ID-DGĦAJJES TRADIZZJONALI MALTIN

J o s e p h M u s c a t

K l e n h e m m żmien qrib i s - s e n a 1900 meta fll-Port i l -Kblr ta ' Malta kont tara geġwiġi ja ta' bċej jeċ t r a d i z i o n a l i tal-bahar Ihufu m a d w a r i l -bastimenti ta l -gwerra Ingliżi u bast iment i o h r a tal-merkanzi ja j e w ta l -pass Iġġ le ri. F I s tharr iġ li k ien s a r fl-1920 intqal li k ien ikun h e m m qrib 2000 biċċa tal -bahar fil-Port. i

Wiehed ma jrìdx jinsa li qabel ma daℏlu fl-użu l-karozzi taMinja. I-uniku mezz biex taqsam mill-Kottonera gℏall-Belt jew bil-maqlub

kienet ìd-dghajsa tal-pass. Kien

hemm dgℏajjes ohra ikbar, dawk

tax-xoghol lì kellhom servìzz ghal

Marsamxett, San Ġiljan, San Ġorġ u saℏansitra kienu jaslu sai-

Mei li eℏ a, iva kont trìd thallas tlìet

skudi ghal vjaġġ bhal dak.

Is-servizz tal-lanċa beda fì-1881 u ġab mieghu hafna oppożizzjoni min-naha tal-barklorì ghax kienu jistennew li se jitìlfu hobżhom. Is-servizz tal-karozzi tal-linja beda fl-1918 u sar iżjed thassib min-naha tal-barklorì.

2 B'danakollu kien ghad

hemm hatha xogℏol ghall-barklori,

biżżejjed wiehed iżomm frasu li ġieli fil-Port kien ikun hemm 90 basbment tal-gwerra Inglizi. Dawn kellhom madwar seba' ammiralli biex imexxuhom, b'1400 fizzjal, 20,000 bahri u 3,000 bahri Malti oℏra mpjegati man-Navy Ingliża. Madwar 200 barklor kienu jiddependu fuq ix-xoghol taghhom man-Navy Ingliża u kien hemm madwar 600 ohra li hobżhom kienu jsibuh f servizzi fil-Port il-Kbir.

Daqqa t'gℏajn lejn ix-xatt taMsla ta'

dawk iż-żmenijiet kont tara hanut imiss mal-iehor ta' parrukkiera, hajjata, \ a \ - l a u n d r y . hwienet tax-xorb, dawk li jghaddu l-ilbiesi,

1 Busuttil, V., u Borg, T., English E n c y c l o p a e d i a , (Malta, 1921), vol. D -F, 1127; ara wkoll Faure, G., L i S t o r i a t a M a l t a u Ghawdex, (Malta, 1913), vol.5, 776. 2 Belli, G., 5/o»70 t a ' M a l t a u Ghawdex, (Malta, 1932), vol. 7,2574 et seq.

hwienet taż-żebgha u tant u tant ohrajn. Wiehed iġib quddiem ghajnejh rt-tahlit tal-familji b'kunjomijtet Ingliżi H ghadek issibhom hemm s a Hum. Sar taqlib demografiku, tekniku, ekonomiku, reliġjuż, soċjali u kulturali u dan koHu jtmmarka ż-żmien fi jghaddi u ma jerġax lura!

L-EWWEL TAOS IMA3

Id-dghajsa tal-pass jew tal-passiġġieri fost id-dghajjes tradizzjonali Maltin ghandha storja twila hafna. Jidher li s e jkun moghti lilha wisq iżjed spazju u dettalji mill-bċejjeċ l-ohra kollha Maltin. Dan bir-raġun kollu ghax hi kienet ℏaġa wahda mal-istorja tal-Port il-Kbir speċjalment minn żmien il-kavallieri kważi sallum. Żgur li minn mindu fil-Port il-Kbir kienu jidℏlu xi bastimenti

kbar jew żghar kont issib xi tip ta' dghajsa biex twassal in-nies minn fuq bastiment sax-xatt tal-Birgu, forsi wisq iżjed minn partijiet ohra tal-Port il-Kbir. F d a n iż-żmien bikri tal-istorja ta' Malta m'ghandniex I-iċken hjiel ta' kif setghet kienet dik id-dghajsa.

L-ewwel hjiel tad-dghajsa tal-pass jissemma' ghas-sena 1601 4 iżda minn hemm 'il quddiem tibda tidher fi stampi ta' kitbiet ta' Schellinks (1664-65), fil-manuskritt ta' La Touche (1750) li jinsab fil-Mużew

Dan ix-xoghol sar bis-sahha ta' bosta mghallmin tad-dghajjcs u barklori li gentilmcnt wiegbu ghal kull mistoqsija li kont naghmlilhom fl-intervisti tieghi. 4 Contreras. A., The Life o f C a p t a i n A l o i s i o de Contreras, (Londra, 1926), 52.

tal-Arti l-Bett, fil-pittura hekk maghrufa bhala Piccola Barriera (1750) fakkwarell ta' Vincenzo Fenech (1790) u fil-pittura tal-ahwa Schranz mal-btdu tal-perjodu Ingliż fMalta. Tidher rmbaghad fhafna ritratti fi bdew jidhru fl-ahhar tas-seklu dsatax fi bejniethom dawn kollha jaghtuna l-evohjzzjoni tad-dghajsa tal-pass.

Fil-kodici ta' Vilhena tal-1724 u wara fdak ta' DeRohan tal-1784, insibu bosta taghrif dwar id-dghajsa tal-pass. Kien hemm dik iż-żghira maghrufa bhala ferilla li kienet taghti servizz biss bejn L-lsia u kBirgu, ketlha qaddief wiehed ta' 'I fuq minn tmintax-ìl sena. Kien hemm ukoll id-dghajsa tal-pass it-kbira li kienet tahdem bejn iPKottonera u l-Belt; din kellha żewġ barklori li ma setghux ikunu inqas minn tmintax-il sena. Kull qaddief taż-żewg xorta ta' dghajjes kien obbligat igorr mieghu lanzetta biex jiddefendi ruhu minn xi Isiera li jippruvaw jiehdu fidejhom xi dghajsa biex jaharbu minn Malta. Waqt li barklor tad-dghajsa l-kbira seta' jinżel Part biex ihajjar xi passiġġieri jużaw id-dghajsa tieghu, siehbu keHu jibqa' fuqha ghassa ghal xi Isiera li jippruvaw jehduha fidejhom.5 Kull dghajsa tal-pass mad-daqq tal-Ave Marija kellha tittiehed fil-mandraġġ ta' Bormla jew dak ta' taht Sant'Anġlu u hemm tintrabat

5 National Library Malta Library ( i l qudiem naghtu biss NLM L IB) 429, vol. I, Per le Barche del Passo.

1 4 4

b'katina bhala sigurezza k on tra I-

Ix-xoghol tal-bini tad-dghajjes seta'

jsir bis-sahha ta' hafna mghallmin

tas-sengha professjonali u mhumiex

u mhabba l-hafha barklori li kien

hemm li kienu jaqilghu ℏobżhom minn dak ix-xoghol. Ghedna mghallmin professjonali ghax kienu dawk li kienu jahdmu biex jghixu minn dik ts-sengha. Kien hemm ohrajn impiegati fìt-tarzna tal-Ingiuri li wara x-xoghol kienu jahdmu d-dghajjes taghhom. Kien hemm min tghallem wahdu. Del Ceppo kien wiehed minn dawn li darba xtara frejgatina u żarmaha biex ìkun jaf kif tinbena; ìllum ghandu negozju kbir ta' jottìjiet ghall-manutenzjoni u tiswijiet'

Kont tara mghallem professjonali jaghmel xi dghajsa kien jaghti I-impressioni li ma kienx hemm ghaġġla biex ilestiha. Niftehmu, id-dghajjes tadizzjonali qatt ma sani bit-tużżani jew bif-mass p r o d u c t i o n . Il-fraxxnu, l-injam l-iżjed użat fìl-bini tad-dghajjes, kien dan l-ahhar I-iżjed li jiġi Malta mill-Albanija. Iż-żmien li qafas ta' dghajsa jdum fuq l-iskall iservi biex l-injam ikompli jinxef fpostu. Mghallem tajjeb u professjonali kien jahseb biex jahżen l-injam li jkollu bżonn biex jilhaq jinxef. Wiehed minnhom qalli li jkollu njam li kien ilu ghandu fil-hanut tax-xoghol ghal hmistax-il sena.

Meta wiehed joqghod jahseb li t-injam ghad-dghajjes kien jiġi kollu minn barra ara kemm kien iqum flus. Jintuża !-fraxxnu, taf-ahmar, tal-abjad, ikkewba ghat-tappiera, fagu ghal imqadef, xi bièca tik ghar-rotì, g r e e n h e a r t jew linju sant ghal xi skalm u kultant kien jintuża xi bièca harrub jew żebbuġ ghaz-zokk li biha kienu jghaqqdu r-rota mal-prim. Ilium is-sape le dahal flok il-kewba u t-ttk lanqas biss ixxommu. Flok il-fagu dahal injam iehor biex il-moqdief ikun ehfef minn wiehed tal-fagu. Mghallem tajjeb joqghod attent hafna biex kemm jista' jkun

6 Laws a n d Regulations o f Police, (Malta, 1853), (*il quddiem naghlu biss LRP), passim. 1 Taghrif migbur minghand Del Ceppo stess.

ma jdahhabt fix xoghol injam stradìljat fxi bièèa miU-partijt. i tad-dghajsa; injam hekk ikun bla sa h ha. L-imghallem Spiru Toscano qalli darba li hu kien jiftakar żmien meta qatgha ta' zokk ghat-tul kienu jhallsu 1/4d jew 1/2d Dak kien żmien meta kien ghadu jiġi Malta njam ta' zkuk hoxnin li minnu kienu johorġu l-majjieri u Mstamnari u bèejjeè ohra ta' dghajsa li jkunu ghat-tond, nghidu ahna brazzoli u I-bqìja. Peter Caruana minn Ghawdex jiftakar meta kienu jġibu I-g r e e n h e a r t minn barra maqtugh tal-qies lest biex bih jaghmlu l-prim ta' dghajsa tal-latini, kien ixarrab bièca, jaghti daqqa jew tnejn biè-èana biex jippuli l-prim, jerġa' jsinn iċ-ċana u jkompli hekk ghat tul kollu. Wiehed iżomm frasu lì qed nitkellmu mil-linju sant li l-ebusija tieghu hi maghrufha sewwa.

Ix-xoghol tad-dghajjes tradizzjonali kien isir ġo hanut tax-xoghol u dejjem fil-maghluq. L-ewwelnett ix-xoghol ta' dghajsa kien hekk delikat u fin li ma ttstax thallih ghax-xemx u x-xita fil-berah. Barra minn hekk I-imghallmìn kienu dutturi wisq u kienu jibżghu li jehdulhom is-sengha jew l-ghodda. Din I-attitudni ghadha tìnhass sallum bhallikieku kienu ghadhom nies tas-sengha privileġġjati u ti jinqatghu ghalìhom.

Darba kelli x-xorti li flimkien ma' Honor Frost6 inżur il-hanut tax-xoghol ta' Karmenu Sgendu meta kien qed jibni dghajsa tat-tiġrija. Tiskanta kif Karmenu kien jahdem hemm fiMianut żghir tieghu u li trid tinżel fih bi ftit turġien. Din Honor Frost baqghet skantata u darei fuqi tistaqsini jekk kienx possibbli li d-dghajsa johorġuha minn hemm meta tkun testa. Jien żġurajtha li Karmenu kien jaf x'inhu jaghmel. Niftehmu, kien hemm xi każ jew tnejn ta' mghallem li bena dghajsa u wara li tlestiet induna li ma kienx possibbli li joℏroġha mill-hanut bla ma jwaqqa' bièca minnhu. Dan ifakkami fdak li kienu jaghmlu fl-arsenal tal-galeri li kien hemm Til—

* Din Honor Frost kienet arkeologa la' taht il-bahar u sibtha ta' ghajnuna kbìra fir-ricerki tieghi dwar l-istorja tal-bahar.

mina Hum taMtft u li nharaq ft-1685 * Waqt li galera tkun qed tinbena bH-pnjwa I barra d-dahla wiesgha kienu jimbarrawha bil-pebel li jilnehha meta I-galera la sai biex tkun varata. Kienu jahdmu taht &-saqaf u bit-maghluq biex ma jsrx serqta" material.10

Fi triq principali li taghti, ml u nieżel in-niżla tax-Xewkija fil-Kalkara, kien hemm hanut tax-xoghol ta' xi bèejjeè tal-bahar Wiehed seta' jara car u tond kanal kull naha fil-koxox taPbieb u ghalhekk fiċ-ċaċċtżi wkoll biex il-bièèa tal-bahar lesta minn kollox tkun Usta' tohrog mill-bteb żghir tal-hanut jekk mhux wieqfa fuq il-prim taghha joℏorġuha la ġenbha bl-ghajnuna tal-ispazju mahluq bil-kanal li kien hemm kull naha tal-bieb. Wiehed jifhimha mill-ewwel li qabel kollox l-imghallem kien jiżbokka Lbieb minn posti.

Meta wiehed jifli I-manuskritti tad-Dwana li ssibhom fl-Arkivju Nazzjonali tar-Rabal, jinduna li V-permessi mahruġin ghalt-bini ta' xi hwienet ghax-xoghol tad-dghajjes kienu kollha mahsubin biex ikunu temporanji bl-użu ta' soqfa tal-landa jew c o r r u g a t e d . Hawn wiehed jinduna li l-awtoritajiet Ingltżi tal-Port kienu joqoghdu attenti ghalk ambjent Meta wiehed jinżel ix-Xewkija fil-Kalkara jinduna kif certi hwienet ghax-xoghol tad-dghajjes nibtu u żdiedu jmissu kważi ma' xubtin s a taht is-sur, tista' tghid li dawn ilium huma mużew jew bièca mill-wirt marittimu ta' Malta.

Fìl-Kottonera, iżda mhux biss, kien hemm mghallmin tad-dghajjes lì baqghu msemmijin hafna ghal xogholhom. Kont trtkefiem ma' Spriu Toscano kont tìehu gost ghax tassew kien bniedem tas-sengha. Dan kien imfittex hafna ghax-xoghol ta' tiswija u kellu l-hanut tieghu fts-sur fil-Ponta ta' L-lsla. Il-Guli ghadu msemmi ghad-dghajjes tat-tiġrija u ghall-frejgatini li kien jaghmel. Maniscalco fMarsaxlokk kien

* Dal Pozzo, B.. Historia della S Religione M i l i t a r e di S Giovanni Gerosolimitano detta di M a l t a . (Veneqa, 1715),vol.2, 548. 1 0 Schcllinks, W., Journey to the South 1 6 6 4 - 1 6 6 5 , (Ruma, 1983), stampa. St*

1 4 5

jaghmel hafna xoghol ta' tiswija u kien tassew tas-sengha. Karmenu Sgendu u ibnu Wenzu li ha s -sengha ta' missieru taw kontribut kbir fis-sengha tad-dghajjes. Pule kien imsemmi hafna b'mod speqali ghall-giggijiet tat-tiġrija li qieli nxtraw minnhom ghal G ibi Ita u ghal Izrael. Del Ceppo nqata" ghalih wahdu billi mexxielu jibni negozju kbir ghalHottijiet. Tunanu Hum ghadu mfittex ghax-xoghol tieghu b'mod speqali dawk li huma bċejjeċ tat-tiġrija. B'daqshekk ma semmejt xejn ghax kien hemm bosta ohrajn fil-Kalkara, Birżebbuġa, Wìed iż-Żurrieq, if-Gżira, Urns id a. Ghawdex u postijiet ohra li taw xoghlijiet mill-isbah u milFahjar.

Qabel ma nkomplu niddeskrivu d-dghajsa ta' Malta ta' min wiehed ikun jaf li ghal żmien twtl hafna fi żmien il-kavallieri Fimghallmìn tas-sengha kienu jahdmu fuq sistema ta' bini ta' galeri ta I-ka va II ieri. Dan ghaliex huma kienu jahdmu fl-arsenal tal-galeri u ghalhekk kienu jahdmu b'sistema ta' teknoloġija Franċiża ghax il-kavallieri kienu jipprattikaw dik is-sistema. IFkultura timxi mill-missier ghal iben u dak kollu lì kien isir fl-arsenal tal-galeri tal-Ordni ghadda bla tbatija ta' xejn u Hum lista' tarah fil-bini tad-dghajjes tradizzjonali Maltin. Meta Hum titkellem mal-ahhar flit mghallmin tad-dghajjes tismaghhom isemmu l-prim, rota u kontra rota, trieżi, majjieri, stamnari, skużi, duraient, żengul, biċċerija, varingli, permizzan u hafna u hafna kliem iehor tekniku ti mhux ghall-qabda ta' kulhadd. Dan kollu ġej minn zmien il-kavallieri meta kien hemm hafna Maltin jahdmu fl-arsenali tal-Ordni. Halli naghtu lista qasira ta' kliem Malti li ġej milFFranċiż bis-sahha taż-żmien meta kien hemm bosta Maltin jahdmu fl-arsenali tal-Ordni u meta l-kavallieri kienu japplikaw teknoloġija Franċiża. Ilium ghadhom jissemmew trieżi - tiers, skużi -e s c o u t e , żengul - s a n g l o n , biċċerija - b i c h e r i e , varingli - v a r a n g u e u ohrajn. Ilium masturdaxxa jsemmi ċamfrin - c h a m f r i n , david - david, gulierm - g u i l l a u m e , rabott - r a b o t , varloppa - v a r i o p e , furmatur -

11 Camenzuli, P., I s S e n g h a t a l - B i n i tad-Dghajjes f M a l t a u f Ghawdex, tezi tal-B.A. mhux ippubblikata, s.v. Gigg.

fermoir, u ohrajn. Ilium yhalxejn ttstaqsi HI xi mghallem minn fejn ġab iFkelma skużi jew żengul ghax ma jghidlekx hlief lì hekk kien jisma' HI missieru jghid.12 Mghallem Malti tad-dghajjes qatt ma jahdem l-opra tieghu minn fuq xi pjanta; qatt ma jkollu bżonn ta' wahda ghax jahdem b'sekwenza ta' xoghol li qieghdha f mohhu. Dan kollox kont tssibu bhal ma kien isir fil-bini ta' galera tal-Ordni.' 3

Meta ġew Mngliżi f Malta ft-1800 it-teknoloġija fil-bini tal-bastimenti kellha linbide! ghal kollox. Il haddiema li kienu jahdmu fl-arsenali taFOrdni bdew jahdmu maFlngliżi. L-imghallmin tad-dghajjes bdew jaddottaw ruhhom mas-sistema taF Ingliżi. Ċertu kliem miH-Frandż baqa' iżda bdiet tidher bidla shiha billi hafna mghallmin bdew jiehdu F ideat mit-tarzna taFlngliżi. Ghall-ewwel bdew jkJhru mudelli ta' dghajjes14 li minnhom kienu johorġu d-disinn, dahlu \ - c l i n c h e s biex isahhu l-qafas, bdew jidhru brazzoli fuq il-bankijiet biex tsahhuhom mal-murata, dahlet l-idea tal-firjola ghal taht il-prim iżda fuq kollox beda mghallem Malti jibni Fwejla minn w h a l e r , il-gigg minn g i g , Mskiff minn skif, iFkenura minn c a n o e , iF frejgatìna tal-qlugh u ohrajn. Mela F imghallmin Maltin bdew jaddattaw ruhhom maż-żmien iFġdid fiFPort iF Kbir u jìkkupjaw minn bċejjeċ Inglizi; dan biex ma nsemmux iFbidliet ÌF kbar li sehhew fil-bini ta' bastimenti taFqlugh taFmerkanzìja Maltin tas-seklu dsatax bhalma kienu Fbark, brig, skuna, bombarda, navi u ohrajn.

Id-dghajsa tal-pass ghaddiet minn snin twal ta' evoluzzjonì kif wiehed kien jistenna iżda minn dejjem kellha poppa u pruwa bil-ponta, tnejn jew qaddief wiehed, tinda

ghaU-pass*gg*eri u falki maFgnub in-naha tal-pass*ggten Tîbdil u modifikazzjontjiet kienu jsru zda min-naha taFawtoritajiet taFPort u mhux min-naha taFimghaHmin jew taFbarklori. Fiċ-Ċentru taFArti l-Bett kien hemm darba mudetl ta' dghajsa li sar fkompetìzzjoni biex jaraw kif wiehed seta' jtejjeb rt-tiugh u Finżul taFpassiġġieri. 1 6 Hu maghruf, per eżempju, li r-rota laF pruwa fghamla ta' ximrtarra kif nafuha Hum saret hekk twiia maF bidu tas-seklu ghoxrin, biex passiġġier iżomm maghha hu u tiela' jew nieżel minn fuq dghajsa. F id-depot taFPulizija FFurjana kien hemm fanal tar-ram ahmar16 bhala eżempju billi kull barklor kellu jiehu hsieb li jkollu wiehed tngastat go pem in-naha ta' fuq tar-rota taF poppa.

Dghajsa ta F pass kellha flit skultura jew umar fuq it-tappiera u 'I hawn u 'I hinn iżda din qatt ma kienu jindurawha. Mat-tappiera iżjed fiF pruwa milli fil-poppa kont tara dtsinn tradizzjonali ta' Quii li jispiċċaw fghamla ta' dragun ìhares 'il quddiem jew tura. Ghalxejn tìstaqsi lilFbarklorì x'tìfsira kellu dak id-dragun ghax ir-risposta tkun dejjem Fistess: 'Ghax missieri dejjem hekk jaghmel.' Jidher li Fghamla tad-dragun ġejja min-ntsel taFMislem ghax huma kienu jhobbu juru dik ir-rapprezentazzjoni fuq Fimriekeb taghhom. F'dixx taċ-ċeramika ti hu esibit f Pisa tidher qoxra tat-tnax-il sekiu u hi taFekopa Sikula-Magreb1, lì turi xebh kbir mad-dghajsa ta' Malta. FiFpruwa kont tara Fghajn ta' Horus jew Ists iZda minn flit tas-snin 'I hawn sid ta' dghajsa jippreferi li jara Fghasfur minflok Fghajn. Fìn-naha ta' ġewwa ta' dghajsa u maFpestieri tara cima jew serp minquxin fl-ìnjam u simbolizmi ohra.

1 2 Ghal taghrif fit-tul ara Muscat, S., French Influence on Maltese Ship and Boat Building fis-Seminar: Aspects o f M a r i t i m e Relations with France Through the Years, The Maritime Museum Vittoriosa 31 May 1998. 13 Ara Muscat, J . , The Maltese Galley, (Malta, 1998) u t-tieni edizzjoni fis-sena 2000. 1 4 Wiehed jista'jara xi mudelli ghalF bini ta' dghajjes fil-Muzew Maritttmu ta' Malta.

Hajr lit Antonio Espinosa Rodriguez li ghaddieli din l-informazzjoni. 1 4 National Archives Malta, Occurences (Ml quddicm naghtu biss NAM O c c \ 1-Î-1927. Billi dan id-dokument mhux paginât qed naghtu d-data minflok. " ld-dixx kien instab fil-Knisja ta' San Michele degli Scalzi f Pisa datât 1175¬1200 AD; hajr lit Honor Frost li tatnì din Fin formazzjoni.

1 4 6

L-URNAR fuq d-dgh«jM taFpm -diftlnn te' quri li jlapiċċa fghamla ta' dragun.

In-naha ta' wara tal-bankijiet taF passiġġieri tolqtok Fispalliera dik li magℏha passiġġier seta' jserrah dahnj. Dik kienet tkun maghmula minn biċċa njama wahda, hafna drabi taFkewba, u kienet tkun kollha kemm hi mżejna bFiskultura baxxa, b'disinn fin-nofs li jiddistingwiha minn ohrajn. Iżda Fispalliera ta' San Gorġ kienet tinqata' ghaliha; fin-nofs tal-ispalliera kont tara x-xbiha taF qaddis fuq iż-żiemel joqtol id-dragun.18 Ta' min ikun jaf li bosta minn dawn Fispallieri nbieghu Londra meta bosta u bosta barklori żanmaw wara F1979 u ġieli nbieghu £450 iFwahda. Spallieri ohrajn, iżda mhux ta' San Ġorġ kienu jinbieghu wisq inqas. Ġieli kont tara maF ispalliera miktuba b'ittri kbar 10 P a s s e n g e r s . Dawk id-dghajjes li kienu mpjegati ma' bastimenti taF gwerra kienu jżidu bosta simboliżmi Ingliżi fuq Fispalliera bhal nghidu aℏna; Sf G e o r g e for E n g l a n d ! Taht

Fispalliera kien hemm il-bank u F

kontra bank jew banketta. IFfanal

tar-ram isfar li kont issib mar-rota

tal-poppa ta' kull dghajsa kien igib

LM20.

Meta thares in-naha ta' ġewwa ta' dghajsa lejn iFpruwa u sewwa sew taht it-tamburett tara dìk li Fbarklori jsejhulha Fkamra. Din ma kenitx htief spazju żghir li jinghalaq b'bieba zghira u tissakkar biex fiha barklor iżomm xi stropp. xi skalm, xi biċċa hobż u forsi dawk il-ftit soldi li jkun dahhal minn xoghlu. Barklor kien jehodha bis-serjeta Fkamra li kellu u

'* Wiehed jisia* jam spalliera bhal din fil-Muzew Marittimu ta' Malta.

tiltaqa' ma' rapporti ta' barklori li jkunu fethulhom iFkmamar tad-dghajjes taghhom.

L-ebda barklor ma seta* jaghti taghrif dwar l-ghamla tar-rota b'mod speċjali dik taFpruwa hekk maghrufa bhala ximitarra. Nafu lì r-rota ta' dghajsa tal-pass mhux dejjem kienet kif nafuha Hum. Jidher li hadet din Faℏhar ghamla mal-bidu

tas-seklu ghoxrin. Min mhux imdorri

jhares sew lejn ir-roti ta' dghajsa ma

jindunax li huma t-tnejn ikunu

mxenglin ftit 'il gewwa lejn in-nofs

tad-dghajsa. Meta tistaqsi lil xi

barklor jew mghallem dwar dan

jghidulek ghax kieku jkunu kartabun

maFprim ikunu jidhru qishom se

jaqghu fil-baℏar. Mur ifhem, iżda F esperjenza tgℏallem bosta affarijiet!

Mal-ġnub tad-dghajsa minn ġewwa tara Fkraten jew it-trinkarini li kienu bhal kaxxi twal tul iFġnub tad-dghajjes tradizzjonali Maltin. Fuq dghajsa taFpass iFkraten min-nofs lura jkunu miksijin bl-injam biex iservu ta' bankijiet ghalFpassiġġieri. Dawn il-bankijiet lì ġeneralment ikunu miksijin bid-drapp jissejℏu

wkoll settijiet.19

Dik il-parti

trijangulari ta' quddiem fuq dghajsa

maghrufha bhala tamburett kienet

tinkesa b'tapit biex passiġġier F ewwel imidd siequ fuqu bla ma jtżloq u wara jinżel lejn il-kriesi u jmur isib post fuq il-bankijiet. Taht

1 9 ls-settijiet kienu dawk il-bcejjcc kollha tal-injam fuq dghajsa li setghu jinqalghu minn posthom bhal nghidu ahna FfeJki, Fbankijiet, il-kriesi u F bqija.

147

riġtejh passkjgier k*m tkotty l patjgt jew ta War biex joqghod komdu.

Il-batlusa s-sinjura jew ir-reġvia, fuq dghajsa taFpass kienet dik lì kważi qati ma kienet tmtuża. Dghajsa moderna, irrid nghkJ wahda tal-bidu tas-seklu ghoxrin. tkun armata b'hames ska Imi ghalFimqadef iżda qatt ma kienu jintużaw kollha fF istess hin. Fit-tarf taFfattu dekorattivi20 iżda bla funzjoni, ta' dghajsa kien hemm battusa bF iskalm fiha kull naha, dik îFbattusa tan-naha tax-xellug jew tas-sinistra qrib iFfalka ta" dik in-naha kienet iF battusa s-sinjura u rari kienet tintuża. Fkaż ta' hafna xita barklor seta' juża ż-żewg imqadef ta' qrib iF bankijiet tal-passiġġieri u ghalhekk ikollu xi flit taFkenn imhabba t-tinda. Ġeneralment meta qaddief kien jahdem waℏdu juża Fimqadef fuq iF battusi li jkun hemm Feqreb lejn iF tamburett taFpruwa. Meta jahdmu żewġ qaddiefa wiehed joqghod bilqieghda maFmoqdief ta' qrib it-tamburett lejn id-dritla u Fiehor ihaddem iFmoqdief tan-naha tas-sinistra iżda mhux dak taFbattusa s-sinjura.

Ma jistax jonqos lì n-nies tas-sengha li kienu jahdmu frt-tarzna taFlngliżi, lì dawk Fideat li kienu jaraw li jghoddu biex isebbhu jew iġibu ghal ahjar id-dghajsa kienu jghadduhom lilFimghaltmin jew lilF barklori. Ara kemm kien hemm shipwrights, qlafat, żebbiegha u ohrajn lì setghu jghinu lil shabhom il-Maltin bFideat tajbin ghad-dghajsa. Ta' min isahhah hawn lì kienu Fawtoritajiet tal-Port li kienu jinfurzaw xi modifikazzjonijiet ghad-dghajsa dejjem biFhsieb lì F passiġġieri u nies tas-servizz jinqdew ahjar. Mghallem u barklor ma setghux jaghmlu li jridu skont iF gosti taghhom. Waqt li d-dghajjes kollha kienu Fistess fdik li hi bìnja iżda Fìtwien taż-żebgha kienu dejjem skont ix-xewqa tas-sìdien. L-iżjed kuluri popolari kienu Fabjad u Fahmar u Fabjad u Fìkhal; Fabjad kien jithalla dejjem ghaż-żaqq mili-livell tal-ilma jew iFqtugℏ taFilma 'I

isfel. MilFbqìja kienu jintużaw F ilwien kollha li tista' timmaġina; ilium

2 0 F'ras kull wahda konl tara dak li qisu jkun iljun.

iżjed minn qabel tara żebgℏa

stramba fuq td-dghajjes.

tż-żebbiegha tad-dghajjes ma kellhomx xi xoghol artistiku x'jaghmlu hlief xi disinn taFfjuri fuq iFpruwa, m-numnj taFliċenzja, xi faxx maFlìvell taFiima u Fisem tad-dghajsa. Iż-żebbiegℏa TaFBubbli

John, Harry Boy. Domancic. Taż-Żiemel u taċ-Ciantar fost Fohrajn baqghu msemmijin ghax-xoghol taghhom. Fejn kien jidhol ix-xoghol taFmetall kien hemm Rizzo & Sons. Luqa G recti minn Boritila kien jaghmel Fimqadef bit-tuzzani. F antiki kienu jkunu taFfagu iżda dan Fahhar beda jintuża 6 - d o u g l a s fir, iF fraxxnu u kultant Fabjad ukoll. Moqdtef normali kien tnax-il pied u nofs twil u Fġiljun kien fih 40 pulzier; id-distanza bejn skalm u iehor kienet ta' 40 pulzier. Snin ilu żewġ imqadef kienu jqumu £7.

Ma kinux jonqsu Fismijiet bombastiċi li F barklori kienu jagℏżlu ghad-dghajjes taghhom speċjalment dawk li jkunu mpjegati ma' bastimenti taFgwerra Ingliżi. Kien hemm ismijiet bhal H M S Ramilfies, Ark Royal, Dreadnought, King G e o r g e V, St Angelo, Iron D u k e u kultant xi C a r m e n jew ismijiet taFMadonna. Forsi flit huma dawk li jafu lì waqt li bastiment kbir taFgwerra n-nies taFKottonera kienu jghtdulu qoxra, dghajsa kienu jsejhulha opra; dan forsi ghax dghajsa trid xoghol ta' perfezzjoni biex tinbena! Fost kemm dghajjes qodma nstabu wahda minnhom kellha fuqha Femblema taFbam jew \a\-Buffs li kienu ghamla ta' mażuni. Mhix haġa kbira li kellhom dghajsa ghalihom billi fiFKottonera kien hemm loġġa ghalihom. Seta' jaghti Fkaż li xi barklori kienu juru r-ras taF barri minquxa fuq iFkamra taFpruwa biex jiġbdu s-simpatija taghhom.

Meta mghallem kien ilesti Fbini ta' dghajsa kien ihalli x-xoghol tat-tqalfit ghal wiehed ta' din is-sengha, hekk tinduna li l-imghallem jiffranka Fhin barra li forsi qalfat tas-sengha kien jista' jaghmel xoghol ahjar. Min-naha Fohra hekk kien jinℏoloq

xoghol iżjed ghal haddiehor.

John Camilleri. iFKukla, milFMarsa fl-1961 hareġ bFidea li jhaddem dghajsa b'magna; Fesperiment ma

mexxiex ghax iFmagna ma' saqajn iFpassiġġieri kienet taghmet nha qawwija. Snin ilu kienet ghadha teżisti dghajsa n-naha taFIsla ti kellha F bejta ghal iskrun iżda dan ma kienx fpostu. FF1968 harġu bFidea li magna o u t b o a r d titpoġġa fiFpoppa fuq traversa hoxna. Saru esperimenti ohra billi nghidu ahna żiedu tmun fiFpoppa u dan kien jrthaddem b'sistema ta' laċċ hekk imsejjah mad mad. Kien hemm ukoll min żied skalm żghir qrib ir-rota taF poppa u mieghu rabat moqdief biex hekk tservi ta' tmun.

Meta dghajsa tkun lesta jew tibdel F idejn kont tara uffiċjal tad-dwana b'xifa fidejh u jtaqqab 1 hawn u 1 hinn biex ikun jaf li d-dghajsa m'ghandiex injam imsewwes iżjed u iżjed meta wahda qadima tinxtara minn barklor ġdid. Wiehed jittaqa' wkoll ma' ċertifikati taFbejgh iffirmati minn mghallmin maghrufin biex jiċċertifikaw li d-dghajsa tkun ghadha tajba ghalFbahar.

Ilium biex tara Fghodda antika ta' mastrudaxxa jew ta' mghallem tad-dghajjes trid issib hanut tax-xoghol antik jew tmur saFMużew Marittimu ta' Malta. Min ghadu juża d-denb iF far jew iFboqxiex ilium? Dan kien mehtieġ wisq biex mghallem jikseb Fangulatura ta' kument ta' majjiera jew stamnara li xi drabi kien ikollhom bżonn ta' xi hamsa differenti ma' Fistess majjiera jew stamnara. Tiskanta kif mghallem ikun jaf x'testatur ikollu bżonn ghal dawk iFbiċċiet fil-bini ta' dghajsa. Ilium qajla tara xi hadd juza F munxar, Fistess mghallmin tad-dghajjes li baqa' kollha taralhom h a n d s a w taFelettriku. Fl-antik kien xi flit diffidi li ssib trapani rqaq biex mghallem itaqqab toqba rqiqa lì minnha jghaddi xi clinch. Allura kienu jipprofittaw ruhhom minn xi umbrella mqatta' biex jiehdu minnha Fazzar irqiq u jsonnuh fghamla ta' trapan. Srieraq kien ikollhom iZjed

2 1 Ara P o l i c e Laws, (Malta, 1883), (Ml quddiem naghtu biss PL 1883), passim; National Archives Malta Register of Boatmen, (Ml quddiem naghtu biss (NAM RB), 2 - 6,1904, n, licence no. 16; Police Laws, Malta, 1919), (Ml quddiem naghtu biss PL 1919), 56 no 253.

minn wiehed minn dak tad-dahar ghal wiehed kbir hafna li kienu jhaddmuh tnejn biex jifthu zkuk tas­s a r II kienu jigu minn barra. FF antik ukoll kien hemm iFpassalur ta' kull daqs biex bihom rtaqqbu loqob xi ftit ikbar minn kwart ta' pulzier 'il fuq. Passatur ta* hxuna ta' pulzier jew izjed ġieli kien ikollu tul ta' bniedem. FFantik billi mghallem kien ikollu jipprepara xi njam ohxon minn zokk ta' skjra kien hemm F ewwel qatgha bts-serrieq iFkbir u wara x-xoghol jitkompla biFlexxun. Dan kellu xafra qisek qed tara mgℏażqa b'manku kbir. Siri naf li mghallmin tajbin li kienu jahdmu fit­ta rzn a u li kien ikollhom hafna xoghol biFlexxun kienu jriduha ta' esperti u kont taralhom b a d g e tad-deheb ghamla ta' lexxun fuq iF pavai ta' ġlekk meta jkunu lebsin sabih. Kien hemm min jaghmel imhatra ma' shabu li kappaò jiftah iFpett taż-żarbun jew li jtajjar sold li jkun miżmum biFponta ta' żarbun, b'daqqa wahda taFtexxun. tżda sibt min jghkj li missieru kien ilibbes iF maskra taż-żarbun qisu b'kisja taF hadid biex jipproteġi siequ. Barra minn Malta ghad hemm mghallmin h jużaw iFlexxun billi x-xoghol tad-dghajjes taFinjam taghhom hu goff; hawn Malta x-xoghol hu izjed fin u tintuża ċ-ċana ghal ippulir.

A IFparti ta' fuq taFBattusa, B LJskalm, C IFparti t'rsfel taI-Battusa.

Kull dghajsa jkotlha t-tinda22 ghatF passiġġieri u meta dghajsa ma jkollhiex it-tinda fpostha passigġier kellu d-dritt li jitlob MFbaridor biex ipoġġiha fpostha. Tinda titwaqqaf fuq Fissati jew iFbattaljoM taghha li jimbukkaw ruhhom ftoqob apposta li jkun hemm rnal-ġnub tad-dghajsa maghrufin bhala takki. In-naha ta' fuq taFissati kien hemm ark kull tarf biex jorbothom ma' xuxlin. Kien

Tinda kien ikollha l-parasuli jew speci ta* purlieri ghax-xemx.

1 4 8

hemm xi provi biex tinda titwaqqaf fuq vireg b'ghamla ta' nofs tond u li jahdmu bhal ma konna naraw xi tinda ta' pram ta' tarbija. Jidher car li dik Fghamla ta' tinda ma' kenitx popolari u ma baqghetx tintuza.

Ilium ma ssibx tixtri dghajsa kif ġieb u lahaq; xi ftit inxtraw miFlukandi u stabbilimenti tal-ikel waqt li Fahjar dghajjes li kien baqa' qed jahdmu xi ftit ghat-turisti. Wiehed ma jridx jinsa li m'ghadhomx jinbnew ġodda ghax iqumu wisq; barklor ma jifdiha qatt bix-xoghol tieghu. Kien hemm żmien meta wahda qadima u bi ftit hsara nxtrat LM40 ghalFMużew Marittimu ta' Malta; ilium trid taF inqas LM31 i n n

Meta dahlet iFvenda ghad-dghajjes mhux iFbarklori kollha hadu gost biha.24 Kien jinqala' hafna ġlied bejn iFbarklori ghalhekk iFliġi taFvenda kienet hemm biex min kien jasai F ewwel maFmoll fejn fl-antik kien hemm ÌFbamera ta' żmien iF kavallieri, kien jghabbi Fewwel. Kien ikun hemm pulizija biex iniżżel F isem ta' kull barklor hekk kif jasal Ri­venda. IFbarklor kien obbligai li jagℏti b'leℏen ghoti ismu u Flaqam

biex iFpulizija jkun jista' jniżżlu fiF lista taFvenda. Fi flit żmien il-venda indrat u kif jidhol bastiment taF passiġġieri kienu jmorru biex jiġbnj jew jghabbu Fpassiġġieri. Meta kien ikun hemm dghajjes iżjed milli mehtieg gℏan-numru ta' passiġġieri sew biex jinżlu jew biex jimbarkaw fuq bastiment, Fahhar flit dghajjes taFvenda kienu jghabbu inqas minn dak li supposi jghabbu biex thallu biżżejjed ghal dawk id-dghajjes li jkunu waslu Fahhar fil-venda. Ritratti antiki juru d-dgℏajjes taF

venda fposthom. waqt li fuq Fart

tara serbut ta' karozzini, qtsha

venda ohra, jistennew biex iwasslu

Fpassigġieri I- Belt jew fejn mehtieġ.

Hu maghruf li meta barklor ma kienx idahhal iFġumata milFqadi taF passiġġieri, kien jarma biex imur jistad. Normalment dghajsa kienet tintrama' bi qlugh tarkija ghax dak kien Fehfef mod u Fiżjed sempliċi ta' qlugh ghalFbarklor wiehed

2 3 Ghad baqa' xi ritratti li juru d-dghajsa armata b'tinda ghat-tond. 2 4 Is-sistema kienet maghrufha bhala: iccama l-venda.

wahdu fuq dghajsa. Hag'ohra li wiehed irid iżomm fmohhu hija li barklor ta' dghajsa ma kienx jitbieghed wisq mill-art fFantik imhabba Fbiża' taFkursari ta' Barbarija i2da fuq kollox imhabba xi mattemp li jista' jinqala'.

Bosta mid-dghajjes kienu jinżebgℏu

bFabjad mil-livell taFilma 'I isfel u xi

barklori kienu jemmnu lì Ftewn

abjad jattira Fhut iFkbir. Ghalhekk xi

barklori ma kinux iridu jahdmu barra

milFbreefcwa/er. Din Faffari taFhut

kbir madwar Malta tissemma flit li

xejn. Fi kwadru weghda li hemm fiF

Mużew tas-Santwarju ta' Haż-Żabbar jidher kajjikk li kien attakkat minn żewġt iklieb iFbahar. Iżjed qrib lejna kien hemm kaz iehor ta' attakk ta' kelb iFbahar kbir.

Barklor li kien jiddobba xi ikel minn fuq il-bastimenti Ingliżi kont tarah jarma karettun biex ibiegh dak Fikel nadif li jkun akkwista. Dan iFbarklor maghruf bhala taFgaxin kien idur 'I hawn u 'I hinn biex ibiegh Fikel, sahansitra kien jasal ukoll sa Birkirkara ghalkemm Fiżjed It kien idur max-xatt taFBelt biex jaqdi lill-haddiema taFfaham. Din Faffari taF gaxin bi ftehim maFkok ta' xi bastiment kienet taqbel ghaż-żewġ nahat ghax ìFkok ma kienx jibqa' b'xejn. Dak kien mod ta' hajja ghan-nies taFKottonera u taFBelt li juri F bżonnijiet ta' dak iż-żmien iżda wkoll juri kif iFbniedem jiwinta mezzi biex jaqla' hobżu. Barklor Ilium fejn trid tsslbu li jkun jista' jaqla' ℏobżu ta' kuljum mix-xoghol tad-dghajsa? Ilium barklor hu mitlub li jaqla' biss 'il barra mtlFmoll u mbaghad ikompli biFmagna. Dari barklor jibda bhala żaghżugh biex jiehu s-sengha ta' missteru u biex jiehu Fliċenzja ta' barklor kien irid jaghmel eżami billi jidher quddiem uffiċjal tad-Dwana biex iwieġeb ghal xi mistoqsijiet. Wara sift xhur taℏriġ barklor żaghżugh, quddiem ufficjal tad-Dwana kien ikollu jaqdef biċċa sewwa 'il barra mill-moll u ghal nofs id-dahla ta' bejn iFBirgu u Flsla, tsijja, jittrakka maFmoll, jiddrizza d-dghajsa minn xi ċaqlieq, jaqdef biċċa I barra b'moqdief wiehed u jiċcomba stropp ma' skalm. Jekk jissodisfa lill-uffiċjal iFbarklor jircievi ċ-ċomba li kienet pjanċa taFlanda fghamla ovali qisha xi erba' pulzieri twila u kien ikun fiha n-numru tal-

liċerizja. Iċ-ċomba kien jorbotfta ma' drieghu u barklor kien obbligai li jkoUu deijem mieghu kopja tal-tanffi tad-dghajsa hekk imsejha tan-noH. Ma ninsewx li barklor lì jtrċtevi 6-ċomba26 jkun reġistrat maFPulizija taFPort bFisem, il-laqam, indirizz u d-data ta' meta beda jahdem bhala barklor. Fir-reġtstri laFliċenzji taF Pulizija tax Xatt taFBelt tssib listi ta' ismijiet ta' barklori li ma jisptċċaw qatt.26

Hu maghruf li barklor veteran kien tkun jaf b'kull ċaqbeqa jew moviment tad-dghajsa tieghu. Tibnt kif tibni dghajsa dejjem kont issibilha dak id-ditett Zghir fiFmixi Wara ftit laż-żmien li dghajsa tkun f idejn barklor veteran dan jinduna li tghaddas rasha xi ftit, jew ttġbed lejn naha wahda. IFbarklor ikollu dik ìFkapadta li biFpiż ta' persuntu u skont in-nu m ru ta' passiġġieri li jkollu fid-dghajsa jirrikompensa xi difett, biFmod taFġibda taFmoqdief jikkoreġi ġibda ta' dghajsa lejn naha wahda u meta tarah jieqaf u jiġbed Fattenzjoni tat-turisti lejn xi naha storika taFPort kun Zgur ii Fbarklor qed jiehu n-nifs jew iċedi ghal xi traffiku li jara ġej in-naha tieghu jew biex jiskappa minn xi mewġa mahluqa milFmixi qawwi ta' xi lanca kbira tas-servizz.

IF mod ta" qdif ta" barklor Malti dak lì jibqa' arbulat jew biFwieqfa F hin kollu fnofs iFkriesi, ihares it quddiem u biFġiljuni taFtmqadef imsatlbin fidejh it-tnejn. Dan iFmod ta' qdif FlngliZi laqqmuh bhala V i s o ' 2 7 Ċertu Tilley Ingliż lì ghamel riċerka hawn Matta dwar id-dghajsa hareġ bFidea li hi ġejja minn żmten iFFeniċi billi rapprezentazzjoni ta' wahda taghhom fejn jidhru qaddtefa arbulati voldieri biFwieqfa u jharsu lejn iFpruwa tad-dghajsa. Dan F argument ma jghodd xejn ghax fiF Mediterran dejjem kien hawn qaddiefa li jaqdfu bhal dawk Maltin. 28

2 5 Wiehed jista' jara comba ta' barklor fil-Muzew Marittimu ta' Malta. w Dawn ir-registri llum tista' tarahom fl-Arkivju Nazionali ta' Malta fir-Rabat. 27 Admiralty Manual of Seamanship, (Londra, 1979), vol. 1,266. 2 6 Tilley, A.F., A Phoenician Survival, fil-7V Mariner's Mirror, vol. 55

1 4 9

Barklor ftit tas-snin ilu kien qal li wiehed bhatu seta' jaqla' flus kemm irid hu jekk ikun kid jahdem sewwa. Barklor iehor veteran stqarr li kien hemm żrnien meta FPort kien fF aqwa tieghu ghax ikun mirrili bit-bastimenti taFgwerra. Nafu li F Ingliżi kienu jhaHu hafna flus mod jew iehor iżda mhux hekk F Amerikani.

Dghajsa tan-noll kienet tahdem bejn 1 ta' April u 31 ta' Ottubnj sa nofs iF lejl u milF1 ta' Novembru saF31 ta' Marzu saFghaxra u nofs illejl. Barklor kien jiehu kwarta biex jaqsam milFlsla ghalFBelt iżda s a Marsamxett kellu ġibda ta' siegha. Meta tistaqsi barklori differenti johorġu bi tweġibiet differenti. Qadfa milFKottonera s a tas-Sliema kienet tiehu nofs siegha; hekk tara li kien hemm xi diskrepanzi iżda kollox kien jiddependi fuq Fghadd ta' passiġġieri li jkun hemm fuq dghajsa u jekk ikunx hemm żewġ barklori jew erbgha fuq Fistess dghajsa.

Ġieli sar tgergir mit-turisti mℏabba

abbużi dwar iFhlas ta' noli ftit tas-snin ilu. Ghal dawra ta' nofs siegha madwar iFPort żammewlhom £5.

Ohrajn kellhom, ìhallsu LM10 ghalF

qadfa ta' sagℏtejn madwar iFPort

Sal-1986 turisi kien ihallas LM3.50

ghal dawra maFPort Kienet dahlet

hawn Matta d-drawwa li wiehed

isejjah barklor billi jghajjat:

'Dghajsa, dghajsa!' Kien hemm

żmien meta barklor kien jikkuntenta b'habba miil-passiġġieri; tassew dak kien żmien iehor iżda dak iFbarklor imlaqqam TaFHabba lahaq faddal somma flus sewwa sa qabel ma miet. Billi semmejna xi hlasijiet tan-noll kien hemm żmien fl-1930 meta barklor ġieli hadem sittax-il siegha kuljum u b'xorti tajba biex forsi kien ìdahhal 5s kuljum. Huwa stmat li 5s kienu biZżejjed ghaIFfamilja ghal tul ta' ġimgha biex ma tbatix iFġuh.

(1969), 467 - 9; ara wkoll Tilley, A.F. The Survival of Ancient Mediterranean Boat Designs, fil-TV M a r i n e r ' s M i r r o r , vol. 59, (1975), 373 -84. Basch, L., De La survivance de Traditions Navales Phéniciennes dans la Mediterranee de nos Jours, fil-TV M a r i n e r ' s M i r r o r , vol. 61, (1975), 229 -53 .

Id-dghajsa taFpass kellha parti importanti b'konnessjoni man Navy Ingliża. IFbastimenti taFgwerra kien ikollhom, maghhom ghas-servizz taFbahrin u Ffizzjali xi dghajjes u dan is-servizz Men jissejjah ship's c o m p a n y . Billi milFkuntatli ta' Malta biss speċjalment milFKottonera seta' jkun tahriġ xi ftit jew le żbilanċjat ktibt lilFMarinefs Mirror ta' Londra u ghamitt appetì lil dawk iFbahrin li kienu jservu f Malta biex jaghtu F impressjon ijiet taghhom. Kelli tweġiba tajba ghax mhux biss bahrin komuni wieġbu iżda fizz ja li u sahansitra dak li darba kien iF gvematur ta' Ġibilta wara ti spiċċa minn Matta.

jaghti laghqa Zebgha m t U o p p t n g ttne 1 tele! u Menu hemm ukol biex jiffrankaw ix-xoghol litl-bahnn taF ghassa.

Ghalkemm barklor ma' btċċa taF gwerra IngfiZa ma keHux xi paga tajba b'danakottu keHu d-dntl ghal dak kotlu li Men jinZel mil-gash c h u t e voldieri Fgaxin, keHu uniformi regulari, ikel b'xejn. ikoHu dak kollu mehtieg biex inaddaf tr-ram tad-dghajsa, ghaZei dejjem ġdkf u nadif ghalFMsi tal-bankijiet u twapet jew drapp ohxon ghalFpaljol u ghat-tamburetti. Barklori dejjem Menu jimkmandaw lil uliedhom u litFqraba taghhom meta mitlubin biex jghinu

A B C Tinda ta' dghajsa tal-Pass: A) Issati/Battaljoli, B) Tinda, C) Parasuli

IFbarklori mqabbdin bhala ship's c o m p a n y ma Mnux jiehdu xi paga speċjalt iżda wara s-sitta ta' wara nofs inhar Menu jaghtuhom sold ghal kull bniedem tas-servizz li kienu jġorru milFbastiment lejn Fart jew biFmaqlub. Wara Fahhar gwerra barklor kien jirdevi 3d ghas-servizz tieghu. Meta kienet tidℏol

aircraft c a r r i e r Ingliża din kienet timpjega maghha minn 16 s a 20 dghajsa bhala ship's c o m p a n y , c r u i s e r kienet tiehu tmienja, d e s t r o y e r tnejn u fregata wahda. Barklor kien ikollu l-uniformi tieghu u jitqies bhala wiehed miċ-ċorma taFbastiment u kellu bias fiss biex iwassal il-fizzjali fejn ikollhom bżonn. Id-dghajjes tax-ship's c o m p a n y ġieli kienu ta' propjetarju wiehed u ġieli kienu jkunu ta' iżjed. Salvo Borg mill-lsla kellu sill dghajjes tieghu u dejjem kien ihaddem tal-familja u lil dawk li jtġu minnu; ohrajn kienu jqabbdu barklori ohrajn. Barklor tax-sb/p's c o m p a n y kien hemm ukoll biex

fFghazla ta' barklori ohra ghax-ship's c o m p a n y .

Fizzjal Ingliż kien iqisu ta' unur li juZa dghajsa taFpass miZmuma nadifa xummiema u kont tema wiehed jghkj lit iehor bhaHikieku d-dghajsa u Fbarklor kienu tieghu personali. Barklor fuq tieghu dejjem s m a r t u pulii, b'dak iF-ftìl IngliZ fi kien ikun jaf kienu Fftit kwalrtajiet mehtiġin ghalih u biex iwassal fizzjal fejn ikun irid. ' Y e s sir, y e s sir, t h r e e b a g s full,' kienu biżżejjed biex barklor jiġbed rs-simpatija ta' fizzjal. Mix-xhieda ta' fizzjali lì wieġbu ghat xi mistoqsijiet li kont ghamittilhom jidher ċar N kien hemm nspett kbir tan-Navy IngliZa lejn id-dghajsa; kienu jqtsuha bhala bitta wahda man-Navy.

Xi hsarat li kienu jsiru lil xi dghajsa jew ghax tintlaqat minn xi qoxra IngliZa jew minhabba xi bahrin fis-sakra FlngliZi kienu jhallsu ghaliha sew. L-Amerikani xi fttl keshin qalli

150

darba barklor Manu mod labor. MaF iċken tot» ta' barklor ghal xi ftit iebgha ghad-dghajsa tieghu impiegata bhata s N p s c o a v a n y . ta1 gaNun kien JkMobba tlìefia. Wiehed kien jinduna b'dan milF ewwel ghax fi ftit ġranet kont tara F aperturi tad-djar taFtrìq fejn kien ikun joqghod dak iFbarklor kollha miżbughin Fistess. U x ìnghìdu ghal meta barklor Men jitk>b ghal xi flit ghażel abjad biex jiksi FbanMjìet li Menu bitta mis-settijìet li jkun hemm fuq dghajsa. Minn dak lì Menu jaghtuh l-lngtiżi hafna drabi Men jibqa' btżżejjed biex jaghmel tożor u investì ghad-dota taFtifla kemm ind. L-Ingliżi kienu stretti wisq dwar Fghażel ghax b'dìk iFbjuda tieghu Men iżid te-seher tas-sbuhìja ta1 dghajsa li ma tistax tfisser.

Kull meta qoxra tai-gwerra Ingtża kienet tohroġ ghal xi dawra ma I-Medi terrari kienet dejjem iġgorr id-dghajsa maghha. Din il-haġa kienet qisha h tas iehor ghalF barklor ta' dik id-dghajsa li generalment dejjem kien jiehu mieghu lil xi wiehed minn uliedu ta' 1 fuq minn tmintax-il sena jew xi hadd milFqraba. Generalment ìd-dawra ma I-M ed itera n ta' bastimenti Ingliżi kienet tiehu lejn I-ibhra Grìegì jew Torok iżda barklori semmew kif lahqu manu Messina. Lixandra, Venezja, Trieste. Korfu u d-Dardanelli. Barklor minnhom irrakkonta kif hu meta Men fuq \-HMS Surprise fl-1958 u dahlu Venezja d-dghajsa tniżżlet fìl-Kanal il-Kbir u tellqet ma' gond la Veneziana li hallìetha Iure b'xi żewġ tulijiet jew tlieta. Kull meta xi bastiment ieℏor Ingliż kien iżur Venezja ma kienx jitℏalla jniżżel id-dghajsa tieghu bhala ship' company fìFkanal; min jaf ghaliex?

Salvo Borg milFIsla Men imsejjaℏ il-barklor ta

1 Mountbatten. Kien raġel

qasir, dejjem pulit, smart, Men jaf dak iF flit Ingliż biex jinqeda bhala barklor maF IngliżL Id-dghajsa tieghu maghrufha bhala FHadra ghax kienet miżbugha hekk, u bin-numru taFIrcenzja 174, kienet l-ghożża ta1 qalbu. L-inkwtet tieghu kien meta d-dghajsa tkun miġbuda i-art u jara t-tfal jitaghbu qribha ghax Men jibża' li jaghmlulu Fhsara. Huwa ned li wara mewtu d-dghajsa titktsser u tinharaq biex hadd ma jużaha ftoku, Is-soltu dghajsa wara l-mewt ta1

sidha kienet tinbiegh b'irkant u generalment kienet tibqa' fid-dislrett tal-barklor tag h ha nghidu ahna Bormla, F Birgu jew L-lsla. Tant lahaq Salvo intrabat ma' Mountbatten lì kull darba li dan kien jiġi Matta kien jtstiednu biex imur ghal xi party moghti minna

Salvo kien somma d-dghajsa tieghu IF Madra bhala Ġ-Defender i2da huwa, fi-aqwa tan-Navy Inglfta r Ma Ita Meo ihaddem sittax-fl wahda. Ghamel żmien meta kien imqabbad ma1 HMS Tiger

kellu Fpermess li |l*«yh xi luminata u ghamel IFflus. tafxl Hafna drabi mm kien iwassal xl nies tas-eervfzz minn u lejn id-Dwana, Canteen Wharf u Sani1

Anġlu Men jithallas bkFdiss' soldi r-ras iżda wara d-disgha ta' filghaxija Men iżomm 1s.6d.

Forsi flit huma dawk ti jafu lì Salvo Men ta' ftit skota u li kienet iFmara tieghu li żżomm iFkontijiet billi hu kien jinqeda wkoll b qaddiefa ohrajn. Kieku taf kemm Salvo halts ċertifikati warajh li hu Men jiddobba mi ng hand kaptani ta' bastimenti li kien iservi fuq horn. B'xorti tajba taWamilja ta' Salvo g hand ho m bosta ritratti tieghu li juruh fiFqadi ta' dmirijietu u kienet haġa hafifa li wiehed iqatleb fdak li ha I la, hajr dejjem Iti taF familja.

Charlie Attard kien barklor iehor li baqa' maghruf bhata l-barklor taFPrinċep ghax kull meta dan Men jiġi Malta dejjem kienu jqabbdu lil Charlie bhala barklor Hasra It ma kienx possibbli li wiehed jara ċ-certrfikati u r-ritratti tieghu bhala barklor IFKukta tal-Marsa fìFbidu tas-seklu ghoxrin ghamel tsem ghalih ukoll ghax Men tassew armat bil-kbir, biżżejjed nghidu li kellu madwar 30 barklor mieghu li Men ihallashom bis-6d kuljum.

Is-sena 1929 baqghet tissemma mad-dinja kollha ghal ghaks li ġiebet mag h ha29 . Hawn Mafia bosta barklori batew il-guh. L-ammiraljat talab biex îssir ġabra gttaIFbarklori u saℏansitra isem Mabel Strickland jidher fiFlista tad-dona turi. Lista uffiċjali turi ti 478 barklor irċevew 5s kull wiehed, 31 irċevew 7s.6d u tnejn biss 10s; ta' min ikun jaf fi 5s kienu biżżejjed biex isostnu familja ghalFġimgha.30

Mhux barklor jew tnejn sostnew li xi drabi Fbahrin nofshom fìs-sakra Menu jaghtu kutl ma Men ikollhom fil-but qabel ma jinżlu minn fuq dghajsa u specjaiment meta jkunu se jmorru tura lejn Mngitterra. Glied kien ikun hemm bejn barklori u bahrin iżda kif kitibli wiehed fizzjal Ingliż wiehed ma kellux jesaġera; ma kienx hemm hafna ġlied. Xi drabi barklor Men jinduna ti Fbahrin ikunu se jaqilghu Ftnkwtet ghalhekk kien isejjah Fghajnuna ta' shabu. Kellhom ha bla Fbahrin huma u neżlin minn dghajsa wiehed wars Fiehor jindikaw lil ta' warajhom li kien se jhallas ta* kuthadd. U tassew hekk kien ikun ghax

2 9 Ghal taghrif fit-tul ara Muscat, J. The Dghajsa and Other Traditional M a l t e s t Boats, (Malta, 1999), passim. 1 0 National Archives Malta Government (Ml quddiem issibha bhala NAM GOV), 1956/1936, file: Help for Dghajsamcn.

jekk tel-ahhar me jkoiux nwm fojn Huilas ta' kulhadd bib ruhu W-bahar Barklor stqarr li Fatten tal-bahar me kenitx xi h&Qa ta' aptss. Kul meta barklor krappoprta f xi main guard li xi bahrin ma Mnux fiateuh tax-xoghol ti jkun ghamel Menu jaghtuh dak li haqqu. Hdejn fhCanteen Steps fejn Menu jiilaqghu hafna bahrin b'mod spedali F Ġimgha u s-Sibt fil-ghaxija Men jinqala hafna ġlied ukoH bejn iFbarklori min ikun se jghabbt l-ewwel qabel hadd iehor. U jġorru xi bahrin fis-sakra Fbarklori Men jaqblilhom ghax Men ikollhom iċ-ċans ti jdahhlu xi haga tżjed. Gtied Men ikun hemm, iva, iżda mhux hafna! Xi drabi kienu jintużaw Fimqadef biex jaghtu bihom billi Fbarklori ma setghu* iġomj skieken rnaghhom.

Xi barklori kienu jìrrifjulaw li jghabbu bahrin fis-sakra biex jevitaw hafna nkwiet. Iżda barklori ohra Menu qtshom rfrttxuh Mnkwiet speċjalment meta xi bahrin ikollhom rnaghhom xi wiehed bully jtswa daqs tiieta. F'każ bhal dak barklor Men tsìb żgur Fghajnuna ta* shabu ghax nrénn daqs hekk u f każ bhal dak iFbarklori kont issibhom maghqudin L-użu ta' kliem baxx sew mìn-naha taF bahrin kif ukoll mîn-naha ta Fbarklori kien hemm kemm trid; dak Men qìsu F lingwa franka ta* bejniethom! Tant indara li barklor qalli li ma Mnux jaghtu kas ta' kliem bhal dak. Barklori Maltin kienu jżejnu kliemhom xì drabi bid-dagha. Fir-reġtstri taFKumnrkssarju u taF Magistrati li jinsabu fFArkrvju Nazionali ta' Mate fìr-Rabat titeqa' ma' hafna każi. Barklor lì gibed wahda b'Alla u wahda biFMaòonna wehel 2s.6d. Barklor iehor Men akkużat li qal kliem pastaż tżda ma kienx dagha; ma wehel xejn ghax wara kollox intqal li ketma pastaża mhix offiza.31

L-ahhar xoghol N kien isir fuq dghajsa qabel ivarawha kien dak li jrffittjaw iF bronż u r-ram li xi drabi Men johroġ micF Dockyand. Jinghad li darba minnhom barklor ti Men ilu jkewwes fuq kFdghajsa tieghu hin twìl fìs-shana tas-sajf bla ma ned rites fuq xi strixxi ta r-ram li kienu jżejnu d-dghajsa tieghu u billi Men ha fi haraq ÌFqieghan ta1 saqajh. Ma hasibhiex darbtejn ghax neh ha r-ram kollu N Men iżegen kFdghajsa tieghu.

Meta barklor kien ivara dghajsa ġdkte kien jistieden lAFkappittan biex iberikha, jghid erba' kekniet ta' ġidt xi ftit daqq kien ikun hemm ukoH milFhbieb taF baridor, xi ftit inbkJ u hafna pareli minn min imur ghaò-ttrimorqa. Meta d-

National Archives Malta Commisioners' Book (Ml q odd te m issibha bhala NAM Com), 17-7-1928; data mghotìja flok ìl-pagna.

151

dgh^sa tkun ta' xi mghetem maghruf saw nghidu ahna taPGuH jew ta' Bengala, altura (-varar jjġbed hafna nies. Jen niskanta kif ma baqghaha P ebda ghana jew kant marbut mad-dghajjes. Thalli barra Mesta ta' Lapsi meta hafna dghajjes kienu jinkrew ghal dik Pokkazjonl biex jiċċeiebraw fii-Port iP Kbir33 ma ssib xejn bkonnessjoni mad-dghajsa jew mat-barktori. Kont ntstenna li nsib xi haġa iżda Pbarklori li kelNmt dejjem qatuii li ma jafu b'xejn.

Meta tghaddi è-èerimonja tal-varar u d-dghajsa Pġdida tarda' tkun fuq il-banketti taghha fuq ix-xatt tiġbed il-hars ta' kull min jghaddi minn hdejha. Xi wiehed mustaċċun u li jkun jifhem sew ta rah ma jharisx lejn iż-żebgha u lejn it-tiżjin iżda tarah ihares biex jara jekk I-gheluq ikollux xi difett ta' xi ghafsa ti bilkemm tkun tidher fPghajnejn ta' min ma jrfhimx. Wara nżul ix-xemx u meta ma jibqa hadd qrib id-dghajsa l-ġdida tarah lil habib taghna frtt ghax-xoghol jaqbad bièca gir ratba li tkun qtsha bièca gibs bhal dik li biha ghalliem jikteb fuq iP blackboard, u biha jaghmel salib żghir bla ma jarah hadd fuq id-difett li hu jkun ra fuq id-dghajsa. Dik kienet tkun daqqa ta' harta g hall-i mghallem ta' dìk id-dghajsa.

Tliet roti ta' żminljiet differenti: A Ta'wara 1-1900, B Ta' nofs is-seklu dsatax, C Ta'Gondla D Passatur

Rl-varar ta' dghajsa ġdida kont tisma' hafna rìmarki dwarha min-nies tal-Kottonera iżjed minn haddiehor. Meta jkunu jrìdu jmaqdru I-opra fost ohrajn kont tisma' min jghid dik, vokjierì ghad-dghajsa, qtsha pastizz, èanella wisq. mastella, mix ruba, mahtufa u ohrajn li forsi n-ntes tal-Kottonera biss setghu jużaw dak iHingwaġġ. Id-dghajsa tkun ghadha I-art fuq il-banketti taghha meta jibdew ir-rìmarkl u kulhadd jaghti r-raġunijiet tieghu. Ghan-nies l-ohra kollha ta' barra i-Kottonera ma kinux isibu X jghidu Mief li d-dghajsa hi xoghol sabih hafna.

n NLM LIB I3. 389; Cassar Pullicìno. J. , Studies in Maltese Folklore, (Malta, 1992). 20. 21 ; Castagna, P.P. Lis Storia ta M a l t a bil-Gzejjer taghha, (Malta. 1985). ristampat, vol. I.72.

Kit mghallem kien Iwaqqaf k-rota taP pruwa fpostha Pewwel heġa H jaghmel kienet li jsammar salib żghir taMnjam IP gholi fit-tarf taghha; hemm ukol kien jorbot ftit weraq taż-żebbug imbierek dik is-sena Taf li kien hemm mghallmin li ma jibdewx xoghol ta' dghajsa ġdida nhar ta' ġimgha, drawwa li ġejja minn jaf minn fejn u minn metal ld-drawwa tas-salib 2ghir taMnjam imwahhal mar-rota tal-pruwa sibtu wkoll fil-Greċja u fl-llalja. użanza taMnsara. Wiehed jiftakar li s-salib fuq xoghol ġdid kont issibu mhux fuq dghajsa biss iżda wkoll fuq ir-roti ta' kajjikk. kizzu u tal-Ialini.

Billi semmejt ir-rata ta' dghajsa ta' min jghid li t-tnejn ta' wahda minnhom, forsi ghax xi ftit twal. kienu jaghmluhom imxenglin ftit I ġewwa lejn nofs id-dghajsa. Ghal ℏaġa bhal din ma ssibx tweġiba ċara u tonda Mief wahda ta' suppożizzjoni, ghax jghidulek li jekk ir­roti jitwahhkj kartabun ma l-prim tad-dghajsa jaghtu Mmpressjoni li jkunu qishom se jaqghu fìl-bahar Użanza ohra marbuta mar-rota tal-pruwa kienet dik li ghal xi ftit taż-żmien kienu jhobbu jaghmluha xi ftit imqabbża 'I barra ghat-tond qrib ìMivell taMIma. Dan it-tip ta' rota kien jaghti dehra stramba u forsi ghalhekk li drawwa bhal dik ma tkomplietx; dghajsa hekk kienu jgℏkJulha ikkorazzata. Min jaf kif bdiet haġa bhal dik, iżda billi fil-Port iPKbir mhux l-ewwel darba 6 dahlu I-ikkorazzati Taljani li kienu bastimenti taP gwerra, bilkemm ma riedx barklor li jimitahom!

Kelma ohra li Hum intilfet hija I-blataforma li kienet bhal bièca art catta u lixxa ġeneralment qrib iMtanut tax-xoghol ta' xi mghallem u fuq ha kien ihożż id-disinn u l-qisien ta' opra ġdida. Ilium mghallem ihożż id-disinn li jkollu bżonn biex jikkalkula l-qisien fuq xi bièca plywood kbira arbulata ma' hajL F'kull hanut tax-xoghol li baqa' ghandek tara maPhitan tieghu hafna galvijiet li xi drabi jkunu tal-familja ġejjin minn missier ghal iben. Illum tara wkoll mudelli jew nofs mudelli ta' opri tal-bahar li dawn dahlu fi żmicn Mngliżi.

Nrftakar hawn fManwel Falzon membru tas-Soċjeta tal-Mużew li kien mghallem taPapprentisti fid-Dockyard u kien jispeèjalizza fid-dghajjes tredizzjonali Maltin. Hu kien jghaddi dak kollu li kien jaf lill-apprentisti tieghu u xi disinji tieghu Hum qeghdin fil-Mużew Marittimu ta' Malta. Dan qed nghidu ghax Manwel kien kapaċi johroġ disinn ta' biċċa tradizzjonali ta' Malta bla ma kellu F hanut tax-xoghol tieghu ghax-xoghol tad-dghajjes. Bl-iskola Usta' tasal li thott disinn tajjeb ta' dghajsa iżda F imghallmin taghna hafna drabi kienu jużaw IFgalvijiet tal-famllja l-ttjed dawk li

jkunu mexxew u law riluttati tajbui hafna. Ma kontx dan trtJob xi gatvu IH xi mghallem biex iseèWuiek. lanqas biex tarah biss ahseb u ara biex tibni xi dghajsa minn fuqu.

Ntsthajjel li ssib min jghid. Imme kif H-trasmissjoni taFkuttura timxi minn Inveri ghal iehor jew minn bntedem ghal iehor? Parti mtt-tweġibe hija ti kollox kien jinlamm fH-familja u tistenniex li fiF hwienet tax-xorb kont se titghallem xi haġa! Stejjer kont tisma' kemm trid. BiF miktub ma wasal g ha nòna xejn; niftehmu li xi whud mill-mtghallmin lanqas biss kienu jafu jiktbu jew jaqraw u b'danakollu kienu jaghmlu disinni u kalkoH li dejjem taw riluttati tajbin. Nafu wkoll li xi mghallmin lal-arioġġi. taP qniepen, taPkriepet tan-ntsa u ohrajn lanqas HI uliedhom stess ma kienu juru ho m is-sig rieti tas-sengha.

Id-dghajsa kienet użata barra mil¬trasport tal-passiġġteri biex twassal nies morda saPtsptar jew Plnfermerija fiPBelt, nisa tqal li jwassluhom saPFurjana biex jehhduhom lejn Pisptar Centrali u kien hemm dghajsa speċjali miżbugha sewda biex twassal xi katavru fejn ikun hemm bżonn. Siri naf li mhux iPbarklori kollha kienu lesti li jahdmu fuq dik id-dghajsa. F'każ ta' bżonn dghajsa kienet taqsam ghal belt biex twassal tabib lejn iPKottonera. Drabi ohra dghajsa mżejna hafna kienet kldawwar miżżewġin friski ghal dawra mal-Pori Barklor darba qalli li dghajsa ġieli ghabbewiha 30 kaxxa luminata.

Haddiema anzjani jiftakru ż-żmien meta kienu jużaw id-dghajsa ghax-xoghol. jitfghu 1/4d jew 1/2d fìFkraten ta' dghajsa bla ma joqoghdu jaghtuhom HIP barklor. FìPKotba taPOkkonenzi taP Pulizija tal-Port tittaqa' ma' bosta stejjer li jinvolvu Pberidori. Darba minnhom wiehed irrapporta li sab iPℏmieġ fkF dghajsa tieghu li kienet marbuta taht ts-sur ta' Santa Barbara, Tittaqa' maP-istorja hetwa ta' kif wiehed li kellu Phmar biPkarrettun mieghu. Warrab ghal ftit taP hin biex imur jixtri xi haġa u meta mar lura jsrb li kienu serqutu Phmar.33 Bip fìlosofija Ġahanjana stqarr Jekk jiena jien tlift iPhmar iżda jekk jiena mirax jien sibt kanettun! Dak kien żmien t'hekk u x-xatt taPBett ra bosta stejjer li kellhom x'jaqsmu mad-dghajsa.

FiPKotba taPOkkonenzi tePPutoja tal-Port tittaqa' ma' bosta u bosta stejjer I minnhom tohroò Mstorja soċjali ta' niesna. FP1929 berkfor fera barklor

B NAM Occ 8-2-1925, 144. u National Archives Malta Magistrates' Book ('il quddiem issibha bhala NAM Mag), 6-7-1929, 188.

152

iehor b'daqqa ta' moqdief; wahhluh £2 li ghal dak il-żmien kienu hafna. Hu ìkkalkutat li meta wiehed kien jehel biex ihallas 5s dik kienet tkun paga ta' jumejn* FF1942 fFeqqel taPgwerra dghajsa ghabbiet minn Rikażli ghalP fattala Pohra fejn kien hemm iPmoll taP Banrakka. Id-dghajsa kienet wahda rseivizz maFGarison Regiment. Kellha fuq ha żewġ qaddiefa. hdax-il bahri, żewġ nisa, tarbija ta' sentejn u ha mes passiġġieri ohra. Fi ftit hin bdiet taghmel Mima, inqalbet iżda kulℏadd salva. FP

1927 dghajsa kellha fuqha sittax-il

haddiem u żewġ qaddiefa. Kienet mgobbija ż-żejjed. L-tstamnari bdew jinqasmu b'dak iPpiż kollu, niżlet iżda P passiġġteri kollha satvaw. Hu ikkalkulat li dghajsa setghet tghabbi btss ftit 'il fuq minn żewġ tunneflati.36

Kienet dehra komunì lì tara barklor fuq kFdghajsa tieghu speċjalment wara riżul

Spalliera "Ta' San Ġorġ"

ix-xemx, kemm kemm jiċċaqlaq idur b'mod speċjali qrib ix-xatt ta' Bormla n-naha taPimhażen taPvaxxelli dejjem jittama li jsib fMIma xi haġa tghodd ghalih. Darba minnhom b'xortt hażina wiehed sab nofs katavru iżda helisha b'wiċċ il-ġid maFpulizija.37 Hija storja komuni li barklor bhal dan ikun qed ìhuf fFinhawi taà-Dockyard biex forsi jiltaqa' ma' xi bitta tik fìl-bahar. Dan kien ìsir biFqaddis u bil-ftehim ma' xi hadd li kien jahdem Hó-Dockyard ghax hemm kien jintuża hafna. Iżda biex barklor ikollu r-roti tad-dghajsa tieghu maghmulin mit-tik kienu jqumulu hafna flus.

In-naha tat-Toqba fiFBirgu kien hemm hanut tax-xorb isibuh bhala Tal-Bonn fejn kienu jiltaqghu Pbarklori u bejn xarba nbid u ohra kienu johorġu bi stejjer lì ma jitwemmnux; insomma kulhadd iharref kemm jiflah! Karattri bhal nghidu ahna l-Bażokk, is-Suli u F Panokk kienu maghrufin ma' kulhadd. ċieli ghand TaPBorin kienu jmornj dawk Il jhobbu t-te u wiehed minnhom kien

dak li kellu s-ewabe kollha ta' jdejh mimlijin biċ-ċrieket. MaW shabu Menu jarawh diehei ghand Tal-Bonn kont tisma' min jghid wahda wara Pohra imme biPmod: Ram. ram u xejn iżjed! U dak iPbarklor bis-swaba mécs^n bid-deheb kont tarah idawwar fFajru jdejh ft-tnejn u jtenni: Iva. iva ram, ram, ha. ha, hat Dak kien ghamel hafna ftus jahdem bhala barklor.

Karattru Iehor interessanti kien Toni Żbiba li meta Itqajt mieghu Pewwel darba kellu 65 sena; kien ghadu jaqdef! Hariġli b'bosta stejjer u dettalji taPqdtf u tad-dghajsa. Parir dejjem tajjeb ghax habib kien avzani biex ma nag h ti hx flus qabel ma nkun ghamittlu xi mistoqsijiel. Jekk kont ittih xi haġa qabel kont tarah jitlaq lejn Peqreb hanut biex jixtn ftit inbid u wara inutli li tistaqsih.

Kollox ma' kollox il-barklori kienu

mhallsin flit iżda min kien biPghaqal faddal ġmielu. Niftakar lil Frans u lil huh Wenzu milPBirgu li bejniethom faddlu eluf ta' liti biex fi xjuhithom serqulhom kollox. Ir-rati tan-nollijiet kollha kien stampati minn u sa fejn tahdem dghajsa u Pbarklori kellhom jimxu rnaghhom. Barklor darba stqarr mieghi li Iella' familja ta' tmienja bla ma qatt nefaq sold ghal ikel; dejjem kienu jiddubbaw xi haġa minn abbordìjiet tal-bastimenti Ingliżi.

Gellel mill-lsla ta' sittax-il sena kien jissellef frejgatina jghabbiha bl-inbid u xorb iehor minn ghand xi sid ta' hanut tax-xorb u kien idur biPmod iPmod taht IPfrejgati Ingltżi biex iFbahrin taPghassa jkunu jistghu jixtru xi flixkun inbid; iP bahrin kienu jkunu happy ghax jitlahalhu bl-inbid Malti u iżjed minnhom iż-żaghżugh Gellel ghax ta' kull flixkun inbid kien idahhal £3. Dak Mnbid li kien jibqaghlu kien jiehdu Iure ghand tal-hanut minn fejn ikun ġabu.

IPbarklori Men jinqakjtiakiom l-inkwwt minn żmien ghai Zmien. Wahda mare Ingkża xi ftit hoxne hekk taf qaghdet bitqìeghda fuq iFbenk ta' dghajsa saqajha ghaddew mtii-irijam ta' tahtha ghax faqet i-murata; teda ghalknqas hadd ma wegga'. Ghalhekk kont i&stb min iPmurata kien jiksiha minn ġewwa bl-injam biex M hadd goff ma jilqax F injam irqieq taPghetuq. L-islorja la' John Andrews ghamlet boss kbir b'mod speqaii fBoemia. Meta dan Andrews ned imur Rikażli u ghal xi rag uni jew ohra iġġieled maFbaridor. Hu mar hażjn ghax titef iPbilanċ u waqa' fìPbahar. IP barklor ċapċaplu daqqa biPmoqdief u qattu; wehel ghomru Phabs. tżda F istoija ma spittatx hemm ghax gruppi ta' bahrin u nies tas-servtzz Ingltei Menu jinġabru u jinżlu Bormla biex jattakkaw lil kull barklor li Menu jaraw. Dak F inkwiet dam sejjer xi ftit sa kemm ikkwieta kollox wahdu.38

L-tdea tarv-nies taPKottonera minn dejjem kienet li barklor Men jinvesti fdghajsa ghax kien jtstenna li se isservih ghal ghomru. Forsi ghalhekk kont tara barklor jtehu hsieb id-dghajsa tieghu u kull sena tarah jiffntta u jobrox iż-żebgha Pqadima biex jaghti passata ġdida. FÎFPonta ta Pista kien hemm dghajsa PBatomba fi Menu jghìdu fi kellha iżjed minn mitt sena. Wiehed jrfhimha li milPinjam originali kważi ma kien baqa' xejn ghax inbidef maPmixja tas-snin.

© Joseph Muscat

Nota tal-Editur:

Din hi Fverżjonl miktuba ta' tahdita pubblika H s-Sur Joseph Muscat ta Fisem l-Ghaqda taFFolklor nhar IF Ġimgha, 29 ta' April, 2011, fis-sede tal-Ghaqda Frlantropïka Talent Mosti, r-Razzett tal-Markìz, il-Mosta. tt-tieni parti ta' din il-kttba tixxandar, jekk Alla jrid, fiFharga li jmiss ta Mm n ara (2012).

GLOSSARJU:

DGHAJJES TRADIZZJONALI MALTIN

ARBULAT - iPmod kif qaddief Malti jaqdef bil-wieqfa u jhares 'il quddiem.

"lòto, 191. 3 6 NAM Occ, 27-11-1942, 132, 133. 3 7 Belli, vol. 7, 554,555.

3 8 Taghrif li taghni s-Superjur John Schembri lì kien mill-Birgu. Segond. vol.5. 575

1 5 3

ARK - Mnjama ċatta tetta xi ftit ghat-tond I żżomm fposttxwn min-naha ta' fuq żewg issati.

ARSENAL TAL-BALERI - it-tarzna ta' żmien iPkavattieri i fiha kienu jibnu F galeri.

BANK - kull post H fuqu kienu joqoghdu biFqieghda Fpassiġġteri.

BANK ETTA - Dik maghmulha minn injam taFabjad u titpoġġa taht dghajsa meta jiġbduha Fart

BARD NELL - Finjama b'sahhitha li tkun ingastata fuq Fiqus taFistamnari u ddur mad-dghajsa kollha.

BARK - bastiment kbir taFqlugh taF merkanzija tas-seklu dsatax lì jkun armat bi tfret arbli ta' qlugh kwadri.

BARKLOR - qaddief ta' dghajsa taF pass.

BARRIERA - kien gheluq bis-serra tizzi mwahhlin ft-art li jżommu fih passiġġieri li jiġu minn terra sakemm ikunu eżaminati milFispetturi tas-sahha.

BATTUSA - biċċa injama hoxna li tkun marbuta fuq terdnell u li maghha jintrama Mskalm.

- s-sinjura jew battusa regina kienet dik iFwahda qrib tt-tìnda li rari tintuża minn barklor.

BATTALJOLA - jew ISSATA lì fuqha jkun hemm ìt-tinda.

BEJTA - dik iFfetha fiFpoppa qrib ìF prim u li fiha jkun hemm Fiskrun.

BIĊĊERUA - injama b'sahhitha li kont isstb taht rt-travi li fuqhom kienet isserrah iFgverta ta' galera jew ta' barkun.

BLATAFORMA - bitta art lixxa u kbira generalment blata li kont issib qrib xi hanut tax-xoghol ta' mghallem tad-dghajjes u li fuqha Men ihożż disinn ta' dghajsa.

BOMA - ghamla ta' arWu li jżomm mrftuh mirvnaha t'ìsfel iFqlugh randa.

BOMBARDA - bastiment taFmerfcanzìja tas-seklu dsatax li Men armât b'żewġ arbli b'dak ta' quddiem xi ftit lura u joqrob lejn in-nofs u bi qlugh randa ma' dak ta' wara.

BOQXIEX - ghodda ta' mastrudaxxa li juża ghal xi xoghol fit-tond u (i jkollu x-xafra fin-nofs b'maqted kull naha.

BRAZZOL - injama b'sahhitha H torbot per eżempju tra vu maFmurata ta' dghajsa.

BRIG - bastiment taFmerkanzija tas-seklu dsatax li kien armai b'żewġ arbli ta' qlugh kwadri u wiehed randa mal-arblu ta' wara.

ĊAMFRIN - kument ta' njama lì naha minnhom jkollu ghamla maqlubha ta' 45 grad.

ĊANA TAL4PPUUR - dik li bite kienu jirfìnaw x-xoghol taMnjam.

ĊANELLA - dghajsa jew ffejgatina li jkoHha ċ-ċan taghha bU-majjieri catti u wisghin.

CIMA - ha bel ohxon, teda kienet ukoll dak Mnqix ma' pesttera minn ġewwa li juri ghamla ta' ha bel.

CLINCH - milFInglte, ghamla ta' m us mar tar-ram ahmar li bih Menu jorbtu stamnara ma' majjiera.

CORRUGATED - milFInglte, pjanċi taż-żingu bìFfdewwex. DAVID - ghodda taFmastrudaxxa kollha taFhadid li biha kienu jorbtu bis-sahha njam ma' xutxin.

DENB IL-FAR - ghamla ta' serrieq irqiq, dejjaq u twil biex bih jaghmlu xi toqte tonda fMnjam.

DGHAJSA TAL-LATIN - dik kbira u b'sahhitha D kienet tuża żewġt iq'ugh latini jew trijangutari; wahda minnhom kienet dik t'Ghawdex.

DGHAJSA TAN-NOLL - dik taF passiġġieri u fi kienet marbutha b'rati ta' hlas fissi ghas-servizz taghha.

DGHAJSA TAL-PASS - dik li kienet hemm biex taghti servizz ta' ġarr ta' passiġġieri.

DISO - mod speċjali ta' qdif ta' barklor Matti li Men jaqdef biFwieqfa waqt lì jhares il quddiem.

DRAGUN - dak Fghamla ta' annimal mitokxjiku biFġwienah li kont tara n-naha ta' quddiem fuq it-tappiera ta' kull naha ta' dghajsa.

DRITTA - in-naha taMemin ta' dghajsa meta thares minn wara lejn iFpruwa.

DURMENT - dik Mnjama minn ġewwa taht iFterdnell u li maghha jintrabtu F istamnari.

FALKA - injama li tintrama bejn żewfl makkarunetti u li kienet hemm biex titqa"

r-raxx taPbahar; fuq dgtejsa Mene! hemm biss bhala ttejin.

FERILLA - dghajsa żghire u hafrfa fi kienet Untata biss bejn Mste u Pfìirgu.

FIRJOLA - injama ii tkun tinseb taht il prim biex tiffranka Phsara li Usta' ssir hll-prim kull meta dghajsa tingibed Part

FURMATUR - ghodda taPmastrudaxxa li bih jaqta' l-injam b'daqqiet fuqu taP martell.

GAFFA - Mnjama li maghha Unira bat B-parti ta' fuq ta' qlugh randa.

GALERA - xini taFgwerra ta' żmien iP kavalheri li Menet twila u baxxa maPilma li tithaddem bMtsiera u bi qhjgh latin.

GAL VU - jew MOLL li bih wiehed ikun jaf krf se jaqta' stamnara jew majjiera.

GASH CHUTE - milMnglte; dik iFfetha fiPġenb ta' bastiment taFgwerra Ingliż lì minnha kok Men jarmi dak iż-żejjed li kien jibqa' taMkel.

GAXIN - dak Fikel żejjed fi Men jibqa' fuq bastimenti Ingkżi u li Men jinġater minn nies apposta biex wara jinbiegh.

GHAJN TA' HORUS - dik Fghamla ta' ghajn lì kont tara fuq hafna dghajjes tradizzjonafi Maltin maghrufa wkoll bhala dik ta' Ho rus jew Ists u Menet ġejja minn żmien iFFentci.

GĦASFUR - ghamla ta' ghasfur li kont tara maFpruwa ta' dghajsa u fi ha post F ghajn.

GIGG - jew gtkk - hu dak fi hareġ minn wiehed Inglte u ti Men qtsu frejgatina teda teghar u li Men hemm ghax-xoghol.

ĠILJUN - tFbìtta ta' ġewwa ta' moqdief u li barklor Men jaqbdu biex jaqdef.

GREENHEART - injam iebes hafna u li jeghreq fMIma.

GUUERM - ghodda taFmastrudaxxa lì jkun qtsu ċana teda dejjaq hafna.

IMHAŻEN TAL-VAXXELU - dawk K jinsabu n-naha ta' Bormla u li saru biex fihom jahżnu Fattrezzaturi taFvaxxelli meta jidhiu Malta ghax-xrtwa

INJAM STRADIUAT - dak li jkun skartat imhabba Fvina tieghu meta jiġu biex jaghmlu xi brazzol.

ISIJJA - meta wiehed jaqdef b'Iura.

ISSATA - ara tettaljote.

154

JIĊĊOMBA - Knod krt jintrabtu F kudunì ta' babai ghas-sahha u bhala ttejtoukol.

JIDORIZZA - a-bfla ta' barklor biex dan Iwaqqaf kSċaqheq ta' dghajsa.

JIFFR1TTA - ix-xoghol ta" tindlf ta' dghajsa mte-żebgha Fqadima; dan bitta hġiega mMssra kienet tkun btezejjed biex jobrox biha.

JIPPULI - jirfina Finjam.

KAMRA - dik taht it-tamburett taFpruwa u fdak Mspazju barklor kien iżomm maqfufin Faffarijiet tieghu.

KART ABU N - ghodda taFmastrudaxxa u meta wiehed ikun irid iżomm qies ta* 90 g rad bejn żewġ injamiet.

KONTRA BANK - dak ta' quddiem iehor fi t-tnejn ikunu quddiem Fispalliera ta' dghajsa.

KORAZZATA - ghamla ta' bastiment taFgwerra Taljan tas-seklu Fiehor.

KORSUA - KRIESI - dik ta' gâtera kienet tghaddi minn nofs, milMspalliera tal-poppa sar-rambata, u kull naha kien hemm ÎFbankijiet tal-qaddiefa, Fuq dghajsa taFpass Menu dawk Mnjamiet fi jista' jiċċaqlaq min-naha ghal ohra u li jkunu bejn it-tamburett taFpruwa u F bankijiet taPpassiġġieri.

KOTBA TAL-OKKORRENZI - Menu dawk ir-reġistri miżmumin milFpulizija u li fihom isstb dak fi jkun ġara ġumata wahda wara Fohra.

KOTTONERÀ - tiġbor fiha li) Bormla. F Btrgu, u Flsta.

KRATEN - jew TRINKARINI huma dawk fi qtshom kaxex tawwalin maF ġnub tad-dghajjes tradizionali Mattin; fuq dghajsa taFpass kont issib fuqhom il-bankijtet taFpassiġġieri.

KUMENT - ix-xffer ta' faHakka jew tavla u mhux tċ-ċatt taghha.

LAĊĊ - Finjama It tkun ingastata fir-ras ta' tmun biex ihaddmuh bih.

LEXXUN - ghodda ta' mastrudaxxa li jkoHha xafra wiesgba u taqta' hafna u manku twil biex jillixjaw Finjam goff.

LINJU SANT - injam lebes hafna u li jeghreq fFilma.

MAOMAO - dan ikun fngastat F ras ta' tmun u jaghmel ix-xoghol ta' latt.

MAHTUFA - nghidu ghal xi opra taF babar tradizzjonali h tkun xi flit dejqa HF pruwa; rimarita derogattiva!

MAIN GUARD - post taFgbassa qabel ma tkfhol Fxi bini kbir tas-servizzi IngliJi

MAJJIERA - injama xi ftit ghat-tond jew tista' tkun ukoll ċatta gbal kollox li titwahbal fuq iFprim u li bihom jitwaqqaf iFqafas ta' dghajsa.

MAKKARUNETTA - injama hoxna wieqfa fuq bardnell U maghha żżomm falka Fpostha.

MASTELLA - nghiduha ghal xi opra tradizzjonali Maltija li tkun qisha banju kbir taFhasil; kelma derogattiva!

MIXRUBA - rimarita derogattiva H tinghata HI xi dghajsa fi tidher li tkun xi ftit dejqa ghalFwisa' taghha.

MUNXAR - xi wℏud jghidulu s-serrieq

ta' San Grteepp, b'xafra tas-snien dejqa

u li jintuża ghal xi xoghol fit-tond.

MURATA - te-żaqq ta' dghajsa min-naha ta' ġewwa.

NAVI - bastiment taFmerkanzija tas-seklu dsatax fi Men jinbena Malta wkoll u li jkun kbir hafna u mghammar bi tiiet arbli ta' qlugh kwadri.

PAUOL - rFqiegh ta' dghajsa lì fuqu jserrhu riġlejhom it-passiġġieri.

PARASUU - ghamla ta' portieri li kien ikun hemm madwar it-tinda ta' dghajsa taFpass.

PASSATUR - ghamla ta' berrina jew tra pan ġieli tkun twila u hoxna hafna biex biha jtaqqbu Finjam; din tithaddem b'manku b'sahhtu min-naha wahda.

PASTIZZ - kelma derogattiva li tinghata lì xi opra tradizzjonali li jkoJIha poppa u pruwa mislutin irqaq u Fistess.

PERMIZZAN - injama li tingasta ruℏha

fuq iFmajjieri Flinja maFprim.

PEST1ERA - Finjama wieqfa ghat-tul

maFkraten ta' xi opra Maltija.

PINNUR - Finjama orizontali ma' arbtu

u li mieghu jintrabat qlugh kwadru

PRAM - milFlngliż IFkaruzza ta' tarbija ta' wara Fgwerra li Men ikollha tinda hafna drabi ghat-tond Ulta' u tinzel skont iFℏtieġa.

PRIM - Finjama b'sahhitha tut Fopra shiha K fuqu jinbena Fqafas taghha.

QALFAT - iFbraedem laawanghe li bF aiti tieghu Men tsodd kiA xaqq jew toqbe H jara Fopra taFbehar.

QLUGH KWADRU dak li jkoAu ghamla kweżi kwadra u jiddendel me' pinnur.

QTUGH L4LMA - nistghu nghidu li Men tFtivel taFikna fuq dghajsa.

RABOTT - ghamla ta' ċana antika taF mastrudaxxa.

RAD ANCA - bhal washer tar-ram ahmar fi minnu jghaddi clinch u jtrbattuh fuqha.

RAMBATA - dik il-parti ta' galera fiF pruwa fi tahtha jkun hemm ÎFkanuni.

RANDA - ghamla ta' qlugh qrsu widna kbira ghax jintrabat min-naha wahda maFarbiu. fuq ikollu FGAFFA u tsfel iF BOMA.

REBEKKIN - ghodda taFmastrudaxxa li bih itaqqab generalment toqob żghar.

ROTA - Finjama twila hafna 'I fuq milF bardnell fi wiehed isib fiFpruwa u fit-poppa ta' dghajsa. SERP - ghamla ta' serp rrwnqux maF ġenb ta' pestiera ta' dghajsa.

SERRIEQ TAD-DAHAR - ghodda taF mastrudaxxa fi jkoUu d-dahar tieghu, jew in-naha ta' kontra s-snien, imsahhah biF had id jew bir-ram.

SETTUIET - iFpartijiet kollha ta' dghajsa taFpass K jkunu jistghu jinqalghu minn posthorn.

SHIP'S C O M P A N Y - milFInglte; Men is-servizz fi taghti dghajsa taFpass impiegata ma' bitta taFgwerra Ingltea.

SINISTRA - in-naha tax-xeltug ta' xi bitta taFbehar meta thares milFpoppa lejn iFpruwa.

SKALL - injam ohxon u b'sahhtu ghat-tul ta' xi hanut tax-xoghol tad-dghajjes u li fuqu jsir iFbini ta' opra.

SKALM - injama b'sahhitha hafna u fi mieghu jintrabat iFmoqdief fi jkun ingastat fbattusa ta' dghajsa.

SKIFF - ghamla ta' opra Maltija li hareġ minn dak Ingtó u li keHu poppa u pruwa M-ponta u Men hafif wisq fiFmixi.

SKUNA - bastiment żghk taF merkanzija tas-seklu dsatax li Man armai bi qlugh renda fuq kul wiehed.

1 5 5

SKUŻI - Hiġiui If £omm flimkien F rstamnan mnl mqflnri maFqiegh tad-dghajsa.

SPALLIERA - d-dahar taFbank tn-naha ta' wara taFpost taFpassiġġieri.

- ta* galera - dik iFparti mtlFgverta ta' quddiem iFfcabina ta F poppa

STAMNARA - injama ma' kuH naha ta' majjiera li taghti Fghamla taż-żaqq ta' dghajsa.

STROPP - iFhabel li jorbot flimkien moqdief maMskalm.

TAKKI - toqob fiFġnub in-naha tat-tinda taFpassiġġieri li fihom jingastaw it-truf tal-issati.

TAMBURETT - dik li qtsha g verta ghamla trijangulari li ssibha Ai-poppa u fiFpruwa taFopri tradizzjonali Maltin.

TAPPIERA - dik iFfaxxa taMnjam, da ri kienet tkun taFkewba, li tara taht iF bartinetl u Malki milFpruwa sai-poppa u lì fuqha tara xi ttzjin.

TARKIJA - ghamla ta' qlugh semplici hafna li jintrama ma' arblu u jrfirxuh b'Iasta twila. Dan kien popolari hafna fost iFMaltin.

TAVLAR jew TAV LAMENT dak F injam kollu fi jkun hemm rnal-qiogh ta' dghajsa minn ġewwa.

- TRIEZI - qtes ipotetiku li jaqsam il-prim ta' dghajsa fit-terz ta' quddiem u dak ta' wara

TESTATUR - iFkument ta' stamnara maqlub fangulatura; ġteli jkun hemm ha mes testatori differenti fuq wahda.

TIK - milFIngliz teak - injam iebes li kien jiġi milFIndja u bih Menu jaghmlu xi rota ta' dghajsa.

TOPPING U N E - milFlnlgiż li jaqbel ma Hive II taFilma teda fuq bastiment taF gwerra Ingliża jkun xi ftit wiesa'.

TQALFIT - Farti lì biha kienu jsoddu kull toqba jew xaqq li jkun hemm fFinjam ta' dghajsa.

TRAVERSA - injama li tkun taht iFpaljol biex jintrabat flimkien.

TRINKARINI - ara kraten

URNAR - ìd-dekorazzjoni li jkun hemm fuq dghajsa.

VARI N G LI - bhal brazzol kbir li ssib fuq iI-murata ta' xi dghajsa kbira, bhal

nghidu ahna berfcun. biex feahhati F gheluq.

VARLOPPA - ghodda taFrrwtfrudaxxa lì tkun qishe ċane teda kbira hafna biex jikkorreOu xi kument ta' njame kbira.

VAXXELL - bastiment taFgwerra la żmien iFkavaMeri I jkun armât b "hafna kanuni u jkun armai bi tiiet art* ta' qlugh kwadri

VENDA - iFġabra ta' dghajjes taFpass jistennew ma' moli biex meta ordnat) jmorru jwasslu Fpassiġġieri fuq bastiment.

WEJLA - dghajsa żghira li harġet mill-whaler Inglte li kienet tuia Finqadef u wżata ghal xi xoghol hafif.

XIFA - ghodda laFmasturdaxxa li tkun ponta rqiqa u twila biFmanku biex biha jtaqqbu xi toqob irqaq.

XIMrrARRA - arma li taqta taFMtsiem ghamla ta' nofs qamar.

ŻENGUL - ghamla ta' majjiera biFforma ta' V lì ssib in-naha ta' quddiem ta' dghajsa.

ZOKK - dik Finjama li ġiefi kienet tkun mehuda minn bièca żebbuġ jew harrub u li tghaqqad ir-rota maFprim.

© Joseph Muscat

1 5 6