İdris-İ bitlisî ve heşt behişt eseri

Öz: Günümüzde en çok haksızlığa uğratılan, en çok eleştirilen kişilerden birisi de İdris-i Bitlisî’dir. İdris-i Bitlisî araştırıldıkça, eserleri günümüze çevrildikçe, bu kişi daha iyi anlaşılacak, onun hakkında bazı kesimlerin önyargılı olduğu, ona iftiralar atıldığının farkına varılacaktır. Oysa İdris-i Bitlisî Osmanlıya ve bu millete yaptığı hizmetlerden dolayı kötülenmeyi değil, övülmeyi hak eden kişidir.

O bir komutan, bir şair, bir tarihçi, bir seyyah, yeri geldiğinde bir önder olmuştur. 16. yüzyılda Avrupa veba hastalığından kırılırken İdris-i Bitlisî, Veba Hastalığı ve korunma Yolları adlı eser kaleme alınmıştır. Yine iki cilt halinde yayınladığı Hayvanlar Ansiklope-disi isimli eseri günümüze bu alanda ışık tutmaktadır.

O bir ömre sığdırdığı eserlerle, bu millete yaptığı hizmetlerle yücelmiş, her türlü öv-güyü hak etmiştir.

İdris-i Bitlisî’nin eserlerinin günümüz Türkçesine çevrilmesi hem onu daha iyi anla-mamızı hem de eserlerindeki bilgilere vakıf olmamızı sağlayacaktır.

Anahtar Kelimeler: Akkoyunlu, Bitlis, Hatime, II. Bayezid, Yavuz,

Idris-i Bitlisi and Hest BehistAbstract: We see and realize how we acted against Idris-i Bitlisî in a prejudiced way

and how we curse on him, as the results of ongoing researches about Idris-i Bitlisî and as his works have become translated. In fact, Idris-i Bitlisî deserves to be praised, not to be defamed.

Idris-i Bitlisî was a commander, a poet, a historian, a voyager and a leader in his life time. Mevlânâ Idris wrote a piece of work titled Black Death Disease and Ways of Prevention in the16th century, while Europe was struggling with the Black Death outbreak in. He has also written another piece of work consisted of two volumes and named Animals Encyclopedia and this work still continues to enlighten studies in this field of science even in our day.

He deserves all of the credit due to the works he has written and the contributions he has made for this nation.

The translation of his works to up to date Turkish will help us to understand him better and to become aware of the information.

Keywords: Akkoyunlu, Bitlis, Introduction, Bayezid II, Yavuz,

Makale Geliş Tarihi: 14.09.2015Makale Kabul Tarihi: 14.04.2016

İdris-İ Bitlisî ve Heşt Behişt Eseri

*) Öğr.Gör.,BitlisErenÜniversitesi,SosyalBilimlerM.Y.O.HüsrevPaşaMah.SosyalKonutlar–Bitlis(eposta:[email protected]–[email protected])

Mehmet Törehan SERDAR (*)

Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi Nisan 2016 20 (2): 493-514

494 / Mehmet Törehan SERDARAtatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2016 20 (1): 493-514

I. Girişİdris-iBitlisiOsmanlıDevletininbirdöneminedamgavurankişi olarakkarşımıza

çıkmıştır.Gerekülkeyevegerekseilmeyaptığıkatkılardandolayıaradanasırlargeçme-sinerağmenyâdedilmekte,günümüzinsanlarınaörnekgösterilmektedir.Bazıguruplartarafındanhaksızolarakinsafsızcaeleştirilmelerinerağmen.

Hayatıveeserleri iyi incelendiğindegörülecekki İdris-iBitlisiövgüyemazharbirinsandır.Onunbuülkeiçinyaptığıfaaliyetler,günümüzTürkiye’sininbaştaterörolmaküzereyaşadığıbirçoksıkıntılaraörnekolacaktır.İdris-iBitlisgibiinsanlarıanlamak,an-latmakilmevegünümüzekatkısağlayacakkanaatindeyim.

II. İdris-i Bitlisi Esasismiİdris’tir.Babaadıvelakabıylabirliktekünyesinintamamı;Mevlânâ Hâki-

müddîn İdris Mevlâna Hüsameddin Ali-ul Bitlisî’dir.İdris-iBitlisibirçokkaynaktaMev-lânâHakimeddin/Hâkimüddîn ismiyleanılmış,bazıkaynaklardaiseKemaleddinlakabıkullanılmıştır.(Bayraktar,Bitlisli İdris, s.1)

BitlisliolmasınedeniyleBitlisî nisbesiyleanılmıştır.Kaynaklarda,OsmanlıTürkçe-siyle İdris-i Bitlisî,Arapçaolarakİdris el-Bitlisîkısaismiylegeçmektedir.

İdris-iBitlisî;Türkçe,FarsçaveArapçayazdığıbütünşiirlerdekendiadını,yaniİdris mahlasınıkullanmıştır.(Bayraktar,Kutlu Müderris İdris-i Bitlisi, s.12)Eserlerindeken-disinitakdimetmesiya“fakir”olarakyadababasınınismiyle“İdrisbinHüsamal-DinBitlisî”şeklindedir.

Araştırmacılarİdris-iBitlisî’nindoğumtarihihakkındakesinbirbilgiverememekte-dir.856-861(1452-1457)yıllarıarasındaBitlis’tedoğduğutahminedilmektedir.

Kaynaklardaİdris-iBitlisî’nin,Bitlis’insoylubirailesindenolduğukaydedilmîştir.Nihat SamiBanarlı, İdris-i Bitlisî’ninBitlisli asil bir şeyh ailesinin çocuğu olduğunubelirtir.(Banarlı,Resimli Türk edebiyatı tarihi, s.566)Kaynaklardaannesininismive-rilmemiş, fakatbunakarşılıkbabasının ismihepzikredilmîştir.Babası;MevlânaŞeyhHüsameddinAliul-Bitlisî’dir.(Bayraktar,Kutlu Müderris İdris-i Bitlisi, s.13)

Babasınınhangitarihtedoğduğukesinolarakbilinmemektedir.1495yılında,80yaşındaikenBitlis’tevefatetmiştir.Oğluİdris-iBitlisîbabasıadınaZeydanmahallesindebirtürbeyaptırmıştır.Mezarı;Zeydanmahallesi,KureyşiCamisiarkasındakitürbededir.TürbeniniçinegirildiğindesağtaraftataşsandukâdaŞeyhTahir-iGürgî,soltaraftaisetekparçahalindeyereyatıkbiçimdemermerdenyapılmışMevlânâHüsameddîn’inme-zarlarıbulunmaktadır

ŞeyhHüsameddin,âlimve faziletlibirkişidir.Kendisi,yazarvemutasavvıftır.Budeğerli niteliklere sahipolmasınedeniyleonaaynı zamandaMevlânâ lakabı iledeğerbiçilmişolduğuiçin,bütünyazarlarcaMevlânâunvanıylaanılmaktadır.

495İdris-İ Bitlisî ve Heşt Behişt Eseri

Resim 1:MevlânâHüsameddinAliul-Bitlisî’ninTürbesi

Akkoyunlu hükümdarı UzunHasan’ın hizmetinde bulunmuş, bu devletin başşehriolanDiyarbakır’daUzunHasan’ınsarayındadivankâtipliği(münşi-nişancılıkyanipa-dişahfermanlarınınmühürdarlığını)yapmıştır.UzunHasan,başkentliğiDiyarbakır'danTebriz'e1469yılındanakledince,HüsameddinAliailesiylebirlikteDiyarbakır'danyenibaşkentTebriz’egöçmüş,buradaMollaCami’nintoplantılarınakatılmıştır.MevlânâHü-sameddinAliul-Bitlisî’nin,MollaCami’nindebulunduğuilmîtoplantılarakatıldığını,İdris-iBitlisî’ninHakk al-Mubinadlıeserininmukaddimesindenanlamaktayız.(Bayrak-tar,Kutlu Müderris İdris-i Bitlisi, s.13)İlmîveidariçalışmalardahayliitibarkazanmış-tır.

Arapçayıçokiyibilen,âlimvefaziletsahibiolanMevlânâHüsameddin,dahaçokmutasavvıfvetefsirkonularındaünsalmıştır.

İdris-iBitlisî’ninEbu’l-FazlMehmedEfendiismindekendisigibiâlim,faziletli,ta-rihçiveşairbiroğluvardır.BukişiAnadoluveRumeliKazaskerliği(Defterdarlık)görev-


lerindebulunmuş,babasıgibibirçokkıymetlieseryazmıştır.(Muhyi-yiGülşenî,Menâ-kib-i İbrahim-i Gülşeni, s.31;MehmetSüreyya,Sicill-i Osmani, 1s.309310;Bayraktar,Bitlisli İdris, s.12;Sevgen,Kürtler, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Türk Beylikleri,s.2425)BirdiğeroğluiseEbu’l-Mevâhib’dir.Buoğluhakkındafazlabilgibulunmamak-tadır.

Araştırmayaptığımkaynaklardaİdris-iBitlisî’ninannesihakkındabilgiverilmemiş,İdris-iBitlisi’ninsoylubirailedengeldiğiveZeynepHatunismindemünevverbirha-nımlaevlendiğibildirilmiştir.Bumünevverhanım,EyüpSultansemtindeMevlânâİdris-iBitlisîadınaİdrisçeşmesi,İdrisKöşküvebirmescityaptırmıştır.Kocasıİdris-iBitlisîilebirliktebumescidinbahçesindegömülüdür.(TürkMeşhurlarıAnsiklopedisi,s.187)

İdris-iBitlisî’ninçocukluğundavegençliğindebabasıHüsameddinAliul-Bitlisî’dençok iyi bir eğitimaldığı bilinmektedir.Gerek tasavvufvegereksehadis ilimlerini ba-basındanokumuş,ArapçaveFarsçadillerleberaberaklivedinîilimleritammanasıylaöğrenmiştir.(Kırlangıç, İdris-i Bitlisî Selim Şah-nâme, s.379)

İdris-iBitlisî,gençliğininilkyıllarındanitibarençeşitliilimlereilgiduymuştur.Bu-nunenaçıkdelili,kendieliyleyazdığıbirmecmuadır.877(1472-1473)yılında,henüz16yaşındaykenyazdığıbumecmuada,NizamuddinHasanb.Muhammeden-Nîsâbûrî’nin(öl. 828/1425)Risâleti’ş-şemsiyye fi İlmi’l-Hisâb’ı, Hace Nasîruddin-i Tûsî’nin (597-672/1201-1273) Risâletu’t-tezkire fi’l-hey’e’si ve Hace Safiyyuddîn Abdulmu’min’in(613-693/1216-1294)Risâletu’l-edvâr fi’l-mûsikî’sigibiArapçaeserleriistinsahetmiştir.881 (1476)yılında20yaşındaykenMeragaRasathanesinegiderek, rasathaneninkuru-cusuHâceNasîruddin-iTûsî’nindahaönceistinsah(çoğaltmak)ettiğiRisâletu’t-Tezkire fi’l-Hey’e adlıeseriniincelemişveonaArapçabazınotlardüşmüştür.Bütünbunlar,İdris-iBitlisî’nin16-17yaşlarındailmeolanilgisini,Arapçayaolanvukufunuvedolayısıyla16yaşınakadariyibireğitimgördüğünügöstermektedir.(Başaran,İdris-i Bitlisî’nin Heşt Behişt’inin Hatimesi,s.15-16)

TahsiliniikmâlettiğisıralardamuhtemelenbabasıilebirliktebilginveşairleresaygıgösterenUzunHasan’ınilkpayitahtıolanDiyarbakır’agitmiştir.Babasıburadaadıge-çenhükümdarınmunşisiolmuş,UzunHasan’ın,başkentini1469yılındaDiyarbakır’danTebriz’enakletmesiüzerinebütünailesiilebirlikteodabuşehregitmiştir.(Tavakkoli,İdris-i Bitlisî’nin “Kanun-i Şâhinşâhisinin Tenkidli Neşri ve Türkçeye Tercümesi, s.xv)

İdris-iBitlisîbabasındanvebulunduğuyerdekiulemalardanfaydalanarakkendisiniyetiştirme imkânı bulmuştur. Babasıyla beraberTebriz’deyken tahsilini orada tamam-lamış ve kendisini geliştirerek tarihimizdeki büyük yerini almıştır. (Epözdemir, 1514 Amasya Antlaşması, s.8)

Mevlânâİdris,Akkoyunlusarayındahükümdarçocuklarınalalalıkyapmıştır.Budu-rumdandolayıHocaSaadettin(Saadettin1974:264),İdris-iBitlisî’yiKutlu Müderris ola-rakövmüştür.(HocaSaadettin,Tacü’t-Tevârih, Cilt I, s.264)


OsmanlıSultanıII.Bayezid’in1485yılındaMemluklularakarşıbüyükbirbaşarıeldeetmesiüzerineAkkoyunluhükümdarıYakupBey,II.Bayezid’ebirtebriknâmegönder-mişvebunuİdris-iBitlisî’ninkalemealmasınıistemiştir.Mevlânâİdrisyazdığıbuteb-riknâmedeher türlü edebi ve diplomatikhüneri göstermiştir.Buolaydan sonra İdris-iBitlisî,hemYakupBeyinvehemdeII.Bayezid’inbüyüksevgiveteveccühlerinikazanır.(Uğur,İdris-i Bitlisî ve Şükri-i Bitlisî,s.8;Babinger,Osmanlı tarih yazarları ve eserleri,s.51;Bayraktar,Bitlisli İdris,s.7)İdris’inedebîvediplomatikhünerindenetkileneneII.Bayezid,onuİstanbul’a,Osmanlısarayınadaveteder.

Buaradaİran’dasaltanatkavgasıbaşlamıştı.İçolaylarsonucuİran’dasaltanat,Ba-yındırboyundanSafevileregeçti.902(1490)yılındadaSafeviDevleti’ninbaşınaŞahİsmailgeçmiştir.SafeviDevleti’ninkurucususayılanŞahİsmail1501yılındaAkkoyun-lularımağlupederekAkkoyunluDevleti’nesonvermişvebudevletinelindekiyerlerikendihâkimiyetinegeçirmişti.Bugelişmelerüzerineİdris-iBitlisîTebriz’denİstanbul’a,II.Bayezid’inyanınagitmeyekararverdi.

1501yılındaİstanbul’agelenİdris-iBitlisî’yiSultanII.Bayezidonuçokgüzelbirşekildekarşıladı.Sarayındaağırladı.BuitibarenbubüyükâlimOsmanlısarayındaçalı-şacak,sultanlarayolgösterecek,eserlerverecek,kanunlarhazırlayacak,Arabistan Kadı Askerliğigöreviniüstlenecekti.(Uğur,İdris-i Bitlisî ve Şükri-i Bitlisî,s.8)

Muhyi-yiGülşenî’yegöreİdris-iBitlisî,aynızamandaII.Bayezid’inmuvakkı,yanionunimzavemühürlerinibasanözelkâtibinişancısıydı.(Muhyi-yiGülşenî,Menâkib-i İbrahim-i Gülşeni,s.80-81)

SultanII.Bayezid,OsmanlılarınVak'anüvislikyaniresmîtarihyazıcılığınıbaşlatmadüşüncesindeolduğundan,907(1502)yılındabuişiİdris-iBitlisîveKemalPaşazade’yehavaleeder.İdris-iBitlisî’ninkendisinindebelirttiğigibibuişi30ayiçerisindetamamlarvebirkitaphâlindegetirerek,eserineHeştBehiştadınıveripSultanasunmuştur(Bay-raktar,Kutlu Müderris İdris-i Bitlisi, s.18;Kırlangıç,İdris-i Bitlisî Selim Şah-nâme, s.8).Bueserde,I.Osman’danII.Bayezid’insonyıllarınakadargeçenOsmanlıtarihielealınmaktadır.(Uğur,İdris-i Bitlisî ve Şükri-i Bitlisî,s.9)

Kendisiçekemeyenleredarılanİdris-iBitlisî1511yılındahaccagitmiştir.İdris-iBit-lisîhenüzMekke’deiken,1512yılındaII.Bayezidvefatetmiş,aynıtarihteOsmanlıtah-tınaoğluYavuzSultanSelimgeçmiştir.İdris’eparaveresmîdavetiye(menşur/padişahlartarafındanyazılan ferman)gönderenYavuz, tekrar İstanbul’adönmesini istemiştir.Budavetinüzerineİdris-iBitlisî,karayoluylaMekke’denönceŞam’a,dahasonraHaleb’egeçmiştir.(KâtipÇelebi,Keşfu’z-Zünûn, C.I.s.841)

Padişah,İdris’içokiyikarşılar.Onunyanındaeskisindençokdahafazlaitibargör-müştür.BusıradahemYavuz’aDoğuAnadolusiyasetihakkındadanışmanlıkyapmışhemdeeserlerinitelifetmeyisürdürmüştür.İdris-iBitlisî,hayatınınbudevresindeOsmanlısiyasetinde aktif rol oynamıştır.Gerek ilmî hayatı gerekse siyasi hayatı yeni ve dahagörkemlibirdevreyegirmiştir.(Bayraktar,Bitlisli İdris,s.9;Epözdemir,1514 Amasya Antlaşması, s.25).


Yavuz’laberaberÇaldıranSavaşı’nakatılmış,DiyarbakırveMardin’infethindebu-lunmuştur.MısırSeferi’nedeiştirakedenİdris,ŞamveKudüs’tebulunmuş,Memluklu-larakarşıkazanılanRidaniyeveMercidabıksavaşlarınaiştiraketmiştir.

İdris-iBitlisîMısırSeferi’ndendöndüktensonraömrününgerikalankısmınıİstanbul'dailmîçalışmalaryaparakveeserleryazarakgeçirmiştir.7Zilhicce926(18.11.1520)tari-hinde,YavuzSultanSelim'invefatından57günsonra,KanuniSultanSüleyman’ın ilksaltanatgünlerindeİstanbul’davefatetmiştir.(Süreyya,Sicill-i Osmani, 1.s.310;Uğur,İdris-i Bitlisî ve Şükri-i Bitlisî,s.11;Bayraktar,Kutlu Müderris İdris-i Bitlisi,s.23;Öz-demir, İdris-i Bitlisî’nin Hayatı ve Eserleri, s. 16;Kırlangıç, İdris-i Bitlisî Selim Şah-nâme, s.13;Başaran,İdris-i Bitlisî’nin Heşt Behişt’inin Hatimesi,s.25;Tavakkoli,İdris-i Bitlisî’nin “Kanun-i Şâhinşâhisinin Tenkidli Neşri ve Türkçeye Tercümesi, s.xxı;Çetin,Anadolu Hazineleri, İdris-i Bitlisî,HocaSaadettin,Tacü’t-Tevârih, Cilt IVs.265;Şaka-yik-iMecdiEfendi,s.327-328;Babinger,Osmanlı tarih yazarları ve eserleri,s.52)

İdris-iBitlisî'ninmezarı,Eyüpsemtindekendiadıylaanılanİdris Köşküveyaİdris Çeşmesidenilenyerde,hanımıZeynepHatun'unvakfederekyaptırdığımescidinbahçe-sindedir.EyüpsemtindekiİdrisKöşküismibundankalmadır. (Mustakimzâde,Tuhfet-i Hattaâtins.111;Şakayik-iMecdiEfendi,s.328;ŞemseddinSami,Kamus-u Alam, 2. Cilt,s.811;Tekindağ,Selimnameler,s.203-207;ÖzcanA.İdris-iBitlisî,İslam Ansiklo-pedisi Cilt 21,s.485-488;YeniTürkAnsiklopedisi,1985,s.1391;Uğur,İdris-i Bitlisî ve Şükri-i Bitlisî,s.11;Özdemir,İdris-i Bitlisî’nin Hayatı ve Eserleri,s.16;BursalıMeh-medTahirEfendi,Osmanlı Müellifleri, Cilt 3,s.68).

Resim 2:İdris-iBitlisî’ninMezarı


Resim 3: EyüpSemtindekiİdrisÇeşmesi

Resim 4: EşiZeynepHatunTarafındanYaptırılanİdrisCamisi


Resim 5:İdrisKöşkü

Resim 6:İdris-iBitlisî’ninYaptırdığıSübyanMektebi


İdris-iBitlisî,zamanınınbellibaşlıilimlerineaşinaolduğundan,yazdığıeserlerdeği-şikkonularıihtivaetmiştir.Felsefedentıbba,siyasettentasavvufa,tarihtenseyahate,ha-disvetefsirekadarbirçokilimdalındaeseryazmıştır.EserleriniFarsça,Arapça,Türkçeolmaküzeretelif,tercümeveşerhmahiyetindekalemealmıştır.

İdris’le ilgilikaynaklarda,yazdığı eserlerin tamamınınadı zikredilmemiştir.Bazenbabasıveoğluilekendieserleribirbirinekarıştırılmıştır.Ayrıcaeserlerininbirkısmınındasadeceisimleribulunmaktadır.Hâlenmevcutolaneserlerininsayısı27olarakbilin-mektedir.Bueserlerin19’uFarsça,7’siArapçave1’ideTürkçedir.Sadeceismibilinen,ancakhenüzbulunamayaneserleri9adettir.Ayrıca3adetdeistinsah(ellekopyaetmek,örnekçıkarmak)ettiğieserbulunmaktadır.

İdris-iBitlisî’ninkendisiyleençoközdeşleşen,HocaSaadettinEfendi’ninöverekgöklereçıkardığı,Sekiz CennetmanasınagelenölümsüzeseriHeştBehişt’tir.

III. Heşt Behişt (Heşt Bihişt) İdris-iBitlisî’ninOsmanlıtarihiyleilgilienönemlieseriolanvebütüneserleriarasın-

daençoktanınanıHeştBehişt’tir.EserFarsçayazılmıştır.BaşlığıSekiz Cennetmanasınagelir.BubaşlıkbazenHeşt Bihiştşeklindeyazılıpokunmaktadır.Bubirhatadeğil,sadecebirtelaffuzfarklılığıdır.

OsmanlıDevleti’ninkurucusuOsmanGazi’den II.Bayezid’ekadarolan8padişa-hınhayathikâyesinianlatanve8.000beyittenoluşanFarsçamanzumbirtarihkitabıdır.EserdeherOsmanlısultanıbircennetkatınabenzetilmîş,herpadişahınkronolojikhayatı,tahtaçıkmalarıvedönemindegeçenolaylaranlatılmıştır(MehmetSüreyya,Sicill-i Os-mani, 1. Cilt,s.310).

A. Heşt Behişt’in Yazılması II.Bayezid,İdris-iBitlisîveKemalPaşazade’yihuzurunadavetederekonlara;“Eğer

olaylar yazılmasa biz namdar idarecilerin eserleri ayakta kalamaz. Olaylar yazılması hâlinde eserler ve isimler yazılı olarak kalacağından, bu da bizlerin burada güzel hatı-ralarla anılmasına vesile olacaktır".” diyerekecdadınınvekendisinintarihlerininyazıl-masınıricaetmiştir.BukonuşmalardansonraII.Bayezid,birOsmanlıTarihi(Târîh-iÂl-iOsmân)yazmaişinibuikiilimadamınahavaleetmiştir.KemalPaşazadeTürkçe,İdrisdeFarsçayazacaktı.(Uğur,İdris-i Bitlisî ve Şükri-i Bitlisî,s.9)

II.Bayezid,İdris-iBitlisîveKemalPaşazade’yebugöreviverirken;AtaMelikel-Cü-veynî,Vassâf,Mu'îneddînYezdîveŞerefeddinYezdîgibimeşhurtarihçilerineserlerinebenzereserleryazmalarınıistemiştir.(Bayraktar,Kutlu Müderris İdris-i Bitlisî,s.67)

İdris-iBitlisî, HeştBehişt'in mukaddimevehatimekısımlarında;II.Bayezidtarafın-dan,herkesinbeğeneceğibeliğbirüslupileOsmanlıhanedanıtarihiyazılmasıhususundakendisineverilenemirüzerinebueseritelifettiğinibelirtmektedir.


B. Eserin Adı İdris-iBitlisî bueseriiçin,biriArapçadiğeriFarsçaolmaküzereikiadkullanmıştır.

MukaddimedeveketebelerdegenelliklebirlikteanılanbuadlardanArapçaolanı,Kitabu's-sıfati's-semaniyye fi Zikri'l-Kayasireti 'l-Osmaniyye, Kitâbu’s-sıfati 's-Semaniyye fiAhbâri’l-Kayâsireti'l-Osmaniyye veya Kitâbu's-sıfâti’s-Semaniyye fi Zikri'l-Hulefâ’i'l-Osmaniyye;FarsçaolanıiseHeştBehişt'tir.Eserinmetnininhatimebölümündeisesade-ceHeştBehiştadızikredilmekte,976ve980.beyitlerdebuadınilgiçekiciliğişöyleifadeedilmektedir.

“Kalem anahtarıyla, sekiz babda, sekiz cennetin kapılarını açtım. Medih ve anlatım kitabı sekiz olunca eserin adı, onun behiştlerinin sayısından alındı. Ebedî cennetler sekiz olunca, manalarla dolu bu sekiz bölüm de onun benzeri oldu. Gönüllerin hoşuna giden mana ve lafızları ile o,cennetin, suret âlemindeki benzeri oldu. Onun anlatım tarzını vas-fedip övmek için ne diyeyim? Bu adı sayesinde onu açıkça görüyorsun.”

Bueser,kendisindensözedenkaynaklarınçoğundaHeştBehişt,bazılarındaiseTarih-iÂl-iOsmânveyaTevârih-iÂl-iOsmânadıileanılmaktadır.(Başaran,İdris-i Bitlisî’nin Heşt Behişt’inin Hatimesi,s.41;Kırlangıç,İdris-i Bitlisî Selim Şah-nâme,s.16;)

C. Yazılış Tarihi HeştBehişt’in kaleme alınışı ve bitiş tarihiyle ilgili olarak tarihçiler ittifakla 908

(1502)yılıüzerindedurmuşveeserinotuzaydatamamlandığınıbelirtmişler(Unat,Neşri Tarihi Üzerine Yapılan Çalışmalar, s. 25).Bunagöre 1502yılındayazımınabaşlananveotuzaydabitirileneser,1505/1506yılındatamamlanmıştır.Zatenİdris-iBitlisîHeştBehişt'in mukaddimesinde,908/m1502yılındabueseriyazmaklagörevlendirildiğinivebunuotuzaydatamamladığınıbelirtmiştir.Hatimeyiise,bilahareYavuzSultanSelim’intahtageçişimünasebetiy1e919yılındanazmederekHeştBehişt'in sonunaeklemiştir(Ba-şaran,İdris-i Bitlisî’nin Heşt Behişt’inin Hatimesi,s.42).

D) ÜSLUBU HeştBehişt, edebîbirüsluplayazılmışvebirçoklatifeveşiirlesüslenmiştir.Eserde

ağırbirdil,giriftveuzuncümlelerkullanılmışveedebiyönedahaçoközengösterilmîş,hattabuyüzdentarihîbilgilerçoğukezikinciplandakalmıştır.

HeştBehişt'in hatimesi,eserindiğerbölümlerindegörülenağırve tekellüflüdilveüslubunaksinesadevekolayanlaşılırbirdilleyazılmıştır.

Mesnevinazımşeklindeyazılanhatimedebaşlıklarınçoğumanzum,bazılarıdamen-surdur.Mensurolanbaşlıklarçoğunluklasecilidir.EserdeArapçakelimeleryoğunola-rakkullanılmışolupTürkçeveYunancakelimeleredeyerverilmiştir (Başaran,İdris-i Bitlisî’nin Heşt Behişt’inin Hatimesi,s.80).


E. Heşt Behişt’in Kaynaklık Ettiği Eserler HeştBehişt, telifedilişininhemenardındanilimveedebiyatçevrelerindeyankıuyan-

dırmış,kısabirzamandabüyükbirünkazanmışveOsmanlıtarihialanındakendisindensonrayazılaneserlerekaynakolmuştur.

AraştırmacılaragöreHeştBehişt'inkaynaklıkettiğibilinenbirkaçeskieserşöylezik-redilmîştir (Şükrü,Osmanlı Devletinin Kuruluşu, s. 44-47;Başaran, İdris-i Bitlisî’nin Heşt Behişt’inin Hatimesi,s.51).

1. Tâcü't-Tevârih16.yüzyılınikinciyarısındaHocaSaadeddinEfendi tarafındanyazılanbueser,Os-

manlıtarihialanındaönemlikaynaklardanbiridir.UzunsüreTürkiyeveAvrupa’daOs-manlıtarihiiçinbaşlıcakaynaklıkvazifesiyapmıştır.YazarıeserininbirçokyerindeHeştBehişt'ten yararlandığınıaçıkçabelirtmiştir.HocaSaadeddinEfendi'nin,HeştBehişt'inbirkopyasıolduğu intibaınıvermemek için, eserinbaşlangıçkısımlarınıözetlemeyo-lunagittiğianlaşılmaktadır. İkieserbirbirineokadarbenzemektedirkiTacü't-Tevarih, HeştBehişt'in tercümesigibigörünmektedir.NitekimHammer,Tacü't-Tevarih'i İdris-iBitlisî'nineserininbirkopyasıolaraknitelendirmiştir.

2. Künhü'l-Ahbâr GeliboluluAliMustafaEfendi (948-1008/1541-1599) tarafından 1591-1599 yılları

arasında telifedilmîştir.Yazar,bueserinikalemealırken tıpkıHocaSaadeddinEfendigibiHeştBehişt'tenbüyükölçüde faydalanmıştır.NitekimeserinmüellifiAliMustafabinAhmed,eserinin18ve20.sayfalarında;“Mevlânâ İdris’i Bitlisî’nin Heşt Behişt nam kitabında ellinci mertebede Kayıhan’a müntehi olup cümlenin esamisini biaynihi ta'dat kılmıştır.” ifadesiyleHeştBehişt’ikaynakolarakkullandığınıaçıkçazikreder.ÖylekibuikieserkarşılaştırıldığındaKünhü'l-ahbâr'ın, HeştBehişt' inmuhtasarbirkopyasıolduğusanılır.

3. Sahay-i ül Ahbar MüneccimbaşıAhmed Dede tarafından (1041-1114/1631-1702) yazılmıştır.Yazar,

eserininbirincicildininmukaddimesinde,listesiniverdiğikaynaklararasındaHeştBe-hişt' idezikreder.

4. Tevarih-i Al-i Osman RuhiEdirnevitarafından16.yüzyıldakalemealınmıştır.

5. Behcetü'l-Âlem HâkimMaharetHan-ı Isfahanî tarafından1124 (1712)'de kaleme alınanve yazma

hâlindeolanbueser,genelcoğrafyaileilgilidir.EserinAhvâl-iBa'ziezMemalik-iRumbaşlıklıbölümüçoğunluklaHeştBehişt’ten alınmıştır.


F. Beyit Sayısı Mevlânâİdris’inenbüyükeseriolarakkabuledilenHeştBehişt’inbeyitsayısıhak-

kında araştırmacılar ihtilafa düşmüşlerdir.Beyit sayısının 8.000 olduğunu iddia eden-lerkadar,80.000olduğunusöyleyenlerdebulunmaktadır.SondönemaraştırmacılardanMehmetBayraktar,AbdülkadirÖzcan,OrhanBaşaranvb.8.000beyittenibaretolduğu-nuısrarlasavunurken,YeniTürkAnsiklopedisi,AlphonseLamartine,ŞerefHan,İslâmÂlimleriAnsiklopedisivb.eserlerdeHeştBehişt’tin80.000beyittenoluştuğunubelirt-mişlerdir.Doğruolan8.000beyittenoluşmasıdır.

G. Heşt Behişt’in Tertibi ve İçeriği HeştBehişt,tertiptarzıitibarıylabirmukaddime,sekizketibe(bölüm/defter/behişt)

vebirhatimedenoluşmaktadır.Herbölümdeayrıcaönsözlervegirişlerbulunmakta,çe-şitlialtbölümlerveneticelerdenoluşmaktadır.

1. MukaddimeEserintelifsebebihakkındabirgirişeyerverildiktensonra,Talî’a adıverilenasılmu-

kaddimekısmınageçilir.Bukısımikibölümdenmeydanagelir.Mukaddime-iSuğra de-nilenbirincibölümdetarihilmîninmahiyetihakkındakiizahlaryeralmaktadır.Tarihkeli-mesininsözlükanlamıverildiktensonratarihteriminintahliliyapılmıştır.İkincibölümde(Mukaddime-iKübrâ) iseOsmanlıHanedanlığı’nınkuruluşu,OsmanlıHanedanlığı’nınfaziletleri veHeştBehişt’in üstün vasıflarından söz edilir (Özdemir, İdris-i Bitlisî’nin Hayatı ve Eserleri,s.22;Kırlangıç,İdris-i Bitlisî Selim Şah-nâme,s.16).

2. Ketibelerİdris’in cennet olarak vasıflandırdığı her ketibe, ayrı bir Osmanlı sultanına tahsis

olunmuştur.Herketibebirhükümdarındöneminielealır.I.ketibeyegeçmedenöncebirtaliveikimukaddimeyeralmaktadır.Ketibeleriniçeriğivetalîbölümlerişöyledir:

a. Ketibe (Cennet)1 tali’a(giriş),2mukaddime,14destan(hikâye)ve1hatimedenmeydanagelir.Ke-

tibenintali’akısmındaOsmanlılarınneredengeldikleri,OsmanlıHanedanlığı’nınşece-resianlatılır.OndörtdestandanilkaltıtanesiOsman’ıntahtaçıkmasındanevvelkitarihiolaylardanbahsetmektedir.Sonsekizdestanda ise ilkOsmanlıSultanıOsmanBey’inölümündenvevasiyetnamesindenbahsedilmektedir.

b. Ketibe (Cennet)OrhanGazivezamanı ile ilgiliolup1 tali’a,2mukaddimeve18destandanmey-

danagelmiştir.Ketibenintali’akısmındaOrhanBey’intahtageçişini,mukaddimelerdedeOrhanBey’inüstünkarakteriveiyitarafları,OrhanBeyzamanınınhükümdarlarıveAnadolu’dakurulanyenibeylikleranlatılır.DestanlarınkonusuiseOrhanBeytarafından


yapılan fetihler,gerçekleştirilen ıslahatve imarhareketleri,OrhanBey’in idareyioğluMuratBey’edevrivevefatıdır.

c. Ketibe (Cennet) 1tali’a,2mukaddimeve18destandanmeydanagelir.Buketibe,yapılışbakımından

bundanevvelkininaynısıdır.Yanitali’a(giriş)kısmınıikimukaddimetakipeder,dahasonradadestanlaryeralır.Buketibe,üçüncüOsmanlıpadişahıI.Murad’ınsaltanatdö-neminianlatır.

d. Ketibe (Cennet)Yıldırım Bayezid ve zamanı hakkında bilgi veren 2mukaddime ve 16 destandan

oluşmuştur.Mukaddimeler,I.Bayezid’intahtaçıkışıvefaziletleri;destanlariseYıldırımBayezid'inhükümdarlıkdönemindevukubulanolaylarlailgilidir.

e. Ketibe (Cennet) I.Mehmedzamanıileilgiliolup1mukaddime, 28destanve1hatime'den oluşmak-

tadır.Mukaddimeler, I.Mehmed'in tahta çıkışı ve faziletleri; 28destan, I.Mehmed'inpadişahlığıvezamanındakiolaylar;hatime iseI.Mehmed'inölümühakkındadır.

f. Ketibe (Cennet)BukısımdaII.Murad’ınidarezamanıanlatılmaktadır.Ketibe;2mukaddimeve24

destandanibarettir.

g. Ketibe (Cennet)Buketibe2tali’a,1kalpve2cenahtanoluşanmukaddimeile29destandanoluşmuş-

tur.Birincitali’a,FatihSultanMehmed’inpadişaholuşunu,ikincitali’a,adıgeçenpadi-şahınçağdaşıolankralveâlimlerianlatır.MukaddimeninkalpkısmındaII.Mehmed’infaziletleri,üstünnitelikleri,kudretiveordusuelealınır.Birincicenahtapadişahlarınço-cuklarından,ikincicenahtavezirvekomutanlarındansözedilir.

29destanlardanilk7’siII.Mehmed’inMüslümanlarlayaptığısavaşları,22’siisegay-rimüslimlerleyaptığısavaşlarıanlatmaktadır.

h. Ketibe (Cennet)Bu son ketibe 1mukaddime, 1 tali’a, 1 kalp ve 2 bas’a ayrılır.Mukaddimede, II.

Bayezid’in saltanata geçişini sağlayanmeziyetleri, diğer sultanlara üstünlüğü, İran veTuran'dahükümsürençağdaşsultanlaranlatılmıştır.Tali’a;Sultanınmeziyetlerini,imarhareketlerinivevakıflarını,kalp isepadişahın tahtaçıkışınıanlatmaktadır. I.ba’sda8destan,II.ba’sdaikicenahyeralır.

1.ba's, II.Bayezid’insavaşlarıvefetihlerinikonuedinmekteveMeymene ile Mey-sere olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır.Meymene'de, Müslümanlarla yapılan 8;Meysere'de isegayrimüslimlerleyapılan10savaşsözkonusuedilmektedir.


2.ba’s, cenâh-ı yumnâ vecenâh-ı yusrâ olmaküzereikibölümdenibarettir.Cenah-ı yumnâ’da (cenah’ta), II.Bayezid'in çocuklarından;cenâh-ı yusrâ'da iseemir,vezirvedevletindiğerilerigelenleriileâlimlerdensözedilmîştir.Bas’lardanilkiII.Bayezid’insavaşlarınıveBosnaBeylerbeyiFiruzBey’in1506(912)senesindememuriyetegeçişinekadarolanzamanıntarihihadiselerinianlatır.

Busonketibedeanlatılanensontarihîolaylar,eserinyazımınıntamamlandığı912yılıolaylarıdır.II.Bayezid'in saltanatınınsonaltıyılıileilgiliolaylarHeştBehişt'te yer al-mamıştır(Başaran,İdris-i Bitlisî’nin Heşt Behişt’inin Hatimesi,s.45;Babinger,Osmanlı tarih yazarları ve eserleri,s.52-54).

Sonketibeyihatimetakipeder.HatimedeII.Bayezid’intahtındanferagatı,oğulları-nınkavgaları,AkkermanveKefeseferlerianlatılır.Selim’inmethiyesinianlatanhatimebirşiirlesonaerer.Buradanhatimenin,eserin II.Bayezid’e takdimindensonrayazılıpbilahareesereilâveedildiğianlaşılmaktadır.

Resim 7: NuriOsmaniye’dekiHeştBehişt’inilksayfasıve


Resim 8:HeştBehişt’insonsayfası

3. Hatime: Yaklaşık1400beyittenoluşanHeştBehişt'inhatimesi,başlığındadabelir-tildiğiüzereII.Bayezid'insongünleriileYavuzSelim'intahtageçişivesaltanatınınilkdönemleriileilgiliolaylarıihtivaeder.

20beyitlikbirtevhidbölümüilebaşlayanHatime,naatveYavuzSultan'ınövgüsünüiçerenmedhiyeiledevameder.DahasonraII.Bayezid'inyaşlılığıvezayıflığındansözedilir,üçşehzadesininbulunduğubelirtilirvebunlardanherbirininmeziyetlerisayıldık-tansonraŞehzadeSelim'in,üstünahlakivasıflarındanötürü,saltanatadiğerkardeşlerin-dendahalayıkolduğuifadeedilir.

Hatimenin son bölümde İdris-iBitlisî başından geçenleriYavuzSelim'e anlatır veondanadaletilehükmetmesitalebindebulunur.SonolarakHz.Peygamber'in,vefatettiğiiçinyerinegetiremediğibirvaadinin,halifesiHz.EbuBekirtarafındanyerinegetirildiği-nedairolanbirhadisimealennaklederek,YavuzSelim'indeHz.EbuBekirgibi,halefiveoğluolduğuII.Bayezid'invaadiniyerinegetirmesinivebabasınıgünahaltındabırakma-masınıtalepederveYavuzSelim'eduaederekmanzumeyisonaerdirir(Başaran,İdris-i Bitlisî’nin Heşt Behişt’inin Hatimesi,s.78-809).


H. Heşt Behişt’in Tam Olan Nüshaları1. BankiporeKhudaBakhshOrientalPublicLisbraryNo:532-534.Üçciltve690varaktanibaret

olanbunüshatamdır.1.ciltmukaddimeile1-3.ketibeleri(mukaddime:1,1.ketibe:20,2.ketibe:83,3.ketibe:132);2.cilt4-6.ketibeleri(4.ketibe:191,5.ketibe:240,6.ketibe:300);3.ciltise7ve8.ketibelerilehatime'yi(7.ketibe:373.8.ketibe:532,hatime:681)kapsamaktadır.Nüshanınüçcildideaynıeltarafındangüzelbirnestalikileyazılmıştır.Telifkaydınıiçerenvebüyükbirkısmıyırtılmışolansonvarağınkalanparçasındayeralanbazıkelimelerin,yazarınadınıgöstermesi,elyazısınınkarakteriveyazmanüshası-nıngenelgörünümündenhareketedilerekbununmüellifnüshasıolabileceğikanaatinevarılmıştır.

2. UpsalaBibliothecreReglreUniversitatis,No:274(Cels.12):Oldukçatezyinatlıolanbunüs-

ha,hatimekısmıdışında,tamdır.İbnHaceAliMuhammedKasımel-Hânsârî tarafındangüzelbirnesihleyazılmışolupistinsahtarihikaydedilmemiştir.602varaktanoluşannüs-hadabölümlerinbaşlangıçvaraklarışunlardır:Mukaddime:1,1.ketibe:19,2.ketibe:73,3.ketibe:113,4.ketibe:163,5.ketibe:209,6.ketibe:266;7.ketibe:335,8.ketibe:479.Bunüsha,görünüşüileyayımaesasolabilirkanaatiniuyandırmıştır.

3. LondraBritichMoseumNo: 7646-7647. İki ciltten oluşan bu nüshanın 1. cildi 293 varak

(yaprak)olupmukaddimeile1-6.ketibeleri,2.cildiise245varakolup7ve8.ketibelerilehatimeyiiçermektedir.988(1580)yılındanestalikileyazılmışolupmüstensihibellideğildir.4.ketibenin14.destanıeksiktir.Bunüshadabölümlerinbaşlangıçvaraklarışun-lardır:1.Cilt:Mukaddime:1,1.ketibe:15,2.ketibe:57,3.ketibe:96,4.ketibe:144,5.ketibe184,6.ketibe:34;II.Cilt:7.ketibe:1,8.ketibe:124,hatime:234.

4. OxfordBodleianLibrary,No:311.İkicilttenoluşanbunüshanın1.cildimukaddimeile1-7.

ketibeleri,2.cildiise8.ketibeyiiçermektedir.Mukaddimeninbaştarafıeksiktir.1.cilt,Alib.Abdulgâlibb. İnayetullahb.Aliel-Firuzâbâdi tarafından7Rebiülevvel1074(9Ekim1663) tarihinde; 2. cilt iseRebiülevvel 1110 (Eylül 1698)'de istinsah edilmîştir.Nestalikileyazılanvetoplam642varakolanbunüshadabölümlerinbaşlangıçvaraklarışunlardır:Mukaddime:3,1.ketibe:22,2.ketibe:83,3.ketibe:129,4.ketibe:185,5.ketibe:237,6.ketibe:310,7.ketibe:378,8.ketibe:487.

5. PetersburgKaiserlicheÖffentlicheBibliothek(UmumiKütüphanesi),No:85:1108(1696)yı-

lındaistinsahedilmîştir.BunüshayıFranzBabinger,PetersburgOff.Bibliothek,No.85;


StoreyiseChanykov85kısaltmasıylavermiştir.FranzBabingerbunutamolannüshalararasındazikretmişvehakkındabaşkabirbilgivermemiştir(Babinger,Osmanlı tarih ya-zarları ve eserleri,s.54).

6. BerlinMs.OrientNo:3179.Muhammedb.Bilal tarafından968(1560)'demüellifhattından

istinsahedilenbunüsha,itinalıolarakgüzelbirnesihileyazılmıştır.Kaynaklardabunüs-hanınhangibölümleriiçerdiğibelirtilmemiştir.MehmedŞükrü,bunüshayıtamnüshalararasındazikredervedoktoraçalışmasındabunuesasaldığınıbelirtir.Pertsch,katalogun-dabunüshadansözetmemektedir.

7. İstanbul Kütüphaneleria. Nuriosmaniye No: 3209–Dericiltli,643yaprak,(25x34,5) cmebadında,beyazyaprak,siyahve

kırmızımürekkepleyazılıcilt,mukaddime,sekizketibevehatimeyiihtivaeder.Bölümbaşlıkları1,20,73,121,170,218,269,340,499ve630yapraklardaolupeserimzasızdır.17.Asıryazmasıdır.

No: 3211–Mukaddemevehatimeyiihtivaeder.

b. Halis EfendiNo: 3364–Dericiltli,459yaprak,(21x30) cmebadında,siyahvekırmızımürekkeple

yazılı,mukaddime,sekizketibevehatimeyiihtivaeder.Bölümbaşlıkları1,14,55,89,130,164,207,261,335ve449.yapraklardadır.

c. Esad EfendiNo: 3197–Dericiltli,550yaprak,(20x29) cmebadında,beyazyaprak(birkaçımavi),

mukaddime,sekizketibevehatimeyiihtivaeder.Yazılıştarihiileilgiliherhangibirkayıtyoktur.Bölümbaşlıklarıolanyapraklar;1,16,66,109,167,207,259,322,440ve544yapraklardandır.

d. Emiri Efendi (Millet KütüphanesiNo: 800–Mukaddimeveilksekizketibeyiihtivaediyor.Beyazkâğıtüzerinesiyah

ve kırmızımürekkeple yazılmıştır. 1114 (1702) yılındaGuştâsb b.Tâcuddin-iKuhûritarafındanŞamahi'degüzelbirtalikileistinsahedilenbunüshatamdır.Sekizcilthâlindeyazılmışolupherketibeyebircilttahsisedilmîştir.


Resim 9:HeştBehişt’ineneskinüshalarındanbirörnek(EsadEfendiNo:2199)

I. Heşt Behişt’in Türkçe Tercümeleri: HeştBehişt'in enönemlitercümesi,VanlıAb-dülbâkiSa'diEfendi(öl.1161/1748)tarafından1146(1733-1734)yılındayazılanTercü-me-iHeştBehişt'tir. MütercimAbdülbakiSadibinEbubekirVehbiVaniEfendi,SultanI.Mahmud'unemriyle(1143-1168/1730-1754)tarihindeVezirAliPaşa,ŞeyhülislamİshakEfendivasıtalarıylayaptığıbuTürkçetercümeyemukaddime,manzumkısımlarvebazıbölümlerilehatimeyialmamıştır.Tercümede,eserinaslınındüzenikorunmamış,ketibe-lerbirbirindenayrılmamış,birçokkonuvebaşlıklareksikbırakılmıştır.Buitibarlapekderağbetgörenbireserdeğildir.Eserinaslındayanlışyazılanbazıözelisimler,Mütercimtarafındandüzeltilmîştir.Henüzherhangibirneşriyapılmamışolanbutercümeninbilinenyazmanüshalarışunlardır(Başaran,İdris-i Bitlisî’nin Heşt Behişt’inin Hatimesi,s.55;Özdemir,İdris-i Bitlisî’nin Hayatı ve Eserleri,s.24;Şükrü,Osmanlı Devletinin Kurulu-şu,s.19;Babinger,Osmanlı tarih yazarları ve eserleri,s.54):


Resim 10: Terceme-iHeştBehişt(HeştBehiştTercümesi)

a–SüleymaniyeKütüphanesi,HamidiyeKitaplığı,No:928.Mütercimeaitbirmu-kaddimeİlebaşlayanbunüsha,1.Ketibeninbaşından6.Ketibeninsonunakadarolankısmıiçermektedir.25satırlıksahifelergayetgüzelbirnesihileyazılmış,yaldızlıderibirciltiçindedir.

b–TopkapıSarayıMüzesiKütüphanesi,BağdatKöşküKitaplığı,No:196.İstinsahkaydıbulunmayanbunüsha265varaktan ibaret olup7. ve8. ketibeleri içermektedir.Sahifedeevvelanesihleve191.yapraktansonra talikle120mm.uzunluğunda25satırbulunmaktadır.Serlevhamüzehhep,cetvelleryaldızlıdır.Miklepveşemseligüvezdericiltlekaplıdır.


c–Viyana,Kaiserlich-KöniglichenHofbibliothek,H.O.16a-b.İkicilttenoluşanbunüshanın200varakolanve1802yılındayazılan ilkcildinde1-3.ketibeler,273varakolanve1819yılındaistinsahedilenikincicildindeise3-6.ketibeleryeralmaktadır.Meh-medŞükrü bunüshanın,Hamidiye928nüshasındankopyaedilmîşolabileceğiniveçokyeniolduğuiçinkıymetininolmadığınısöyler.

d–Stockholm,KöniglichenBibliothek,70.Bunüshada2ve3.ketibeleryeralmak-tadır.

e–İstanbulÜniversitesiKütüphanesi,T430:Adıtespitedilemeyen,muhtemelenbaş-kabirzattarafındanyazılan,kütüphanekataloğundaHeştBehiştTercümesiadıylakayıtlıolanbuyazmaeser,HeştBehişt'inkısaltılmışTürkçebirçevirisimahiyetindedir.

f–Oxford,BodleianLibrary,No:2051:Ethe, tavsifedilenyazmadayineyazaradıbulunmayanbueserin,HeştBehişt'in Türkçebirözetiolabileceğini,fakatbununneHeştBehişt'e,nedeHeştBehişt'inAbdulbakiSa'di tarafındanyapılantercümesinebenzeme-diğinibelirtmektedir.

g–Storey,Huseynb.Hasan-ıMunşî tarafındanyazılanTerceme-iHeştBehişt adlıbireserinBuhara'dabulunduğunu;ancakbuhusustayararlandığıSemenov'unkatalogunda,eserinmahiyeti vemuhtevası hakkındabilgi verilmediğinden,bunun İdris-iBitlisî'nin HeştBehişt’iileilgisinintamolaraktespitedilemediğinibelirtmektedir.

h–Viyana:MillîKütüphaneNo:994,dördüncüketibeyi ihtivaediyor.Katalog2,yaprak216

J. Heşt Behişt’in Zeyli (İlavesi): Zamanınmuteberşahıslarındanbirisiolanİdris-iBitlis’ininoğluEbu’lFadlMehmedEfendi (Defteri-Defterdar),babasınınHeştBehiştisimlieserinebirzeyl(ilave)yapmıştır.BuZeyl,Süleyman-NâmeveyaZeyl-i Heşt Behişt adıylabilinmektedir.Zeyl'inyazılması974(1566)yılındabitirilmîştir.İdris’inmüsved-delerinden faydalanarakSelim-name’yi de tertipleyenEbu’l FadlMehmedEfendi’ninbu zeyli, İstanbul Kütüphanelerinde şu numaralarda bulunmaktadır (Özdemir, İdris-i Bitlisî’nin Hayatı ve Eserleri,s.24;Bayraktar,Kutlu Müderris İdris-i Bitlisî,s.73).

a)LaleİsmailEfendiNo:348/2:132yapraktanoluşup,10Rebiülevvel975tarihindeŞeyhbinZeynelabidinElFenari’ninyazdığıkopyadır.

b)EsadEfendiNo:2447:Dericiltli,(19x31) cmebadında,138yapraktır.Beyazkâğıtüzerinesiyahvekırmızımürekkepleyazılmıştır.Üzerindetarihyoktur.

c)RevanKöşküNo:1540/a:Deriilekaplıkartonciltli,(20,5x32) cmebadında,37yapraktanoluşmuştur.Siyahvekırmızımürekkepleyazılmıştır.Yazılıştarihibulunma-maktadır.

IV. Sonuçİdris-iBitlisî16.Yüzyıldaetkiliolmuşkişilerdenbirisidir.Oyerigeldiğindebirko-

mutan,birseyyah,birtıpadamı,yerigeldiğindetasavvufehli,tarihçi,yönetici,yerigel-


diğindeİslamâlimi,şairolarakkarşımızaçıkmıştır.Devletadamlarınayazdığınasihatler,bugünküsiyasetçilerinfaydalanmasıgerekenbilgivevecizsözlerledoludur.

YavuzSultanSelimHanileberaberOsmanlıDevleti’nindoğuvegüneydoğupolitika-sınıbelirleyenkişidir.Mardin’denErzurum’akadar25KürtaşiretiniizlediğipolitikaileSafeviDevleti’ndenalıpOsmanlı’yabağladı.Yavuzileİdris’inizlediğidoğupolitikasıbugünbileörnekalınmaktadır.

İdris-iBitlisî’ninarkasındabıraktığıbirbirindendeğerlieserleriaraştırmacılariçinna-didekaynaklardır.ÖzellikleHeştBehiştisimlieseriOsmanlıTarihî’nianlamamızabüyükkatkısağlamıştır.

İdris-iBitlisîgibiinsanlaradünolduğugibibugündeihtiyacımızvardır.Onlarırah-metle,minnetleyâdederiz.

KaynaklarAbdulkadirÖzcan,İdris-iBitlisî,İslam Ansiklopedisi Cilt21,TürkiyeDiyanetVakfıYa-

yınları,İstanbul2000.AhmetUğur,İdris-i Bitlisî ve Şükri-i Bitlisî,ErciyesÜniversitesiYayınlarıNo:5,Kayseri

1991.BursalıMehmedTahirEfendi,Osmanlı Müellifleri, Cilt 3,(İ.Özen,Hazır.)MeralYayı-

nevi,YaylacıkMatbaası,İstanbul1975.FaikReşitUnat,Neşri Tarihi Üzerine Yapılan Çalışmalar,Belleten,TürkTarihKurumu,

Cilt:VII,Sayı:25, TürkTarihKurumuBasımevi,Ankara1943.Franz Babinger,Osmanlı tarih yazarları ve eserleri,KültürBakanlığı/435,DünyaEdebi-

yatı/6,(C.Üçok,Çev.)Mersin1992.HasanTavakkoli,İdris-i Bitlisî’nin “Kanun-i Şâhinşâhisinin Tenkidli Neşri ve Türkçe-

ye Tercümesi, DoktoraTezi,İstanbulÜniversitesiEdebiyatFakültesiTarihBölümü,İstanbul1974.

HicabiKırlangıç,İdris-i Bitlisî Selim Şah-nâme,KültürBakanlığıKültürEserleri,Ankara2001.

HocaSaadettin,Tacü’t-Tevârih, Cilt I, Cilt IV,(İ.Parmaksızoğlu,Çev.)BaşbakanlıkKül-türMüsteşarlığıKültürYayınları,MilliEğitimBasımevi,İstanbul1974.

KâtipÇelebi,Keşfu’z-Zünûn, C.I.İstanbul1945.MahmutÇetin,AnadoluHazineleri, İdris-iBitlisî,Türkiye Gazetesi Eki, 1974Mehmet Bayraktar, Bitlisli İdris, kültür Bakanlığı /1271,Türk Büyükleri/134,Ankara

1990.MehmetBayraktar,Kutlu Müderris İdris-i Bitlisî,BiyografiNet İletişimveYayıncılık

Hizmetleri,İstanbul2006.


MehmetSüreyya,Sicill-i Osmani, 1.Cilt,İstanbul1308.MehmetŞükrü,Osmanlı Devletinin Kuruluşu, Bitlisli İdris’in “Heşt Behişt” adlı eserine

göre (Tenkidi araştırma),Kısım-I,HâkimiyetiMilliyeMatbaası,Ankara1934.

Muhyi-yiGülşeni,Menâkib-i İbrahim-i Gülşeni,T.Yazıcıneşri,T.T.K.Yayınları,Ankara1982.

Mustakimzâde,Tuhfet-i Hattaâtin,İstanbul1928NazmiSevgen,Kürtler, Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da Türk Beylikleri,TürkKültürü-

nüAraştırmaEnstitüsü,AyyıldızMatbaası,Ankara1982NihatSamiBanarlı,Resimli Türk edebiyatı tarihi, CiltI,MilliEğitimBasımevi,İstanbul

1987.OrhanBaşaran,İdris-i Bitlisî’nin Heşt Behişt’inin Hatimesi,DoktoraTezi,AtatürkÜni-

versitesi,SosyalBilimlerEnstitüsü,DoğuDilleriveEdebiyatlarıAnabilimDalı,FarsDiliveEdebiyatı,Erzurum2000.

SemihaÖzdemir,İdris-i Bitlisî’nin Hayatı ve Eserleri,YeniçağTarihiMezuniyetTezi,İstanbulÜniversitesiEdebiyatFakültesi,İstanbul1966.

ŞahabettinTekindağ,Selimnameler,TarihEnstitüsüDergisi-I,İstanbul1970.Şakayik-ı Mecdi Efendi,ŞakirEpözdemir,1514 Amasya Antlaşması, Kürt-Osmanlı İttifakı ve Mevlânâ İdris-i Bit-

lisî,PeriYayınları,İstanbul2005.ŞemseddinSami,Kamus-u Alam, 2. CiltYeni Türk Ansiklopedisi,İdris-iBitlisî,ÖtükenYayınları,Cilt4,İstanbul1985

İdris-İ bitlisî ve heşt behişt eseri

Documents