli bir neden sebebiyle hareket

etmesi gerekir.13 Hareket ve zaman sreklidir, dier bir ifadeyle ezeldir.14 Hareketin

her zaman olmas zorunlu olduuna gre, onu balatc bilfiil bir ilk hareket

ettiricinin bulunmas zorunludur.15 Aristoteles, bu ilk hareket ettiricinin Tanr

olduunu dnr. Ona gre, Tanrnn zellii salt fiil ve dnce olmasdr. Onun

dncesinin objesi de en yksek iyi olan kendisidir.16 Bu ilk hareket ettirici,

gklerin en dnda bulunan lk Gk hareket ettirir. lemin dier paralar da lk

Gk araclyla hareket eder. lk hareket ettiricinin kendisi ise hareketsizdir.17

7 a.mlf., a.g.e., s. 70-72.8 a.mlf., a.g.e., s. 77-87.9 Efltun (Platon), Timaios, (trc. Erol Gney Ltfi Ay), MEB Yay., stanbul 1997, 28a-29d, s. 28-

30.10 Weber, Alfred,Felsefe Tarihi, (trc. Vehbi Eralp), Sosyal Yay., stanbul 1998, s. 59-60.11 a.mlf., a.g.e., s. 66.12 Aristoteles,Metafizik, (trc. Ahmet Arslan), Sosyal Yay., stanbul 1996, VII. Kitap, 1032a, 13-15, s.

327.13 a.mlf., a.g.e., XII. kitap, 1071b, 35, s. 500.14 a.mlf., a.g.e., XII. kitap, 1071b, 10-13, s. 498..15 a.mlf., a.g.e., XII. kitap, 1071b, 1072a, 1-20, s. 497-501.16 a.mlf., a.g.e., XII. kitap, 1072a, 20-35, 1072b, 1073a, 1-10, s. 502-509.17 Timuin, Afar,Aristoteles Felsefesi, Kavram Yay., stanbul 1976, s. 92.


14/145

5

Yeni Eflatunculukun kurucusu kabul edilen Plotinos (204-270)un

dncesinde evren her eyin kayna olan Bir olandan yani Tanrdan kmtr.

Ancak bu sudrda Tanrnn iradesi sz konusu deildir. O, gnein n kayna

olmas gibi her eyin kaynadr ve her ey Ondan kar. Plotinos, varlk

basamaklarn Tanrnn bir bilimi ve tecellisi olarak anlar. Ona gre Tanrnn etkin

olmas, kendi varln dier varlklara yaymas eklinde olur. Tanr, bir neden deil

var olan her eyin kaynadr.18

slm dncesinde sudr teorisini ilk kez ortaya koyan Farab (870-950),

Yunan felsefesinden Aristoteles ve Plotinosun lemin ezellii ve ebedliine dair

dnceleri ile slmn yaratlm lem dncesini uzlatrmaya almtr. Onun

burada esas ald temel ilke, bilme ile yaratmann birbirine eit olmasdr. Zira ona

gre ztyla lim, hayrn ve dzenin balangc olmas ynyle zorunlu olan

Tanrdan lk akl olan varlk sudr etmi, onun kendini ve Biri, yani Tanry

akletmesiyle de bu sistemde okluk balamtr.19 lk mevcuttan ikincisinin varl

sudr eder. Bu, bir ynden kendi ztn, bir ynden de lk varl akleder. Bunun da

ilk mevcudu akletmesiyle ondan bir nc mevcut meydana gelir. Onun kendine

zg ztyla cevherlenmi olmasndan dolay ise sabit yldzlar kresi var olur. Bu

mekanizma sonunda onuncu akldan ay kresinin varl ve son olarak da on birinciakl sudr eder. Vcudunu oluturmak iin herhangi bir madde ve mahalle ihtiya

duymayan eyler bu noktada son bulur. Bunlar maddeden bamszdrlar. zleri

itibariyle de hem akl, hem de mkldrler.20

Varolu hususunda bn Sin (980-1037), konuyu Farabyi izleyerek sudr

teorisi ile aklamtr. O, var olan her eyin Tanrnn kendi varlna ait bilgisi

dolaysyla var olduu dncesini benimser. Ona gre Tanrnn bilgisinden

meydana gelen bu olu, ne Tanrnn kendi bilgi, irade ve rzas dnda tabi ve

18 Plotinus, The Enneads, (translated by: Stephen MacKenna), Penguin Boks, England 1991, s. 361-363, 387-390, 425-436; Plotinus, Enneadlar (Semeler), (trc. Zeki zcan), Asa Kitabevi, Bursa1996, s. 21-42; Aster, Ernst von, a.g.e., s. 290-296.

19 Szen, Kemal, Farabde Varlk-Akl likisi, SD lahiyat Fakltesi Dergisi, S. VI, Isparta1999, s. 104.

20

Farab,Kitbu rai ehlil-mednetil-fzla, Drul-Merk, Beyrut 1986, s. 61-62; Szen, Kemal,a.g.m., s. 103.


15/145

6

zorunlu bir yolladr ne de insanda olduu gibi bir gayeye yneliktir. Bu olu sadece

Tanrnn kendi hakkndaki bilgisinin gerektirdii ekildedir.21

slm dnr bn Rd (1126-1198), drt eit yaratl teorisinden

bahsetmektedir. Bunlardan biri kumun teorisidir. bn Rd, bu teoriyi

benimseyenlerin, eyann birbirinden ktn ve her eyin her eyde olduunu

savunduklarn belirtir. Ona gre, bu dncede olanlar lk Faile yalnzca eyay

birbirinden karmada ihtiya duyulacan sylerler. bn Rd, bu grte lk Failin

bir muharrikten baka bir ey olmadn belirtir.22 Dnr, bu gr

benimseyenlerin kimler olduundan bahsetmez. Fakat bilindii zere bu teori, slm

dnrlerinden Nazzm (. 835-45?) tarafndan ortaya konulmutur. Nazzmn

yaratl modelinin temelini oluturan bu teori, lemin ve trlerin z ve balang

ekli olarak da lk Varlkn kendinden sonra meydana gelecek olan btn varlk

trleri ile nesilleri, bilkuvve olarak kendinde bulundurmay ifade eder. Nazzma

gre yaratl, btn canl ve cansz varlk trlerini kendinde bilkuvve olarak

gizleyen Tanrnn dorudan doruya bir ilk varlkn zn, yani ekirdek varl bir

anda var etmesidir. Bu teoriye gre yaratl, bir anda vuku bulmu ve bitmitir.

Meydana gelen ekirdek varlk, canl ana trlerin biimsel yaplarnn temel

maddesidir.23 bn Rdn yaratlla ilgili dncelerinde ve eletirilerinde bu

teoriye yer verdiine rastlayamadk.

bn Rdn yaratla dair belirtmi olduu dier bir teori de yoktan

yaratma teorisidir. Dnrmz, bu gr benimseyenleri ihtira ve ibdaclar

olarak nitelendirir. O, bu gr genel olarak Mslman ve Hristiyan kelmclarn

benimsediini zikreder. Ona gre bu grup, Failin, mevcudu genel olarak yarattn

(ibda) ve var ettiini (ihtira) sylerler. bn Rdn ifadeleriyle bunlara gre,

Failin, yaratma fiilini gerekletirmesi iin madde art deildir. Zira O, btnn

Yaratcsdr (muhteri). bn Rd, bu gruptan birinin deien varlklarla ilgili olarak

imknn sadece failde bulunduuna inandn nakleder.24 Kelm ilminde, Tanrnn

21 Durusoy, Ali,bn Sina Felsefesinde nsan ve lemdeki Yeri, FAV Yay., stanbul 1993, s. 74.22 bn Rd, Tefsru ma badet-taba, cz: III, (nr. Maurice Bouyges), Beyrut 1948, s. 1497.23 Bayrakdar, Mehmet,slamda Evrimci Yaratl Teorisi, Kitabiyat Yay., Ankara 2001, s. 37; geni

bilgi iin ayrca bk. Wolfson, H. Austryn,Kelm Felsefeleri, (trc. Kasm Turhan), Kitabevi Yay.,stanbul 2001, s. 379-395.

24 bn Rd, a.g.e., cz: III, s. 1498.


16/145

7

kadm, Onun dndaki varlklarn ise hdis olmas noktasndan hareketle lemin

nesnesinin yokluk olduu hkmne varlmtr. Hdis olmann anlam, sonradan

olmaktr. Bu dnceye gre, hdis olan eylerin tamam yok iken sonradan var olma

hkmne baldr. Yaratln manas ise bir eyin yokluktan varla yava yava

deil de bir anda karlmasdr..25 Kelm ilminde yoktan yaratma

temellendirilirken atom, yer kaplama ve boluk kavramlarndan yola klarak yokluk

kavramna ulalmtr. Kelm bilginleri, grnr dnyadan akn leme, atom ve

boluk kavramlaryla geerler. Zira onlara gre, atomlar yer kaplarlar ve yer

kaplama, boluktur; boluk ise yokluktur. Bu durumda atomun kaplad bo mekn,

yokluk olur. Buna gre atomun yokluktan bamsz olmas mmkn olmadndan o,

daima bo mekna ihtiya duyar. Atomun muhta olduu bo mekn olan yokluk iseatomdan ncedir. O halde eyann ilk maddesi olan atomlar yoktan meydana

gelmitir. Bunun sonucu olarak lem de yokluktan var olmutur.26

Dnrmz belirtilen grlerin dnda zikrettii iki grn orta gr

olduunu belirtir. O, bu orta dncede olanlarn ortak grlerine gre oluun

cevherdeki bir deime olduunu belirtir. Bu gre gre oluun yokluktan meydana

gelmesi imknszdr. Bundan dolay oluun bir mevzuda gereklemesi gerekir ve

oluan ey ancak cins olarak kendi sretinde olan eyden oluabilir. Filozofumuz

belirtilen gr savunanlar iki ksma ayrmaktadr.27

bn Rd, orta gr savunanlarn ilk ksmna girenlerin, Failin, sreti

yarattn ve onu heylda ibda ve ispat ettiini ileri srdklerini belirtir.

Dnrmz bu grubu da kendi iinde iki ksma ayrr. O, birinci ksmda olanlarn,

Failin Vhibus-Suver (sretleri veren) olduunu ve Onun hibir ekilde heylda

bulunmadn savunduklarn belirtir. Ona gre bn Sin, bu gr

benimseyenlerdendir. kinci ksma girenler ise sretleri yaratan Failin iki durumda

bulunabileceini belirtirler. O, ya heyldan ayr olarak ya da heylda bulunur.

Onlara gre heylda bulunan fail, ate meydana getiren ate gibidir. Heyldan ayr

olan Fail ise, kendisi gibi bir tohum veya hayvan olmakszn bitki ve hayvanlar

25 Ycedoru, Tevfik, a.g.e., s. 51.26 Aydn, Hseyin,lim, Felsefe ve Din Asndan Yaratl ve Gayelilik, DB Yay., Ankara 2002, s.

72-73.27 bn Rd, a.g.e., cz: III, s. 1498.


17/145

8

meydana getiren Faildir. bn Rde gre Farab, bu grupta dnlebilir.28 bn

Rdn zikretmi olduu bu dnce, Farab ve bn Sin tarafndan benimsenen

sudr teorisidir. Bu teoride Birden ancak bir kar. ilkesine dayanlarak

varlklarn Tanrdan tama yoluyla meydana geldii gr benimsenir.

Orta gr savunanlar iinde ikinci ksmda bulunanlar iin bn Rd,

Aristotelesin grlerine yer verir. Dnr bu gr, elikiden en uzak, varla

en uygun ve pheleri en fazla gideren gr olarak kabul eder.29 bn Rd, bu

gre gre Failin, madde ve sretten mrekkep varl meydana getirdiini belirtir.

Ona gre bu meydana getiri, maddeyi hareket ettirerek, onda bulunan kuvvenin

sret zere fiile kmas iin maddeyi deitirmekle olur. bn Rd, bu gr

Empedoklesin failin yalnzca ayr ayr nesneleri toplama ve dzenleme iini yapt

grne benzetir. Ancak o, Aristotelesin dncesindeki Failin farkl iki eyi

birletiren deil, kuvve halde bulunan fiil haline karan olduunu ifade eder.

Dnrmz bu iki gr arasndaki benzerlii, Aristotelesin grnde de Failin,

iki eyi birletiren olmas eklinde alglanmasna balar. bn Rde gre

Aristotelesin grnde, mrekkep varlkta heyl ve sret olarak iki ey mevcuttur.

O, bunu kuvve halinde bulunann fiil haline dnmesi ynnden, yaratmaya (ihtira)

benzetir. Ona gre, bunu yaratmadan ayran ey ise, sretin sret olmayandan

getirilmemesidir.30

bn Rdn yaratla ilikin olarak zikretmi olduu grler ierisinde

Aristotelesin grne daha yakn olduu grlmektedir. O, grleri iinde kumun

teorisinden bahsetmez. Ancak eletirilerini yokluktan yaratmay benimseyenler ve

sudr dncesine sahip olanlara yneltir.

Zikredilen yaratl teorileri yannda pozitif ilimlerin de ileri srd yaratl

teorileri mevcuttur. Bunlardan en ok zerinde durulan ikisi Duraan Evren teorisi

ve Byk Patlama (Big Bang) teorisidir. Duraan Evren teorisine gre lem,

ezelden beri mevcuttur. lem ezelden beri genilemektedir ve zamann her annda

vardr. Genileme sebebiyle galaksi kmeleri arasndaki boluk arttka bu boluklar

doldurmak iin yeni galaksiler olumaktadr. Buna gre uzak gemite de bugnde

28 a.mlf., a.g.e., cz: III, s. 1498-1499.29 bn Rd, a.g.e., cz: III, s. 1497.30 a.mlf., a.g.e., cz: III, s. 1499.


18/145

9

de lemde yeni galaksilerin olumas sz konusudur. Bu teori nceleri olduka fazla

taraftar bulmuken Byk Patlama teorisinin ortaya atlmasyla birlikte ilgi

ekiciliini kaybetmitir.31

Duraan Evren teorisinin karsnda kabul gren Byk Patlama teorisi, bir

bakma yaratl teorisidir. Zira bu teoriye gre, lem yaratlmtr. Byk

Patlamadan (Big Bang) nce hibir ey yoktu. Ondan nceki zamanda ne olduu da

bilinemez; nk zaman Byk Patlama ile yaratlmtr. Maddenin yaratlmaya

balad an, zamann da yaratlmaya balad andr. Bu yokluk, zamanszlk,

meknszlk ve uzayszlk leminde nasl olduu bilinmeyen bir ekilde birdenbire

ok byk bir patlama olmu ve ok byk bir hzla her tarafa dalan takn

maddeden de yldzlar, gneler, dnyalar yaratlmtr. Madde de zamanla birlikte

drt boyutlu meknda uzay-zaman an oluturarak hzla genilemi ve bymtr.

Zaman ierisinde souyarak da imdiki durumunu almtr.32 Dolaysyla bu teoriye

gre lem, zaman, mekn tamamen sonradan yaratlmtr.

Grld zere yaratl meselesine ilikin olarak zaman ierisinde eitli

teoriler ne srlmtr. Bu teorilerin bazs kaynan din referanslardan alrken

bazs da pozitif ilimlerden almtr. slm dnr bn Rd ise, yaratla ilikin

dncelerinde genel olarak Aristotelesin etkisinde kalmtr. Yaratl meselesi

Tehftlerde de zerinde nemle durulan bir konu olmutur. Dolaysyla

dnrmz yaratla dair dncelerine zellikle Tehftt-tehftadl eserinde

yer vermitir. Zira bu eser, filozofun Aristotelesin eserlerine yapm olduu erhler

dnda kaleme ald bir eser nitelii tadndan, onun konuya ilikin dnceleri

bu eserde daha salkl bir biimde analiz edilebilmektedir.

31 Tuna, Takn, Uzayn Srlar, Boazii Yay., stanbul 1994, s. 121-122; Ycedoru, Tevfik, a.g.e.,s. 84.

32 a.mlf., a.g.e., s. 124.


19/145

10

BRNC BLM

BN RDN YARATILI MESELES EREVESNDE

KULLANDII KAVRAMLAR


20/145

11

bn Rdn Yaratl Meselesi erevesinde Kulland Kavramlar

Yaratl meselesine dair dnceler ortaya konulurken birtakm kavramlara

yer verilmitir. bn Rd de konuyu ele alrken bu kavramlardan bir ksmn

kullanmtr. Burada onun olu meselesini aklarken kullanm olduu kavramlardan

nemli olduklarn dndklerimize yer verdik. Bu kavramlarn ele al

sralamasnda da onlarn ierdikleri anlamlar dorultusunda yokluktan varla geli

erevesinde bir sralama yapmay tercih ettik.

1. Adem (Yokluk)

ngilizcede non-being, Franszcada nant ve Almancada nicht

kelimeleriyle ifade edilen adem kavram33, varln zdd olan yokluk, hilik

anlamlarna gelmektedir. Bu kavram, bir eyin yokluunu, yoksunluunu ve

kaybolup gitmesini ifade eder.34 Adem hi, leys, mevcut olmayan eydir. Adem,

varla gelmenin bir sebebi de deildir.35

Antik a Yunan felsefesinde zellikle oluu aklama abalar ile balayan

varlk-yokluk tartmasnda Parmenides (M.. 540?-450?), yokluktan hibir ey

meydana gelemeyecei dncesiyle ona bir varlk tanmaz. O, varl ebed ve ezel

kabul ederken Herakleitos (M.. 540?-460?), varlk ve yokluun srekli olarak

birbirinin arkasndan geldiini belirtir.36 Demokritos (M.. 460?-370?) ise yoklua

bir varlk atfederek bo uzay yokluk olarak deerlendirir.37 Bunlara karlk Platon,

ne varl ne de yokluu mutlak ve mcerred kabul eder. Ona gre sadece izafi varlk

ve yokluk mmkndr.38 Yoklua yokluk olmas bakmndan bir varlk veren

Platona gre yokluk, varln zdd deildir, sadece varlktan bakadr ve btn

cinslerde yokluun bir varl mevcuttur.39 Yokluk konusunda kendinden ncekileri

33 ank, Mustafa Namk,Byk Felsefe Lgat, nant md., C. II, s. 500.34 bn Manzur,Lisnul-Arab, adem md., C. XII, s. 392-393; bn Faris, Mucmelul--Luga, adem

md., C. III, s. 652; bn Faris, Mucemu Makysul-Luga, adem md., C. IV, s. 248; el-Cevher,smail b. Hammd, es-Shhu Tcul-Lugat ve Shahul-Arabiyye, adem md., cz: V, s. 1982-1983.

35 Fenn, smail,Lgatei Felsefe, nant md., Matbaai mire, stanbul 1341(h.), s. 451.36 Weber, Alfred, a.g.e., s.17, 22; Yavuz, Y. evki, Adem,DA, C. I, s. 356.37 Aster, Ernst von, a.g.e., s. 80-81.38 Karla, Bekir, Vcd,A, C. XIII, s. 323.39 Platon, Sofist, (trc. Cenap Karakaya), Sosyal Yay., stanbul 2000, s. 99-115.


21/145

12

eletiren Aristotelese gre ise varlk ve yokluk iki zt olmakla birlikte, kendilerine

zt olmayan bir eye ihtiya duyarlar ki, bu ey maddedir. Maddede gerekleen

formu karlarken yokluk, formdan yoksun olmaktr.40 Kendisi o zellie sahip

olmak iin yaplmam olsa bile, bir varlk, sahip olmann tabi olduu zelliklerden

birine sahip deilse burada yokluk vardr. rnein, bitkinin gzleri olmamas gibi.

ayet bir varlk tabi olarak sahip olmas gereken bir vasfa sahip deilse burada

yokluk sz konusudur. nsann kr olmas bu trdendir. Ayrca ona gre yoklukta

farkl dereceler mevcuttur. ki gzn grmemesi ile bir gzn grmemesinin ayn

olmamas buna rnektir.41 Filozofa gre, mutlak anlamda olmayandan yani mutlak

yokluktan bir ey olumaz.42

slm dncesinde yokluk (adem) problemi zerinde ilk olarak duran

Mutezile, varlk ve mahiyeti birbirinden ayrarak varln bir araz nitelii tadn,

yokluun da bir zt bulunduunu ve sabit ve ey olmas dolaysyla da zihnin

dnda bir varlnn sz konusu olduunu kabul eder.43 Earler ise Mutezilenin

aksine varl cevher olarak kabul ederek yoklua gereklik tanmann doru

olmad grndedirler.44

slm filozofu Kind(. 873?), yokluu hibir ey deildir eklinde tarif

eder.45 Farab ise mutlak olan yokluk ve bir varla izafetle var olan yokluk olmak

zere iki tr yokluk anlayna sahiptir. Ona gre, mutlak yokluk hibir ekilde zt

olmayan yokluktur. kinci tr yokluk ise bir eyin iinde bulunduu konudan

yoksun olmasdr ki bu, bir varla izafetle var olan yokluktur ve madde veya konu

gibi bir dayanak ile varlk kazanr.46 Yokluk konusunu Farabden daha geni olarak

inceleyen bn Sin, yokluu tabi varlklarn var olmadan nceki durumlar olarak ele

40

Kaya, Mahmut, slam Kaynaklar Inda Aristoteles ve Felsefesi, Ekin Yay., stanbul 1983, s.135.41 Aristoteles, a.g.e., V. kitap, 1022b, 1023a, s. 278-279; Kyel, Mbahat Trker, Aristoteles ve

Farabnin Varlk ve Dnce retileri, ADTCF Yay., Ankara 1959, s. 21.42 Aristoteles,Fizik, (trc. Saffet Babr), YKY, stanbul 2001, I, 191b, s. 45.43 en-Near, Ali Sami, slmda Felsefi Dncenin Douu, C. II, (trc. Osman Tun), nsan

Yaynlar, stanbul 1999, s. 244-246; Koar, Musa, Mtrdde Tanr-lem likisi, tkenNeriyat, stanbul 2004, s. 43; Grgn, Necip, e-eceretl-lhiyye ve ehrezrnin Felsefesi,Elif Yay., stanbul 2004, s. 73.

44 Grgn, Necip, a.g.e., s. 73.45 Kind,Kitb fil-felsefetil-l (lk Felsefe zerine), (trc. Mahmut Kaya), Kind, Felsef Risaleler

iinde, z Yaynclk, stanbul 1994, s. 155.46 Kyel, Mbahat Trker, a.g.e., s. 95-96.


22/145

13

almakla beraber, varla dair temel ilkeler olan madde ve sretle birlikte onu da bir

ilke kabul eder. Ona gre varlk, var olabilmek iin bir yoklua dayanmaldr. nk

yokluk, arazdr ve yokluun ortadan kalkmasyla varlk meydana gelir. Yokluk,

mutlak bir varla veya mutlak bir yoklua sahip deildir. Bilakis o, varlkta

bilkuvve olan eyin ortadan kalkmasdr.47 Yokluun bilinmesini varla balayan

bn Sin,48 onun ztlara yklenemeyeceini belirtir. Filozofa gre, tek bana yokluk

bazen maddede olur; maddede baka bir ztn yokluunu gerektiren yahut bir

yoklukla beraber olan bir zta elik eder.49

Gazzal (. 1111)ye gre yokluk, bir ey deildir. nk yokluk, araz ve

sretlere rz olmas bakmndan dnlebilir. Onun failden kmas, meydana gelen

eyin failinin kudretine izafe edilmesidir.50 Yokluu fiil olarak kabul eden

Gazzal, 51 Tanrdan baka her eyin, zt ynnden srf yokluk olduu ve bu

bakmdan yokluun da zulmet nitelii tad dncesindedir.52

Yokluk meselesinde genel olarak Aristotelesin takipisi olan bn Rd, yok

olma (fen) ve yokluk (adem) kelimelerini eanlaml iki szck kabul eder. Ona

gre yokluk, yokluun sebebi olamayacandan onun sebebi Tanrdr.53

Dnrmze gre mutlak yokluktan bahsetmemiz mmkn deildir, fakat

herhangi bir varln yokluundan sz edilebilir.54 Kuvve ademdir;55 fakat varla

dnmeksizin yoklukta imkn hali bulunmaz. Bu sebeple de sonradan var olan her

47 bn Sin, en-Nect, cz: I, (nr. Abdurrrahman Umeyra), Drul-Cl, Beyrut 1992, s. 125; Yavuz,Y. evki, a.g.m., s. 357.

48 a.mlf., e-ifa,lhiyyat I, (nr. G. C. Anawati Said Zyed), Kahire 1960, s. 36.49 a.mlf., e-ifa,lhiyyat II, (nr. M. Yusuf Musa Sleyman Dnya Said Zyed), Kahire 1960,

s. 305; Trke trc., Kitbu-if, Metafizik II, (trc. Ekrem Demirli mer Trker), Litera Yay.,stanbul 2005, s. 50-51.50 Gazzal, Tehftl-felsife, Drul-Merk, Beyrut 1990, s. 87; Trke trc., Filozoflarn

Tutarszl (Tehft el-felsife), (trc. Bekir Sadak), Ahsen Yay., stanbul 2002, s. 63-64.51 a.mlf., a.g.e., s. 86; Trke trc., s. 62.52 a.mlf., Miktl-envr, (erh ve nr. Abdulaziz zzeddn es-Seyrevn), leml-Ktb, Beyrut

1986, s. 137-138; Trke trc., Miktl-envr (Nurlar Feneri), (trc. Sleyman Ate), BedirYaynevi, stanbul 1994, s. 29-30.

53 bn Rd, Tehftt-tehft, cz. I, (nr. Sleyman Dnya), Drul-Maarif, Kahire 1968, s. 236;Trke trc., Tutarszln Tutarszl, (trc. Kemal Ik Mehmet Da), O.M.. Yay., Samsun1986, s. 73.

54 a.mlf., Tefsru ma badet-taba, cz: II, (nr. Maurice Bouyges), Beyrut 1942, s. 801.55 a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 1180.


23/145

14

eyden nce gelen bir yokluun bulunmas zorunludur.56 Bir ey varla geldii

zaman onda yokluk ortadan kalkar, bozulu (fesad) hlinde ise yokluk meydana

gelir.57 Mmkn, var olmaya ya da var olmamaya elverili durumda bulunan yok

(leys) eklinde tanmlayan bn Rd, birbirini takip etmesi bakmndan yokluu

varln kart olarak grr ve yokluun oluma ve deime ile nitelendirilememesi

sebebiyle yokluun varla ve varln da yoklua dnemeyeceini ifade eder. Bu

nedenle de bunlar kabul eden nc bir eyin bulunmasn gerekli grr ki, bu ey

Aristoteleste olduu gibi imkndr.58 Filozofumuza gre yokluun gereklemesi

failin fiiline baldr, fakat bu fiil yoklua ilinti bakmndan ve ikinci derecede

iliir.59 Varlk-yokluk nceliinde ise o, fiil asndan, yokluu kuvve, varl da fiil

kabul etmesi nedeniyle fiilin kendisinde ilendii nesneden nce gelmesinin zorunluolmas dolaysyla fiilin yani varln kuvveden, bir baka ifadeyle yokluktan nce

olduu grndedir.60

Yokluun (adem) birden fazla eidi bulunduu grnde olan bn Rd,

onun eitlerinin saysnn, deiik isimlerin ona dellet ettii manalarn eitlerinin

says kadar olduunu aklar.61 O, Aristotelesin Kategoriler adl eserinde

zikredildiini belirttii yokluk trn kabul ederken, bunun yansra yokluk

eitlerinin mevcudiyetini de belirtir. Buna gre tr yokluk unlardr:

1. Bir eyde bulunmas gereken bir zelliin, olmas gereken zamann yan

sra daha sonraki bir anda varolma imkn olmakszn bulunmamasdr.

nsan iin krlk bu trdendir.

2. Bir eyde gelecekte varl mmkn olan eyin o anda bulunmamasdr.

Fakirlik ve yoksulluk gibi.

56 a.mlf., Tehftt-tehft, cz. I, s. 155; Trke trc., s. 41; ayn mlf., Telhsu ma badet-taba,(takdim: Osman Emin), irket Mektebet ve Matbaat Mustafa el-Bbul-Haleb, Kahire 1958, s.113; Trke trc.,Metafizik erhi, (trc. Muhittin Macit), Litera Yaynclk, stanbul 2004, s. 99.

57 a.mlf., Tehftt-tehft, cz. I, s. 251, 367; :Trke trc., s. 79, 119.58 a.mlf., a.g.e., cz. I, s. 195-196; :Trke trc., s. 57.59 a.mlf., a.g.e., cz. I, s. 247; :Trke trc., s. 77.60 a.mlf., Tefsru ma badet-taba, cz: II, s. 1179-1180; Adgzel, Nuri; bn Rdn Varlk

Felsefesi, (Yaynlanmam Doktora Tezi), A.. Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1996, s. 109.61 bn Rd, a.g.e., cz: II, s. 647.


24/145

15

3. Bir eyin var olmas gerektii normal bir tarzda bulunmamasdr. Gzdeki

alk gibi.62

Dnrn yukarda belirtilenler dnda bahsettii dier yokluk trleri ise

unlardr:

1. Varlkta mutlak olarak bulunmas sz konusu olan eylerin bulunmamas.

Tanrda lm ve bozulma niteliklerinin bulunmamas gibi.

2. Bir eyde, cinsinde bulunan zelliin bulunmamas. nsan ve kedi birer

canl varlktr. nsan dnen bir varlk olmasna ramen, kedinin dnen

bir varlk olmamas buna rnektir.

3. Bir eyde, trnde bulunan zelliin bulunmamas. Kadn iin, Erkek

deildir. sznde olduu gibi.

4. Bir eyin baka bir zamanda bulunmas sz konusu olan bir zelliinin u

anda bulunmamas. ocuk iin, kil deildir. sznde olduu gibi.63

bn Rd, belirtmi olduu yokluk manalarna gerek olmayan eylerin

tahayyln de ekler. Ta iin, Dnmez ve grmez deildir. sz bu

nevidendir.64

Dnr, yukarda belirtilenlerin dnda baka yokluk trlerinden debahsetmektedir.65 bn Rdn yokluk ile ilgili grlerini dier baz dnrlerle

karlatrdmzda dnrmzn aksine bn Arab (1165-1240)nin mutlak

yokluku kabul ettiini gryoruz. bn Arabye gre varl, kendi hakikati sebebiyle

kendisi iin kabul etmeyen eye mutlak yokluk denir. Mutlak yokluk, imknszn

karldr. nk o, ezel ve ebed olarak varl kabul etmedii gibi, varlk da onu

kabul etmez. Mutlak imkn ise yokluu ezel ve ebed olarak kabul eder. Mmkn

varlklar iin yokluk, ezel bir sfattr.

66

Konunun Osmanl Trk dncesinde de tartldn gryoruz. rnein,

Osmanl dnemi dnrlerinden bn Kemal (. 1534)e gre yokluun anlam,

62 bn Rd, Telhsu ma badet-taba, s. 23-24; Trke trc., s. 22.63 a.mlf., a.g.e., s. 23-24; Trke trc., s. 22.64 a.mlf., a.g.e., s. 112; Trke trc., s. 99.65 bk. a.mlf., Tefsru ma badet-taba, cz: I, (nr. Maurice Bouyges), Beyrut 1938, s. 116, 126, 453,

cz: II, s. 644-649, 1113-1116, 1310, 1311, 1316.66

Keklik, Nihat, bnl-Arabinin Eserleri ve Kaynaklar in Misdak Olarak el-Futht el-Mekkiyye, Kltr Bakanl Yay., Ankara 1990, s. 382-384.


25/145

16

varl selbetmedir. Varlk ve yokluk zorunlu olarak ayn zamanda bir arada

bulunamaz. kisinden biri tam illete yaklanca, dieri bu zamanda bulunmaz,

dolaysyla baka bir zamanda olur.67

2. Zaman

Yunancada khronos, ngilizcede time, Franszcada temps,

Almancada zeit kelimeleriyle ifade edilen zaman, szlkte gemi ve gelecek

cihetinden dairesel hareket iin miktar,68 nceki bir olaydan sonraki bir olaya

kadar olan devr, mddet, mevsim gibi anlamlara gelmektedir. O, imdiyi gemi

yapan daimi bir deimedir.69 Felsefe terminolojisinde ise zaman, vakit kelimesi iin

oka kullanlmaktadr.70

bn Rdn, dncelerinden en ok etkilenmi olduu antik a Yunan

filozofu Aristoteles (. M.. 322)e gre zaman ve hareket arasnda bir ba

mevcuttur. Ona gre zaman, ancak hareket sayesinde var olup, deimenin

lsdr. O, zamann yalnzca bilkuvve hlinde ezel olabileceini kabul eder.

nk Aristotelese gre, fiil hlinde olan ezel olamaz.71 Aristotelesin zamann

mahiyeti konusundaki grleri yeterince ak deildir. nk ona gre bu konu

tartmaldr. Hatta o, zamann btn olarak varolmad sonucuna ulalabileceini

syler. Zira ona gre, gemi denilen zaman diliminin varlndan ve var olup

gemesinden sz edilemeyecei iin gemi yoktur. Gelecek denilen zaman

kesiti ise henz varlk alannda olmad iin onun oluumundan sz edilemez. Buna

gre var olmayan eylerden bileik olan ey de var olamaz.72 Dier taraftan an da

zamann bir paras deildir. Zira an, gemi ile gelecek arasnda bir snrdr. Ve

anlar birbirini takip ederler; ancak buna ramen bir an, bir dierinin ayn

67 Szen, Kemal,bn Kemalde Metafizik, Faklte Kitabevi, Isparta 2001, s. 170-171.68 ank, Mustafa Namk, a.g.e., temps md., C. III, s. 312-313.69 Fenn, smail, a.g.e., temps md., s. 803.70 Boer, T. J., Zaman,DA, C. XIII, s. 460.71 Weber, Alfred, a.g.e.,s. 77-78.72

Szen, Kemal, Ebul-Berekt el-Badadnin Zaman Teorisi, Dini Aratrmalar, C. IV, S. X,Yl: 2001, Ankara 2001, s. 167.


26/145

17

deildir.73 An blnmez, sonsuz, devaml ve deimezdir. Aristotelese gre

anda skn ve hareket bulunmaz.74 Aristotelesin bu grlerine dayanarak onun,

zaman atomculuunu kabul ettiini savunanlar bulunmaktadr.75 Filozofun zamanla

ilgili grlerinde deinilmesi gereken nemli bir husus da onun, zaman

tasavvurundan bahsetmenin zihn deimeye bal olduunu, aksi takdirde byle bir

tasavvurdan sz etmenin zorluunu vurgulam olmasdr.76

Gemi, gelecek ve u an konusu, Einstein (1879-1955)n izafiyet

nazariyesinde de yerini alr. Bu teoriye gre hzlar k hzna kt zaman izafiyet,

zorunlu olarak kendini gstermektedir. Burada hareket halinde bulunana, farkl

gzlemcilerin deerlendirdikleri bir olayn sresi her bir gzlemciye gre deien bir

nicelik olmaktadr. Zamandaki rlatiflie farkl bir adan bakarsak, uzayn iinden

belirlenen iki farkl noktadan fizik zaman ayn anda mazi ve hl olmaktadr. Uzayda

farkl uzaklklardaki gezegenlerden yeryznn grldn varsayarsak bize gre

mazi olan bir olay, yeryzne milyarlarca yl sonra ulaabilecek bir yldzdaki varlk

iin gelecek olabilmektedir. Buradan hareketle bize gre mazi olan zamanlarn

tamam, sonsuzda hldir. zetle bu nazariyeye gre sonsuzda btn zamanlar hldir.

Gemi ve gelecek ise ayn noktada yer alr. Bylece izafiyette sonsuzdan da sz

edilemez. Zira gemi, gelecek btn zamanlar hldir.77

slm dnrleri lemin yaratlmas meselesini ele alrken zaman problemine

de yer vermilerdir. rnein Kind, Aristotelesin gr dorultusunda zaman,

lemin varolu sreci olarak tanmlamaktadr. Zira ona gre zaman, cisim ve

hareketten bamsz deildir. nk zaman, hareketin saysnn oluturduu bir

sretir. Sonuta, hareket varsa zaman; hareket de cismin hareketiyle varolduu

iin, cisim varsa hareket vardr. Zaman zorunlu olarak hareket ve cisimden nce

deildir. Buna gre zaman, hareket ve cismin hibiri dierinden nce deildir.

73 Aristoteles, a.g.e., IV, 218a-b, s. 183-189; Aristoteles Augustinus Heidegger, Zaman Kavram,(trc. Saffet Babr) iinde, mge Kitabevi, Ankara 1996, s. 11-39; Kaya, Mahmut, a.g.e., s. 139-140; ayr. bk. Copleston, Frederick, Felsefe Tarihi, C. I, (trc. Aziz Yardml), dea Yay., stanbul1997, s. 59.

74 Aristoteles, a.g.e., VI, 239b, s. 293; Bayrakdar, Mehmet, Al-Kind ve bn Snda AtomculuunTenkidi,bn Sn Doumunun Bininci Yl Armaan, TTK Yaynevi, Ankara 1984, s. 473.

75 Bayrakdar, Mehmet, a.g.m., s. 473.76 Szen, Kemal, a.g.m., s. 168.77

Yakt, smail, Rlatif Zaman ve Zamanszlk, Bilim ve Tasavvuf, Yl: V, C. IV, S. XXXVIII,ubat 1987, stanbul 1987, s.7-8.


27/145

18

Bylelikle zaman, cismin var olu sreci olmaktadr.78 An, Aristotelesde olduu

gibi gemi ve gelecein ortak snr, gemiin sonu, gelecein

balangcdr.79Zamann gemi ve gelecekte bilfiil sonsuz olamayaca Kind

tarafndan kabul edilen grtr. Ayrca o, zaman kesintisiz bir nicelik olarak kabul

eder.80 Bu takdirde zaman gemiten gelecee doru devam eden faraz anlar

olarak tanmlanabilecek bir mefhum81 olmaktadr.

Tabiat filozoflardan Ebu Bekr Zekeriya er-Rz (. 925?), ll ve gn

hareketinden doan bir zaman ile gkten ve hatta evrensel ruhtan bamsz ve

evrensel ruhun zerinde bir kinat dzenine dair, lye gelmez bir zaman arasnda

ayrm yapmaktadr.82 Birincisi cz zamandr ki bu, felein hareketiyle meydana

gelir. Dieri ise mutlak zamandr. Rz, buna dehr veya mddet ismini verir.83

Farab de zaman hareket ile bantl olarak ele alarak harekete tbi ve rz

olan eye zaman adn verir. Ona gre, zamann en kk paras andr. Zira

Farab, zamann hareket ve cisim gibi blnebileceini kabul eder.84

bn Sin dncesinde ise zaman, nce ve sonra cihetinden hareketin

miktardr. bn Sinnn, zaman problemini ele alrken kulland bir kavram olan

dehr (sre) ise nefse btn zamanlarda varlk izafe etmekten anlalan

manadr.85 Dnrn dier bir tarifinde ise dehr (sonsuzluk), zamanda deil de

zamanla beraber olann, bir ynden zamanla beraber olan zamana nispetidir.

Zamanda olmayann, bir adan zamanda olmayana nispeti ise bn Sin tarafndan

sermed kavramyla ifade edilir. Ona gre dehr, z itibariyle sermedin bir

78 Kind, a.g.e.), s. 15-17.79 a.mlf., a.g.e., s. 20; Kindnin zamana dair grleri iin ayrca bk. ulul, Cevher, Kind

Metafizii, nsan Yay., stanbul 2003, s. 82-85.80 Kind, a.g.e., s. 19.81 Szen, Kemal, a.g.m., s. 169.82 Corbin, Henry,slam Felsefesi Tarihi, (trc. Hseyin Hatemi), letiim Yay., stanbul 1994, s. 255.83 er-Rz, Ebu Bekr Muhammed b. Zekeriya, Resil Felsefiyye, C. I, (tashih: Paulus Kraus),

Cmiatul-Frankfurt, Almanya 1999, s. 241, 277; Bayrakdar, Mehmet, slam Felsefesine Giri,TDV Yay., Ankara 1999, s. 83.

84 Szen, Kemal, a.g.m., s. 169; Zamann blnmesine dair ayrntl bilgi iin bk. Bayrakdar,Mehmet, a.g.m., s. 471-480.

85 Szen, Kemal, a.g.m., s. 170.


28/145

19

parasdr.86 bn Sin, zamann ortaya k sebebini, deien bir eyin deien bir

eye oranna balar. Buna gre deien bir eyin deimeyen bir eye oranndan

dehr manas ortaya karken, zaman ierisinde bulunmamakla birlikte zamandan

zamana da deimemesi dolaysyla kendisi iin ncelik ve sonralktan

bahsedilemeyen, deimeyen bir eyin deimeyen bir eye izafesinden ise sermed

(ezel, soyut zaman) manas ortaya kmaktadr.87 Zaman, ncelii ve sonralnn

deiken olmas sebebiyle srekli bir deiime baldr. Bu ncelii ve sonral

oluturan her parann kendi snrndan ayrlarak bakasyla birlemesi an ile

meydana gelmektedir. nk an (imdi), zaman aral ve anda varsaylan

paralarn snrdr.88

Zaman, genel olarak hareketle balantsndan dolay hareketin ls olarak

tanmlayan Platon, Aristoteles ve Meai filozoflara kar Ebul-Berekt el-Baddi

(1062-1152), zaman her varln var olu sreci olarak niteler.89 Dnr, buna

gre zamann hareketle bantsn kabul etmekle birlikte, zamann hareketin ls

olduu grn ise eletirir. Zira mezkr filozoflarn dncelerinde zaman, hareket

ile dnlrken, Ebul-Berekt, zaman varla ait bir nitelik olarak

dnmektedir.90

Zaman kavram, bn Rdn yaratl dncesinde nemli bir yer tutar. O,

hareketle zaman arasnda zorunlu bir ban bulunduunu kabul ettiinden91 zaman

da hareketle aklamaktadr. Onun dnce sisteminde zaman ve hareket, birbirinden

ayrlmaz bir btn gibidir. O, zaman zihnin bir rn olarak grmekte ve zaman,

zihnin harekete oranla meydana getirdii bir eydir eklinde tarif etmektedir. Ona

gre gerek hareket ve gerekse zaman ortadan kaldrlamaz. stelik zamann varl,

hareketi kabul etmeyen varlklarda imknszdr.92 Zaman, hareketli varlklarla

yahut da bu varlklarn varlnn dnlmesiyle kendisinden bahsedilebilecek bir

86 bn Sin, Uynul-Hikme, Tabiiyytblm, (nr. Hilmi Ziya lken), Resilu bn Sin I iinde,TTK Basmevi, Ankara 1953, s. 24; bn Sn,Risleler, (notlar ve eviri: Alparslan Akgen M.Hayri Krbaolu, Kitbiyt Yay., Ankara 2004, s. 105.

87 Szen, Kemal, a.g.m., s. 171.88 bn Sin, a.g.e., s. 23; bn Sin,Risleler, s. 10489 Szen, Kemal, a.g.m., s. 171.90 a.mlf., a.g.m., s. 163-164.91 bn Rd, Tehftt-tehft, cz: I, s. 154; Trke trc., s. 40.92 bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 154; Trke trc., s. 40.


29/145

20

kavramdr.93 Buradan hareketle bn Rdn, zamann varl iin hareketi zorunlu

grdn syleyebiliriz. Onun, dier bir tarifinde de zaman hareketi len

uzantnn zihinde kavranmas olarak belirtmesi, zaman ve hareket arasnda bir

ilikinin bulunduunu kabul ettiinin baka bir gstergesidir.94 Grld zere bn

Rd, zamann tasavvuru iin hareketin dnlmesini zaruri grerek zamann

tanmnda harekete yer vermekle birlikte, zaman-hareket ilikisinin zorunluluuna

vurgu yapar.95

Dnr, bn Sinnn zamann varln kantlarken izledii yntem

hakknda bilgi verirken, konuya ilikin kiisel dncelerini de ortaya koymaktadr.

Buna gre zamann varln kantlamann zorluuna dikkat ekmekte, dier taraftan

onun ncesizliine vurgu yapmaktadr. Ancak bu sonsuzluk, ona gre bilkuvvedir.96

Filozofumuz, ayrca kelmclarn konuya ilikin grlerine bavurarak meseleyi

aklamaya alr. Zira kelmclara gre Tanr, mevcut lemden nce baka lemler

yaratma gcne sahip olduuna gre bu lemlerin her birinin varlndan nce var

olma sresinin llmesine imkn veren bir uzantnn bulunmas kanlmazdr. Bu

durumda bn Rde gre btn lemleri len bu uzantnn yok olmas ise yokluun

hibir eyi lmemesi nedeniyle mmkn olmadndan bu uzantnn bir nicelik

olmas gerekir. te uzanty len bu nicelie zaman ad verilir. Dnr, belirtilenbu zamann varlk bakmndan, sonradan var olduu dnlen her eyden nce

geldii kansndadr. Ayrca o, zamann varln dnmenin, onun lemdeki

mmkn (olurlu) ve lemden nceki imkn sayesinde olduunu kabul etmektedir.97

Zaman ezel98 yani balangsz99 olarak kabul eden bn Rde gre, bu

ezellik daha nce belirtildii gibi bilkuvvedir. Zamann bu ezelilii kesintisizdir.

nce ve sonra, zamann birer paralarnn isimleridir.100 Dnrmze gre

balangc bir baka zamann sonu olan bir zaman dnmek mmkn deildir.

93 Szen, Kemal, a.g.m., s.170.94 bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 174; Trke trc., s. 49.95 Sarolu, Hseyin,bn Rd Felsefesi, Klasik Yay., stanbul 2003, s. 71.96 bn Rd, Telhsu ma badet-taba, s. 73; Trke trc., s. 73-74.97 a.mlf., Tehftt-tehft, cz: I, s. 168-169; Trke trc., s. 46-47.98 bn Rd, Telhsu ma badet-taba, s. 125-126; Trke trc., s. 111-112.99 es-Sabun, Nureddin, Mtrdiyye Akaidi, (trc. Bekir Topalolu), Diyanet leri Bakanl Yay.,

Ankara 1991, s. 183.100 bn Rd, a.g.e., s. 125-126; Trke trc., s. 111-112.


30/145

21

nk gemi ve gelecek arasnda, gemiin sonu, gelecein balangc olan an

bulunmaktadr. O, an imdi var olan eklinde ifade eder.101 bn Rde gre

an, gemi ve gelecein ortak snr olduu iin zamann yalnzca gemi ve

gelecek olarak iki parasndan sz edilebilir.102 Ann gemi ve gelecek zaman

arasnda ortak snr olmasndan dolay zamann imdiki an veya u an eklinde

bir parasnn varl, sadece bir kabule dayanmaktadr. Bu durumda zamann fiil

hlinde byle bir paras olmad iin zaman, hareket gibi kesintisizdir.103 bn Rd,

zamann kesintisizliini ortaya koymaya alrken ayn zamanda ezeliliini

belirtmekte, dier taraftan da ne gerekten sonradan olutuu ne de kadm olduu

grndedir. Zira gerekten sonradan olan, daha sonra yok olur; kadm olann ise

hibir sebebi bulunmaz.104 Buna gre zaman, bir sebebi olmas dolaysyla sonradanolana, yok olmamas bakmndan ise kadm olana benzemektedir.

Grld zere zaman problemi, lk adan itibaren yaratl meselesi ele

alnrken yer verilen nemli konulardan biri olagelmitir. nk, yaratl meselesi

aklanrken lemin oluumu ile zaman arasndaki iliki srekli n planda

tutulmutur. Bu sebeple de yaratl, bir problem olarak kald srece, zamann da

yaratl balamnda bir problem olarak ele alnmaya devam edecei sylenebilir.

3. Hareket

ngilizcede motion, Franszcada mouvement ve Almancada

bewegung kelimeleriyle ifade edilen hareket,105 bir mevkiin mesafe iinde zaman

ve yardmc bir hza tbi olarak faslasz deitirilmesidir. Dier bir ifadeyle sre

nazar- itibara alnmakszn mesafe iinde deime mevkiidir.106 Sknun zdd107

101 a.mlf., Tehftt-tehft, s. 157-158; Trke trc., s. 41-42.102 a.mlf.,Kitbu semut-tabi, Diratl-Marifil-Osmaniyye, Haydarabad 1365 (h.), s. 46; Kken,

Glnihal, bn Rd ve St. Thomas Aquinas Felsefelerinin Karlatrlmas, Alfa Yay., stanbul1996, s. 138.

103 bn Rd, a.g.e., s. 46; Sarolu, Hseyin, a.g.e., s. 72-73.104 a.mlf.,Faslul-makl, Mektebet l-arkl-slmiyye, Kahire , tarihsiz, s. 13-14; Trke trc.,Fasl-

l-Mekaal, Nevzad Ayasbeyolu,, bn Rdn Felsefesi iinde, TTK Basmevi, Ankara 1955,s.16;Faslul-Makal (Felsefe-Din likisi), (trc. Bekir Karla), aret Yay., stanbul 1992, s. 86-87;ayrca bk. Leaman, Oliver, Ortaa slam Felsefesine Giri, (trc. Turan Ko), Rey Yaynclk,Kayseri 1992, s. 76.

105 ank, Mustafa Namk, a.g.e., mouvement md., C. II, s.471.106 Fenn, smail, a.g.e., mouvement md., s. 442.


31/145

22

olarak kullanlan bu kavram, kelm ve felsefe terminolojisinde, cismin bir mekndan

dier bir mekna geiini veya tabiattaki eitli deimeleri ifade eden bir

terimdir.108 Dier bir tarifte ise hareket, tedrc bir ekilde kuvveden fiile k olarak

ifade edilmektedir.109

lk a filozofu Aristotelesin kozmolojisine dair dncelerinde hareket

problemi nemli bir yer tutar. Ona gre varlk ile hareket ve deime arasnda iliki

balamnda bir zorunluluk sz konusudur. Zira Aristotelese gre hareket ve

deime, varl zorunlu klar. O, her varlk cinsinde bilkuvve ile bilfiil arasnda bir

ayrm grr. Buna gre o, bilkuvve olann bilfiil olma asndan fiiline hareket adn

vermektedir.110 Yani Aristotelese gre hareket, biztihi fiil mevcut olduu zaman

vardr; ne fiilden ncedir, ne de ondan sonradr. Dolaysyla varln fiiline hareket

denilebilmesi iin bilkuvve var olan bu eyin bilfiil sahip olduu fiili iinde,

harekette olmas bakmndan ele alnmas gerekir.111 O, hareketi, eksik,

tamamlanmam bir fiil olarak kabul eder. Zira filozofa gre bunun sebebi, hareketin

fiili olduu eyin tamamlanmam, yani eksik olmasdr. Bu sebepledir ki, hareketin

mahiyetinin kavranmas zordur. nk hareket yoksunluk, kuvve veya salt fiil

kategorilerinden birine dahil edilemez.112 Aristotelese gre hareket sreklidir ve

srekli olan da sonsuzca blnebilir.113 Bu srekliliinden dolay kalcdr vesonsuzdur.114 Ayrca boluk, mekn ve zamandan bamsz bir hareket tasavvur

edilemez.115 Hareket ile btn deiim trlerini kasteden Aristoteles, dier taraftan

hareketi, olaslklarn gerekletirilmesi olarak deerlendirir. Bu balamda onun drt

tr hareketten bahsettiini grmek mmkndr. Bu hareketler ise unlardr: Nicelik

hareketi, nitelik hareketi, cisimsel hareket (oluma ve yok olma) ve mekn hareketi.

107 bn Faris,Mucmelul-Luga, hareket md., C. I, s. 277.108 Durusoy, Ali, Hareket,DA C. XVI, , s. 120.109 Crcn, Seyyid erif,Kitbut-tarift, hareket md., Mektebetl-Lbnan, Beyrut 1985, s. 117.110 Aristoteles, Metafizik, XI. kitap, 1065b, s. 467; Aristotle, Metaphysics, XI. Kitap, 1065b,

(translator: W. D. Ross), The Complete Works of Aristotle, Princeton University Press, Edited by:Jonathan Barnes, New Jersey 1995 iinde, s. 1683; a. mlf.,Fizik, III, 201a, s. 95.

111 Aristoteles,Metafizik, XI. kitap, 1065b, s. 468-469.112 a.mlf., a.g.e., XI. kitap, 1066a, s. 470.113 a.mlf.,Fizik, III, 200b, s. 93.114 Timuin, Afar, a.g.e., s. 92.115 Aristoteles, a.g.e., III, 200b, s. 93.


32/145

23

rnein nitelik deitirme yetisine sahip bir nesnenin, bu zelliinden dolay nitelik

deitirmesi, bir nitelik hareketidir.116

Hareketin bir deiim olduu dncesine katlan Kindye gre117, hareket

cismin varlna baldr, biri olmazsa dieri de varolmaz.118 Kindye gre hareket,

bir deiimdir. Deiim ise deienin deime srecini gsteren say olmas

sebebiyle hareket, deien eyin deime srecini sayan ey olmaktadr. Hareketin

sonsuzluunu kabul etmeyen dnr, onun bilfiil olarak sonlu olduu dncesini

benimser.119 O, hareketin okluk ifade ettiini belirtmekle birlikte hareketi trlere

ayrr. Buna gre hareket, ya bir mekndan dierine olur, ya artma (rubuvv), ya

eksilme (naks), ya olu (kevn) veya bozulu (fesd) yahut dnm (istihle)

eklinde meydana gelir.120

Hareketin mahiyetine dair eitli bilgiler veren Farab ise hareket eitlerini

varlklardaki tezahrlerine gre belirler. O, gk cisimlerinin hareketini yer

deitirmeyen ve devr bir hareket olarak kabul eder. Ona gre, oluan ve bozulan

varlklarn hareketi, mekna bal olan bir harekettir. Basit cisimlerde ise nicelik,

nitelik ve dz hareketler bulunur. Bu basit hareket ise merkezden evreye ve

evreden merkeze olmak zere iki eittir. Birleik nesnelerin hareketi de drt

unsurun o nesneye stn gelmesine gre oluur. O da Kind gibi hareketin

sonsuzluunu mmkn grmemektedir.121

Hareketi, ruhan sretin btn czlerine nfuz etmesi olarak gren hvn-

Safa ekolne (X. asr) gre, effaf cismin czlerinin tamamna n nfuz etmesi

116

a.mlf., a.g.e., III, 201a

, s.95; Thilly, Frank,Felsefenin yks, C. I (Yunan ve Orta a Felsefesi),(trc. brahim ener), zdm Yay., stanbul 2001, s. 165.117 Kind, a.g.e., s. 15,16; a. mlf., Risle f vahdniyyetillah ve tenh cirmil-lem (Allahn Birlii

ve lemin Sonluluu zerine), Kind,Felsef Risaleleriinde, (trc. Mahmut Kaya), z Yaynclk,stanbul 1994, s. 90.

118 a.mlf.,Kitb fil-felsefetil-l(lk Felsefe zerine), s. 15; a. mlf.,Risle f miyeti m l yumkinuen yekne l nihyete leh ve mellez yuklu l nihyete leh (Sonsuzluk zerine), Kind, Felsef

Risaleleriinde, (trc. Mahmut Kaya), z Yaynclk, stanbul 1994, s. 84119 a.mlf.,Kitb fil-felsefetil-l (lk Felsefe zerine), s. 18.120 a.mlf., a.g.e., s. 47; Kindnin harekete dair grleri iin ayrca bk. ulul, Cevher, a.g.e., s. 78-81.121 Farab, Uyunul-mesil, es-Semeretl-Merdyye, (nr. Firiedrich Dieterici) iinde, Leiden E. J.

Brill, 1890, s. 60-61; Trke trc., Felsefenin Temel Meseleleri, (trc. Mahmut Kaya), FelsefeArkivi, Say: 25, Edebiyet Fakltesi Matbaas, stanbul 1984, s. 208.


33/145

24

gibi zaman, hareketten olumutur.122 hvn- Safa,Resil (Risaleler)de kevn (olu),

fesd (bozulu), artma, eksilme, deime ve nakil olmak zere alt eit hareketten

bahsedildiini belirtir.123 Onlarn dncesinde hareket, oluun balangc kabul

edilir.124

bn Sin ise hareketi, Aristotelesin gr dorultusunda bilkuvve olann

bilkuvve olmas asndan ilk olgunluu olarak kabul eder. Ona gre bu, bir eyin

daha nce olmad ve daha sonra da olmayaca bir durum zere olmas anlamna

gelmektedir. Zira bilkuvve olan, bilfiil duruma geldiinde hareket biter. nk

hareket, bu ikisi arasndaki durumdur. Dolaysyla hareket, ne bilkuvvelik ne de

bilfiillik durumunda mevcuttur. O, bu ikisi arasnda bulunmas sebebiyle bir eyin

daha nce ve daha sonra bulunmad bir durumda bulunmasn ifade eder. Bu durum

nicelik, nitelik, mekn ya da durum kategorilerinden birisi iin sz konusudur.

Dnr, bir nicelikten dier bir nicelie olan harekete artma ve eksilme, bir yerden

baka bir yere olan harekete ise tanma (nukle) adn verir.125 O, hareketin sonradan

olmad grnde olmakla birlikte onu hdis (sonradan olan) iin bir nitelik olarak

kabul eder.126 Ayrca ibn Sin, hareketin zamanla olan ba nedeniyle hareketi

zamann varolmasnn illeti sayar.127

slm dncesinde Mea ekol iinde yer alan bn Rd de hareket

grnde bn Sin gibi Aristotelesin konuya dair dncelerini kabul eder. Ona

gre hareket, kendisinde kuvve hli bulunan, fiilen mevcut olan bir nesne iin sz

konusudur ki, ite bu nesne zerinde belli bir sre ierisinde gerekleen bir olgu ve

kuvve hlindeki bu yetkinlie hareket denir.128 bn Rdn burada szn ettii

kuvve hli, mutlak kuvve hli deildir. O, Aristotelesde olduu gibi fiil halinde olan

varlkta bulunan kuvve hlidir. Buradan anlalmaktadr ki, hareket ancak onu kabul

122 Gihamy, Gerard, Mevsuat Mustalahatil-Felsefe indel-Arab, Mektebet Lbnan, Beyrut 1998,hareket md., s. 258.

123 hvn- Safa, Resil, cz: II, (nr. Arif Tmir), Beyrut 1995, s. 20, daha geni bilgi iin bk. Ayneser, s. 20-23.

124 Taylan, Necip,slam Dncesinde Din Felsefeleri, FAV Yay., stanbul 1994, s. 95.125 bn Sin, a.g.e., s. 14-15; bn Sin,Risaleleler, s. 95.126 a.mlf., e-ifa,lhiyyatII, s. 375.127 Gihamy, Gerard, a.g.e., hareket md., s. 261.128 Sarolu, Hseyin, a.g.e., s. 57.


34/145

25

edebilecek bir ey (varlk) hakknda tasavvur edilebilir129 ve kuvvenin olduu yerde

hareket mmkn iken, bulunmad yerde ise imknszdr.130 Hareketin kuvve ile

olan ey cihetinden kuvvenin yetkinlii olduu eklindeki tanmna gre bn Rd,

hareketi varlk ve yokluun birleimi olarak grr. Zira hareket, ne varlk ne de

yokluktur. Ayrca var ve yok olan ile de birlikte deildir.131

Hareketin gereklemesi iin bn Rd, unsuru gerekli grr. Bu unsur,

mekn gibi hareketin zerinde gerekleecei ey; hareketin ona doru olduu ve

ondan olduu ey ve hareketin hareket olarak onda gerekletii zamandr.132

Bununla birlikte hareket, mutlak yoklukta deil, ancak sknu kabul eden nesnelerde

var olabilir.133 Bir hareket iin de iki skn mevcuttur ki bunlarn biri hareketin

ondan olduu eydir, dieri de ona doru olduu eydedir.134

bn Rd, hareketin varln zihinsel anlamda kabul eder. Zira zihinde,

hareket eden mevcuttur. Buna bal olarak hareketin kadmlii ve sonsuzluunun

varl da zihinde bulunur.135 Dolaysyla zamanda olduu gibi hibir hareketin,

nefste bulunmadka, ne btnnden ne de toplamndan yani ne balangcndan ne de

sonundan sz edilebilir.136 Hareket, zaman gibi paralardan oluur ve bu paralar

arasndaki ncelik ve sonralk gemi ve gelecei oluturur. Hareketin paralarn

birbirinden ayran ey ise andr.137 Filozofumuz, hareketin srekliliini onun paral

ve btn olmasna gre deerlendirir. Zira ona gre, hareketlerden bazlar ne

paralar ne de btn sayesinde srekli olarak var ve yok olmaktadr. Bir ksm ise

trleri bakmndan srekli olmalarna ramen, paralar bakmndan var olup, yok

olmaktadrlar. Ancak dnr, bunlarn bir tek hareket olarak belirtilebileceini

kabul eder.138 Onun, hareketi snflandrmasna bakldnda da ad geen filozoflarda

129 Sarolu, Hseyin, a.g.e., s. 64.130 bn Rd, Tefsru ma badet-taba, cz: II, s. 1131.131 a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 463.132 a.mlf.,Kitbus-semut-tabi, s. 65.133 a.mlf., Tehftt-tehft, cz: I, s. 155; Trke trc., s. 41.134 Gihamy, Gerard, a.g.e., hareket md., s. 264.135 bn Rd,Kitbus-semut-tabi, s. 48; Gihamy, Gerard, a.g.e., hareket md., s. 264.136 a.mlf., Tehftt-tehft, cz: I, s. 90; Trke trc., s. 15.137 a.mlf.,Kitbus-semut-tabi, s. 49.138 a.mlf., Tehftt-tehft, cz: II, s. 736; Trke trc., s. 269.


35/145


36/145

27

olumayan ve yok olmayan bir eydir.145 O, biimsizdir ve sadece bir gtr.146

Ancak sretle birlemesi halinde fiilen gerekleebilir.147

Kind, bu kavram eitli sretleri kabul edebilen pasif yani kuvve halinde bir

g olarak tarif etmektedir.148 Ayrca filozofa gre heyla, nitelikleri kabul eden,

ancak kendisi nitelik olmamas dolaysyla kabul edilmeyen, sreti koruyan fakat

kendisinin korunmas gerekmeyen eydir. Heylnn ortadan kalkmas, onun

dndakilerin ortadan kalkmasna yol aar. Ancak onun dndakiler ortadan kalkt

halde heyl yok olmaz. Her eyin kayna odur. O, ztlklar kabul ettii halde

bozulmaya uramaz.149

Heyly sret almam (form kazanmam) bir g ve istidat halindeki

madde olarak tanmlayan Mea ekolden bir dier filozof olan Farabye gre ise

heyl, bilfiil varolabilmek iin srete muhtatr.150 Zira o, sretin mahallidir.

Filozofun madde ile ayn anlamda kulland heyl, sret iindir; sret olmazsa o da

olmaz.151

hvn- Safa heyly, sreti kabul edici basit bir cevher olarak grr.152 Bu

ekole gre, yap malzemesi olan heyl (heyl's-sna), drt unsuru ifade eden

heyl (heylt-taba), lemin mutlak maddesi olan heyl (heyl el-kll) ve aklla

kavranan basit cevher olan heyl (heyl el-l) olmak zere drt eit heyl

bulunur.153 Yaklak ayn dnemlerde yaam olan Ebu Bekr Zekeriyya er-Rz ise

heyly, lemin be ezeli ilkesinden biri olarak kabul eder ve hdis olan cisimlerin

varlk art sayar.154

145 Aristoteles, a.g.e., I, s. 49, 192a, 25-32.146 Hanerliolu, Orhan,Dnce Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul 1999, s. 90.147 Karadeniz, Osman, a.g.m., s. 294.148 Kind,Risle f huddil-ey ve rusmih (Tarifler zerine), Kind,Felsef Risaleler iinde, (trc.

Mahmut Kaya), z Yaynclk, stanbul 1994, s. 58.149 a.mlf., Kitbl-cevhiril-hamse (Be Terim zerine), Kind, Felsef Risaleler iinde, (trc.

Mahmut Kaya), Klasik Yay., stanbul 2002, s. 282.150 Farab, et-Talikt, Diretl-Maarifil-Osmaniyye, 1346 (h.), s. 8; Aydn, brahim Hakk,

Farabde Metafizik Dnce, Bil Yay., stanbul 2000, s.101.151 a.mlf., el-Mednetl-Fazla, (trc. Nafiz Danimen), MEB Yay.,stanbul 1989, s. 35; Farab,

Uynul-mesil, s. 20; Trke trc., Felsefenin Temel Meseleleri, s. 208.152 hvn- Safa, a.g.e., cz: III, (nr. Arif Tmir), Beyrut 1990, s. 317; etinkaya, Bayram Ali, hvn-

Safann Din ve deolojik Sylemi, Elis Yay., Ankara 2003, s. 175.153 hvn- Safa, a.g.e., cz: II, s. 15-16; Karadeniz, Osman, a.g.m., s. 294.154 Karadeniz, Osman, a.g.m., s. 294.


37/145

28

bn Sin, kendisinde mevcut olmayan bir eyi yahut yetkinlemeyi kabul

edebilen her eyi heyl olarak tanmlamaktadr. Ona gre mutlak heyl cevherdir

ve bilfiil varln, sretleri kabullenme yetisine sahip oluundan dolay cisimlerin

sretlerini kabul etmekle kazanr. Varl, kendisine mahal olduu ey ile

gerekleir.155

Ebul-Berekt el-Baddi, heylnn Arapa bir kavram olmadn

aklayarak onun156 ztyla varla sahip bulunmadn belirtmektedir.157

Badadnin ada ve bn Rdn hocas olan bn Tufeyl (. 1185) de bu

dnceye uygun olarak heylda varlk bulunmadn kabul etmekte ve onu

yoklua benzetmektedir.158

bn Rd, heyly varln meydana gelmesini salayan ezel ilke olarak

kabul etmektedir. Filozofumuz, varlk iin olu ve bozuluun zerinde gerekleecei

bir dayana zaruri grmektedir. Ancak bu dayanak, fiil durumunda deil, imkn ve

kuvve halinde bulunmaldr. te bn Rd, olu ve bozuluun nedeni olan bu ilk

maddeye heyl adn vermektedir.159 Ona gre heylda asla fiil durumu bulunmaz.

nk o kuvve halindedir, gerekte var deildir, yok da olmaz.160 Ayrca onun

kendine mahsus bir sreti de yoktur. Zira heyl, btn sretlerin kuvve ve

imkndr. O birdir, ancak bu birlik kuvve ve sretleri kabul edici yetenee sahip

olmas bakmndandr.161 Dier taraftan btn var olanlar iin sadece bir heyl olma

ynnden de tektir.162 Onun ztnda hareketin bulunmas mmkn deildir.163 Zira

155 bn Sin, Risle fil-hudd, Tisu Resil iinde, Konstantniyye (stanbul) 1298 (h.), s. 58; Atay,Hseyin,bn Sinda Varlk Nazariyesi, Kltr Bakanl Yay., Ankara 2001, s. 115.

156 el-Badad, Ebul-Berekt (Evhdz-Zaman Hibetullah b. Ali b. Melk), Kitbul-muteber fl-hikme, cz: II, Dairetl-Maarifil-Osmaniyye, Haydarabad 1357 (h.), s. 96; Trke trc.,lhiyyat,(trc. M. erafeddin), Brhanettin Matbaas, stanbul 1932, s. 63.

157 Gihamy, Gerard., a.g.e., heyl md., s. 954.158 bn Tufeyl, Hayy bn Yakzan (Ruhun Uyan), bn Tufeyl bn Sin, Hayy bn Yakzan, (trc. Y.

. zburun, . Yaln, O. Dz, D. rs) iinde, nsan Yay., stanbul 2003, s.61.159 bn Rd, a.g.e., cz: I, s. 197- 198; Trke trc., s. 57-58; ayrca bk. bn Rd, Tefsru ma badet-

taba, cz: II, s. 774; Karadeniz, Osman, a.g.m., s. 294.160 bn Rd, Tefsru ma badet-taba, cz: I, s. 56.161 Nuri, Adgzel, a.g.e., s. 154-155.162 a.mlf., a.g.e., cz: III, s. 1719.163 a.mlf., a.g.e., cz: I, s. 81.


38/145

29

heyl, bilkuvve olup, deime hareketinin kendisinden balad eydir. Deime

hareketinin kendisine doru olduu ey ise srettir.164

bn Rde gre genel olarak heyl iki ksma ayrlr:

1. Ortak olarak her eyin ilk maddesi olan heyldr.165 Ancak bu tr

heylnn sreti bulunmaz.166

2. Her varla zg olan heyldr. Bu eit heylnn, bileik cisimlerin

heyls olan drt unsurda olduu gibi sreti mevcuttur.167

Bu ikinci anlamda ise heyl ikiye ayrlmaktadr. lki, bileik cisimlerin

heyls olan drt unsurdur. Bunlarn sretleri, kendilerine baka sretlerin ilimesi

durumunda tmyle yok olmaz, ancak varlklar birer arac sret olarak devam eder.

kincisi ise, kendisine ikinci bir sreti kabul etmesi halinde sretini aynen devam

ettiren heyldr. Filozofa gre bu anlamdaki heylnn mevzu adn almas daha

uygundur.168

Heylnn sretle olan bantsnda bn Rd, heyly sretin mevzusu ve

ayn zamanda sreti mevzunun var olmasn salayan ey olmas ynnden cevher

kabul etmektedir. Bunun yan sra ikisinin birlemesinden meydana gelen varl da

bu ikisinden olumas bakmndan yine benzer ekilde cevher olarak

deerlendirmektedir.169

bn Rdn heyl kavramna yakn anlamda kulland bir terim ise ustukus

yani unsurdur. Ona gre hakiki unsur, btn nesnelerin ilk olarak kendi bileiminden

meydana geldii ve bu bileik varlklarn tamamnda ortak olan unsurdur. Bu unsur,

her bir varlkta bulunur ve onun dier unsurlarn sebebi olmas gerekir. Filozofa gre

bu manaya gelen unsur, heyldr.170

164 a.mlf., a.g.e., cz: III, s. 1454; Adgzel, Nuri, a.g.e., s. 121.165 bn Rd, Tefsru ma badet-taba, cz: II, s. 513.166 a.mlf.,Kitbul-kevn vel-fesd, Dairetl-Maarifil-Osmaniyye, Haydarabad 1365 (h.), s. 25.167 a.mlf., Tefsru ma badet-taba, cz: II, s. 513; a. mlf. Telhsu ma badet-taba, s. 30; Adgzel,

Nuri, a.g.e., s. 66.168 bn Rd., Telhsu ma badet-taba, s. 30; Adgzel, Nuri, a.g.e., s. 66.169 a.mlf., Tefsru ma badet-taba, cz: II, s. 770, 775, 777.170 a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 505; Adgzel, Nuri, a.g.e., s. 67-68.


39/145

30

Felsifenin yukarda zikredilen dncelerine karn Kelm bilginleri

heylnn Tanrnn yaratt cevherlerden ibaret olduunu savunmulardr.171 Onlar,

filozoflara ait heyl telkkileri hakknda genel olarak bilgi vermiler ve kar k

noktalarn belirtmilerdir. rnein Matrid (. 943?), heyly bata Aristoteles

olmak zere baz filozoflarca lemin kendisinden yaratld ve varlnn

balangcnn bulunmad dnlen ilk veya asl madde olarak kabul edilen ey

eklinde tarif etmekte ve onunla ilgili bilgiler vermektedir.172 Ebul-Muin Nesef (.

1114) de heylda arazlarn ortaya kn yaratc bir varla deil, lemin asln

oluturan belirgin bir maddeye balayan ashbul-heyl dedii grubun

grlerine yer vermektedir.173 Ancak onlarn bu ekilde aklamada bulunmalar,

filozoflarn heylya dair dncelerini reddetme amacna yneliktir. Zira heyl,slm filozoflar tarafndan imkn ilkesi durumundaki bir cevhere dntrlerek

yumuatlsa da, Tanrnn yaratcln ve yetkinliini zedeleyerek snrlad iin

kelm bilginleri bu dnceye kar kmlardr.174

Yukarda ad geen filozoflarn dnceleri dorultusunda zetlersek,

heylnn, btn varlklarn olumasnn sebebi olan, olu ve bozulua uramayan,

kuvve halinde bulunan, ilk ve ezel madde anlamn tadn sylemek mmkndr.

5. Kuvve ve Fiil

ngilizce ve Franszcada force, Almancada kraft kelimeleriyle

karlanan kuvve, szlk anlam olarak yeti manasna gelir.175 Franszcada acte,

ngilizcede act ve Almancada akt ile ifade edilen fiil kavram ise szlk anlam

olarak i, davran manalarn iermektedir.176

Aristoteles, zellikle kuvve zerinde durur ve be tr kuvveden bahseder:

171 Yavuz, Yusuf evki, Heyl,DA, c. XVII, s. 295.172 el-Mtrd, Ebul-Mansur Muhammed b. Mahmd, Kitbut-tevhd, (haz. Fethullah Huleyf), el-

Mektebetl-slamiyye, stanbul 1979, s. 147; Trke trc., Kitbul-Tevhd Tercmesi, (trc. BekirTopalolu), SAM Yay., Ankara 2002, s. 185.

173 en-Nesef, Ebul-Mun Meymn b. Muhammed, Tebsratl-Edille f Uslid-Dn, c. I, (haz.Hseyin Atay), Diyanet leri Bakanl Yay., Ankara 1993, s. 81.

174 Yavuz, Yusuf evki, a.g.m., s. 295.175 Trke Szlk, kuvve md., s. 1425.176 Trke Szlk, fiil md., s. 785.


40/145

31

1. Bir baka varlkta yahut bir baka varlk olmak bakmndan ayn varlkta

bulunan hareket ve deimenin ilkesi. rnein resim yapma sanat, yaplan

resimde bulunmayan bir gtr.

2. Bir eyin bir baka ey ya da bir baka varlk olmas bakmndan kendisi

tarafndan hareket ettirilebilmesinin veya deitirilebilmesinin ilkesi. Bu

etkiye urayann etkiye urama yeteneine sahip olmas, etkiye urayann

genel etkiye uramas, onun herhangi bir etkiye uramas ya da onun bir

ynde bir etkiye uramas anlamlarndan birini ierir.

3. Bir varln herhangi bir eyi baarya ulatrma ve bunu zgr biimde

gerekletirme yetisi.

4. Edilgin anlamdaki kuvve iin bir varln herhangi bir eyi baarya

ulatrma ve bunu zgr biimde gerekletirme yetisi.

5. eylerin kendileri sebebiyle mutlak olarak hibir eyin etkisinde kalmama

veya deimeme imknna sahip olduklar ya da kt bir ynde sadece

zorlukla deitirilebildikleri haller.177

Ancak Aristoteles, bu anlamlarn aslnda birinci anlam iinde mevcut

olduunu belirtir.178 O, fiilin ise tanmnn yaplamayaca, onun ancak rnekler

vastasyla ve tmevarm metoduyla anlalabilecei dncesindedir. Bu durumda

ona gre fiil bir eyin, kuvve halinde var olduunun sylendii ekilde deil,

gerekte varolmas durumudur. rnein, yarm dorunun kendisinden kmas

mmkn olduu iin tam doruda bulunmas durumunda olduu gibi. Buna gre fiil,

bina yapann bina yapma yetisine sahip olana, uyank olann uyuyana gre olan

durumudur. Birinci durumlar fiili ifade ederken ikincisi kuvveyi gsterir.179 Ona gre

kuvve olmakszn deime aklanamaz. Fiil olmadan hibir ey kuvveden fiile

geemez.180 Bununla birlikte Aristoteles, fiilin tanm ve tz bakmndan kuvveden

nce, zaman bakmndan ise bazen nce bazen sonra olduunu belirtir.181

177 .mlf.,Metafizik, V. kitap, 1019a, s. 262-263.178 a.mlf., a.g.e., IX. kitap, 1046a, s. 394.179 a.mlf., a.g.e., IX. kitap, 1048a-1048b, s. 403.180 Ross, David, Aristoteles, (trc. A. Arslan, . Oktay Anar, . Kavasolu, Z. Kurtolu), Kabalc

Yaynevi, stanbul 2002, s. 208.181 Aristoteles, a.g.e., IX. kitap, 1049 b -1051a, s. 408-413.


41/145

32

Kind, kuvve kavramn, akta olmayan ancak kendisinde bilkuvve olarak

bulunduu eyde aa kmas mmkn olan eklinde tarif eder.182 Fiili ise etkiyi

kabullenen konudaki etki183 olarak belirtirken dier bir tarifinde ise onu etki edenin

etkisinin etkilenende ortaya kmas eklinde aklar.184 Ona gre kuvve halinde olan

bir ey fiil durumunda olan bir baka ey vastasyla fiil alanna kar.185

Farab kuvveyi, imkn ile ayn kabul eder ve onun fiille husle geleceini

belirtir.186 Ona gre fiil ise hissedilir keyfiyetlerde bulunur.187 bn Sin ise bir

eydeki bakalam ilkesi olan btn hallere kuvve ismini verir. Bunun yan sra,

kuvveyi imknla ayn anlamda kullanr.188 O, Aristotelesin konuya dair

dncelerine benzer ekilde fiilin mutlak anlamda kuvveden nce olduunu kabul

eder. Ona gre zaman bakmndan olan ve bozulan tikel eylerde kuvve nce

gelirken, tmel eylerde fiil kuvveden evvel gelir. nk kuvve kendi bana var

olamadndan dolay bilfiil var olabilmek iin bir cevherde bulunmaya muhtatr.189

Kuvvenin bir ok anlamlarnn mevcudiyetini belirten bn Rd, kuvve

isminin ncelikli olarak kullanld manann mmkndr sznn dellet ettii

anlam olduunu belirtirken,190 dier bir tarifte de kuvveyi eydeki yetenek ve bilfiil

varolma imkn olarak ifade eder.191 O, Aristotelesin zikretmi olduumuz kuvve

eitlerini belirtir. Ancak ona gre felsefeciler tarafndan en yaygn biimde kuvve

karl bilfiil varolmaya kendisiyle hazr ve kabul edici olunan ey anlam

kullanlmaktadr. bn Rd, bunu kuvve isminin en uygun kullanm ekli olarak

kabul eder. Dnrmze gre bu, heyl iin sylenen kuvvedir.192 Ancak

kuvvenin heyldan ve sretten mrekkep eyden nce olmas mmkndr ve o,

182 Kind,Risle fi huddil-eya ve rusmih (Tarifler zerine), s. 62.183 a.mlf., a.g.e., s. 58.

184 a.mlf., Risle fil-filil-hakkil-evvelit-tm vel-filin-nks ellezi hve bil-mecz (Gerek veMeczi Etkin zerine), Kind,Felsef Risaleler iinde, (trc. Mahmut Kaya), Klasik Yay., stanbul2002, s. 197.

185 Kind, Risle fil-akl (Akl zerine), Kind, Felsef Risaleler iinde, (trc. Mahmut Kaya), KlasikYay., stanbul 2002, s. 260.

186 Gihamy, Gerard, a.g.e., kuvve md., s. 632.187 Gihamy, Gerard, a.g.e., fiil md., s. 592.188 bn Sin, e-ifa,lhiyyatI, s. 171.189 a.mlf., a.g.e., s. 183.190 bn Rd, Telhsu ma badet-taba, s. 82; Trke trc., s. 73.191 a.mlf., a.g.e., s. 83; Trke trc., s. 74.192 a.mlf., a.g.e., s. 24-25; Trke trc., s. 22-23.


42/145

33

heylya dnr.193 Filozofumuza gre kuvve, baka bir ey olmas bakmndan

baka bir eydeki deimenin ilkesidir.194 O, bir bakma gelecekte yok olma

zelliine sahip olabilecek trden bir yokluktur.195

bn Rd, fiil kavramn kuvveyle aklar. O, fiilin tamam olan bir varlkta

veya baka bir eyde tamamlanm her durum zere olan kuvvenin kemli olduunu

syler.196 Ona gre, fiil halinde olan kuvve halde olmayandr.197 bn Rd, fiilin ve

fiil hlindeki varln ksmlarn, kuvvenin ve kuvve hlindeki varln ksmlarnn

karl olarak kabul eder.198 Dnrmz, Aristotelese benzer ekilde fiilin tanm

ve tz bakmndan kuvveden nce, zaman bakmndan ise bazen nce bazen de sonra

geldiini kabul eder.199 O, fiilin kuvveden daha stn olduu grndedir.200 Ona

gre, kuvveyle olan bir ey bilinmez ve var olmaz; ancak fiile kt zaman bilinir

ve var olur.201

Kuvvenin, var olmak iin yokluk ile varlk arasnda yer ald, var olma

istidadna sahip olduu, fiilin ise her trl yokluktan uzak bulunduu grlmektedir.

Tanr hari btn varlklarda kuvve ve fiil durumlar mevcuttur.

6. Mahiyet, Hakikat ve Hviyet

Mahiyet, hakikat ve hviyet kavramlar birbirleriyle alkal olup ayn

zamanda varln farkl durumlarn belirten felsefe terimleridir.

Mahiyet, ngilizcede essence ve quiddity,202 Franszcada quiddit ve

Almancada quidditaet kelimeleriyle ifade edilir.203 Bu kavramn Arapa ma ve

hve kelimelerinden meydana geldii ve tek kelime gibi kabul edildii gr

193 a.mlf., Tefsru ma badet-taba, cz: III, s. 1539-1540.194 a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 593.195 a.mlf., Telhsu ma badet-taba, s. 26; Trke trc., s. 24.196 a.mlf., Tefsru ma badet-taba, cz: II, s. 1195.197 a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 1159.198 a.mlf., Telhsu ma badet-taba, s. 26; Trke trc., s. 24.199 a.mlf., Tefsru ma badet-taba, cz: II, s. 1179, 1187.200 a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 1215, 1220.201 a.mlf., a.g.e., cz: II, s. 1217.202 Redhouse Szl (ngilizce-Trke), essence ve quiddity md., s. 326, 794.203 Hanerliolu, Orhan,Felsefe Ansiklopedisi, mahiyet md., C. IV, s. 240.


43/145

34

yaygndr.204 Bu soruya zta ait sfatla cevap verilir ve verilen bu cevap ise bir tarif

tekil eder.205 Mahiyet, nesnelerin zihindeki tmel kavramlarn ifade eder.206 Terim

olarak ise mahiyet, bir varln z, onun kendisiyle o olduu eydir.207 Ayrca

mahiyet gerek, bir eyi dier varlklardan ayran asl, hakik, bir eyi dier

varlklardan ayran, kendisine mahsus gereklii ve varl ifade eder.208 Mantklar

bakmndan ise mahiyet O nedir? sorusuna verilen cevapla belirtilen eydir.209

slm dncesinde ise mahiyet kelimesi iki anlama gelir. Birincisi ma hve ya da

ma hiye yani O nedir? sorusuna verilen cevaba taalluk eden zel manadaki

mahiyettir. kincisi ise bir eyi o ey yapan eye, yani nesnenin en temel hakikatine

taalluk eden genel manadaki mahiyettir.210 Mahiyet, birden fazla varlklar iin

kullanlr ve tr veya cinsi ifade eder. Tek olan varln mahiyeti olmadndanTanrnn mahiyetinden deil Ztndan sz edilebilir.211

lk a Yunan filozoflarndan Aristoteles mahiyeti, her varln z212 ve

doas gerei olduu ey olarak kabul eder. Ancak ona gre, bir eyin doas gerei

olan her ey onun mahiyetini oluturmaz. Varln mahiyetini belirten gerek

aklama, tanmlanan varln doasn ifade etmekle birlikte onun gereklik

balamndaki konumunu iinde bulundurmayan aklamadr.213 Aristoteles, varlk ve

mahiyetin varlklarda bir, yani ayn olduu grn benimsemesi nedeniyle varlnzn ayn zamanda onun mahiyeti olarak adlandrr.214

204 Crcn, a.g.e., mahiyet-ey md., s. 205; Trke trc., Arapa-Trke Terimler Szl,mahiyet-ey md., (tercme ve erh eden: Arif Erkan), Bahar Yay., stanbul 1997, s. 199.

205 Fenn, smail, a.g.e., quiddit md., s. 579.206 Kaya, Mahmut, Mhiyet ve Varlk Konusunda bn Rdn bn Sny Eletirmesi, bn Sn

Doumunun Bininci Yl Armaan, (derleyen: Aydn Sayl), TTK Yay., Ankara 1984, s. 553.207 et-Tehanev, Keaf, mahiyet md., C. II, s. 1423-1424; Grgn, Tahsin, Mhiyet, DA, C.

XXVII, s. 336.208 es-Sabun, Nureddin, a.g.e., (Mtercimin hazrlad Istlahlar Blm), mahiyet ve hakikat

maddeleri, s. 88.209 et-Tehanev, a.g.e., mahiyet md., C. II, s. 1423; Atay, Hseyin, Farabi ve bn Sinaya Gre

Yaratma, Kltr Bakanl Yay., Ankara 2001, s. 13.210 Izutsu, Toshihiko, slamda Varlk Dncesi, (trc. brahim Kaln), nsan Yay., stanbul 1995, s.

149.211 Yakt, smail,slm Anlamak, tken Neriyat, stanbul 2005, s. 140.212 Aristoteles, a.g.e., VII. kitap, 1031a, s. 321.213 Aristoteles, a.g.e., VII. kitap, 1029b, s. 313-314, Aristotle, Metaphysics, s. 1625-1626.214 a.mlf., a.g.e., VII. kitap, 1031a, s. 321.


44/145

35

Farab, Aristotelesten farkl olarak varlk ile mahiyet arasnda yalnz mantk

deil, metafizik boyutu da olan bir ayrm yapar. Bu konuda Farabyi izleyen bn

Sinya215 gre mahiyet, O nedir? sorusunun cevabdr.216 Ayrca tmel

kavramlarn sadece zihinde bulunan fertlerinin dikkate alnmasna da mahiyet denir.

Bu durumda mahiyet, zihne ait bir kavram olmaktadr. Onun var ve var olmayan,

kll veya cz gibi durumlar nem tamaz.217 Ona gre her eyin d dnyada olan

varln veya zihinde tasavvurunu gerekletiren bir mahiyeti bulunmaktadr.218

Fakat Tanr iin bu ekilde bir ayrm sz konusu deildir. Zira Onun varl, ayn

zamanda mahiyetidir.219

Mahiyet ile varlk ayrm konusunda bn Siny eletiren bn Rdn, Bir

eyin varln veren mutlak mahiyet, beyanlar, tanm olan btn nesneler

iindir.220 ifadesi mahiyeti, bir eyin kendisi hakknda O nedir? sorusuna cevap

nite

ibn rusd felsefesinde yaratilis meselesi 145 sh

Documents