iechyd y cyhoedd amgylcheddol yng nghymru adolygaid

Iechyd y Cyhoedd

Amgylcheddol Yng Nghymru Adolygaid Blynyddol 2014/15

Hydref 2015

Tim Diogelwch Iechyd Iechyd Cyhoeddus Cymru

. Trosolwg Gwasanaeth, nod ac amcanion Cynnwys

Trosolwg o’r gwasanaeth, nod ac amcanion

1

Rhai o’n cyflawniadau 2

Cyfeiriad strategol 3

Gweithgaredd y gwasanaeth

4

Cyfrannu at iechyd a lles yng Nghymru

5

Radon mewn ysgolion 6

Carbon monocsid 7

Halogi tir 8

Dŵr yfed 8

Ansawdd aer 9

Newid yn yr hinsawdd 10

Tywydd eithafol 10

Atal anafiadau 11

Cydweithredu 12

Gweithio gydag awdurdodau cynllunio

12

Gweithio gyda thân ac achub

12

Digwyddiad dadhalogi 13

Dadhalogi sych 13

Canolfan Gydweithredol Sefydliad Iechyd y Byd

14

Grŵp Gweithredu Diogelwch Iechyd Byd-eang

14

Rheoliadau Iechyd Rhyngwladol

14

ARCOPOL 15

Ymarfer Dragon 15

Ymarfer Megacyma 15

Trosolwg ac edrych ymlaen

16

Iechyd y Cyhoedd Amgylcheddol Yng Nghymru

Adolygaid Blynyddol 2014/15

“Mae’r adroddiad hwn eto’n dangos lled y gwaith sydd wedi cael ei wneud gan Iechyd Cyhoeddus Amgylcheddol yng Nghymru a phwysigrwydd gwaith systemau yn cyflenwi gwasanaeth

amserol, effeithiol ac effeithlon.

Mae’r gefnogaeth a roddwyd i gynhadledd NATO ym mis Medi 2014, a’r gwaith i leihau effeithiau llygredd aer a newid yn yr hinsawdd wedi bod yn nodedig.”

Dr Quentin Sandifer (Cyfarwyddwr Gweithredol, Gwasanaethau Iechyd y Cyhoedd, Iechyd Cyhoeddus Cymru)

Iechyd Cyhoeddus Amgylcheddol yw adnabod, asesu a rheoli peryglon amgylcheddol (ac eithrio ffactorau biolegol) all gael effaith niweidiol ar iechyd. Yng Nghymru, mae Iechyd Cyhoeddus Cymru a swyddfa Cymru Canolfan Ymbelydredd, Cemegau a Pheryglon Amgylcheddol Public Health England (CRCE-Cymru) yn cydweithio i ddarparu cyngor a chymorth amgylcheddol arbenigol annibynnol yn ymwneud ag iechyd y cyhoedd. Ceir cymorth hefyd gan arbenigwyr epidemioleg, tocsicoleg ac arbenigwyr eraill ar draws y ddau sefydliad a thu hwnt. Ategir ein Gwasanaeth Iechyd Cyhoeddus Amgylcheddol gan fframwaith cytûn sy’n hwyluso gwaith adweithiol (i fynd i’r afael â phryderon iechyd cyhoeddus amgylcheddol) a phrosiectau rhagweithiol (i ddeall mwy am gyswllt a pherthynas iechyd, ac mae’n cysylltu â phenderfynyddion ehangach).

Nod y gwasanaeth:

Gweithio mewn ffordd sy’n seiliedig ar dystiolaeth i leihau cyswllt â pheryglon amgylcheddol a salwch o ganlyniad i hynny, a chefnogi’r gwaith o greu amgylcheddau a chymunedau iach, teg a chynaliadwy. Amcanion:

Gweithredu’n briodol a chymesur i amddiffyn iechyd y boblogaeth

Datblygu dulliau casglu a dadansoddi data i lywio gweithredoedd

Gwneud gwaith ymchwil a datblygu gyda phartneriaid academaidd a phartneriaid eraill

Archwilio a gweithredu ar bwyntiau dysgu i wella cyflenwi gwasanaeth yn barhaus

Cydweithredu a chyfathrebu â’r gymuned amgylcheddol ac iechyd y cyhoedd ehangach a’r cyhoedd yn gyffredinol

“Mae adroddiad eleni’n amlygu rhai o’r cyflawniadau allweddol ar draws Iechyd Cyhoeddus Amgylcheddol, nid yn unig yng Nghymru, ond ar draws y DU a’r Byd. Mae hyfforddiant yn cael ei gyflenwi fydd yn cefnogi cynllunio a pharodrwydd ar gyfer argyfyngau, asesu risg a rheoli digwyddiadau yn fyd-eang.

Mae wedi bod yn flwyddyn gynhyrchiol ac yn un yr wyf yn hapus i’w hardystio.” Dr Jill Meara (Cyfarwyddwr Dros Dro, Canolfan Ymbelydredd, Cemegau a Pheryglon Amgylcheddol (CRCE) Public Health England)

Rhai o’n cyflawniadau 2014/15

Datblygwyd prosiectau i asesu baich llygredd aer, halogi dŵr yfed ac anafiadau

yn y cartref ar iechyd

Cyflwynwyd arolwg bodlonrwydd cwsmeriaid i’n helpu i wella’r gwasanaeth

a gyflwynir

Gweithiwyd gydag asiantaethau eraill i gynllunio, paratoi ar gyfer a rheoli

agweddau iechyd y cyhoedd cynhadledd NATO Medi 2014 yng

Nghasnewydd

Parhau i weithio’n rhyngwladol a chyflenwi

hyfforddiant ar yr amgylchedd a rheoli’r perygl i iechyd yng Ngwlad Thai

Sefydlwyd system gwyliadwriaeth digwyddiadau cemegol byd-eang i’n galluogi i fonitro tueddiadau a phatrymau o ran math, amlder ac effeithiau

Dyluniwyd a chyflenwyd hyfforddiant asesu risg aml

-asiantaeth i gynyddu arbenigedd, galluogrwydd

a gallu trwy ein Rhaglen Hyfforddiant Tîm Rheoli

Digwyddiadau a phrosiect ARCOPOL

Cyhoeddwyd cyngor ar Dywydd Eithafol yn

cwmpasu llifogydd, gwres eithafol ac oerfel eithafol

Gweithiwyd gyda’r Gwasanaethau Tân ac Achub yng Nghymru i wella trefniadau

hysbysu a lansio adrodd am ddigwyddiadau ar

-lein

Cefnogwyd Llywodraeth Cymru i roi rhaglen Radon mewn Ysgolion ar waith

Cydweithredwyd gydag

Awdurdodau Lleol i fonitro

lefelau carbon monocsid (CO) mewn cartrefi ledled

Cymru, codwyd ymwybyddiaeth o

beryglon CO ymysg gweithwyr gofal iechyd

proffesiynol, cyflwynwyd addysg i grwpiau

cymunedol, hyfforddiant i fydwragedd, a

dosbarthwyd dros 500 o larymau CO

Rheolwyd risgiau sy’n gysylltiedig â

thros 160 o ddigwyddiadau a digwyddiadau ac

ymholiadau amgylcheddol, a chymerwyd rhan

mewn chwe ymarfer brys mawr

Datblygwyd algorithm gyda

Phartneriaethau Iechyd Dŵr i helpu i

reoli’r peryglon iechyd sy’n

gysylltiedig â chyflenwadau dŵr yfed wedi eu halogi

â phlwm

Datblygwyd cynlluniau strategol a gweithredol i flaenoriaethu a hwyluso

ein gwaith gyda’n partneriaid

Cefnogwyd cyflwyno peilot o system rybuddio am lygredd aer, airAware, ym Mhort Talbot

Cefnogwyd ymdrechion Llywodraeth Cymru a LRF i

baratoi ar gyfer effeithiau newid yn yr hinsawdd

Parhawyd i weithio gyda’r tîm Adolygu Marwolaethau Plant er mwyn

gweithredu argymhellion adolygiad thematig marwolaethau arddegwyr

mewn cerbydau modur 2013

Codwyd proffil iechyd cyhoeddus amgylcheddol yng

Nghymru trwy gyflwyniadau ar destunau

amrywiol mewn cynadleddau yng

Nghymru, y DU ac yn rhyngwladol

Eiriolwyd cyflwyno Trwyddedau Gyrru Graddedig i wella diogelwch ar y ffyrdd

Datblygwyd canllaw i gefnogi cynllunwyr i ymgysylltu’n gynnar ag Iechyd y Cyhoedd

Partneriaeth / gweithio systemau

Prosiectau

Archwilio a datblygu

gwasanaethau

Hyfforddiant Gweithio

Rhyngwladol

Ymateb i ddigwyddiad Rheoli risg /cynllunio am

argyfwng

Strategic direction

Page 3

Mae’r GIG yng Nghymru wedi datblygu strategaeth drosfwaol i amddiffyn a

gwella iechyd y cyhoedd. Mae Iechyd Cyhoeddus Cymru, ar y cyd â’r CRCE-W

gyda’i arbenigedd ar y cyd ym meysydd iechyd y cyhoedd, asesu risg, y

gwyddorau amgylcheddol, epidemioleg a thocsicoleg, yn cefnogi ac yn cyfrannu

at y strategaeth hon. Mae hyn o gymorth i ddylunio a chyflenwi gwasanaethau

mwy effeithiol ac effeithlon i amddiffyn a gwella iechyd.

Mae mwy o fanylion ar ein cyfraniad (a sut y byddwn yn ei fesur) ar gael yng

Nghynllun Tymor Canolig Integredig Iechyd Cyhoeddus Cymru (IMTP 2015/16-

2017/18 ) a Blaenoriaethau Cenedlaethol Public Health England

Mae ein cynllun gwaith integredig tair blynedd (a’n cynllun gweithredol

blwyddyn isod) yn nodi ein hymrwymiad i waith i leihau a chynyddu ein deallt-

wriaeth o’r baich ar iechyd y cyhoedd yn sgil peryglon amgylcheddol yng

Nghymru a gwella ein prosesau a’n harferion cynllunio a bod yn barod am argy-

fyngau. Byddwn yn cyflawni hyn trwy waith diogelu iechyd traddodiadol, ond

yng nghyd-destun penderfynyddion cymdeithasol ehangach iechyd er mwyn

hybu iechyd a lles ar y cyd. Byddwn yn parhau i seilio ein hymarfer ar y dystiol-

aeth orau sydd ar gael a lle y bo’n briodol, ar safbwynt arbenigol. Byddwn yn

parhau i ddatblygu dulliau arloesol a chyfoes o addysgu a hyfforddi ac i ddat-

blygu cymhwysedd a gallu a gwella ansawdd gwasanaeth. Byddwn hefyd yn

parhau i gyfrannu’n rhyngwladol, gan ddarparu gwasanaeth lleol yn seiliedig ar

arbenigedd cenedlaethol a rhyngwladol.

Dros y tair blynedd nesaf, bydd ein gwasanaeth yn parhau i esblygu. Bydd angen parhau i reoli ac ymateb i beryglon i iechyd y cy-

hoedd yn sgil digwyddiadau a pheryglon amgylcheddol, gyda chymorth cynllunio a bod yn barod am argyfyngau a datblygu ymateb.

Rydym wedi ymrwymo i fabwysiadu rhaglen waith fwy hyblyg a rhagweithiol i greu tystiolaeth o’r baich ar iechyd (yn cynnwys am-

rywiadau ac anghydraddoldebau) sy’n gysylltiedig ag ystod eang o beryglon amgylcheddol. Bydd y dull hwn yn ychwanegu gwerth

i’n gwasanaethau ni a gwasanaethau pobl eraill trwy hwyluso gweithredu mwy cydweithredol ac wedi ei dargedu i leihau effeithiau

ac anghydraddoldebau.

Ein cynllun gweithredol cytûn ar gyfer 2015/16:

Cyfarwyddiad Strategol

Amcan Gweithred Cynyddu dealltwriaeth o beryglon amgylcheddol ac effaith ar iechyd

Asesu lefelau cyswllt gwaelodlin ar gyfer CO mewn anheddau domestig Deall baich iechyd yn ymwneud â llygredd aer yng Nghymru i lywio’r gweithredu Deall baich iechyd llygru halogi dŵr yfed Lleihau’r effaith ar iechyd y cyhoedd yn sgil effeithiau newid yn yr hinsawdd a

digwyddiadau eithafol Ymateb i Ddigwyddiadau Amgylcheddol a phryderon iechyd

Ymateb i ddigwyddiadau amgylcheddol acíwt a chronig Ymateb i ymholiadau ac ymgynghoriadau iechyd cyhoeddus amgylcheddol

Gweithredu’n rhyngweithiol i amddiffyn a gwella iechyd y cyhoedd

Adnabod a gweithio gydag eraill i atal cyswllt â CO ymysg aelodau’r cyhoedd Nodi cyfleoedd i wella’r gyfundrefn Rheoli Ansawdd Aer Lleol yng Nghymru Lleihau’r potensial am effeithiau iechyd yn sgil halogi tir Eirioli dangosyddion iechyd cyhoeddus amgylcheddol ar gyfer Cymru Lleihau cyswllt â radon mewn ysgolion yng Nghymru Lleihau effaith peryglon yn ymwneud â thai Lleihau baich anafiadau yng Nghymru Asesu a lleihau effaith sŵn amgylcheddol ar iechyd y cyhoedd

Cynyddu arbenigedd, gallu a chadernid

Cynyddu galluogrwydd, arbenigedd a gallu asiantaethau i ymateb i ddigwyddiadau Lleihau effaith CBRN/digwyddiadau deunyddiau peryglus

Datblygu ffyrdd newydd o weithio

Dylunio a datblygu cronfa ddata Iechyd Cyhoeddus Amgylcheddol newydd a rennir i gefnogi gweithgareddau gwyliadwriaeth

Cydweithredu gwell rhwng partneriaid Iechyd y Cyhoedd a’r Awdurdod Cynllunio Defnyddio technegau GIS i wella gwaith a chynnyrch gwasanaethau Cryfhau cydweithredu gyda phartneriaid a chodi proffil Iechyd Cyhoeddus

Amgylcheddol yng Nghymru Gwella ansawdd y gwasanaeth yn barhaus

Nodi, cofnodi a gweithredu i fynd i’r afael â phwyntiau i’w dysgu o argyfyngau a llywio ymatebion yn y dyfodol

Archwilio ansawdd gwasanaeth

Gweithgarwch gwasanaeth 2014/15

Page 4

Caiff ein gweithgareddau i gyd eu cofnodi mewn cronfa ddata sy’n cefnogi cydweithio effeithiol ac effeithlon. Yn ystod 2014/15,

derbyniwyd 127 o ymholiadau a rheolwyd 40 o ddigwyddiadau cemegol. Gan fod hon yn system oddefol a bod y gwaith sydd ei

angen i ymdrin ag unrhyw ddigwyddiad penodol yn amrywio’n sylweddol, mae’n anodd rhagweld beth mae’r newidiadau yn y

niferoedd hyn o un flwyddyn i’r llall yn ei olygu. Mae gwelliannau i waith partneriaeth yn debygol o arwain at fwy o adroddiadau

ac mae’n nodedig bod bob un o’r 22 awdurdod lleol a phob un o’r saith bwrdd iechyd yng Nghymru bellach yn defnyddio’r gwa-

sanaeth yn rheolaidd. Bydd yr arolygon bodlonrwydd cwsmeriaid a roddwyd ar waith yn ddiweddar, yn y dyfodol, o gymorth i ni

adolygu a gwella’r gwasanaeth yr ydym yn ei gyflenwi.

Awdurdodau lleol, byrddau iechyd a Chyfoeth Naturiol Cymru (NRW) yw’r defnyddwyr gwasanaeth mwyaf cyson, ond mae Lly-

wodraeth Cymru, Tân ac Achub, Ymddiriedolaeth Gwasanaeth Ambiwlans Cymru ac aelodau’r cyhoedd hefyd yn gofyn am gy-

morth a chyngor yn rheolaidd.

Dros y flwyddyn ddiwethaf rydym wedi gweld cynnydd mewn ymgynghoriadau caniatâd amgylcheddol, polisi a thechnegol; mae ymateb i’r rhain yn gofyn am lawer o adnoddau, ond maent yn adlewyrchu’r ffaith ein bod bellach yn ymgysylltu â’r prosesau hyn yn gynt nag o’r blaen. Mae hyn yn golygu y gellir nodi a mynd i’r afael ag effeithiau posibl datblygiadau ac ymgynghoriadau ar iechyd yn gynt. Rydym hefyd yn gweithio gyda phartneriaid, yn cynnwys y Gwasanaeth Tân ac Achub a’r Adrannau Brys, i wella hysbysu ynghylch digwyddiadau cemegol ac amgylcheddol. Er mwyn cefnogi hyn rydym wedi dylunio a chyflenwi rhaglen hyfforddi ar gyfer Swyddogion Iechyd yr Amgylchedd awdurdodau lleol, NRW, Byrddau Iechyd ac eraill i amlygu budd ymgysylltu ag iechyd y cyhoedd yn gynnar.

02468

1012141618

Wal

es w

ide

Brid

gend

Nea

th P

ort

Talb

ot

Swan

sea

Blae

nau

Gw

ent

Caer

phill

y

Mon

mou

thsh

ire

New

port

Torf

aen

Ang

lese

y

Conw

y

Den

bigh

shir

e

Flin

tshi

re

Gw

yned

d

Wre

xham

Card

iff

Val

e of

Gla

mor

gan

Mer

thyr

Tyd

fil

Rhon

dda

Cyno

n Ta

f

Carm

arth

en

Cere

digi

on

Pem

brok

eshi

re

Pow

ys

Abertawe Bro Morgannwg

Aneurin Bevan Betsi Cadwaladr Cardiff & Vale

Cwm Taf Hywel Dda Powys

Tota

l num

ber o

f inc

iden

ts a

nd e

nqui

ries

Local Authority by Health Board

Enquiries and incidents by location

2013/14

2014/15

05

1015202530354045

Nu

mb

er

Type of enquiry

2013/14

2014/15

Cyfrannu at wella iechyd a lles yng Nghymru

Mae ein dull o wella iechyd a lles poblogaeth Cymru yn un

‘system gyfan’; mae’r amgylchedd yn un o lawer o bender-

fynyddion iechyd (yn cynnwys ffactorau diwylliannol, ethnig,

cymdeithasol, economaidd, biolegol a genetig) sy’n dylan-

wadu ar ein hiechyd a’n lles ar y cyd.

Mae amgylchedd iach, gydag, er enghraifft, aer glân, tir,

bwyd maethlon a dŵr yfed, yn hyrwyddwr cryf ar gyfer

iechyd da mewn unigolion a’r boblogaeth. I helpu i gyflawni

hyn, rydym yn gweithio’n agos ac yn gydweithredol gyda

phartneriaid, fel Awdurdodau Lleol, Cyfoeth Naturiol Cymru,

Byrddau Iechyd, Llywodraeth Cymru a’r cyhoedd. Rydym yn

defnyddio tystiolaeth a gwybodaeth i gefnogi’r achos dros

ataliaeth ac ymyrraeth gynnar er mwyn:

gwella’r amgylchedd trefol a gwledig a chreu cymunedau

iach, cynaliadwy

gwella iechyd a lles a lleihau anghydraddoldebau yng

Nghymru

ymateb i ddigwyddiadau naturiol a rhai wedi eu creu gan

fodau dynol

cefnogi a hyfforddi gweithwyr iechyd y cyhoedd yn ym-

wneud ag effaith yr amgylchedd ar iechyd a lles

addysgu cymunedau

hyrwyddo cyfiawnder amgylcheddol

darparu gwybodaeth a data gwyddonol

Mae’r enghreifftiau penodol o’r ffordd yr ydym yn gwneud

hyn yn cynnwys y canlynol:

mae ein gwaith ar ansawdd aer a materion tir halogedig

yn cysylltu ag ymdrechion i newid ymddygiad i helpu i

greu cymunedau iach, cynaliadwy a mynd i’r afael ag

anghydraddoldebau amgylcheddol ac anghydraddolde-

bau iechyd

mae ein gwaith gyda Dim Smygu Cymru, bydwragedd

cymunedol a chydweithwyr tai i ddefnyddio’r ymdrechion i

leihau smygu yn ystod beichiogrwydd a hwyluso’r gwaith o

nodi cyswllt â charbon monocsid

amcangyfrif baich clefydau sy’n gysylltiedig â llygredd aer

amgylcheddol yng Nghymru ac archwilio cysylltiadau â

statws cymdeithasol ac economaidd, i gefnogi cynlluniau a

pholisïau trafnidiaeth egnïol yng Nghymru

ein cysylltiadau ag Adrannau Cynllunio awdurdodau lleol i

eirioli dros beryglon i iechyd cyhoeddus amgylcheddol ac

er mwyn i atebion gael eu hystyried fel mater o drefn

mewn rheolyddion datblygu

dehongli dangosyddion iechyd ac economaidd-

gymdeithasol perthnasol yn ein hymatebion i ganiatâd a

chynlluniau amgylcheddol

gweithio gyda gwneuthurwyr polisïau i adlewyrchu iechyd

cyhoeddus amgylcheddol gwell mewn polisïau, er

enghraifft defnyddio a rheoli tir yng Nghymru yn cynnwys

hyrwyddo rhandiroedd a mannau gwyrdd

gweithio gyda chydweithwyr mewn adrannau tai i wella

dealltwriaeth a’r berthynas rhwng amgylchedd y cartref ac

iechyd; er enghraifft, eirioli gosod larymau carbon

monocsid mewn tai preifat a chyhoeddus

gwella iechyd plant trwy ymgyrchoedd i godi

ymwybyddiaeth o beryglon yn y cartref a gyflwynir gan

bresenoldeb plwm a pherygl o anafiadau

hybu amgylcheddau iach fel rhan o’r agenda iechyd a lles

ehangach

rhoi cyngor annibynnol ac awdurdodol i Lywodraeth

Cymru, awdurdodau lleol, byrddau iechyd a phartneriaid

eraill ar gynaliadwyedd, fel rheoli tir a gwastraff halogedig,

canlyniadau peryglon amgylcheddol naturiol i iechyd y

cyhoedd, yn cynnwys newid yn yr hinsawdd, radon a

digwyddiadau eithafol, ac addasiadau ar eu cyfer.

Ffynhonnell: Cymru iachach,

hapusach a thecach. Iechyd Cy-

hoeddus Cymru

Radon yw’r ffynhonnell fwyaf o gyswllt ag ymbelydredd i

boblogaeth y DU. Mae’n nwy ymbelydrol sy’n digwydd yn

naturiol, sy’n bresennol ar draws y DU. Mae crynodiadau’n

amrywio yn ôl daeareg leol.

Gall mapio nodi adeiladau a phoblogaethau sydd mewn

perygl mewn Ardaloedd wedi eu Heffeithio gan Radon

(RAA). Fodd bynnag, nid yw’n bosibl pennu lefelau

gwirioneddol radon o fewn eiddo unigol heb fonitro.

Ym mis Rhagfyr 2014, dechreuodd Llywodraeth Cymru (LlC)

raglen ymwybyddiaeth radon mewn ysgolion. Nod y

rhaglen hon oedd cynorthwyo ysgolion i amddiffyn iechyd

disgyblion a staff, trwy gydymffurfio â deddfwriaeth

bresennol iechyd a diogelwch. Roedd yn ofynnol i ysgolion

o fewn, neu’n agos at RAA, fonitro lefelau radon ac, os

oedd angen, adfer hyn.

Nid yw plant yn arbennig o sensitif i radon, ond wrth

leihau’r cyswllt mewn ysgolion, mae’r cyswllt gydol oes a’r

perygl o ddatblygu canser yr ysgyfaint yn lleihau.

Amcangyfrifir bod 818 o ysgolion yng Nghymru mewn RAA,

gyda 218 arall yn ddigon agos i gyfiawnhau monitro ar gyfer

radon.

I gefnogi’r gwaith hwn, rydym wedi:

Blaenoriaethu ac asesu risg ysgolion mewn neu’n

agos at RAA

Darparu cyngor iechyd y cyhoedd trwy daflen

gynghori, cwestiynau cyffredin, datganiadau drafft

i’r wasg a llythyr i rieni/llywodraethwyr

Cynnal digwyddiad hyfforddiant cenedlaethol ar

gyfer ysgolion a’u rheolwyr adeiladau gyda sgyrsiau

gan arbenigwyr wedi eu darparu gan PHE

Codi ymwybyddiaeth ymysg ystod ehangach o

weithwyr iechyd cyhoeddus amgylcheddol yng

nghynhadledd Sefydliad Siartredig Iechyd yr

Amgylchedd (CIEH)

Er mwyn gwerthuso effaith y fenter hon byddwn yn

cynorthwyo LlC i bennu nifer yr ysgolion sydd wedi cynnal

asesiad risg radon ac, os oes angen, yn cymryd camau

adfer. Byddwn hefyd yn monitro diddordeb y cyhoedd a’r

cyfryngau a’r galw am wasanaethau iechyd, er mwyn llywio

ymyriadau yn y dyfodol.

I ganfod mwy am ein gwaith ar radon, cysylltwch â Kristian James

([email protected]).

Page 6

“Mae Radon yn gyfrifol am ryw 1,100 o farwolaethau yn

sgil canser yr ysgyfaint bob blwyddyn; y rhan fwyaf

ohonynt ymysg smygwyr presennol neu gyn-smygwyr”

(Adroddiad AGIR, Mehefin 2009: Radon and Public Health.

Report of the Independent Advisory Group on Ionising

Radiation).

Ffig1 Map mynegol o ardaloedd wedi eu heffeithio gan radon yng Nghymru a Lloegr a gynhyrchwyd gan Public Health England ac Arolwg Daearegol Prydain.

http://www.ukradon.org/information/ukmaps/englandwales

Gall Radon effeithio ar unrhyw adeilad, p’un ai’n weithle neu’n gartref.

I ganfod mwy ewch i

www.ukradon.org

Radon yn y Rhaglen Ymwybyddiaeth Ysgolion

Rydym wedi bod yn gysylltiedig â nifer o fentrau i leihau

baich CO ar iechyd a gwasanaethau iechyd yng Nghymru.

Rheoli gwenwyn CO yn y GIG

Er mwyn cefnogi staff mewn adrannau achosion brys ac

ymarfer cyffredinol i reoli achosion o wenwyn CO a hefyd i

sicrhau bod ffynhonnell y CO yn cael ei drin yn iawn,

datblygwyd algorithm a ddosbarthwyd ledled Cymru gan y

Prif Swyddog Meddygol fel rhan o wythnos Ymwybyddiaeth

CO ym mis Tachwedd 2014.

Rydym hefyd yn ymateb yn rheolaidd i ddigwyddiadau CO,

gan weithio gyda’r awdurdodau lleol a’r gwasanaethau tân

ac achub.

Cydweithrediaeth Dim Smygu Cymru

Mae Dim Smygu Cymru’n gweithio gyda bydwragedd

cymunedol i gefnogi’r ymdrechion i leihau smygu yn ystod

beichiogrwydd. Mae smygu’n cael ei ganfod trwy “brawf

anadl” sy’n mesur lefelau CO; gallai darlleniadau uchel

ymysg y rheiny nad ydynt yn smygu fod yn arwydd o gyswllt

â CO.

Mae’r profion hyn felly’n gyfle i reoli achosion o CO heb eu

canfod eto. Mae cynlluniau peilot o’r dulliau bellach ar y

gweill.

Monitro CO a rhoi larymau gan awdurdodau lleol

Cafodd swyddogion awdurdodau lleol (ALlau) fonitorau CO

i’w defnyddio yn ystod ymweliadau preswyl fel mater o

drefn. Fe wnaeth swyddogion mewn 10 ALl fonitro lefelau

CO yn ystod pob ymweliad cartref dros gyfnod o bedair

wythnos yn Ionawr a Chwefror 2015.

Gwnaed cyfanswm o 442 o ymweliadau, roedd gan 412 o

gartrefi lefelau CO o 0. Mewn dau gartref, roedd y lefelau CO

yn peri pryder a chymerwyd camau ar unwaith i fynd i’r afael

â hyn.

Derbyniodd trigolion 368 o gartrefi'r cynnig o wybodaeth am

CO, tra bod 369 wedi derbyn larwm CO.

Prosiect addysg ardal dechrau’n deg a chymunedau yn

gyntaf

Datblygodd Plant yng Nghymru sesiwn addysg fer (10

munud) a gyflwynwyd i 5 grŵp rhieni a’u plant ar draws De

Ddwyrain Cymru.

Mynychwyd y sesiwn gan 70 o rieni a gafodd becyn

gwybodaeth a larwm CO.

Yn ystod sesiwn ddilyniant / werthuso wythnos yn

ddiweddarach, roedd gwybodaeth am achosion o wenwyn

CO, symptomau ac ataliaeth wedi cynyddu’n sylweddol

Arolwg staff Iechyd Cyhoeddus Cymru

Cynhaliwyd arolwg staff byr i astudio gwybodaeth ac

ymwybyddiaeth o CO a hefyd i ddysgu mwy am gysylltiad â

CO a defnydd o larymau.

Derbyniwyd ymatebion gan 101 o staff, gyda 43% eisoes yn

defnyddio larwm CO gartref. Cafodd 81 o bobl eu cynnwys

mewn ‘raffl’ i dderbyn un o’r 20 o larymau CO am ddim.

I ganfod mwy am ein gwaith ar CO, cysylltwch â Sarah Jones


Carbon Monocsid (CO)

Page 7

We need to better understand the burden of disease associated with drinking water in Wales. Drinking water is provided to the general public through public water supplies and private water supplies. The main recognised risks to human health relate to microbiological contamination causing infectious intestinal disease, and chemical contamination where chronic disease is more of a risk. At present we simply do know what, if any, are the public health impacts of drinking water in Wales. It is accepted that the main risks to human health relate to microbiological contamination causing infectious disease but we know little on the impacts of chemical contamination which may present a chronic risk to health. Even for infectious disease, surveillance of outbreaks can be variable and there is a lack of data on the incidence of outbreaks and cases of disease that may be associated with drinking water in Wales. Public Health Wales and CRCE Wales are committed to better understanding the burden of disease associated with drinking water supplies in Wales. We have initiated a project to identify, scope and map geographical or population-specific differences relating to water quality and health in Wales. Our aim is to identify, quantify and rank health

Page 8

Mae gan Gymru etifeddiaeth o dir halogedig; o ganlyniad i

dreftadaeth ddiwydiannol. Yn 2013, cyhoeddodd Llywodraeth

Cymru (LlC) bapur ymgynghorol i gael safbwyntiau rhanddeiliaid

allweddol er mwyn helpu i lunio cyfeiriad polisi’r dyfodol ar

halogi ac unioni tir.

O ganlyniad, cafodd grŵp cynghori arbenigol (yn cynnwys

cynrychiolwyr o iechyd y cyhoedd, awdurdodau lleol (ALlau),

Arolwg Daeareg Prydain, Cyfoeth Naturiol Cymru, yr Asiantaeth

Safonau Bwyd ei sefydlu. Nod y grŵp hwn yw mynd i’r afael â’r

materion a godwyd gan yr ymgynghoriad, yn ogystal â meysydd

fel gweithredu polisïau.

Yn ddiweddar, mae’r Grŵp wedi cynghori LlC ar ddefnyddio

lefelau sgrinio categori 4 (C4SL) yng Nghymru. Mae’r rhain yn

set newydd o lefelau sgrinio generig sydd yn fwy ymarferol, ond

yn dal yn rhagofalus iawn, na’r dulliau presennol. Maent yn

cyfuno gwybodaeth am docsicoleg iechyd dynol, asesu cyswllt a

lefelau cwmpasol normal halogwyr er mwyn amcangyfrif

Halogiad Tir

crynodiadau halogwyr mewn pridd sy’n bresennol ar lefel

dderbyniol isel o ran risg. Mae’r datganiad hwn yn egluro’r

defnydd o’r lefelau hyn wrth asesu risg tir halogedig, yn arbennig

telerau cynllunio, a bydd o gymorth i sicrhau cysondeb

cymhwyso ledled Cymru.

Rydym hefyd yn aelod o grŵp tir halogedig Cymru gyfan sy’n cael

ei arwain gan ALl. Nod y grŵp hwn yw nodi a rhannu arfer da

wrth asesu ac unioni tir a sicrhau cysondeb o ran asesu risg a

chyngor iechyd.

Rydym hefyd yn rhoi cyngor arbenigol i ALlau a LlC ar dir

halogedig penodol a materion unioni. Mae’r ymholiadau

diweddar yn ymwneud â risg yn sgil asbestos mewn pridd, plwm

mewn gerddi preswyl a phryderon ynghylch byw gerllaw

safleoedd tirlenwi.

I ganfod mwy cysylltwch â Kristian James ([email protected])

neu Andrew Kibble ([email protected])

Dŵr yfed

Mae problemau gyda chyflenwadau dŵr cyhoeddus a phreifat o

ansawdd gwael yn dal i fodoli ac yn creu baich iechyd nad ydym

yn ei ddeall yn llawn.

I fynd i’r afael â hyn, rydym yn cynnal nifer o brosiectau; rydym

yn gweithio gyda’r Bartneriaeth Iechyd Dŵr i fynd i’r afael â

phroblemau gyda phlwm mewn dŵr yfed. Amcangyfrifir bod gan

35-40% o eiddo bibau plwm a bod y rhain yn fwy tebygol o fod

wedi eu hadeiladu cyn 1970, ac mewn ardaloedd tlotach, mwy

difreintiedig. Yn ogystal, defnyddir sodor plwm ar systemau

gwres canolog caeëdig a gellir ei ddefnyddio ar ddamwain ar

bibau dŵr yfed.

Mae ymwybyddiaeth y cyhoedd o beryglon pibau plwm yn isel.

Mae pobl yn aml yn credu bod y ffaith fod y Cwmni Dŵr wedi

amnewid pibau gwasanaeth plwm wedi mynd i’r afael â’r brob-

lem. Os cânt eu hysbysu wedyn bod eu dŵr yn torri’r safonau

dŵr yfed a/neu fod ganddynt bibau plwm, gall hyn beri pryder o

ran eu hiechyd ac iechyd eu plant.

Rydym yn gweithio gydag eraill i gynyddu ymwybyddiaeth y

cyhoedd a gwella’r ffordd y caiff digwyddiadau eu trin. I gefnogi

hyn mae algorithm wedi cael ei ddatblygu sy’n nodi pryd i ry-

buddio ynghylch iechyd y cyhoedd, pa gyngor i roi i gwsmeriaid,

pryd i sefydlu tîm rheoli digwyddiad ac opsiynau i leihau’r perygl

yn cynnwys ail-samplu ac archwilio ac amnewid pibau plwm. Y

nod yw sicrhau cysondeb wrth ymdrin â methiannau'r safon

plwm yng Nghymru, gwella asesiadau risg iechyd y cyhoedd a

sicrhau ymateb cyflym i gwsmeriaid.

I ganfod mwy cysylltwch ag Andrew Kibble ([email protected])

neu Huw Brunt ([email protected])

Ffig. 2. Dosbarthiad crynodiad llygredd aer cymedr blynyddol ar lefel LSOA yn ôl amddifadedd

Ffig. 1. Patrymau dosbarthiad ar gyfer: a) Crynodiadau llygredd aer NO2; a b) statws amddifadedd.

Page 9

Ansawdd Aer

aer a chyfraddau marwolaethau pob achos ac anadlol, a

derbyniadau cardiofasgwlaidd ac anadlol i’r ysbyty.

Mae ein canfyddiadau’n awgrymu y gellir cyflawni mwy o

fanteision iechyd lleol trwy fynd i’r afael â llygredd aer a

ffactorau sy’n dylanwadu ar amddifadedd gyda’i gilydd, yn

hytrach nag ar wahân. Gall gweithredoedd fel hybu teithio

egnïol (cerdded a beicio) leihau llygredd aer a chreu buddion

iechyd y cyhoedd, ond ni ddylid eu cyfyngu i’r ardaloedd mwyaf

llygredig a mwyaf difreintiedig, ond dylid eu hystyried gydag

anghenion iechyd eraill. Dylai lleddfu gael ei dargedu mewn

ardaloedd lle gellir creu manteision iechyd a lleihau

anghydraddoldebau.

Mae ystyried problemau llygredd aer lleol mewn cyd-destun

ehangach iechyd y cyhoedd yn hanfodol i wella effaith bosibl

LAQM ar iechyd y cyhoedd. Mae angen i ni bellach ddefnyddio’r

wybodaeth hon i gefnogi datblygiad cyfundrefn LAQM well yng

Nghymru sydd wedi ei hintegreiddio’n llawn i Iechyd y

Cyhoedd.

I ganfod mwy cysylltwch â Huw Brunt ([email protected])

Y llynedd, fe wnaethom adrodd bod problemau llygredd aer lleol

yn parhau yng Nghymru ac yn berygl cynyddol i iechyd y rheiny

sy’n byw yn y cymunedau sy’n cael eu heffeithio; gall amrywiadau

o ran cyswllt â llygredd aer greu baich clefydau anghymesur, sy’n

cael ei waethygu gan ‘berygl triphlyg’ amddifadedd, llygredd a

nam ar iechyd.

Nod cyfundrefn Rheoli Ansawdd Aer Lleol y DU (LAQM), a

sefydlwyd ym 1997, yw nodi a mynd i’r afael â phryderon llygredd

aer lleol ac amddiffyn iechyd. Er gwaethaf ei wreiddiau a’i

fwriadau cryf o ran iechyd y cyhoedd (safonau’n seiliedig ar

iechyd, cyswllt ac asesu risg, cydweithredu a gweithredu’n

seiliedig ar dystiolaeth), mae proses LAQM yn gul ac mae’n methu

hyrwyddo ystyried problemau llygredd aer mewn cyd-destun

iechyd y cyhoedd ehangach. O ganlyniad, mae cyfleoedd wedi cael

eu colli i asesu anghenion ac effaith ar iechyd ar y cyd â

phroblemau llygredd aer, targedu ymyriadau mewn meysydd lle

mae’r angen mwyaf o ran iechyd, cysylltu gweithredu ag

ymyriadau iechyd y cyhoedd ehangach a gweithio’n gydweithredol

i amddiffyn iechyd a lleihau llygredd aer ac anghydraddoldebau

iechyd.

Cynhaliwyd astudiaeth ecolegol i asesu cysylltiadau lleol rhwng

llygredd aer (nitrogen deuocsid a deunydd

gronynnol), canlyniadau iechyd (yn cynnwys

clefydau marwolaethau cardiofasgwlaidd ac

anadlol) a statws amddifadedd.

Canfuwyd amrywiad sylweddol ar lefel leol mewn

crynodiadau llygredd aer a statws amddifadedd

(Ffig. 1). Fe wnaethom hefyd ganfod bod

ardaloedd ‘mwyaf’ a ‘lleiaf’ difreintiedig yn profi

lefelau llygredd aer uwchlaw’r cyfartaledd (yn

arbennig NO2); roedd crynodiadau, ar gyfartaledd,

ar eu huchaf yn yr olaf (Ffig. 2). Roedd cysylltiadau

cadarnhaol sylweddol yn bodoli rhwng llygredd


Page 10

Newid yn yr Hinsawdd

Mae ein planed yn cynhesu ac, o ganlyniad, mae’n newid ein

hinsawdd. Mae hyn yn cyflwyno heriau sylweddol i iechyd y

cyhoedd trwy waethygu problemau iechyd y cyhoedd presen-

nol, gan greu bygythiadau newydd posibl i iechyd a gwaethygu

anghydraddoldebau. Bydd angen i wasanaethau iechyd addasu’r

ffordd y mae gwasanaethau’n cael eu cyflenwi a’u hystâd eu

hunain.

Ffig 1 Effeithiau hinsawdd ar iechyd, Hughes et al (2011), addaswyd o

Capon a Hanna (2009) a Berry et al (2011)

Rydym yn cymryd rhan mewn adolygiad o beryglon iechyd i

lywio Asesiad Risg Newid yn yr Hinsawdd 2017 (CCRA) sy’n cael

ei oruchwylio gan Is-bwyllgor Addasu’r DU (ASC).

Mae angen mwy o ymchwil ar y rhyngweithio rhwng ffactorau

hinsawdd, amgylcheddol ac ymddygiadol sy’n effeithio ar iechyd

y cyhoedd. Mae newid yn yr hinsawdd yn drawsbynciol felly

mae’n rhaid i gynlluniau addasu iechyd gael eu hystyried ynghyd

â chynlluniau eraill.

I ganfod mwy cysylltwch â Kristian James ([email protected] )

Nododd Asesiad risg newid yn yr hinsawdd y DU (CCRA) 2012 y

peryglon canlynol i Gymru

Gaeafau mwynach – gostyngiad mewn marwolaethau a

salwch yn ymwneud ag oerfel. Llai o lygredd aer?

Hafau poethach – mwy o farwolaethau a derbyniadau i’r

ysbyty’n ymwneud â gwres, yn bennaf yr henoed a rheiny â

salwch hirdymor

Gallai cynnydd mewn osôn ar lefel y ddaear yn yr haf

waethygu cyflyrau anadlol presennol

Hafau cynhesach, sycach—cynnydd mewn gweithgareddau

awyr agored (gallai’r buddion iechyd orbwyso’r cynnydd

posibl yng nghanser y croen a achosir gan newidiadau yng

ngolau’r haul, golau UV a chymylau).

Llifogydd—cynnydd mewn problemau iechyd meddwl, am-

haru’n sylweddol ar ddarpariaeth gofal iechyd.

Bydd yr adolygiad ar gyfer CCRA 2017 yn archwilio

Peryglon a gyflwynir gan:-

Amgylchedd Dan Do / Gorwresogi / Llygredd aer dan do,

niwed yn sgil llifogydd a dŵr, halogi biolegol / Clefydau a

gludir mewn dŵr a blodeuo algaidd / Sychder / Clefydau

a gludir mewn bwyd /Tymoroldeb / Paratoi ac ymddy-

giad bwyd/ Aeroalergenau e.e. Paill /Ymbelydredd UV /

Clefydau a gludir mewn fectorau / Rhyngweithio â lly-

gredd aer / Llygrwyr Hinsawdd Byrdymor e.e. Carbon Du

Ffactorau hanfodol ffordd o fyw ac ymddygiad e.e.

Cydbwysedd y perygl o ganser y croen yn erbyn y cynnydd

manteisiol mewn gweithgaredd awyr agored a chynhyrchu

mwy o Fitamin D

Negeseuon ar gyfer grwpiau targed penodol e.e. yr ifanc a’r

henoed

Sut y gall lleihau gollyngiadau nwy tŷ gwydr leihau effeithiau

ar iechyd

Tywydd eithafol

Mae gwybodaeth amserol am dywydd eithafol yn galluogi

unigolion a chymunedau i weithredu er mwyn diogelu eu

hunain, eu cymdogion, eu ffrindiau a’u perthnasau rhag

problemau iechyd y gellir eu hosgoi a gallant gefnogi gweith-

wyr iechyd a gofal cymdeithasol proffesiynol i ofalu am bobl

sydd mewn perygl. Mae ymyriadau llwyddiannus yn dibynnu

ar gyfathrebu amserol rhwng partneriaid.

Rydym yn rhoi rhybudd a chyngor pan fydd rhagolygon y

tywydd yn eithafol. Ym mis Ionawr 2015 fe wnaethom lunio

“Tywydd Eithafol, Rhybuddion a Chyngor Iechyd y Cyhoedd

ar gyfer Cymru 2015”; ffynhonnell rhybuddion a chyngor am

iechyd y cyhoedd i’w ddefnyddio a’i rannu gan asiantaethau

partner. Mae’n nodi’r trefniadau ar gyfer rheoli cyhoeddi a

dosbarthu’r cyngor yng Nghymru.

Mae’r canllaw mewn tair rhan:-

Rhan 1 Tywydd Eithafol o Oer

Rhybudd a chyngor ar gyfer gweithwyr iechyd a gofal cymdeithasol proffesiynol

Rhybuddion a chyngor i’r

cyhoedd

Rhan 2 Tywydd Eithafol o Boeth

Rhybudd

Cyngor ar gyfer gweithwyr iechyd a gofal cymdeithasol proffesiynol

Cyngor am Iechyd y Cyhoedd

Cyngor i’r rheiny sy’n trefnu digwyddiadau cyhoeddus mawr

Cyngor i’r rheiny sy’n edrych ar ôl plant

Rhan 3 Cyngor am Lifogydd

Cyngor Iechyd: Gwybodaeth gyffredinol yn dilyn llifogydd

Sut i lanhau’n ddiogel

Llifogydd ac iechyd meddwl: gwybodaeth hanfodol ar gyfer ymatebwyr rheng flaen

Gwybodaeth gyffredinol am iechyd meddwl yn dilyn llifogydd

Ymdopi heb brif gyflenwad dŵr

Atal Anafiadau

Page 11

Anafiadau yw un o brif achosion marwolaeth ac anabledd ym

mhob grŵp oedran, ond yn arbennig ar gyfer pobl o dan 45

oed. Fodd bynnag, gellir osgoi ac atal llawer o’r baich hwn ar

iechyd a’r gwasanaethau iechyd.

Rydym wedi bod yn eirioli cyflwyno trwyddedau gyrru

graddedig (GDL) i leihau’r baich o wrthdrawiadau gyrwyr ifanc.

Gallai’r ymyrraeth hon, sydd eisoes yn cael ei defnyddio ar

draws UDA, Canada, Seland Newydd ac Awstralia, leihau baich

gwrthdrawiadau, damweiniau a marwolaethau sy’n gysylltiedig

â gyrwyr ifanc o 20 i 30%. Yn wahanol i Gymru ar Alban, mae

gan Ogledd Iwerddon y grym i lunio’i deddfwriaeth trwyddedu

gyrwyr ei hun a bydd math o GDL yn cael ei gyflwyno yn 2017.

Rydym wedi bod yn cynghori Cynulliad GI ar ddatblygu’r

ddeddfwriaeth hon ac yn gweithio gyda Choleg Prifysgol

Llundain i ddatblygu gwerthusiad ohoni.

I gefnogi hyn, yn 2013, roeddem yn gysylltiedig ag Adolygiad

Thematig o Farwolaethau Plant yn canolbwyntio ar

farwolaethau pobl ifanc 13 i 17 oed mewn cerbydau modur.

Roedd yr adolygiad hwn nid yn unig yn argymell, ymysg pethau

eraill, y dylid gweithredu GDL, ond hefyd na fyddai’r adolygiad

yn cael ei ystyried yn gyflawn nes bod yr holl argymhellion wedi

cael eu gweithredu. Mae’r cyfnodolyn Injury Prevention

newydd dderbyn papur ar yr adolygiad hwn i’w gyhoeddi ac

mae’r adolygwyr yn y maes yn cymeradwyo’r dull hwn.

Byddwn hefyd yn arwain yr adolygiad thematig nesaf, o

farwolaethau trwy foddi ymysg plant a phobl ifanc, yn nhymor

yr Hydref 2015.

Rydym wedi cyfrannu at geisiadau adolygiad grŵp ar gyfer

arloesi diogelwch beiciau modur.

Mewn cydweithrediad â phartneriaid y sector cyhoeddus a

gwirfoddol, yn cynnwys Gofal a Thrwsio, awdurdodau lleol, Age

Cymru a chlinigwyr, rydym hefyd wedi bod yn ceisio codi

ymwybyddiaeth o’r ffaith y gellir atal cwympo. Mae llawer o

bobl yn cymryd bod cwympo yn rhan o heneiddio ond gellir,

mewn gwirionedd, cymryd camau syml i leihau’r perygl. I

gefnogi ein hymgyrch ymwybyddiaeth, arolygwyd clinigwyr a

gweithwyr proffesiynol eraill sy’n gweithio gyda phobl hŷn eu

hunain, i ganfod beth yn eu barn nhw oedd y tri ffactor risg

pwysicaf o ran cwympo. Ymatebodd dros 600 o bobl a’r

ffactorau risg a nodwyd oedd peryglon yn yr amgylchedd,

cryfder a chydbwysedd gwael a hanes o gwympo. Mae ymgyrch

bellach wedi cael ei datblygu a chaiff ei lansio ar 1 Hydref, gyda

chymorth flachddawnsfeydd ar draws Cymru a Lloegr.

Mae cael data o ansawdd uchel ar niferoedd yr anafiadau sy’n

cael eu trin mewn adrannau brys neu’n cael eu derbyn i ysbytai

yn anodd. Rydym wedi bod yn gweithio gyda Phrifysgol

Abertawe i ddatblygu’r data hyn a chreu Adroddiad Baich

Anafiadau Cymru i ddangos y baich ar iechyd a gwasanaethau

iechyd.

Rydym hefyd wedi bod yn gweithio gyda Phrifysgol Caerdydd i ddatblygu ymyrraeth llosgiadau a sgaldiadau. Nod y prosiect hwn yw addysgu rhieni a neiniau a theidiau am beryglon diodydd poeth. I ganfod mwy cysylltwch â Sarah Jones ([email protected] )


Page 12

Cydweithredu

Mae ein gwaith ond yn bosibl oherwydd cydweithredu. Mae’r tîm yn aelodau gweithredol o ystod eang o grwpiau arbenigol a thechnegol. Mae aelodaeth o’r grwpiau hyn nid yn unig yn codi proffil ein gwasanaeth a’r hyn y gall ei gyflenwi ond mae hefyd yn sicrhau bod materion iechyd cyhoeddus amgylcheddol ar yr agendâu cysylltiedig niferus.

Gweithio gydag Awdurdodau Cynllunio

Mae cydweithredu parhaus gyda’r Gyfarwyddiaeth Gynllunio,

Llywodraeth Cymru ac Uned Gymorth Asesu Effaith ar Iechyd

Cymru (WHIASU) wedi parhau i feithrin trefniadau gwaith

agosach. Trwy’r cydweithredu hwn rydym wedi codi proffil y

gwaith yr ydym yn ei wneud i gefnogi’r broses gynllunio mewn

ALlau.

Mae gwaith ar y gweill i wella ein perthynas ag Awdurdodau

Cynllunio Lleol (ACLl). Mae angen i ni sicrhau bod materion

iechyd y cyhoedd yn cael eu hasesu’n barhaus mewn ceisiadau

cynllunio perthnasol a dderbynnir gan ACLlau. Felly rydym wedi

creu canllaw byr ac algorithm ar gyfer ACLlau i nodi pan fydd

angen am dystiolaeth a chefnogaeth iechyd y cyhoedd yn ystod

cyfnodau strategol a rheoli datblygiad cynllunio. Mae ymgysylltu

cynnar yn y broses yn galluogi deialog ystyrlon

am oblygiadau iechyd peryglon amgylcheddol a’r

mesurau sydd eu hangen i ddiogelu cymunedau.

Rydym yn darparu ymateb pwrpasol i geisiadau

cynllunio, yn cynnwys:-

Asesiadau risg arbenigol, annibynnol yn

ymwneud ag iechyd y cyhoedd

Cyd-destun lleol iechyd y cyhoedd

Lleoliadau derbynyddion sensitive wedi

eu mapio

Cyfeiriad at ddatganiadau sefyllfa iechyd

y cyhoedd presennol

Argymhellion

Ein her nawr yw dod yn rhan o’r broses yn gynt

hyd yn oed, cyn i’r cais gael ei wneud, gan

bwysleisio pwysigrwydd ystyried iechyd y cyhoedd o’r

dechrau. Rydym wedi datblygu papur briffio a thrafod a

byddwn yn defnyddio’r rhain i nodi cyfleoedd i gydweithredu

ag ACLlau.

Am fwy o wybodaeth cysylltwch ag: [email protected] neu

Gweithio gyda Gwasanaethau Tân ac Achub

Mae ymyrraeth gynnar o ran iechyd y cyhoedd mewn

digwyddiadau yn lleihau cyswllt y cyhoedd â llygrwyr a’r galw ar

bartneriaid y gwasanaeth iechyd. Yn ystod adolygiad blynyddol y

llynedd, nodwyd anghysondebau wrth adrodd ynghylch

digwyddiadau a chytunwyd ar gytundeb i weithio gyda’n gilydd

gyda’r gwasanaethau tân ac achub.

I gefnogi hyn, rydym wedi cyfarfod â holl swyddogion ystafell

reoli'r gwasanaethau tân ac achub ac wedi darparu hyfforddiant

ar rôl iechyd y cyhoedd wrth reoli digwyddiadau. Nod hyn oedd

codi ymwybyddiaeth o’n rôl ni a thrafod ble y gallwn

gynorthwyo’r ymateb tân ac achub. Mae’r arwyddion cynnar

yn awgrymu bod hysbysu ynghylch digwyddiadau wedi

cynyddu.

Am fwy o wybodaeth cysylltwch â Paul Callow

([email protected])

Dros y flwyddyn ddiwethaf, rydym wedi parhau i ymateb i ystod

o ddigwyddiadau amgylcheddol yn cynnwys tanau a

ffrwydradau (sy’n creu plu mwg gwenwynig), gollyngiadau

cemegol ac olew gwresogi, heintio cyflenwadau dŵr a gwenwyn

carbon monocsid. Rydym yn helpu i reoli unrhyw beryglon

cysylltiedig i iechyd y cyhoedd a achosir gan gyswllt â chemegau

neu halogi aer, tir a dŵr. Yn dibynnu ar eu natur a’u graddfa, gall

digwyddiadau gynnwys un neu ddau aelod o’r Tîm am ychydig

oriau yn unig neu ymateb dwys a pharhaus am ddiwrnodau neu

wythnosau. Yn ogystal, mae rhai digwyddiadau yn gyffredin tra

bod gan eraill nodweddion mwy anarferol.

Er enghraifft, ym mis Tachwedd 2014, fe’n hysbyswyd am

ddigwyddiad yn siop Ikea yng Nghaerdydd. Roedd aelodau o’r

staff a siopwyr wedi nodi llid ar eu croen a phothelli ar ôl cael

cyswllt â llwch o focsys oedd yn cael eu tynnu o gerbyd

dosbarthu. Caewyd y siop ar unwaith a’i gwacáu. Aeth yr

unigolion oedd wedi eu heffeithio i Adran Achosion Brys Ysbyty

Athrofaol Cymru, gan fynd â samplau o’r pecynnau wedi eu

halogi gyda nhw.

Cymerodd y Gwasanaeth Tân ac Achub samplau o’r llwch a

chadarnhau yn ddiweddarach bod nwy crisialog dagrau ynddo.

Roedd y symptomau’n cyd-fynd â chyswllt â’r cemegyn hwn.

Cafodd y digwyddiad lawer iawn o sylw yn y wasg.

Am fwy o wybodaeth cysylltwch â Huw Brunt


Ymateb i ddigwyddiadau

Datblygu Cyfarwyddyd newydd Dadheintio Sych

Mae dadheintio, datblygu’r canllawiau a’i weithredu, yn enghraifft wych o gydweithredu ar waith. Mae canllawiau gweithredol ar ddadheintio cemegol wedi newid yn ddiweddar ar ôl diwedd prosiect ORCHIDS a ariennir gan yr UE (Optimisation through Research of CHemical Incident Decontamination Systems). Nododd y prosiect hwn y ffyrdd gorau o ymdrin ag ystod o halogwyr a sefyllfaoedd cemegol. O ganlyniad, mae’r rhaglen Ymateb Gweithredol Cychwynnol y Swyddfa Gartref (IOR) a’r Rhaglen Rhyngweithiadwyedd Gwasanaethau Brys ar y Cyd (JESIP) wedi newid yr ymagwedd tuag at dadheintio cemegol. Mae’r newidiadau’n ymwneud yn benodol â halogi gyda chemegau nad ydynt yn gostig. Dangosodd ORCHIDS, ar gyfer cemegau nad ydynt yn gostig, bod dadheintio gan ddefnyddio deunydd amsugnol, fel cadachau neu dywelion papur, i flotio yn hytrach na rhwbio’r croen, yn tynnu’r halogwyr yn effeithiol, ac yn bwysig iawn, yn lleihau yn gyflym effeithiau posibl mwy o amsugno cemegol drwy’r croen. O ganlyniad, dadwisgo ac yna dadheintio sych yw’r drefn bellach ar gyfer rheoli dadheintio gan gemegau nad ydynt yn gostig. Fel arfer, ni fydd cemegau nad ydynt yn gostig yn creu unrhyw newidiadau amlwg ar unwaith ar y croen ond gall cemegau fel asidau ac alcalïau achosi poen, pothelli neu afliwiad. Mewn rhai achosion, efallai na fydd alcalïau yn achosi poen ar unwaith yn dilyn cyswllt. Ar gyfer bob heintiwr (costig) arall lle mae dadheintio yn cael ei nodi, y drefn yw dadheintio gwlyb o hyd. Yng Nghymru, mae’r Gwasanaeth Ambiwlans, tri Gwasanaeth Tân ac Achub a’r Byrddau Iechyd yn gweithredu’r newidiadau hyn o ran trefniadau dadheintio. Er mwyn sicrhau bod pob sefydliad yn gweithio’n ddidrafferth ac er mwyn mynd i’r afael â

rhai o’r agweddau gweithredol yn ymwneud â’r newid i ddadheintio sych, byddwn, gydag Ymddiriedolaeth GIG Ambiwlans Cymru a Llywodraeth Cymru, yn cynnal dau weithdy ar ddadheintio sych yn nhymor yr Hydref 2015. Am fwy o wybodaeth cysylltwch ag Andrew Kibble ([email protected]) neu Daniel Rixon ([email protected]).

Ffynhonnell: http://www.walesonline.co.uk/news/wales-news/ikea-evacuated-staff-taken-hospital-8054891?pageNumber=3

Daeth y Rheoliadau Iechyd Rhyngwladol (IHR) diwygiedig i rym ar

15 Mehefin, 2007. Mae’r rhain yn gofyn i Aelod-wladwriaethau

ganfod, asesu, adrodd ac ymateb i argyfyngau iechyd y cyhoedd

posibl sydd yn peri pryder rhyngwladol ar bob lefel o lywodraeth,

ac i adrodd ar ddigwyddiadau o’r fath yn gyflym i Sefydliad

Iechyd y Byd er mwyn pennu a oes angen ymateb byd-eang wedi

ei gydlynu.

Ynghyd â Gweithgor Digwyddiadau Cemegol GHSAG, rydym yn

datblygu deunyddiau addysgu a hyfforddi ar agweddau cemegol

IHR. Bydd y deunyddiau yn gymysgedd o gyflwyniadau,

astudiaethau achos rhyngweithiol a chanllawiau, yn ogystal â

llyfryddiaeth. Cânt eu cyflenwi fel pecyn e-ddysgu o bell

rhyngweithiol modiwlar a byddant yn ategu hyfforddiant a

chanllawiau presennol, fel yr hyn sydd yn IHR Atodiad 2. Bydd y

deunyddiau hyn yn dangos agweddau amrywiol ar

ddigwyddiadau cemegol y mae angen eu hasesu a byddant yn

amlygu heriau penodol, fel canfod, gwyliadwriaeth, dosbarthu

amgylcheddol, trafnidiaeth, tynged a pharhad.

Mae sefyllfaoedd sy’n cael eu datblygu yn cynnwys digwyddiad

llygredd afon, tân gwyllt, digwyddiad morwrol, bwyd wedi ei

halogi, rhyddhau cemegau yn fwriadol a digwyddiad ag achoseg

anhysbys. Bydd y sefyllfaoedd a’r ddogfen benderfyniad ategol

ar gael i’w llwytho i lawr a gellir eu defnyddio mewn

astudiaethau grŵp bach. Bydd rhestrau darllen a dolenni i

adnoddau gwybodaeth allweddol hefyd yn cael eu cynnwys.

Bydd fersiwn beta yn cael ei roi ar brawf ar ddiwedd 2015.

Am fwy o wybodaeth cysylltwch â David Russell

([email protected]) neu Andrew Kibble


Rheoliadau Iechyd Rhyngwladol

Grŵp Gweithredu Diogelwch Iechyd Byd-eang System Hysbysu & Adrodd Cynnar

Page 14

Mae’r system Hysbysu ac Adrodd Cynnar (EAR) yn offeryn ar y we

sy’n defnyddio meini prawf chwilio wedi eu teilwra i nodi

digwyddiadau cemegol a nodwyd trwy ffynonellau byd-eang y

cyfryngau. Mae’r system yn rhan o brosiect ehangach parhaus ar

hysbysu ac adrodd yn gynnar sy’n cael ei oruchwylio gan GHSAG

y mae Sefydliad Iechyd y Byd yn gynghorydd technegol iddynt.

Yn dilyn yr adolygiad peilot a gynhaliwyd gan CC Sefydliad Iechyd

y Byd ar gyfer rheolaeth iechyd y cyhoedd o ddigwyddiadau

cemegol, mae tueddiadau a phatrymau byd-eang wedi cael eu

nodi fydd yn cyfrannu at gynllunio a pharodrwydd o ran iechyd y

cyhoedd yn y dyfodol.

Bydd gweithgor yn dwyn y canlynol ymlaen:

Datblygu termau chwilio penodol i hwyluso’r gwaith o nodi a

nodweddion digwyddiadau o’r fath.

Adolygu digwyddiadau ymhellach ac adrodd i Sefydliad

Iechyd y Byd wedi hynny.

Am fwy o wybodaeth cysylltwch â David Russell

([email protected])

Rydym yn arwain Canolfan Gydweithredu Sefydliad Iechyd y Byd

(WHO CC) ar gyfer Digwyddiadau Cemegol a thros y flwyddyn

ddiwethaf rydym wedi parhau i ddatblygu ac ymestyn ei rhaglen

addysgu a hyfforddi. Mae WHO CC hefyd wedi parhau i

ddatblygu cysylltiadau â Sefydliad Ymchwil Chulabhorn (CRI) yn

Bangkok, gan gyfrannu at weithdy hyfforddi ar asesu Risg

Amgylcheddol ac Iechyd yn Sefydliad Cenedlaethol Iechyd

Amgylcheddol a Galwedigaethol yn Hanoi (Fietnam) ym mis

Tachwedd wedi ei ddilyn gan symposiwm asesu risg i iechyd

dynol yn Bangkok ym mis Rhagfyr. Cafodd y berthynas ei

chryfhau gan ymweliad noddwr y CRI, Ei Huchelder Brenhinol y

Dywysoges Chulabhorn, â CRCE ym mis Mawrth.

Mae’r addysgu wedi cael ei wella trwy ddatblygu modiwlau e-

ddysgu ar gyfer rheoli digwyddiadau cemegol a morwrol o ran

iechyd y cyhoedd. Mae’r deunyddiau hyn hefyd wedi cael eu

cymeradwyo gan Brifysgol Fetropolitan Caerdydd fel modiwlau a

allai gyfrannu at radd Meistr.

Mae WHO CC wedi parhau; trwy gysylltiadau â’r Grŵp

Gweithredu Diogelwch Iechyd Byd-eang (GHSAG), i gyfrannu at

ddiogelwch iechyd byd-eang gyda datganiad sefyllfa ar

ddadheintio anafusion lluosog, arloesi gwyliadwriaeth fyd-eang o

ddigwyddiadau cemegol a datblygu offeryn ar y we ar gyfer

blaenoriaethu risg cemegol. Mae’r Ganolfan wedi ymestyn ei

gweithgareddau ymchwil, gan oruchwylio myfyrwyr ôl-radd o

Brifysgsol Athens, Prifysgol Oman a Phrifysgol Fetropolitan

Caerdydd mewn tocsicoleg glinigol ac amgylcheddol. Bydd

rhaglenni yn y dyfodol yn cydweithredu â chanolfannau

academaidd yn y DU ac yn rhyngwladol.

Am fwy o wybodaeth cysylltwch â David Russell [email protected])

Canolfan Cydweithio WHO

Morol

Ymarfer Megacyma

Exercise Megacyma took place on the 10th March 2015. The

exercise was run as a table-top exercise relating to a potentially

significant coastal flooding event. Play centred on Strategic Co-

ordinating Group (SCG) meetings in South Wales, Gwent and the

South WCynhaliwyd Ymarfer Megacyma ar 10 Mawrth 2015.

Cynhaliwyd yr ymarfer hwn fel ymarfer pen bwrdd yn ymwneud

â digwyddiad llifogydd arfordirol a allai fod yn sylweddol. Roedd

y gweithgaredd yn canolbwyntio ar gyfarfodydd Grŵp Cydlynu

Strategol (SCG) yn Ne Cymru, Gwent a De Orllewin Lloegr. Ar y

cyd â’r cyfarfodydd hyn cafwyd cyfarfodydd Pwyllgor Hapddig-

wyddiadau Sifil Cymru ac roedd cynrychiolwyr o Swyddfa’r Cabi-

net ar gael i efelychu gweithgaredd COBR. Cymerodd fwrdd yn

cynnwys cwmnïau cyfleustodau a seilwaith hefyd ran yn yr

ymarfer. Cafodd yr Ymarfer ei baratoi gan Grŵp Llifogydd

Cymru y mae gennym gynrychiolwyr arno. Cafodd pwyntiau

dysgu eu nodi, yn cynnwys cynyddu ymwybyddiaeth o’n canlla-

wiau tywydd eithafol a bydd hyn yn cael ei fwydo i’n gwaith

gyda’r Pwyllgor Diogelu Iechyd er mwyn sicrhau bod camau

priodol yn cael eu cymryd gan bob partner i fynd i’r afael â’r

pwyntiau hyn.

Am fwy o wybodaeth cysylltwch â Daniel Rixon

([email protected])

ARCOPOL

Rydym yn gynyddol gysylltiedig â chynllunio ac ymateb i

ddigwyddiadau llygredd morwrol. Rydym wedi bod yn

gweithio’n agos gydag Asiantaeth y Môr a Gwylwyr y Glannau

(MCA) ar Gynllun Hapddigwyddiadau Cenedlaethol y DU –

Trosolwg Strategol ar gyfer Ymatebion i Lygredd Morwrol

Gosodiadau Morgludiant ac ar y Môr (NCP). Rydym yn aelodau o

Grwpiau Amgylcheddol Sefydlog Cymru ar gyfer Argyfyngau

Morwrol a gweithgor Cadeiryddion Grŵp Amgylcheddol

Cenedlaethol y DU gyfan. Roedd yr ymarferion a ddisgrifiwyd

yma wedi eu dylunio i roi’r NCP ar brawf a gwnaethom

gyfraniadau sylweddol i’r ddau.

Mae CRCE Cymru yn dal i chwarae rôl weithredol ym mhrosiect

llygredd morwrol yr Undeb Ewropeaidd, ARCOPOL, gyda chyfnod

terfynol y prosiect (Llwyfan ARCOPOL) i fod i ddod i ben ym mis

Medi 2015. Roedd hyn yn cynnwys lledaenu’r offer a

ddatblygwyd gan ARCOPOL ar gyfer ymateb iechyd y cyhoedd i

ddigwyddiadau morwrol. Mae hyn wedi cynnwys cyflwyno

deunyddiau ac offer a ddatblygwyd gan EPH fel pecyn cymorth

blaenoriaethu Sylweddau Peryglus a Niweidiol (HNS) a llawlyfr

cyfathrebiadau risg a ddatblygwyd gan Iechyd Cyhoeddus

Cymru, i ymatebwyr a chynllunwyr trwy 3 gweithdy yn y DU ac

Ewrop.

Rydym hefyd wedi datblygu fforwm ar y we ar draws Ewrop ar

gyfer rhannu a lledaenu arfer da ar lygredd morwrol.

Am fwy o wybodaeth cysylltwch â Paul Harold ([email protected])

Ymarfer Dragon

Cynhaliwyd Ymarfer Dragon ym mis Medi 2014; roedd yn ymarfer ymateb byw

aml-asiantaeth i ollyngiad olew â’r nod o roi NCP ar brawf. Roedd y sefyllfa yn

cynnwys llong a gosodiad ar y môr, mewn amser real ac roedd effeithiau i Gymru

a Lloegr. Cynhaliwyd yr ymarfer dros 2 ddiwrnod, gyda thros 180 o bobl allweddol

yn cynnwys 39 o asiantaethau gwahanol yn cynnwys Llywodraeth y DU, diwydiant,

awdurdodau lleol, ymatebwyr cyntaf a grwpiau amgylcheddol (GAau) o Ogledd

Cymru a Gogledd Orllewin Lloegr.

Roedd yr ymarfer yn cynnwys defnyddio offer Asiantaeth y Môr a Gwylwyr y

Glannau (MCA), defnyddio contractwyr a chysylltiadau ag awdurdodau lleol a’r

ffordd y caiff yr elfennau hyn eu cydlynu. Agwedd benodol ar y sefyllfa fyw oedd y

drafodaeth am chwistrellu gwasgarwyr. Roedd materion eraill yn cynnwys rheoli

gwastraff a rôl yr Adran Cymunedau a Llywodraeth Leol, yr Is-adran Cadernid ac

Argyfyngau fel sianel ar gyfer cyfathrebu rhwng llywodraeth ganolog a lleol mewn

cyfathrebiadau trawsffiniol. Aeth yr

ymarfer yn dda ond amlygodd yr

angen am weithdrefnau cyfathrebu ac

uchafiaeth ar gyfer SEG mewn

digwyddiadau ar draws ffiniau. Cafodd

adroddiad terfynol gydag

argymhellion llawn ei lunio gan yr

MCA.

Cysylltwch â Ni

Trosolwg & Edrych Ymlaen

Dros y flwyddyn ddiwethaf, rydym wedi cydgrynhoi ein gwaith

partneriaeth, gan gydweithredu’n agosach nag erioed gyda phartneriaid presennol a datblygu rhaglenni gwaith newydd

gyda nhw, yn ogystal â cheisio sefydlu partneriaethau newydd

mewn ystod ehangach o leoliadau. Mae gwaith partneriaeth a

chydweithredu’n ategu popeth a wnawn; hebddo ni fyddem yn

cael ein hysbysu am sefyllfaoedd lle mae angen gweithredu’n

ymwneud ag iechyd y cyhoedd, neu ni fyddem yn gallu

cyflenwi rhaglenni gwaith rhagweithiol. Ein cyflawniad mwyaf

nodedig yn y cyd-destun hwn mwy na thebyg yw’r gweithgor

Carbon Monocsid sy’n dod â chynrychiolwyr ynghyd o faes

iechyd y cyhoedd, tân ac achub ac awdurdodau lleol, ynghyd

â’r trydydd sector a’r diwydiant diogelwch nwy, yn cynnwys

peirianwyr a gwneuthurwyr larymau. Cafodd y grŵp ei sefydlu

ar ddechrau 2014 ac mae eisoes wedi cyfrannu at nifer o

brosiectau codi ymwybyddiaeth, addysg a dosbarthu larymau.

Dros yr ychydig flynyddoedd diwethaf, rydym hefyd wedi bod

yn gysylltiedig â chynllunio a pharodrwydd ar gyfer nifer o

ddigwyddiadau mawr sydd wedi digwydd yn y DU ac yng

Nghymru, sef Gemau Olympaidd 2012 a Chynhadledd NATO

2014. Gan nad oes unrhyw ddigwyddiadau proffil uchel o’r

fath wedi eu cynllunio ar gyfer y flwyddyn nesaf, mae gennym

bellach gyfle i adolygu, cynllunio a sefydlu hyfforddiant ac

ymarferion er mwyn sicrhau cynnal sgiliau a galluogrwydd,

bod pwyntiau dysgu a nodwyd mewn achosion ac ymarferion

blaenorol yn cael eu gweithredu a bod pobl a systemau yn

barod.

Bydd ein cynlluniau gweithredol a strategol dros y 3 blynedd

nesaf yn rhoi cyfeiriad. Bydd y rhain yn ein galluogi ni i fonitro

cynnydd a sicrhau ein bod yn parhau i wella ansawdd y

gwasanaethau yr ydym yn eu cyflenwi er mwyn bodloni

anghenion Iechyd Cyhoeddus Amgylcheddol yng Nghymru, yn

ogystal â rhai ein partneriaid.

Ein Cyfeiriad: Iechyd Cyhoeddus Cymru Y Deml Heddwch ac Iechyd, Parc Cathays, Caerdydd, CF10 3NW derbynfa (cyffredinol): 02920 402 508 Swyddfa Iechyd Cyhoeddus Cymru : 02920 402 478 Ebost : [email protected] Rhyngrwyd: www.iechydcyhoedduscymru.wales.nhs.uk / www.publichealthwales.org Mewnrwyd: nww.publichealthwales.wales.nhs.uk Cyfeiriad: PHE CRCE Cymru Prifysgol Fetropolitan Caerdydd, Rhodfa’r Gorllewin, Caerdydd, Swyddfa CRCE Cymru : 02920 416 388 Ebost : [email protected] Rhyngrwyd: www.gov.uk/government/organisations/public-health-england

Y Tîm

Iechyd Cyhoeddus Cymru Public Health England CRCE Cymru O’r chwith: Kristian James, Daniel Rixon, Huw Brunt, Sarah Jones O’r chwith: Paul Callow, Paul Harold, David Russell, Andrew Kibble, Ed Huckle, Deborah Purnell

iechyd y cyhoedd amgylcheddol yng nghymru adolygaid

Documents