������������������������������ ����������������������������������������� �����������������������������

TAED 40, 2009, 391-421

II. DÜNYA SAVA�I SIRASINDA TÜRK�YE-IRAK �L��K�LER� VE IRAK HAKKINDA B�L�NMEYEN B�R KAYNAK: Z�YA

KARAMÜRSEL’�N IRAK SEYAHAT NOTLARI

An Unknown Source About Iraq And Turkey-Iraq Relations During World War II: Iraq Itineraries Of Ziya Karamürsel

Dr.Tahir KODAL*

ÖZ

Bu çalı�mada, II. Dünya Sava�ı (1939-1945) sırasında Türkiye-Irak ili�kileri ve Irak hakkında bilinmeyen bir kaynak niteli�inde olan Ziya Karamürsel’in Irak seyahat notları konu edilmi�tir. Bu nedenle, çalı�manın giri� kısmında, II. Dünya Sava�ı’na kadar Türk-Irak ili�kileri kısaca açıklanmı�tır. Çalı�manın de�erlendirme bölümünde; Irak seyahat notlarının yazarı Ziya Karamürsel özgeçmi�i kısaca açıklanmı�, seyahat notları incelenmi�, içeri�i hakkında bilgi verilmi�, bazı yorumlarda bulunulmu�tur. Çalı�manın üçüncü kısmında; Irak seyahat notlarını ara�tırmacıların hizmetine sunmak, ba�ka bilim insanlarına farklı yorum ve de�erlendirmeler yapabilme imkânı vermek için, seyahat notlarının aslına müdahale edilmeden, oldu�u gibi yayınlanması daha uygun görülmü�tür. Çalı�manın sonunda, Basra Valisi Salih Cebrin’in Türk heyeti adına vermi� oldu�u yemekte yapmı� oldu�u konu�manın Ziya Karamürsel tarafından Osmanlı Türkçesi ile tutmu� oldu�u notun transkripsiyonuna yer verilmi�tir.

Anahtar Sözcükler: II. Dünya Sava�ı, Türkiye, Irak, Ziya Karamürsel, Seyahat Notları

ABSTRACT

This study investigates the Iraq itineraries of Ziya Karamürsel as a valuable source on Turkey-Iraq relations during World War II. In the introduction of this study, pre-world war II relations between Turkey and Iraq are briefly dealt with. In the evaluation part, the CV of Ziya Karamürsel is briefly explained, his itineraries are analyzed, their contents are probed and some comments are made. In the third part the itineraries are published without any comment and intervention so that other researchers would make comments and researches on them. At the end of the study, the notes of the speech of Basra Governor Salih Cebrin taken by Ziya Karamürsel in Ottoman Turkish at the banquet thrown on behalf of the Turkish delegate are given with transcription.

Key Words: World War II, Turkey, Iraq, Ziya Karamürsel, Itineraries

* Pamukkale Üniv., E�itim Fakültesi, �lk Ö�retim Bölümü, Sosyal Bilgiler E�itimi Ö�rt. Üyesi.

���������������������� ������������������������ ������������������������������������������������������������������������ � ��������� ������ ������� ����� ��������� �!�"�#$"�����

TAED 40, 2009, 391-421

A- G�R��

I. Dünya Sava�ı (1939-1945) sırasında, Türkiye-Irak ili�kileri ba�lamında “Ziya Karamürsel’in Irak Seyahat Notları” ve bu notların yazarının ifadesiyle “Irak’ı ziyaret eden ilk Türk mebusları”nın

yapmı� oldu�u incelemelerle ilgili bazı de�erlendirmeler yapmadan önce, Türkiye-Irak ili�kileri hakkında kısaca bilgi vermekte yarar vardır.

I. Dünya Sava�ı sonrasında sava�ın galipleri Osmanlı Devleti’nin Arap topraklarını ve Orta Do�u’yu payla�mak için masa ba�ına oturmu�lardır. 28 Nisan 1919’da kurulmu� olan Cemiyet-i Akvâm (Milletler Cemiyeti)’ın yasasının 24. maddesi sava�ın galiplerine mandaterlik hakkını tanımı� oldu�u için,1 Müttefikler (�ngiltere, Fransa ve �talya ve di�.) sonunda 24 Nisan 1920’de �talya’nın San Remo kentinde yapmı� oldu�u toplantıda, 1916 Sykes-Picot gizli antla�masını temel alarak, Suriye ve Lübnan’ın Fransa, Filistin, Ürdün ve Irak’ın �ngiltere’nin “manda”sına verilmesi konusunda anla�mı�lardır.2

Irak’ın Cemiyet-i Akvâm (Milletler Cemiyeti)’ın 24. maddesine dayanarak �ngiltere’nin mandası haline getirilmesinin ardından yapılan açıklamada, “…kurumların ba�ımsızlı�ının geli�tirilmesi amaçlanmı�tır.”3 denilerek, bir anlamda Irak’ın “kendi kendini yönetir” hâle gelene kadar �ngiltere’nin yönetimi altında kalaca�ı ifade edilmi�tir. Milletler Cemiyeti’nin kararıyla ve 1916 Sykes-Picot antla�ması temel alınarak Irak’ta A tipi manda yönetiminin kurulması kararla�tırılınca, �ngiltere kurmu� oldu�u manda yönetimiyle Irak’ı kuzeyde Kürt, ortada Sünnî, güneyde �ii olmak üzere üç bölgeye ve on sekiz vilâyete ayırmı�tır.

Irak’ta manda yönetiminin kuruldu�u sırada, Osmanlı Devleti’nin Anadolu ve Trakya’daki toprakları da i�gal edilmi�tir. Misak-ı Millî kararları olarak alınan kararlar ve �stanbul’un i�gal edilmesi �ngilizlere kar�ı Anadolu’da bir tepki do�masına neden olmu�tur. Bu yüzden, Irak’ta da Temmuz 1920’de, Irak’ın �ngiliz mandası altına sokulmasına tepki olarak bir isyan hareketi ba�latılmı�tır. Bu isyan hareketinin M. Kemal tarafından ba�latıldı�ı ve desteklendi�i iddiaları o dönemde özellikle �ngiliz yöneticiler tarafından sürekli gündeme getirilmeye çalı�ılmı�tır.4 Ancak, bu iddiaların do�rulu�u tartı�malıdır. Türkiye’nin ve Mustafa Kemal’in 7.000 altın Türk lirasını, paraya son derece

1 Suphi Saatçi, Tarihi Geli�im �çinde Irak’ta Türk Varlı�ı, �stanbul 1996, s.127. 2 Tayyar Arı, Geçmi�ten Günümüze Orta Do�u, Siyaset, Sava� ve Diplomasi, �stanbul 2007, s.143. 3 Abid A. Al-Maragati, A Diplomatic History of Modern Iraq, New York 1961, s.12. 4 Kadir Kasalak, “Irak’ta Manda Yönetiminin Kurulması ve Atatürk Dönemi Türkiye-Irak �li�kileri”, Askerî Tarih Ara�tırmaları Dergisi, Yıl:5, Sayı:9, Ankara 2007, s.189.

I

������������������������������ ����������������������������������������� �����������������������������

TAED 40, 2009, 391-421

ihtiyaç duyuldu�u, sıkıntıların zirveye ula�tı�ı, dı�arıdan yardımların toplandı�ı Sakarya Sava�ı günlerinde, Kerbela’daki ihtilalcilere göndermesi pek gerçekçi bir görü� olarak gözükmemektedir.

�ngilizler, Irak’ta Arap milliyetçilerinin tepkisini azaltabilmek amacıyla, Fransızların Temmuz 1920’de Suriye Krallı�ından uzakla�tırdıkları �erif Hüseyin’in o�lu Faysal’ı Ba�dat’a davet ederek, 11 Temmuzda 1921’de Irak’ın me�ru hükümdarı olması kararını kabul ettirmi�lerdir. Yapılan hileli bir halk oylaması sonrasında 18 A�ustos 1921’de Faysal’ın ezici bir üstünlükle seçimi kazandı�ı ilan edilmi�tir. Krallı�a getirilen I. Faysal’ın taç giyme töreni 23 A�ustos 1921’de yapılarak yeni krallı�ın adı Mezopotamya’dan Irak’a dönü�türülmü�tür.5 Bu de�i�iklik ve �ngiltere’nin bu giri�imlerinden sonra 10 Ekim 1922’de imzalanan �ngiltere-Irak Antla�ması ile manda yönetiminin �artlan onaylanırken, Irak’taki yabancıların kanunî haklan ve �ngiltere’nin çıkarları teminat altına alınmı�tır.

�ngiltere tarafından Irak’ta bir manda yönetiminin kurulması çalı�maları yapıldı�ı ve kuruldu�u sırada, TBMM Hükümeti ve Mustafa Kemal Atatürk, Mondros Mütarekesi sonrasında uluslararası hukuka aykırı bir �ekilde i�gal edilmi� ve Misâk-ı Millî sınırları içerisinde olan Musul Vilâyeti (Musul, Kerkük ve Süleymaniye Sanca�ı)’ni yeniden ele geçirebilmek amacıyla �efik Özdemir Bey’i 22 �ubat 1922’de görevlendirmi�tir. �efik Özdemir komutasında ba�latılan Revandız Harekâtı sonrasında Türk birlikleri 22 Haziran 1922’de Revandız’a ula�mı�tır.6 �efik Özdemir bölgede �ngilizlere kar�ı büyük ba�arılar kazanmı�, hatta Derbent Muharebesi sonrasında �aklava kasabasını ele geçirerek Musul ile ba�lantı kurma ba�arısını göstermi�tir.7 Daha sonraki süreçte Mustafa Kemal Atatürk’ün Süleymaniye’de bölgesel yönetimin ba�ında bulunan �eyh Mahmud ile iyi olan ili�kisi nedeniyle Köysancak ele geçirilmi� buraya bir Türk Kaymakan dahi tayin edilmi�tir.8

Bununla birlikte �ngilizler, �eyh Mahmud’un bölgede güçlenmesi üzerine yeni arayı�lara girmi�, �eyh Mahmud’un 1 Mart 1923’te Süleymaniye’yi terk etmesini istemi�, kısa bir süre sonra da burayı bombalamı�tır. �eyh Mahmud’un Süleymaniye’yi terk etmesinin ardından, �efik Özdemir Bey’in deste�i ile 10 Ekim

5 David Fromkin, Barı�a Son Veren Barı�, Modern Orta Do�u Nasıl Yaratıldı? 1914–1922, (Çev.:

Mehmet Harmancı), �stanbul 1994, s.508-509. 6 Zekeriya Türkmen, “Özdemir Bey’in Musul Harekâtı ve �ngilizlerin Kar�ı Tedbirleri”, Atatürk

Ara�tırma Merkezi Dergisi, Cilt:17, Sayı:49, Ankara 2001, s.61 7 Tahir Kodal, Payla�ılamayan Toprak, Türk Basınına Göre (1923-1926) Musul Meselesi, �stanbul

2005, s.61. 8 Qassam Kh. Al-Jumail-�zzet Öztoprak, Irak ve Kemalizm Hareketi (1919-1923), Ankara 1999,

s.88-89.

���������������������� ������������������������ ������������������������������������������������������������������������ � ��������� ������ ������� ����� ��������� �!�"�#$"�����

TAED 40, 2009, 391-421

1922’de yani Kral Faysal’ın ba�a getirildi�i tarihte kurulmu� olan bölgesel hükümeti ortadan kalkmı�tır. TBMM’nin �efik Özdemir Bey’e ve �eyh Mahmud’a yardım gönderememesi nedeniyle, Türk birlikleri Revandız’ı bırakarak 23 Nisan 1923’te �ran sınırına do�ru çekilmi�lerdir.9 �ngilizlerin Revandız’ı ele geçirmelerinden sonra Irak Hükûmeti, Seyyid Taha’yı geçici bir süreli�ine kaymakam tayin etmi�, Türkiye hem Millî Mücadele, hem de Lozan Barı� Konferansı’nın hemen öncesinde bölge ile yeteri kadar ilgilenememi�, bu bölgedeki Türk nüfuzu da etkisini kaybetmi�tir.

Lozan Barı� Konferansı sırasında Türk-Irak ili�kilerini yakından ilgilendiren Musul meselesi hem özel, hem de resmî görü�melerde sonuca ba�lanamamı�, Türkiye Misâk-ı Millî sınırları içerisinde olması, �ngiltere ise enerji kaynaklarına hâkim olma, sömürge siyaseti ve petrol politikası nedeniyle taviz vermemi�, konferans kesintiye u�ramı�tır. Lozan Konferansı’nın ikinci döneminde yeni bir Türk devleti kurmak amacıyla çözülemeyen sorunlar sonraya bırakılmı�tır. Bu nedenle, Türkiye-Irak hududu meselesi de çözümü sonraya bırakılmı� sorunlardandır. Lozan Barı� Antla�ması’na göre; bu sorun Türkiye ile mandater sıfatıyla �ngiltere arasında ikili görü�melerle dokuz aylık bir süre içerisinde çözümlenecek, çözümlenemez ise Cemiyet-i Akvâm (Milletler Cemiyeti)’a gidecekti. Sorun ikili görü�melerle, Haliç Konferansı’nda çözümlenememi�, öngörüldü�ü gibi sorun �ngiltere tarafından Milletler Cemiyetine ta�ınmı�, Milletler Cemiyeti’ndeki süreç, �ngiltere’nin dönemin süper gücü ve cemiyete hâkim olması nedeniyle Türkiye’nin aleyhine sonuçlanmı�tır. 5 Haziran 1926’da Türkiye-Irak-�ngiltere arasında imzalanan Ankara Antla�ması ile Musul �ngiltere’nin mandası altındaki Irak’a bırakılmı�, petrol gelirlerinin %10’u 25 yıllı�ına* Türkiye’ye verilmesi kararla�tırılmı�, Türkiye-Irak sınırında Türkiye lehine bazı düzeltmeler yapılmı�tır.11

Bu nedenle, Lozan Antla�ması’ndan Ankara Antla�ması’na kadar geçen süreçteki Türkiye Irak ili�kileri, �ngilizlerle Türkler arasında barı� görü�melerinin yapıldı�ı bir dönemin ili�kisi olarak kar�ımıza çıkmaktadır. Bu dönemde; Türkiye Irak ili�kileri zaman zaman gerginle�mi�, Türkiye-�ngiltere-Milletler

9 Zekeriya Türkmen, Musul Meselesi, Askerî Yönden Çözüm Arayı�ları (1922-1925), Ankara 2003,

s.80-82. * Türkiye bazı ara�tırmalarda ifade edildi�i gibi, bu hakkından 500.000 �ngiliz sterlini kar�ılı�ında

vazgeçmemi�, anla�ma gere�i 1952 yılına kadar almaya devam etmi�tir. �ngiltere’nin bu süre zarfında Türkiye’ye ödemesi gereken 5.5 milyon sterlin iken, 3.5 milyon sterlin ödemi�tir. Bu nedenle, �ngiltere, hâlâ Türkiye’ye 2 milyon sterlin borçlu durumdadır. Bu konu hakkında daha geni� bilgi için bk.: Kodal, a.g.e., s.420-421.; Hikmet Ulu�bay, �mparatorluktan Cumhuriyete Petropolitik, Ankara 1995, s.261.

11 Tahir Kodal, a.g.e., s.71-425.

������������������������������ ����������������������������������������� �����������������������������

TAED 40, 2009, 391-421

Cemiyeti arasındaki diplomatik ili�kiler devam etmi�, öte yandan Irak halkı da �ngilizlerle zaman zaman mücadele etmi�tir. Bu yüzden 1923-1926 yılları arsındaki bu süreç sorunlu bir dönem olarak adlandırılabilir.

Bu dönemde, �ngilizlerin mandası altındaki Irak’ta 1924 yılında olu�turulan “Kurucu Meclis” 10 Ekim 1922’de imzalanan �ngiltere-Irak Antla�ması’nı onaylamı�tır. Daha sonra hazırlanan anayasa ile Irak’ta yetkileri sınırlı “çift meclisli” bir parlamentoyu da içeren “me�rutî monar�i” kurulmu�tur. Irak’ta Mart 1925 yılında yeni anayasanın yürürlü�e girmesiyle parlamento ilk toplantısını gerçekle�tirmi�tir.12

Musul meselesinin Türkiye’nin aleyhine sonuçlanması günümüze kadar gelecek olan bir tartı�mayı ortaya çıkarmakla birlikte, bu olaydan sonra Türkiye sava�ın yaralarını saracak bir barı� dönemine girmi�tir. Yeni Türk devleti dı� politikasında batılı devletlerin yapmı� oldu�u her türlü kötülü�e ve “batıya ra�men yönünü batıya dönme” anlayı�ını benimsemi�, bunu gerçekle�tirmek için de batılı devletleri her platformda etki altına alabilen �ngiltere ile sorunlarını çözmek durumunda kalmı�tır. Türkiye, �ngiltere ile Musul meselesini çözüme kavu�turduktan sonra, Irak’la dostça ili�kiler geli�meye ba�lamı�, kar�ılıklı olarak iki ülkede elçilikler kurulmu�, ilk Irak elçisi Salih Nishat 16 Ocak 1928’de Ankara’da; ilk Türk elçisi Lütfi Tokay da 21 Aralık 1929’da Ba�dat’ta devlet ba�kanlarına güven mektuplarını sunmu�lardır.13

Bu arada, Kral I. Faysal’ın yönetiminde gözüken Irak, �ngiltere ile 1926, 1927 ve 1930 yıllarında olmak üzere 25 yıllık manda idaresini öngören üç yeni antla�ma imzalamı�tır. Irak Kralı �ngiltere’nin kontrolünde bu ikili antla�maları yaparken, kar�ılıklı elçiliklerin açılmasının ve ili�kilerin yava� yava� normalle�meye ba�lamasının ardından, Kral Faysal 1931 yılı Mayıs ayında Türkiye’yi ziyaret etmek ve Mustafa Kemal Atatürk ile görü�mek istedi�ini Türkiye’nin Ba�dat Büyükelçili�ine bildirmi�tir.14

Türkiye Cumhuriyeti’nden verilen olumlu cevap üzerine, Kral Faysal �sviçre tedavisini ve Türkiye ziyaretini erkene alarak 6-8 Temmuz 1931 tarihinde Ankara’ya resmî bir ziyarette bulunmu�tur. Ankara’daki görü�meler sonrasında, Türkiye ile Irak arasında dostluk ve iyi kom�uluk ili�kilerinin iki ülkenin kar�ılıklı menfaatlerine ve barı�çı dı� politika anlayı�larına uygun oldu�u konusunda görü� birli�ine varılmı�tır.15 15 Temmuz 1931’e kadar Türkiye’de

12Marion Farouk Sluglett-Peter Sluglett, “Irak-Son Dönem”, Türkiye Diyanet Vakfı �slam

Ansiklopedisi, Cilt:19, �stanbul 1999, s.95. 13 �evket Koçsoy, Irak Türkleri ve Türk Irak �li�kileri (1932-1963), �stanbul 1991, s.8. 14 Atatürk’ün Millî Dı� Politikası, Cilt:2, Ankara 1981, s. 195-196. 15 Kadir Kasalak, a.g.m, s.197-199.

��������������������� ������������������������ ������������������������������������������������������������������������ � ��������� ������ ������� ����� ��������� �!�"�#$"�����

TAED 40, 2009, 391-421

kalan Kral Faysal Türkiye’den ayrılırken Karaa�aç’tan Gazi Mustafa Kemal’e bir telgraf çekerek, Ankara’da ve Türkiye’nin di�er yerlerinde gördü�ü ilgi ve misafirperverlikten dolayı te�ekkür etmi�tir.

Yukarıdaki ikili görü�melerden sonra, Türkiye ve Irak ili�kileri barı�, dostluk, iyi kom�uluk temeline oturtulmu�tur. Bu kom�uluk ili�kileri çerçevesinde 1932 ba�larında yeniden Ankara’ya gelen Irak Ba�bakanı ile Türkiye Cumhuriyeti Devleti yetkilileri arasında “suçluların iadesi (iadei mücrimin), ikamet, ticaret anla�ması” gibi anla�malar da imzalanmı�tır.16 Türkiye ile Irak arasında ili�kiler geli�erek devam ederken, Irak’ta milliyetçilerin yo�un baskıları kar�ısında �ngiltere “manda yönetimini” sona erdirmek zorunda kalmı�tır. 30 Mayıs 1932’de “Irak’ta Manda Rejiminin Bitimi Münasebetiyle Kanun” ba�lıklı Irak Krallı�ının yayımladı�ı deklarasyon Irak’ın ba�ımsızlık bildirisi olarak kabul edilmektedir. Bu deklarasyonda yer alan 2, 3, 4, 5, 8, 9, 10, 11. maddeler Türkiye-Irak ili�kileri açısından çok önemlidir.17

�ngiltere “manda yönetimi”ni kaldırmı� oldu�u tarihe kadar ülkenin kuzeydeki Türkiye sınırını garantiye almı�, petrol arama ve i�letme imtiyazının milletlerarası bir konsorsiyum olan Irak Petrol �irketi’ne verilmesini sa�lamı� ve uygun gördü�ü a�iret liderlerine güç vererek “me�ruti monar�i” için bir sosyal taban olu�turmu�tur. �ngiltere bu tarihten sonra da Irak’taki askerî üslerini elde tutmaya ve siyasî-iktisadî nüfuzunu kullanmaya devam edecektir.

Türkiye ve Irak dünyanın di�er bölgelerindeki geli�meleri dikkate alarak hem kendi aralarındaki mevcut durumu korurken, hem de Batılı devletlerle iyi ili�kilerini geli�tirmeye çalı�mı�, bunun sonucunda Milletler Cemiyetinin daveti üzerine 18 Temmuz 1932’de Türkiye, 3 Ekim 1932’de de Irak Milletler Cemiyeti’nin üyesi olmu�tur.18 Türkiye ile Irak arasında 1932 yılında yapılan anla�malar ve her iki ülkenin Cemiyet-i Akvam’a üye olması Türkiye-Irak ili�kilerinde önemli bir dönüm noktası olarak kabul edilmektedir.

Eylül 1933’te Kral Faysal’ın zamansız ölümüyle yerine o�lu Gâzî geçmi�tir. Gâzî’nin iktidarda oldu�u dönemde (1933-1939) iki ülke arasındaki ili�kilerde Avrupa ve genel olarak dünyadaki ekonomik, siyasi, askerî ve kültürel geli�meler, milletlerarası güç dengeleri önemli rol oynamı�tır. Gazinin yönetimi devralmasından Sadabad Paktı’nın kurulu�una kadar geçen sürede hem Türkiye’de, hem de Irak’ta iç politikada ortaya çıkan sorunlar iki ülke arasındaki

16 Ya�ar Canatan, Türk-Irak Münasebetleri (1926-1958), Ankara 1996, s.36-48. 17 Kadir Kasalak, “Manda Sistemi ve Irak ile Suriye’de Uygulaması”, Birinci Ortado�u Semineri,

Bildiriler, Elazı� 2004, s.81-85. 18 Kadir Kasalak, “Irak’ta Manda Yönetiminin Kurulması…”, s.200.

������������������������������ ����������������������������������������� ����������������������������

TAED 40, 2009, 391-421

geli�meleri zaman zaman olumlu yada olumsuz olarak etkilemesine ra�men, ili�kilerin genelinde pek fazla bir etki yaratmamı�tır.

29 Ekim 1936’da Bekir Sıtkı Pa�a, Irak’ta bir askerî darbeyle hükûmeti ele geçirdi�inde, Türkiye’ye kar�ı dostça bir yakla�ım içerisinde olmu�, Sadabad Paktı’nın kurulmasında da önemli katkıları olmu�tur. �talya’nın Habe�istan (Etiyopya)’ı ilhakı, Akdeniz kıyılarına olan ilgisi, Cenevre Antla�ması paktın do�masındaki en önemli nedenlerdir.19 Paktın yapılması için Irak ile �ran arasındaki sınır anla�mazlı�ının çözümlenmesi gerekmi�tir. �ran ile Irak arasındaki sınır anla�mazlı�ı 4 Temmuz 1937’de yapılan bir anla�ma ile çözüme kavu�turulduktan sonra, Türk Dı�i�leri Bakanı Tevfik Rü�tü Aras, Irak Dı�i�leri Bakanı Naji El-Asıl ve Afganistan Dı�i�leri Bakanı Faiz Mohammed Han Tahran’a gitmi�lerdir.* Yapılan müzakerelerden sonra 8 Temmuz 1937’de �ran’ın Sadabat Sarayı’nda Sadabat Paktı imzalanmı�tır.20

�mzalanan bu pakt dört devletin iç i�lerine karı�mayı yasak eden, sınır dokunulmazlıklarını sa�layan, uluslararası anla�mazlıklarda diplomasi yöntemini ve görü� alı� veri�ini öngören bir antla�madır. Ayrıca, tarafların birbirlerine kar�ı saldırılarını engelleyen ve bölgesel tehdidi ortadan kaldıracak bir anlayı�la imzalanan dostluk anla�ması niteli�indedir.21 Ayrıca, Milletler Cemiyeti üyeleri arasında uyumu sa�layan, dünya barı�ına hizmet amaçları da bünyesinde ta�ımı�tır.

Kral Gâzî'nin bir otomobil kazası sonucu hayatını kaybetmesinin ardından o�lu II. Faysal henüz dört ya�ında iken Irak krallı�ına getirilmi�tir. Kralın çok küçük olması nedeniyle, ülkenin denetimi Ha�imî hanedanından Kral Naibi Prens Abdullah ile ona en yakın politikacı olarak Nuri Said’in eline geçmi�tir.22 Ancak, Nuri Said’in II. Dünya Sava�ı’nda �ngiltere’nin yanında sava�a girilmesini istemesi ordu ile arasının açılmasına neden olmu�, 1940 yılında istifa etmi� ve görevi koalisyon hükümetine bırakmı�tır. II. Dünya Sava�ı yıllarında hâkim güçler arasında ya�anan mücadele Irak üzerinde de etkili olmu�tur. Bu sava� sırasında Türkiye sınırlarına kadar gelmi� olan Almanların amaçlarından biri de Türkiye’yi geçerek Irak’taki kendi yanda�larına yardım götürmek, �ngiltere’yi zor duruma dü�ürmek �eklinde ortaya çıkmı�tır.

1941 yılına gelindi�inde Almanya yapmı� oldu�u darbe ile kendilerine yakın bir yönetimi ba�a getirmi�tir. Bir grup albayın deste�i ile iktidara gelen Ba�bakan Ra�id

19 Fahir Armao�lu, 20.Yüzyıl Siyasî Tarihi (Cilt 1-2:1914 1995), �stanbul 2001?, s.346-347. * �ran adına Dı�i�leri Bakanı Enayetollah Samiy Saldırmazlık Andla�ması’na imza koymu�tur. 20 �smail Soysal, Türkiye’nin Siyasal Anla�maları Cilt:1 (1920-1945), Ankara 1983, s.584. 21 Mehmet Gönlübol-Cem Sar, “1919-1938 Yılları Arasında Türk Dı� Politikası”, Olaylarla Türk

Dı� Politikası 1919-1990, Ankara 1993, s.107-108. 22 Tayyar Arı, a.g.e., s.175.

���������������������� ������������������������ ������������������������������������������������������������������������ � ��������� ������ ������� ����� ��������� �!�"�#$"�����

TAED 40, 2009, 391-421

Ali (Geylani) �ngiltere’nin ittifak teklifini reddetmi�, Basra’daki �ngiliz askerlerinin Irak’ı terk etmesini istemi�tir. Bu durum kar�ısında �ngiltere harekete geçmi�, Almanların bu hareketine kar�ılık vermi�, Irak’ta tekrar hâkimiyetini gerçekle�tirmi�tir. Bir grup subayın ba�ını çekti�i kısa ömürlü bir direni� hareketi ülkenin �ngiltere tarafından Mayıs 1941’de ikinci defa i�gal edilmesiyle sonuçlanmı�tır. Bu olayın ardından Nuri Said yeniden hükümeti kurmu�, Irak �ngiltere’nin etkisi altında yönetilmeye devam etmi�tir.23 Muhalefet edebilecek siyasî liderler sürgünde oldu�undan, önemli bir muhalefet bo�lu�u do�mu�, Kral Naibi Prens Abdullah ve Nuri Said ülkeyi II. Dünya Sava�ı boyunca yönetecektir.

B- DE�ERLEND�RME

�ngiltere’nin Irak’ta yeniden kendi egemenli�ini gerçekle�tirmesinin ardından, Almanya II. Dünya Sava�ı’nda önceli�ini Rusya’ya vermi�tir. Bu yüzden Türkiye’yi i�gal etme ve Irak’a ula�ma planlarından vazgeçilmi�tir. Bu süreçte, �ngiltere Irak’ı Almanya’ya kar�ı sava�a girmeye çalı�mı�sa da Irak yönetimi Türkiye’yi örnek alarak benzer bir politika izlemi� ve sava�a girmemi�tir. Bir anlamda, Türk ve Irak yönetimleri arasındaki bu benzer politikalar iki ülkeyi birbirine yakla�tırmı�tır. Bu nedenle, çalı�mada sözü edilen seyahat, Türk heyetinin Irak’a ili�kin notları ve de�erlendirmeleri Irak’ta istikrarsızlı�ın oldu�u ve II. Dünya Sava�ı’nın dı�ında kalınmaya çalı�ıldı�ı bu dönemde gerçekle�mi�tir.

Bu çalı�maya konu edilen “seyahat notları” CHP �stanbul Milletvekili Ziya Karamürsel tarafından kaleme alınmı�tır. Rıfat Bey’in o�lu olan Ziya Karamürsel 1873 yılında �stanbul’da do�mu�tur. Abdülkadir ön adını da kullanan Ziya Karamürsel Rü�tiye ve Hususî Mekteplerini bitirdikten sonra, iktisat ve maliye alanında e�itimini tamamlamı�tır.24 Osmanlı Devleti’nde idarî, iktisadî ve malî alanda hizmetlerde bulunduktan sonra Hazine-i Hassa Müdürü olarak görev yapmı�tır. Bu görevi sırasında Ahmet Fetgeri (A�eni), Mehmet Ali Fetgeri (A�eni), Osman Pa�azade Mehmet �amil (Osmano�lu), Hüseyin Bereket ve di�er arkada�ları ile birlikte 13 Ocak 1910’da “Be�ikta� Osmanlı Jimnastik Kulübü” yani bugünkü adıyla “Be�ikta� Jimnastik Kulübü”nün resmiyet kazanmasında ve kurulmasında görev almı�tır.25

Meclis-i Mebusân’da �stanbul Milletvekili olarak da görev yapan Ziya Karamürsel, �stanbul V. Umumî Reisi (Ba�kanı) Sanisi (�kinci) ve Meclis-i �dare-i Vilâyet Azası (Üyesi) görevlerinde de bulunduktan sonra, aktif olarak siyasetin içinde yer almı� ve CHP Beyo�lu �dare Heyeti Reisli�ini (Ba�kanlı�ını)

23 Tayyar Arı, a.g.e., s.175-176. 24 Kazım Öztürk, Türkiye Büyük Millet Meclisi Albümü 1923-1973, Ankara 1973, s.90. 25 http://sozluk.sourtimes.org/be�iktas jimnastik kulübünün kurulu�u/23.03.2008.

������������������������������ ����������������������������������������� �����������������������������

TAED 40, 2009, 391-421

yürütmü�tür. CHP içerisindeki çalı�maları ve yükselen ki�ili�i sonrasında, CHP’den milletvekili seçilerek ilk olarak II. dönemde TBMM’ye girmi�tir. Bu dönemden sonra III., IV., V., VI. ve VII. dönemde de CHP milletvekili olarak TBMM’de uzun süre görev yapmı�tır.26

Meclisteki görevini sürdürürken, Ziya Karamürsel kurulmasında görev aldı�ı BJK’de yöneticilik yapmı�, 1932-1935, 1938-1939 ve 1941-1942 yılları arasında olmak üzere toplam üç kez BJK ba�kanlık görevini üstlenmi�tir.27 29 Mayıs 1939’da ba�layıp 3 Haziran 1939’da biten CHP’nin V. Kurultay’ında “Müstakil Grup” kurulması kararla�tırıldıktan sonra, Ziya Karamürsel toplam 20 arkada�ıyla birlikte Türk siyasî tarihinde demokratikle�me yolunda önemli bir yeri olan “Müstakil Grup” içinde yer almı�tır.28 “Osmanlı Mali Tarihi Hakkında Tetkikler, TTK Yayını, �stanbul 1940.” adıyla bilinen ve bu alanda önemli bir yere sahip olan çalı�maya imza atan Ziya Karamürsel 15 Nisan 1957’de ölmü�tür. Fransızca, Almanca ve �ngilizce bilmekte, evli ve iki çocuk babasıydı.

Ziya Karamürsel “Irak Seyahat Notları”nın hemen ba�ında; bu ülkeye gerçekle�tirdikleri seyahatin özel, “�ahsî mahiyette” oldu�unu, “hiç kaydı resmiye istinad etmedi�ini” yani resmî bir yanının olmadı�ını belirtmesine ra�men, Türkiye ve Irak’ın II. Dünya Sava�ı’nda benzer bir politika takip etti�i, Almanya ve �ngiltere’nin Irak üzerinde nüfuz mücadelesi yaptı�ı bir süreçte, bu seyahatin hiçbir amacının olmadı�ını, sadece Irak’ı gezip, dola�ıp gelmek oldu�unu söylemek mümkün de�ildir.

Bunun en önemli göstergelerinden birinin “seyahat notları”nın daha ikinci cümlesinde “Yüksek delâletleri ile” ifadesine yer verilmi� olmasıdır. Bu nedenle, büyük bir olasılıkla, bu seyahatin Cumhurba�kanı �smet �nönü’nün i�areti ve iste�i ile gerçekle�mi� oldu�unu göstermektedir. Ayrıca, “seyahat notları”nın son cümlesinde “Irak seyahatimde toplayabildi�im malûmat ile ve kanaatlerim bundan ibarettir.” denilerek, Ziya Karamürsel’in ve Türk heyetinin Irak hakkında bilgi toplamak ve durum de�erlendirmesi yapmak için gittikleri anla�ılmaktadır. Bunlara ilave olarak, I. Dünya Sava�ı’nda Irak cephesinde “Osmancık Gönüllü Taburu”nda görev yapan, bugünkü Millî �stihbarat Te�kilâtı’nın temeli sayılan Te�kilât-ı Mahsusa’da görev almı� olan Hazma Osman Erkan’ın heyet içerisinde bulunması, seyahati bazı açılardan daha da anlamlı kılmı�tır. Bu nedenle “Irak Seyahat Notları”nın Türk-Irak ili�kileri ve Irak hakkında önemli bir kaynak olarak de�erlendirilmesinde yarar vardır.

26 Kazım Öztürk, a.g.e., 90. 27 http://tr.wikipedia.org/wiki/be�ikta� ba�kanları listesi/23.04.2008. 28 CHP V. Büyük Kurultayı Tutanakları, Ankara 1939, s.9.

���������������������� ������������������������ ������������������������������������������������������������������������ � ��������� ������ ������� ����� ��������� �!�"�#$"�����

TAED 40, 2009, 391-421

Ziya Karamürsel tarafından seyahat dönü�ünde kendisine vazife bilerek 5 Mart 1941’de kaleme almı� oldu�u “Irak Seyahat Notları” T.C. Ba�bakanlık Devlet Ar�ivleri Genel Müdürlü�ü Cumhuriyet Ar�ivi CHP Ar�ivi’nde yer almaktadır. Cumhuriyet Halk Partisi Ar�ivi’nde 490.01.53.209 Fon kodu ve yer no ile kayıtlı bulunan “Ziya Karamürsel’in Irak Seyahat Notları” bir sayfası Osmanlı Türkçesi ve alfabesiyle tutulan ekle birlikte10 sayfadan ibarettir.29

“Ziya Karamürsel’in Irak Seyahat Notları” de�erlendirmeye tabi tutuldu�unda, bunu çe�itli kıstaslara göre yapmak mümkündür. Bu nedenle, ba�ka ara�tırmacılara bu fırsatı vermek amacıyla “seyahat notları”nın aslı oldu�u a�a�ıda sunulmu�tur. Burada de�erlendirme yapılırken, notların sahibinin ifadesiyle “Irak’ı ziyaret eden ilk Türk mebusları”nın seyahat güzergâhı ve ziyaret etmi� oldukları yerler dikkate alınabilir. Ziya Karamürsel ve arkada�ları ilk olarak; Ba�dat’a ula�mı�, ardından Basra’ya geçmi�ler, oradan �uayıb’ı ziyaret etmi�ler, daha sonra da �ran’ın Abadan �ehrine gitmi�lerdir. Abadan’dan Fav’a, buradan da Kuveyt’e ula�mı�lardır. Kuveyt’teki gezi ve incelemelerini tamamladıktan sonra yeniden Basra’ya gelmi�ler, oradan da Ba�dat’a geri dönmü�lerdir. Türk heyeti Ba�dat’taki seyahat ve incelemelerin ardından, Musul ve Kerkük’e u�ramı� ve Türkiye’ye dönmü�tür.30 Bu nedenle, “seyahat notları” hakkındaki de�erlendirme ve yorumlar yedi bölümde yani seyahat sırasında u�ranılan yerle�im yerleri temel alınarak yapılabilir. Ancak, burada “Irak Seyahat Notları”nın kaleme alını� biçimi temel alınacaktır. Bu yüzden, yukarıda adı geçen yerle�im yerlerinin ziyareti sırasında ya�ananlar, Ziya Karamürsel’in Irak hakkındaki incelemeleri, gözlemleri ve izlenimleri, Türkiye’ye dönü� sürecinde ya�ananlar ve izlenimler olmak üzere üç kısımda de�erlendirmeler yapılacaktır.

“Irak Seyahat Notları’nın ilk kısmın hemen ba�ında; Ziya Karamürsel, Irak’a yapmak istedi�i ziyareti arkada�larına açtı�ını, bunun kabul gördü�ünü, Hazma Osman Erkan’ın* bu konuyla ilgilendi�ini, Dı�i�leri ve �çi�leri Bakanlıklarından gerekli

29 Ba�bakanlık Cumhuriyet Ar�ivi (BCA), Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.1-10. 30 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1-9. * Nüfus kaydında Hamza Cemalettin Erkan olarak geçen Hamza Osman Erkan 1897 (1313)’de �stanbul’da do�mu�tur. Medine Muhafızı Osman Ferid Pa�a’nın o�ludur. Annesi Nefise hanımdır. Melike hanımla (1906-1958) evlenmi�tir. Aydın Osman (1932-1958), Güne� (Yeti�-1936), Osman (1939) ve Akın Erkan (1942-1982) adında üç çocu�u olmu�tur. Karde�leri Mehmet �amil, Hüseyin Bereket ile birlikte 1903 yılında “Be�ikta� Bereket Jimnastik Kulübü”nün yani bugünkü “Be�ikta� Jimnastik Kulübü”nün kurulmasını gerçekle�tirmi�tir. Cenevre Koleji'nde ö�renim görürken, I. Dünya Sava�ı’nın ba�laması üzerine, yurda dönerek sava�a katılmı�tır. Aynı yıllarda Osmanlı Te�kilat-ı Mahsusa’sının bir mensubu olarak görevler almı�tır. Birinci Dünya Sava�ı’nda Irak cephesinde görev yapmı�tır. Madalya ile ödüllendirilmi�tir. Daha sonra Avrupa’ya yeniden dönerek Cenevre Üniversitesi ve Paris Ulûmu Aliye-i �ktisadiye Mektebi’nde yüksek ö�renimini bitirmi�tir. Ayrıca, Paris Osmanlı Bankası’nda uzmanlık e�itimi görmü�tür. Osmanlı ve �� Bankaları �ube müdürlüklerinde bulunmu�tur. Daha sonra Uyu�turucu Maddeler

������������������������������ ����������������������������������������� �����������������������������

TAED 40, 2009, 391-421

onayın alınmasının ardından, be� ki�ilik Türk milletvekili heyetinin 3 �ubat 1941’de Ankara’dan Ba�dat’a hareket etti�ini belirtmi�tir. Heyet, Ankara’dan Ba�dat’a demiryolu ile gitmi� oldu�undan, Ba�dat’a* 6 �ubat 1941’de ula�mı�tır. Ba�dat’a varıldı�ında, Türk heyeti istasyonda büyük bir misafirperverlikle kar�ılanmı�tır. Kar�ılayanlar arasında Mebusan ve Ayan Meclisi eski milletvekilleri de yer almı�tır. Kar�ılamanın ardından, Türk heyetinin kalaca�ı otele gidilmi�tir. Burada, e�itimlerini Türkiye’de tamamlamı�, yeti�mi�, hizmet etmi�, Türkçe’yi çok güzel konu�anlar heyeti ziyarete gelmi�, etrafını sarmı�tır.31 Bu yüzden, notların sahibinin ifadesiyle, Türk heyeti Türkiye’nin dı�ında ve Irak’ta oldu�u hissine kapılmamı�tır.

Bu çalı�maya konu olan seyahat notlarının ilk dört sayfasında; Türk heyetinin Ba�dat-Basra-�uayıb-Abadan-Fav-Kuveyt-Basra-Ba�dat-Musul-Kerkük güzergâhındaki seyahat, inceleme ve görü�lerine yer verilmi�tir. Türk heyeti, Ba�dat’taki ilk gününde Türkiye’nin Büyükelçisi ile görü�tükten sonra, daha önceden planlandı�ı anla�ılan resmî temasları gerçekle�tirmi�tir. Bu temaslar nedeniyle, Türk heyeti’ne sürekli olarak seyahatlerinin sebebi sorulmu�, Türk heyeti de seyahatlerinin özel ve �ahsî oldu�unu, resmî �nhisarı Umum Müdürlü�ü’ne atanmı�tır. 1938’de Cenevre Beynelmilel Afyon Tahdidi �hzarî Konferansı ile Belgrad, Türk-Yugoslav Ham Afyon Satı�ı müzakerelerine Türk Heyeti Ba�kanı olarak katılmı�tır. Toprak Mahsulleri Ofisi'nin kurulu� çalı�malarını yaparak ilk genel müdürlü�ünü yapmı�tır. 10 �ubat 1939’da, �ehir Meclisi’nin verdi�i kararla Afyonkarahisar �ehri fahrî hem�ehrili�ine kabul edilmi�tir. Bunun sonucu olarak, VI. Dönem’de Afyonkarahisar Milletvekili seçilmi�tir. �ki dönem aradan sonra ve Türk Tütün Limited �irketi �dare Meclisi üyesi iken X. Dönem’de D.P. (Demokrat Parti) adayı olarak Kocaeli’den milletvekili seçilmi� ve 4 Mayıs 1954 tarihli seçim tutana�ını alarak 1 Kasım 1954’te Meclis’e katılmı�tır. Dönem boyunca Hariciye Encümeni’nde ve bir kez Ticaret Encümeni’nde üye olarak görev yapmı�tır. XI. Dönem’de gene D.P.’den Sakarya milletvekili seçilmi�tir. Milletvekilli�i, 27 Mayıs 1960’ta, ordunun idareye el koyması üzerine son bulmu�tur. Yassıada’da kurulan Yüksek Adalet Divanı’nca, Anayasa’yı ihlâl etti�i iddiasıyla be� yıl a�ır hapis cezası verilmi�tir. Kayseri ve �stanbul’daki cezaevlerinde bir süre kaldıktan sonra özgürlü�üne kavu�mu� ve ölümüne kadar emeklilik hayatı ya�amı�tır. Beden Terbiyesi Yüksek �sti�are Heyeti üyeli�i ve Türkiye Millî Olimpiyat Komitesi Genel Sekreterli�i görevinde de bulunan Hamza Osman Erkan, Fransızca bilmekteydi. 30 Ocak 1968’de �stanbul’da ölmü�tür. Cenazesi, �stanbul Zincirlikuyu Mezarlı�ı’nda topra�a verilmi�tir. Hamza Osman Erkan’ın, Fransa ve �sviçre’de yayınlanan bazı gazetelerde “Hamzat �haplı” imzasıyla Kafkasya konusunda yazıları bulundu�u gibi, Türkiye’de de ba�ta “Resimli Tarih Mecmuası” (1950-51) olmak üzere çe�itli dergi ve gazetelerde tarihi konularda makaleleri ve anıları yayımlanmı�tır. Sava� anılarını içeren “Bir Avuç Kahraman, �stanbul 1946” adlı bir kitabı da bulunmaktadır. Kazım Öztürk, Türk Parlamento Tarihi, TBMM X. Dönem, 1954-1957, Cilt:II, Ankara 2000, s.568-569. Ayrıca bkz.: Sefer E. Berzeg, Kafkas Diasporası’nda Edebiyatcılar ve Yazarlar Sözlü�ü, Samsun 1995.

* Ba�dat, Mezopotamya çana�ının ortasında, Dicle Irma�ının iki yakasında 33° 26' 18" kuzey enlemi ile 44° 23' 9" do�u boylamı üzerinde ve Dicle'nin Fırat’a en çok (40 km) yakla�tı�ı noktada, geni� bir alüvyon ovası üzerinde yer alır. Ba�dat’ta yazlar kuru ve çok sıcak, kı�lar yumu�ak ve serin geçer. Ortalama ya�ı� yılda 130 mm dolayındadır. Daha geni� bilgi için bk.: “Ba�dat”, Türkiye Diyanet Vakfı �slâm Ansiklopedisi, Cilt:4, �stanbul 1991, s.425-442.

31 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.1.

���������������������� ������������������������ ������������������������������������������������������������������������ � ��������� ������ ������� ����� ��������� �!�"�#$"�����

TAED 40, 2009, 391-421

bir yönünün olmadı�ını ifade etmi�tir. Irak’taki gazeteler de Türk heyetinin seyahatini bu �ekilde yazmı�tır. Bir anlamda, milletvekillerinin yapaca�ı seyahatin daha rahat ve dikkatleri çekmeden gerçekle�mesi için bu �ekilde yazılması sa�lanmı�tır.32 Türk heyetinin böyle iste�inin var oldu�u “notların” ikinci sayfasının ilk paragrafında yer alan “…ihtiyatı hiçbir vakit elden bırakmıyorduk” ifadesinden anla�ılabilir.

Türk heyetinde yer alan milletvekillerinin Ba�dat’ta bulunan tanıdıklarının da misafirperverli�i sayesinde seyahat çok rahat bir �ekilde geçmi�tir. Heyetin Ba�dat’taki inceleme, gezi ve görü�meleri Irak Hükümeti tarafından kontrol altında tutulmu�, Türkiye’de yeti�mi�, Türkçe bilen Ba�dat Polis Te�kilatı’nda görevli �ube Müdür Yardımcılarından Abdülhamid bunun için görevlendirilmi�tir. Türk heyeti Ba�dat’ta ziyaret etmi� oldu�u her yerde hem bürokraside, hem de halk tarafından büyük bir sevinç, co�ku ve “samimiyet” ile kar�ılanmı�tır. Bu manzara kar�ısında Türk heyeti duygusal anlar ya�amı�tır.

Irak Hükümeti, Türkiye’den gelen konuklarını Ba�dat’ın ileri gelenleri ve halktan insanlarla tanı�tırmak amacıyla “parlak bir çay ziyafeti” düzenlemi�tir. Tarihi belirtilmeyen bir günde Ba�dat Belediye Ba�kanı �ehirdeki “e�raf” ve “rical”in de bulundu�u bir ak�am yeme�i vermi�tir. Ayrıca, Türk heyetinin Irak’a yapaca�ı seyahat önceden haber alındı�ı için, her yıl Hilâl-i Ahmer (Kızılay) yararına düzenlenmekte olan büyük “balo” ileri bir tarihe ertelenmi�tir. Heyetin Ba�dat’ta bulundu�u sırada bu etkinlik gerçekle�tirilmi�, heyet Irak’ın bütün halk katmanlarının katıldı�ı “balo”da Türk milleti adına 10 sterlin yardımda bulunmu�tur. Bu ba�ı� önemli bir etki yapmı�tır. Heyette bulunanlar bir ba�ka gün ise Ba�dat’ın önde gelen �iî milletvekillerinden Benî temmim A�ireti Ba�kanı Hassanü’s-süheyl tarafından verilen, �ngiltere’nin Irak Büyükelçisi’nin de katıldı�ı “çölde bir bedevî yeme�i” yemi�lerdir.33

Ziya Karamürsel ve arkada�ları Ba�dat’ta on gün geçirdikten sonra, Basra’ya* 17 �ubat 1941’de hareket etmi�lerdir. Türk heyeti Ba�dat’ta oldu�u gibi, Basra’da da dostane bir �ekilde kar�ılanmı�, misafir edilmi�tir. Basra Valisi Salih Cebrin konuklarına yakın ilgi göstermi�, �ran ve Yunanistan Konsoloslarının da hazır bulundu�u bir ak�am yeme�i

32 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.1-2. 33 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.2. * Ba�dat’ın 420 km. güneydo�usunda, Dicle ile Fırat nehirlerinin birle�ti�i noktanın 50 km.

güneybatısında yer alan Basra, �attü’l-Arap suyolunun kıyısında, Basra Körfezi’ne 55 kilometre uzaklıktadır. �klimi oldukça serttir. Kı�ları so�uk geçer, yaz ayalarında ise �ehirde kavurucu bir sıcaklık hüküm sürer. So�uklar ancak kuzey rüzgârlarıyla hafifler, güney rüzgârları hafifler. Irak’ın ikinci büyük �ehridir. 2003 verilerine göre nüfusu 2.600.000’dır. Halife Ömer tarafından ordugâh �ehri olarak kurulmu�tur. Uzun süre Osmanlıların idaresinde bulunan �ehir I. Dünya Sava�ı sırasında �ngilizler tarafından i�gal edilmi�, daha sonra ise Irak devletinin bir vilâyeti olmu�tur. Bu konu hakkında daha geni� bilgi için bk.: Abdülhâlik Bakır-Yusuf Halaço�lu, “Basra”, Türkiye Diyanet Vakfı �slâm Ansiklopedisi, Cilt:5, �stanbul 1992, s.108-114.

������������������������������ ����������������������������������������� �����������������������������

TAED 40, 2009, 391-421

vermi�tir. Basra Valisi Salih Cebrin yemekte bir konu�ma yaparak, Türk-Arap ili�kileri, Türk milleti ve devleti hakkında övücü sözler sarfetmi�tir.34 Türk heyeti Basra’da bulundu�u sırada duygusal anlar da ya�anmı�tır. Ziyafet sonrasında Ziya Karamürsel’in yanına gelen Ba�dat eski Sa�lık Müdürlü�ü yapmı� ve halen Basra Sa�lık Müdürlü�ü’nü yürütmekte olan Hüsnü Pa�a, “…Türk sayesinde ve Türk irfanı ile yeti�ti�ini ve bütün müktesibatının Türklere medyun oldu�unu” söyleyerek, Türkiye’nin kendisinin varlık nedeni oldu�unu ifade etmi� ve hıçkırıklara bo�ulmu�tur.35 Bu olay notların yazarını o kadar etkilemi�tir ki ya�ananları yazmaktan geri duramamı�tır.

Türk heyeti kendilerinin seyahat planı içerisinde de oldu�u için, �ran’ın Basra Konsolosu’nun tavsiyesi ile �uayıp, Fav, Abadan ve Kuveyt’i görmeye karar vermi�tir. Bu nedenle, heyet �uayıp’taki* �ngiliz Hava Kuvvetleri Karargâhı’nı 19 �ubat 1941’de ziyaret etmi�tir. Karargâh sorumlusu Roth tarafından milletvekillerine bilgiler verilmi�tir. Uçaklarla yapılan manevralar izlendikten, e�itimlerini tamamlamı� yerli Irak askerlerinin gösterileri ve geçit resmi izlenmi�tir. Türk heyetinin Basra’ya geli�ini haber alan Basra Vis Konsülü Sarel, Ziya Karamürsel ve arkada�larına yakın ilgi göstermi�, onurlarına bir çay ziyafeti vermi� ve heyeti burada ya�ayan �ngiliz ailelerle tanı�tırmı�tır.36 Böyle bir yakın ilginin olu�masında �ngiltere’nin II. Dünya Sava�ı’nda Türkiye’yi yanına çekme iste�inin yattı�ı söylenebilir. Aksi takdirde, �ngiltere ile Türkiye’nin ili�kilerinin bozuk ve kopma noktasında olması halinde Irak’ta Türk heyetine kar�ı �ngiliz yöneticilerin bu denli iyi ili�ki kurması mümkün de�ildir.

�ran’ın Basra Konsolosu gerekli izni almı� oldu�undan, Basra ve �uayıp’taki ziyaretlerinin ardından Ziya Karmürsel ve arkada�ları nehir ula�ımını kullanarak motorla Abadan’a* gitmi�tir. Türk heyetini Abadan’ın Belediye Ba�kanı �smail Râhimi ve Nahiye

34 Bu konu�mamın metni Ziya Karamürsel tarafından el yazısıyla ve eski harflerle notların sonuna eklenmi�tir. Bu

konu hakkında daha geni� bilgi için bk.: BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.10. 35 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.2. * �uayıp, Irak’ın güneydo�u bölgesinde, Mezoptamya olarak bilinen kısmında, Dicle ırma�ı

üzerinde, Amarah ve Basra �ehirleri arasında kalan sayısız yerle�im yerlerinden biridir. Bu konu hakkında daha geni� bilgi için bk.: http://harita.turkcebilgi.com/Irak haritası/18.04.2008.

36 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.2-3. * Abadan, �ran’ın bir �ehridir. Huzistan eyaletinde, Basra Körfezi’nin kıyısında, �attü’l-Arap’ta bir

adada denizden 53 km kadar içeride yer alan Abadan, Isfahan'ın yakla�ık 402 km güneybatısındadır. Nüfusu bugün 315.000 civarındadır. �ran’daki petrol yataklarından gelen boru hatlarının ula�tı�ı �ehirde, dünyanın en büyük petrol arıtma tesislerinden biri kurulmu�tur. Bir adet uluslararası havaalanının bulundu�u �ehirde ayrıca 1939’da kurulan bir teknoloji enstitüsü yer almaktadır. 1047’de kurulan Abadan, 1908'de petrol bulunup bir yıl sonra da ilk rafineriler kurulmaya ba�layıncaya kadar küçük bir kasaba olarak kalmı�tır. �ran’ın en i�lek limanlarından biri olan Abadan, Osmanlı �mparatorlu�u ile �ran arasında sürekli bir tartı�ma konusu olmu�tur. 1847’de yapılan Erzurum Antla�ması’yla �ran’a bırakılmı�tır. 1909’da Anglo Persian Oil Company, adayı kiralayarak burada dünyanın en büyük rafinelerinden birini kurmu�tur. Bugün de dünyanın önde gelen petrol-enerji merkezlerinden biridir. Bu konu hakkında daha geni� bilgi için

���������������������� ������������������������ ������������������������������������������������������������������������ � ��������� ������ ������� ����� ��������� �!�"�#$"�����

TAED 40, 2009, 391-421

Müdürü kar�ılamı�tır. Elli bin nüfusu olan Abadan’da bazı yerler gezilmi�, incelemelerde bulunulmu�tur. Bu yerler arasında �ngilizlerin �ran’da çıkan petrolleri borularla ta�ıdıkları ve otuz yıl önce 150.000 sterlin harcayarak yapmı� oldukları petrol tesisi ilk ba�ta gelen yer olmu�tur.37

Abadan’da inceleme ve gezilerini tamamlayan Türk milletvekilleri buradan 19 �ubat 1941’de Fav* �ehrine gitmi�tir. O zaman için Fav’ın nüfusu altı bindir. Fav sahip oldu�u stratejik ve jeo-stratejik önemi nedeniyle bütün ula�ımı idare eden bir konuma sahiptir. Burası liman �ehri oldu�u için, gemi iskelesinin geni�li�i ve yapılı� tarzı Türk heyetinde �a�kınlık yaratmı�tır. �skelenin geni�li�ini anlatmak için sekiz vapurun birden yana�abildi�i belirtilmi�tir. �ngilizlerin iskeleyi Hindistan’dan getirilen Pelesenk a�acından yaptıkları, emniyet ve güvenli�in bu sayede gerçekle�tirildi�i ifade edilmi�tir.

Türk heyeti Abadan’da bir gün kaldıktan sonra 20 �ubat 1941’de Kuveyt’e* geçmi�tir. Ziya Karamürsel Kuveyt hakkında da bazı bilgiler sunmu�tur. Burada Kuveyt’in o sıralarda Hindistan’a dahil oldu�unu belirtmi�tir. Hindistan daha ba�ımsızlı�ına kavu�madı�ı, �ngiltere’nin denetimi altında ve 15 A�ustos 1947’de �ngiltere’den ba�ımsız oldu�u için, Kuveyt aslında �ngiltere’nin denetimi altındadır. Bu nedenle, Kuveyt’in dı� ve siyasî idaresi �ngiltere’nin temsilcisi Miralay Gellowel’e, iç i�lerinin ise Kral �eyh Ahmedü’l-mübarekü’s-sabah’a ait oldu�u ifade edilmi�tir. Türk heyetinin Kuveyt’e gidi�i sırasında beraberlerinde �ngilizlerin Basra �stihbarat �efi Emmning de bulunmu�tur. Otomobillerle yakla�ık dört saatte gidilmi�tir. Türk heyeti �eyhi ziyaret etmek istemi�, ancak �ngilizlerin bu duruma sıcak bakmaması nedeniyle gerçekle�memi�tir. Ziya Karamürsel ve arkada�larının Basra Körfezi’nde yer

bk.: Cevat Rü�tü Gürsoy, “Abadan”, Türkiye Diyanet Vakfı �slâm Ansiklopedisi, Cilt:1, �stanbul 1988, s.6-7.

37 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.3. * Irak’ın Basra Körfezi’ne yakın kısmında, Fırat ve Dicle’nin birle�mesinden sonra birlikte aktı�ı

yerde bulunan Fav, stratejik öneme ve 29° 58' 33" kuzey, 48° 28' 27" do�u co�rafî koordinatlara sahiptir. Bk.: http://www.maplandia.com/iraq/al-basrah/al-faw/21.04.2008.

* Basra körfezi kıyısında, Irak ve Suudi Arabistan arasında yer alan Kuveyt �ehri bugün için Kuveyt Devleti’nin ba�kentidir. Burada genelde kuru çöl iklimi ya�anır; yazları oldukça sıcak, kı�lar ise kısa ve serindir. Ovalık alanlardan çöllerin bulundu�u ovalara do�ru yükselti dalgalı biçimde artar. En alçak noktası Basra Körfezi’dir denizden yüksekli�i 0 metredir. En yüksek noktası ise isimsiz bölgedir ve 306 metredir. Kuveyt’te ya�ayanların gelir kaynakları; petrol, do�al gaz, balık ve karidestir. Kuveyt 18. yüzyıl ba�larında Arabistan Yarımadasının iç kesimlerinden göç edenlerce kurulmu�tur. Hindistan Yarımadası ve Do�u Afrika ile geni� ölçekli ticaret yapılmaktadır. �ehir uzun süre Kuveyt’in ba�lıca yerle�im yeri olmu�tur. 1899 yılında �ngiltere’nin kontrolüne giren Kuveyt’in, 19 Haziran 1961’de Kuveyt Devleti’nin �ngilizler tarafından ba�ımsızlı�ının tanınmasının ardından ülkenin resmen ba�kenti olmu�tur. Daha geni� bilgi için bk.: “Kuveyt”, Anabritannica, �stanbul 1994, s.63-65.

������������������������������ ����������������������������������������� �����������������������������

TAED 40, 2009, 391-421

alan �ngiltere’nin Liman Genel Müdürlü�ü’ne de u�radı�ı anla�ılmaktadır. �ngilizlerin burasını genel müdürlük bünyesine aldıkları, ba�ına albay rütbesine denk, bütün masrafları �ngiltere’ye ait olan ve ayda 1000 sterlin maa� alan Wood’u görevlendirdikleri dile getirilmi�tir. Ayrıca, bölgenin en yetkili ki�isi pozisyonun da oldu�u da notlara eklenmi�tir.38

Basra Körfezi’ndeki seyahatini tamamlayan Türk milletvekilleri tekrar Basra’ya dönmü�tür. Basra Valisi Salih Cebrin, heyetin yeniden �ehre gelmesi nedeniyle, 22 �ubat 1941’de ak�amüzeri �ehir kulübünde bir çay ziyafeti düzenlemi�tir. Ziyafete Basra’da ya�ayan her kesimden ve milletten insan katılmı�tır. Irak’ta yazarın ifadesiyle “yeni hayat”ı kabul eden kadınlar, erkeler, ileri gelenler hep birlikte mar�lar söylemi�ler, e�lenmi�lerdir. Türk heyeti bütün masaları dola�arak buradakilerle tanı�mı�, daha önce Türklere sadık kalmı�, hiçbir zaman olay çıkarmamı� �eyhlerle bir araya gelmi�, onlarla iyi ili�kiler kurmu�tur. Türk milletvekillerinin geldi�ini haber alan halk kulübün önüne toplanmı�, Türk heyetinin çıkı�ında halk sevgi gösterisinde bulunmu�, hatta “kapalı kadınlar bile peçeleri arasından sevinçli bakı�larla Türkler hakkındaki güzel hislerini izhara (göstermeye)”39 çalı�mı�lardır.

Türk milletvekilleri Basra’dan 23 �ubat 1941’de trenle yeniden Ba�dat’a gelmi�tir. Ba�dat’ta bir gün dinlendikten sonra, ertesi gün yani 24 �ubat 1941’de Kral Faysal* ve Gazi’nin* mezarlarını ziyaret etmi�lerdir. Ba�dat’ta bulunan e� ve dostlara, yeni tanı�ılanlara, milletvekillerine v.b kartlarını bıraktıktan ve Türkiye’ye davet ettikten sonra Türk heyeti seyahatin “…uyandırdı�ı hisler…” içerisinde Ba�dat’tan �stanbul’a hareket etmi�tir.

38 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.3-4. 39 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.4. * Kral I. Faysal, Taif’te 20 Mayıs 1885’te do�mu�tur. Ha�imî ailesinden �erif Hüseyin’in o�ludur.

Hicaz Emiri olan babasının �ngilizlerin deste�inde Osmanlı Devleti’ne kar�ı 5 Haziran 1916’da ba�latılan Arap ba�ımsızlık hareketinde görev almı�tır. 24-26 Nisan 1920’deki San-Remo Konferansı’nda Irak’ın �ngiltere’nin mandası altına verilmesinin ardından 23 A�ustos 1921’de Irak Kralı olmu�tur. �ngiltere ile 30 Haziran 1930’da imzalamı� oldu�u antla�ma ile Irak’ın ba�ımsızlı�ını sa�lamı�tır. �sviçre’nin Bern �ehrinde 8 Eylül 1933’te vefat eden Faysal’ın cenazesi Ba�dat’a getirilerek defnedilmi�tir. Daha geni� bilgi için bk.: Mustafa L. Bilge, “Faysal I”, Türkiye Diyanet Vakfı �slâm Ansiklopedisi, Cilt:12, �stanbul 1995, s.264-265.

* Kral Gazi, Irak Devleti’nin kurucu kralı olan Kral I. Faysal’ın o�ludur. Kral I. Faysal’ın �sviçte’nin Bern �ehrinde kalp sektesinden aniden ölmesinin ardından 1933 yılında tahta çıkmı�tır. 1939 yılında trafik kazasında hayatını kaybetmi�, cenazesi Ba�dat’a defnedilmi�tir. Yerine 4 ya�ındaki o�lu II. Faysal kral ilan edilmi�tir. II. Kral Faysal ülkeyi 1958 yılına kadar ülkeyi yönetmi�tir. Mustafa L. Bilge, “Faysal II”, Türkiye Diyanet Vakfı �slâm Ansiklopedisi, Cilt:12, �stanbul 1995, s.264-265.

��������������������� ������������������������ ������������������������������������������������������������������������ � ��������� ������ ������� ����� ��������� �!�"�#$"�����

TAED 40, 2009, 391-421

Ziya Karamürsel “Irak Seyahat Notları”nın be�inci sayfasından itibaren, Irak hakkındaki incelemelerine, gözlemlerine ve izlenimlerine yer vermi�tir. Bu nedenle, çalı�manın ikinci kısmında bu konular hakkındaki de�erlendirmelere yer verilecektir. Seyahat notlarının bu kısmın hemen ba�ında; Ba�dat �ehri hakkında bilgiler verilmi�tir. Ba�dat’ın Irak siyasetinin kayna�ını te�kil etti�i, hem Osmanlı Devleti, hem de Türkiye Cumhuriyeti’nde Hukuk, Mülkiye ve Tıbbiye Mektepleri’nde yeti�tirmi� olanların Irak’ın en aydın kesimini olu�turdu�u, bunların iktidarı elde etmek için bir birleri ile rekabet halinde oldu�u ifade edilmi�tir. Bu yüzden Irak’ı yöneten arasında “…nifak ve itilaf…”ın görüldü�ü, aydınların ço�unlu�unun �ngiltere yanlısı oldu�u belirtilmi�tir. Türk heyetinin Ba�dat’a ula�tı�ında Ba�bakanlık görevinden istifa eden Re�it Ali Geylani’nin Alman ve �talya taraftarı oldu�u, istifanın ardından Ba�bakan olan Talha Ha�imî Pa�a ile Geylani arasında anla�mazlı�ın görüldü�ü, Talha Ha�imi Pa�a’nın �ngiltere yanlısı oldu�u, aralarında zaman zaman �iddetli tartı�maların ya�andı�ı anlatılmı�tır.40

Türk milletvekilleri Irak seyahatlerini sürdürürken, �ngiltere’nin Büyükelçisi Newton’un de�i�ti�i, yerine Irak’ın bütün özelliklerini ve siyasetini çok yakından tanıyan Cornwalis’in atandı�ı, O’nun Irak’a geli�iyle kabinenin de�i�ebilece�i, belki de �ngiltere’nin Irak’ta bir darbe yapaca�ı öngörüsü dile getirilmi�tir. Bu öngörü gerçekle�mi�, bazı subaylar öncülü�ünde ba�layan kısa süreli ayaklanma ba�arısız olmu� ve �ngiltere Irak’ta yönetime yeniden egemen olmu�tur. Ayrıca, Ba�bakanlı�a Nuri Said Pa�a, Cemil Meftavi ve Re�it Ali Geylani’den birinin getirilebilece�i vurgulanmı�tır. Ziya Karamürsel’in bu tahmini de do�ru çıkmı�, �ngiltere ayaklanmanın ardından Nuri Said Pa�a’yı Irak Ba�bakanlı�ına atanmasını sa�lamı�tır.

Irak’ta halkın orta tabakasında Alman propagandasının etkili oldu�u, bu yüzden Alman yanlısı Ra�id Ali Geylani’nin istifası gerçekle�ti�inde, Ba�dat’ta üniversite ö�rencilerinin bir gösteri düzenledi�i, seyahatleri boyunca halkın Hükümetten memnun olmadı�ını çekinmeden söyledi�i, Basra’da daha ziyade komünizm propagandasının etkili oldu�u açıkça ortaya konulmu�tur. Irak’ın askerlerinin görünü�te çok disiplinli olmalarına ra�men, II. Dünya Sava�ı’na girebilecek güçte ve ba�arı kazanma kabiliyetinin olmadı�ı belirtildikten sonra, “Tahmin ederim ki bu gün her hangi bir kuvvet Irak’a hücum etse Iraklılar ister istemez onlara belki de bilâ mukavemet (kar�ılık vermeksizin) teslim olacaklardır.”41 denilmi�tir.

Bazı Iraklı yöneticilerin Türk heyetine ihtiyatlı davranmalarına ra�men, onların aslında halkın bütününü temsil etmedi�i, halkın Türklere kar�ı çok daha fazla ilgi gösterdi�ini, bu yüzden halkın bazı toplantılara alınmadı�ı, hatta Basra Valisi Salih Cebrin’in halkın sevgi gösterilerinde bulunmasına izin verdi�i dile getirilmi�tir.

40 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.5. 41 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.5-6.

������������������������������ ����������������������������������������� ����������������������������

TAED 40, 2009, 391-421

�ngiltere’nin II. Dünya Sava�ı’ndan galip çıkaca�ı, bir Arap Federasyonu olu�turaca�ı, buraları �ngiliz nüfuzu altında Türkiye Cumhuriyeti’ne ba�layaca�ı tahmin edildi�i için, her türlü ihtimali dü�ünerek, Türkiye’ye kar�ı ılımlı davranı� sergilemeleri, “Irak’ı ziyaret eden ilk Türk mebuslarına” gösterilen ilginin nedeni olarak yorumlanmı�tır. Ba�dat’taki Arap �eyhlerinin, özellikle Benî Temmim A�ireti Reisi Hassanü’s-süheyl’in Türklere kar�ı iyi duygular içerisinde olmadı�ı, Basra’daki Sadun A�ireti’nin ise çok iyi duygular besledi�i, bunun da Türkiye’nin Aceymî Pa�a’yı desteklemesinden kaynaklandı�ı açıklanmı�tır.42

Ziya Karamürsel ekonomist oldu�u için, Fransız iktisatçısı Say’dan alıntı yaparak “�slâm devletleri idarî ve malî tesisatını birbirinden almı�lardır.” diyerek, Irak’ın Türkiye’den ayrılmasının ardından var olan kurumları korudu�unu, kanunları aynen yürürlükte bıraktı�ını, idare �eklini devam ettirdi�ini vurgulamı�tır. Bu durma bir örnek vererek, seçimin hâlâ iki dereceli oldu�u, Türkiye’de daha önce oldu�u gibi, her yirmi bin ki�iye bir milletvekilinin seçildi�i dile getirilmi�tir. Irak’ta seçimlerin dört yılda bir yapıldı�ı, ancak istikrarsızlık nedeniyle hiçbir zaman bu sürenin doldurulamadı�ı ifade edilmi�tir. Daha önce Osmanlı Devleti’nde oldu�u gibi, Irak’ta yirmi ki�ilik Ayan Meclisi üyelerinin Devlet Ba�kanı tarafından atandı�ı da ilave edilmi�tir.

“Irak Seyahat Notları”nın yedinci sayfasında; Irak’ta her hangi bir siyasî partinin olmadı�ı açıklandıktan sonra, Irak’ın ekonomik ve soysal durumu hakkında bazı de�erlendirmelere yer verilmi�tir. Irak’ın sahip oldu�u ekonomik potansiyeline bakılarak, gelece�inin parlak oldu�u dile getirilmi�tir. Ancak, Irak’ın ekonomik de�erlerinin Yahudilerin denetimi altında oldu�u, Türkiye’den göç etmi� olan Ermenilerin de ekonomik hayatta etkinle�tikleri, orta tabakanın ancak kendini idare edebildi�i ve alt tabakanın ise sefalet içinde ya�adı�ı dile getirilmi�tir. Ülkede Basra’nın geni� hurma bahçelerine sahip olanların ekonomik durumlarının gayet iyi oldu�u da ifade edilmi�tir. Irak’ın genel 1941 yılı genel bütçesinin 6 milyon sterlin oldu�u, 2 milyon sterlinlik gaz geliri ile toplam 8 milyon sterline ula�tı�ı göz önüne serilmi�tir. Irak’ın toplam nüfusunun 5 milyon oldu�u, bu nüfusun büyük bir kısmının �iîlerden, di�er bir kısmını ise Sünnî Arap ve Kürtlerden olu�tu�u dile getirilmi�tir. Irak seçimlerinde Sünnîler ile Kürtlerin birle�erek ço�unlu�u elde ettikleri de notlara eklenmi�tir.43 Ancak, Irak’ın toplum yapısı ve nüfusu hakkında bilgi verilirken, burada yer alan di�er toplumlardan, örne�in Türkler(Türkmenler)den, az da olsa Nasturilerden, Keldanîlerden bahsedilmemi�tir. Bu nedenle, Türkiye’nin bu süreçteki Irak politikasında Türkmenlerin önemli bir yer i�gal etmedi�i ya da gündeme getirilmek istenmedi�i söylenebilir.

Irak’ın ekonomik ve sosyal durumu hakkında de�erlendirmelerin yapıldı�ı kısmın devamında; Ba�dat ve Basra �ehirleri ile ilgili bilgilere de yer verilmi�tir. Ba�dat Belediyesi’nin toplam gelirinin 200 bin sterlin civarında oldu�u, bu para ile Ba�dat

42 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.6. 43 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.7.

���������������������� ������������������������ ������������������������������������������������������������������������ � ��������� ������ ������� ����� ��������� �!�"�#$"�����

TAED 40, 2009, 391-421

Belediyesi’nin iyi bir hizmet sundu�u, yolların asfalt hale getirildi�i, en büyük caddesinin �ariü’r-re�id oldu�u, halkı güne�ten ve ya�murdan korumak amacıyla, eski �stanbul direkler arasına benzetilerek sokakların yapıldı�ı belirtilmi�tir. Basra’nın 120 bin nüfusu barındırdı�ı, vilâyet dahilinde 10 milyon hurma a�acının bulundu�u, bunun 7,5 milyonunun Ebü’l-hasip kazası dahilinde oldu�u, bir a�acın 100 kilodan fazla hurma verdi�i, bu yüzden Basra’dan yılda 1 milyon sterlinlik hurma ihracatının yapıldı�ı, Basra ile Fav �ehri arasında küçük-büyük 120 bin kanalın bulundu�u, medcezir (gel-git) ve bu kanallar sayesinde masrafsız olarak sulamaların gerçekle�ti�i, �ngilizlerin Basra’ya 1,5 milyon harcayarak Avrupa’da örne�i olmayan bir otel yaptıkları anlatılmı�tır.44

“Irak Seyahat Notları”nın Türkiye’ye dönü� sürecinde ya�ananlar ve izlenimler kısmında yani üçüncü kısmında; Türk heyetinin Musul ve Kerkük seyahatleri hakkında bilgiler verilmi�tir. Musul’a* varı�ında Türk heyetini Musul Valisi, Belediye Ba�kanı, Türkiye’nin Musul Konsolosu ve �ehrin ileri gelenlerinin kar�ıladı�ı, �ehrin daha öncesine göre çok de�i�ti�i ve geli�ti�i, Musul Belediyesi’nin 80 bin sterlinlik bir gelire sahip oldu�u, bu nedenle yeni caddelerin açılmı�, parkların yapılmı� ve �ehrin çehresinin de�i�ti�i ifade edilmi�tir. Türk milletvekillerinin Musul’da görü�meyi planladıkları bazı ki�ilerle bir araya gelmesine izin verilmedi�i, sınırlı sayıda görü�ülen ki�ilerin “samimiyetinden” �üphe edilmesi gerekti�i, Türk heyetinin Musul’a gelece�i önceden halka haber verilmedi�inden, verilmek istenilmedi�inden, orada kalınan iki saatlik süre içerisinde halk ile temas kurulamadı�ı, onların dü�üncelerin ö�renilemedi�i ortaya konulmu�tur.46

Kerkük’te* Türkiye’ye ve Türklere kar�ı büyük bir yakınlık ve sevgi oldu�u, bundan dolayı orada ya�ayan Türklere kar�ı Irak Hükûmeti’nin, dolayısıyla �ngilizlerin

44 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.7-8. * Musul; Basra Körfezi’nin biti� noktasından ba�layarak, güneydo�u-kuzeybatı yönüne uzanan bir

alanı içine alan, Fırat-Dicle havzası ya da Mezopotamya adı verilen bölgenin önemli yerle�im yerlerinden biridir. Musul, Türkiye’den do�arak Basra Körfezi’nde denize dökülen Dicle ırma�ının sa�ında yer alan, Ba�dat’tan sonra ikinci büyük ve stratejik öneme sahip bir �ehirdir. Musul, 34° 15 ve 37° 15 kuzey meridyenleri arasında yer almaktadır. Musul’da yıllık ortalama ya�ı� 390.8 mm’dir ve ya�ı�ın dü�me zamanı, Akdeniz kıyılarındaki gibi, kı� mevsimine rastlamaktadır.Bu konu hakkında daha geni� bilgi için bkz: Tahir Kodal, a.g.e., s. 32-34.; Ayrıca, “Musul”, Türkiye Diyanet Vakfı �slâm Ansiklopedisi, Cilt:31, �stanbul 2006, s.361-368.

46 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.8. * Tarihi süreçte de�i�ik adlarla anılan Kerkük, Irak’ın kuzeyinin do�usunda, Za�ros Da�larının

eteklerinde, deniz seviyesinden 310 m. yükseklikte kurulmu� bir �ehirdir. Irak’taki Türklerin en önemli �ehirlerinden olan Kerkük Musul’a140 km., Ba�dat’a ise 248 km. uzaklıktadır. Asur Hükümdarı “Sartnabal’ın �ehri” anlamındaki kerh suluh (kerh:�ehir) pek çok siyasî organizasyonun yönetimi altına girdikten sonra 1516 yılında Osmanlıların yönetimine girmi�tir. Mondros Mütarekesi’nden sonra Musul Vilayeti içerisinde bir sancak merkezi konumunda olan Kerkük �ngilizler tarafından i�gal edilmi�, Türkiye Misâk-ı Millî içerisinde olan bu yeri Lozan görü�meleri ve sonraki süreçte alamamı�, 5 Haziran 1926 Ankara Antla�ması’yla �ngiltere’nin mandası altındaki Irak’a bırakılmı�tır. 1957 yılından günümüze kadar gelen süreç içerisinde Irak

������������������������������ ����������������������������������������� �����������������������������

TAED 40, 2009, 391-421

baskıcı bir politika takip etti�i, örnek verilerek anlatılmı�tır. Özellikle, Türkiye’de “Türk irfanı ile yeti�mi�” olan ve Irak Erkân-ı Harbiye Reisi olan Emin Zeki Pa�a’nın bu yapılanların ve politikanın ba� sorumlusu oldu�u üzerinde durulmu�tur. Ayrıca, Emin Zeki Pa�a hakkında kısa bilgiler verilmi�, O’nun hapse attırmı� oldu�u Süleyman Hikmet Bey’in içinde bulundu�u durum Türk Dı�i�lerinin dikkatine sunularak,47 “Irak Seyahat Notları”na son verilmi�tir.

C- Z�YA KARAMÜRSEL’�N IRAK SEYAHAT NOTLARI

5.3.1941

Bu kı� tatilinden istifade ederek Ba�dada bir seyahat icrasını arzu etmi�tim. Yüksek delâletlerile bu husustaki müsaadeyi istihal etmekli�im üzerine bu arzumu bazı arkada�lara da hususî surette açmı�tım. Onlar da seyahate i�tirak arzusunu göstermi�lerdi.

�stanbuldan ayrılmadan evvel Hamza Osman Erkan, �rak Hükûmetinin bizi misafir olarak davet etti�ini gerek Hariciye, gerek Dahiliye Vekâletinden bildirdi�ini ve bana da tebli� etmelerini söylediklerini telefonla beyan etti. Bunun sebeb ve mahiyetini anlamamakla beraber seyahate hazırlandım ve nihayet �eb* arkada� 3 �ubatta yola çıktık.

6 �ubatta ba�dada muvasalet ettik. �stasyonda bir çok zatlar tarafından büyük bir samimiyetle istikbal edildik. Bunlar arasında eski vekillerden, ayan ve mebusandan bazıları da bulunuyordu.

Otele gider gitmez ziyaretçiler ço�aldı. Bunların hemen hepsi de Türkiyede okumu�, yeti�mi�, hizmet etmi� kimselerdi. Mükemmel Tütçe* konu�uyorlardı. 0 kadarki yabancı bir memlekette bulundu�umu adeta unutmu�tum.

Sefirimizle görü�tükten, sonra icrası zaruri olan bazı ziyaretleri yaptık. Bütün temas etti�imiz zatlara ve gazetecilere seyahatimizin sırf hususî ve �ahsı mahiyette oldu�unu ve hiç bir kaydı resmiye istinad etmedi�ini söylemi� idik. Gazeteciler de bu suretle yazdı. Ba�datta arkada�larımdan bazılarının tanıdıkları

iktidarları tarafından Türklerin yerle�im bölgelerinin idari �ekilleri de�i�tirilerek, bölgenin demografik yapısının bozulmasına çalı�ılmı�tır. Bu konu hakkında daha geni� bilgi için bkz.: J. H. Kramers, “Kerkük”, �slâm Ansiklopedisi, Cilt:VI, �stanbul 1993, s.589-591.; http://tr.wikipedia.org/wiki/Kerkük/17.04.2008.

47 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.8-9. * Bu çalı�mada; “Ziya Karamürsel’in Irak Seyahat Notları”nın ilk haliyle yayınlanması

dü�ünüldü�ünden, notların yazımı sırasında yapılan yazım yanlı�lıkları “*” i�areti kullanılarak, düzeltilme yoluna gidilmi�, metnin altında, dipnotlarda bazı açıklamalarda bulunulmu� ve yanlı�lı�ın nedeni açıklanmaya çalı�ılmı�tır. Örne�in, yazım sırasında “be�” ifadesi yanlı�lıkla “�eb” olarak yazılmı�tır.

* “Türkçe” yanlı�lıkla “Tütçe” yazılmı�tır.

���������������������� ������������������������ ������������������������������������������������������������������������ � ��������� ������ ������� ����� ��������� �!�"�#$"�����

TAED 40, 2009, 391-421

zatlar bizleri hemen hemen hususî yemek ve çaya her gün davet ettiler. Bize Polis �ube müdür muavinlerinden Abdülhamid namında bir zatı rehber olarak terfik eylediler ve nevima temaslarımızı kontrol altında bulundurdular. Bu zat bizde yeti�mi�, eski bir zabit idi. Fakat �urasını da arzedeyim ki bu zatın, hüviyetini saklamaksızın kendisini bize takdim etmesini samimî kar�ıladık ve bize rehberlik etti�i müddetçe samimiyeti ihlâl edecek mahiyette hiç bir tavru hareketini görmedik. Temas etti�imiz bütün Irakalılar* tarafından gösterilen alâka ve sarfedilen muhabbetkâr cümleler bizleri mütehassislemekle beraber bunların mahiyetini daima ihtiyatla telakki etmi� idik. Mahaza, bunların bir kısmının tavru vaziyetlerinde hakiki bir samimiyet mündemiç oldu�una delalet eden davranı�larla da kar�ıla�mı�ızdır.

Ba�datta Hükümet e�raf ve yurta�larla tanı�mak maksadile (Sayfa 2) parlak bir çay ziyafeti verdi. Bu çay toplantısı samimî bir hava içinde geçti. �ehremaneti Ba�dadin rical ve e�rafının da bulundu�u bir ak�am ziyafetine bizleri davet etti, bu da çok parlak oldu. Ba�datta senede bir (Hilâliahmer) menfaatine büyük bir balo verilirmi�. Bunun icrası gününü bizler için tehir etmi�ler. Memleketin her sınıf halkından mürekkep olan bu baloya gitmek zaruriyeti kar�ısında kaldık. Hilâliahmere de on Sterlinden ibaret bir teberrüde bulunduk. Bu teberrü iyi bir tesir yaptı. Ba�dadın en mühim �iî mebuslarından Benitemmim a�ireti reisi Has�anüsüheyl çölde bir bedevi yeme�i yemekli�imizi musirren rica etti. Reddedemedik. Orada �ngiliz sefiri de vardı. Bir çok rical ve ekâbir de bulunuyordu. Onlarla bittabi temas ettik. �htiyatı hiç bir vakit elden bırakmayorduk.*

Ba�dattan 17 �ubatta Basraya hareket ettik. Basrada gösterilen alaka, Ba�datta daha samimî bir mahiyet arzediyordu. Mutasarrıf (vali) Salih Cebrin gösterdi�i yüksek alâka ve misafirperverlik bizleri cidden mütehassis etti. Muvasaletimiz ak�amı verilen ziyafette �ran ve Yunan konsoloslarile Basra e�rafından bir çok zatlar vardı. Mutasarrıfın söyledi�i nutkun suretini ba�lı olarak takdim ediyorum. Bu ziyafetten sonra Ba�dat sihhiye reisli�inde bulunmu� ve elyevm Basra sihhiye müdürlü�ünü ifa etmekte bulunan Hüsnü pa�a namında bir zat yanıma geldi. Kendisinin Türk sayesinde ve Türk irfanile yeti�ti�ini ve bütün müktesibatın Türklere medyun oldu�unu, Türkiye kendisinin velinimeti bulundu�unu a�lıya a�lıya ve içini çeke çeke beyan etmi�tir. Bu vaziyetin samimiyetinden �üphe etmek imkanı yoktu. Bu hadise beni o kadar mütehassis etti ki burada arzetmekten kendimi alamiyorum.*

Basradaki Iran Konsolosu �adabat paktını imza eden Fahiminin biraderidir. Abadanı görmekli�imiz arzusunu izhar etti. �uayıp daki tayyare karargâhını, Favı ve Küveyiti* de ziyaret etmekli�imizi teklif ettiler. Esasen buralarını görme�i bizler de çok arzu ediyorduk. * Metnin bu kısmında yazım yanlı�ı yapılmı�, “Iraklılar” ifadesi “Irakalılar” olarak yazılmı�tır. * “Bırakmıyorduk” ifadesi yanlı�lıkla “bırakmayorduk” �eklinde yazılmı�tır. * “Alamıyorum” ifadesi yanlı�lıkla “alamiyorum” �eklinde yazılmı�tır. * “Kuveyt” ismi “Küveyit” olarak yanlı�lıkla yazılmı�tır.

������������������������������ ����������������������������������������� �����������������������������

TAED 40, 2009, 391-421

Ertesi günü (19 �ubat) �uayıpdaki �ngliz tayyare karargâhını ziyaret ettik. Onun zabiti yüzba�ı Rot’un babası ve büyük babası Krım* ve Mısır muharebelerinde Osmanlı hizmetinde bulunmu�, bizleri çok samimî bir surette kar�ıladı ve bizzat refakât etmek suretile her tarafı dola�tırdı. Ve tayyarelerle yapılan enteresan bazı manevraları tema�a ettik. Yerlilerden talim görmü� (Sayfa 3) olan askerlere ufak mahiyette bir heçit* resmi ve talim de icra ettirdi. Yerlilerin gösterdi�i intizam takdire �ayan idi.

Basra vis konsülü Sarel de bir çay verdi. Bu zatın büyük pederi Abdülhamidin hususî doktoru imi�. Bu çayda Basrada bulunan bir çok �ngiliz aileleri ile tanı�tık. Hepsi de Türklere kar�ı çok samimî hisler izhar ediyorlardı. �urasını tekrar edeyimki her görü�tü�ümüze birer vesile bularak bu seyahati alelade bir turist gibi yaptı�ımızı ve �ahsı bir te�ebbüsün semeresi olan bu seyahatten çok memnun ve mütehassis oldu�umuzu ifade ediyor idik.

Daha ertesi günü otelin Önünden bir mötöre binerek Abadana gittik. �ran konsülü Hükûmetinden bu hususta lâzım gelen müsaadeyi almı� idi. Bu beldenin Nahiye Müdürü ve Belediye Reisi olan �smail Rahimî bizleri kar�ıladı. �ehirde otomobille bir cevelan yaptık. Abadanm 50 bin nüfusu vardır. Buradaki petrol tesisatı mühimdir. Otuz sene evvel �randa çıkan petrolleri buraya borularla nakletmek ve burada lâzım gelen tesisatı yapmak için �ngilizler 150 milyon altın Sterlin sarfetmi�lerdir. Oradan Fova* gittik. Bütün münakalatı idare eden bu merkezin ehemmiyetini arza lüzum görmem. �skelenin vüsati ve tarzı in�asındaki ihtimam zikre �ayan bir mahiyettedir. Bu ehemmiyet ve vüsati tebarüz ettirmek için Hindistanın (Demir a�aç) denilen Pelesenk a�acından be� bin kadem tulünde yapılan iskeleye, uzunlu�una olarak sekiz vapurun birden yana�makta oldu�unu arzetmek kâfidir. Buranın nüfusu ise altı binden ibarettir. Orada bizlere aid bazı e�yaları da nakle müheyya bir halde gördük.

Daha ertesi günü (20 �ubat) refakatimizde Basra istihbarat �efi Emmning oldu�u halde Küveyite gittik. Burası malûmu âlileri oldu�u üzere Hindistana aittir. Basradan otomobille dört büçük* saatte gidiliyor. Halbuki yaya olarak tabii çöl �eraitine göre yürümek suretile 10 günde gidiliyormu�.

Burasını bütün haricî ve siyasî idaresi �ngilizlerin mümessili olan miralay Gellowel’e ait ve dahili i�lerde oranın kralı mahiyetinde olan �eyh Ahmedülmübareküssabaha raci bulunuyor. �eyhi ziyaret arzu ediyorduk, fakat �ngilizleri pek arzu etmediklerini hissetmekli�imiz üzerine vaz geçtik. Kart verelim dedik. Bize bırakınız biz gönderelim dediler. Binaenaleyh bundan da vaz geçtirk.

* “Kırım” adı yanlı� bir �ekilde “Krım” olarak yazılmı�tır. * “Geçit” kelimesi yanlı�lıkla “heçit” �eklinde yazılmı�tır. * “Fav” �ehrinin ismi yanlı�lıkla “fov” �eklinde yazılmı�tır. * “buçuk” kelimesi “büçük” olarak yazılmı�tır.

���������������������� ������������������������ ������������������������������������������������������������������������ � ��������� ������ ������� ����� ��������� �!�"�#$"�����

TAED 40, 2009, 391-421

Basrada �ngilterenin umum liman müdürü namı altında büyük bir mümessili (Sayfa 4) vardır. Oranın en nafiz siyasî bir �ahsiyetidir. �smi Wotd’dur. Bir miralay mütekaididir. Bütün masrafları hükûmete aid olduktan ba�ka �ehrî bin Sterlin maa� aldı�ını söylediler. Onu da ziyaret etmek zaruretini hissettik. Bizi büyük bir sempati ile kar�ıladı.

Daha ertesi günü (22 �ubat) Ba�dada avdet etmeden evvel ak�am üzeri mutasarrıf klüpte bir çay hazırlamı�. Klübün kapısında iki Irak bayra�ı arasın da, yirmi gündenberi mahrum kaldı�ımız �anlı bayra�ımızı görmek ruhumuzda hahikî bir sevinç ve ni�atuyandırdı. Gözlerimizi nurlandırdı. Klübe girdi�imizde Basranın her milletten ileri gelenlerini, yeni hayatı kabul eden bir kısım kadınlarla beraber orada bulduk. Basrada �stiklâl mar�ımızın notası olmadı�ından, bir taraftan orkestra Irak mar�ını çalıyor, di�er taraftan da klüpteki halk bütün sevinçli nazarlarile bizleri istikbal ediyordu. Bizler için hazırlanan çay masasında bir az tevekkufan sonra mevcud zevatın masalarına ayrı ayrı giderek kendilerile tanı�tık. Ondan sonra da mevcud bedevî �eyhlerile temasa geçerek samimî ve mütekabil ifadelerle hissiyatımızı teati ettik. Bunlar evvelce de Türklere sadık kalmı� ve hiç bir vakit hadise çıkarmamı� muti �eyhlerdendir. Temaslarımızın, tasavvurumuzun fevkinde ehemmiyetle kar�ılandı�ını adeta yüzlerinden okuyorduk. �eyhlere söyledi�im muhabbetkâr ifadeleri, bize tercümenlık* eden Ebülhasib kaymakamı daha parlak cümleler ilave ederek anlatıyordu. Buradan ayrılda�amız zaman kapının önünde bir çok halk toplanmı�, Türk mebuslarını görmek arzusunu izhar ediyorlardı. Netekim bir az sonra istasyona gitti�imizde aynı manzara ile kar�ıla�tık. Kapalı kadınlar bile peçeleri arasından sevinçli bakı�larla Türkler hakkındaki güzel hislerini izhara çalı�ıyorlardı.

Ba�dada muvasalatimizde o gün istirahat ettik. Bir gün sonra da (24 �ubat) müteveffa Feysalın ve Gazinin kabirlerini ziyaret ettikten ve lâzım gelenlere veda kartlarını bıraktıktan sonra �stanbula müteveccihen hareket ettik. Ba�dat ve Basra seyahatimizin bizlerde uyandırdı�ı hisler çok derindir. Bu seyahatimizden aldı�ımız intibalar pek �ümullüdür. �imdi müsaadenizi Irak hakkındaki �ahsî tedkikat, mü�ahedat ve intibaatımı arza ba�lıyorum.

(Sayfa 5) Takriben dört yüz bin nüfusu ihtiva eden Ba�dat �ehri bu gün Irak siyasetinin kayna�ını te�kil etmektedir. Bizim eski mülâzimlerimizle Hukuk, Mülkiye ve Tıbbiye mekteblerinin yeti�tirmeleri Irakın en münevver tabakasını te�kil etmektedirler ve bunlar mevkii iktidarı elde etmek için bir birlerine rakip mahiyettedirler. Siyasî vaziyette istikrar yoktur. Bundan dolayı kabine de sık sık tebeddül vaki olmaktadır. Bunun neticesi olarak da Irak ricali arasında mütemadî bir nifak ve ihtilâf mevcuddur. Münevverlerin

* “tercumanlık” ifadesi “tercümenlık” �eklinde yanlı� yazılmı�tır.

������������������������������ ����������������������������������������� �����������������������������

TAED 40, 2009, 391-421

ekserisi �ngiliz taraftarlarıdır; Maahaza aksi siyaset ve kanaati ta�ıyanlar da vardır. Biz Ba�dada gitmek üzere iken kabine de�i�mi� idi. Dü�en kabinenin ba�ında bulunan Re�it Ali Geylâni’nin de Alman ve �talyan taraftarı oldu�unu ve kabineden istifa etti�i zaman vasiyülmelike gönderdi�i istifanamenin bu ciheti telmih edecek �ekilde bulundu�unu söyliyorlar. Biz Basrada iken Irakın ileri gelenleri, yeni Ba�vekil Talha Ha�imî Pa�a ile di�er memleket ricalini bir arada toplama�a ve bu suretle aralarında bir ahenk vücude* getirme�e te�ebbüs etmi�ler ve Re�id Ali Geylâniyi de davet eylemi�ler. Zorla bu toplantıya i�tirak eden Ra�id Alinin Talha Pa�a ile yaptı�ı �iddetli münaka�alar neticesinde ba�ı açık olarak dı�arı fırladı�ını ve orada bulunan otomobiline binmeyerek ah vatan, ah vatan diye ba�ıra ba�ıra hurmalıklar arasında iki saat beyhu� bir surette dola�tıktan sonra hanesine peri�an bir halde avdet etti�ini haber aldım. Bu hadise de mevcud ihtilâfın bariz bir delilidir ve aralarındaki ahenksizli�in neticesidir. Biz orada iken Irak �ngiliz sefiri Nevton de�i�mi�ti. Yerine tayin edilen ve Irakın bütün hususiyet ve siyasetini yakından tanıyan Kornvalis’in muvasalatinde kabinenin de�i�mek ihtimali vardır. Belki de bir kudeta yapılacaktır. Ba�vekalete ya Nuri Said Pa�anın veya Cemil Meftavinin veyahutta Re�idülgeylaninin gelmesi melhuzdur. �ngilizlerin buna bigane kelmek ihtimali vardır. Orta tabaka üzerinde Alman propogandası caridir. Netekim Alman taraftarı oldu�u söylenilen Re�idülgeylâni mevkii iktidardan çekildi�i gün Ba�dadın bazı üniversite talebesi nümayi� yapmı�lar. Halk Hükûmetten memnun olmadı�ını vesile buldukça söylemekten çekinmiyordu. Kominizim propogandası da vardır. Basrada bu propagandanın daha fazla oldu�unu söylediler. Göründü�üne göre, Irak halkı askerlerinin zahiri intizamına ra�men harbe girecek (Sayfa 6) kabiliyette de�ildir. Tahmin ederimki bu gün herhangi bir kuvvet Iraka hücum etse Iraklılar ister istemez onlara belki de bilâ mukavemet teslim olacaklardır. �urasını da arzedeyim ki Irak halkının di�er milletlere nazaran Türklere kar�ı olan temayülatı ve ihlâsı fazladır. Bir kısım ricalin bizlere kar�ı gösterdikleri samimiyetteki ihtiyatımı halka te�mil etmemekteyim. Ba�datta ve bilhassa Basrada halk kütlesi Türklere kar�ı çok alaka gösterdiler. Sokaklarda bizleri tanıyınca durup durup mütebessim çehrelerle bizlere tahassüsatını ifham edecek jestler yaptılar. Ba�datta bazı defa halkı toplantıdan menettiklerini de i�itmi�izdir. Fakat Basra mutasarrıfı Salih Cebir hiç çekinmeden halkın bize kar�ı olan temayülâtının izharını âdeta teshil edecek surette müsaadekâr bir vaziyet almı�tır.

Irakı ziyaret eden ilk Türk mebuslarına kar�ı gösterilen alâkayı ve her vesileden bilistifade -kısmen çali de olsa- izhar eyledikleri muhabbet ve muhalesetlerini bendeniz �una atfetmekteyim: Bu harp �ngilizlerin muzafferiyeti ile nihayet bulursa -ki elbette beklenilen bu netice hasıl olacaktır- �ngilterenin bir Arap konfederasyonu vücude*

* “vucuda” kelimesi yanlı�lıkla “vücude” �eklinde yazılmı�tır. * “vücuda” kelimesi “yazım hatası nedeniyle “vücude” �eklinde yazılmı�tır.

���������������������� ������������������������ ������������������������������������������������������������������������ � ��������� ������ ������� ����� ��������� �!�"�#$"�����

TAED 40, 2009, 391-421

getirece�i ve bunları �ngiliz nüfusu* altında Türkiye Cumhuriyetine ba�lıyaca�ını tahmin ediyorlar ve her türlü ihtimalâta binaen Türkiyeye kar�ı izharı muhalesat eyliyorlar. Fakat Türkün en mümtaz vasıflarından biri de ihtiyat oldu�u için bu muhalesatı da bittabi kaydı ihtiyatla telakki etmek icabeder.

Ba�dat �eyhlerini ve bilhassa bizi çadırına davet eden Benitemmim a�iretinin reisi Hasanüssüheyli Türklere kar�ı pek te sadık addedemem, fakat Basradaki Saduun a�ireti Türklere kar�ı gayet samimidirler. Bu a�iretin erkânı Aceymi pa�anın amcazadeleridir. Aceymi pa�aya yapılan lûtufkâr himayemizden dolayı bizlere minnettardırlar.

Esasen Fransız iktisadcısı ( Say ) ın dedi�i gibi �slam devletleri idarî ve malî tesisatını birbirlerinden almı�lardır. Bu itibarla Irak Türkiyeden ayrıldı�ı zaman mevcud tesisatı muhafaza, kanunları aynen ipka etmi� ve te�kilâtını da aynen idame eylemi�tir. Hattâ intihabı bile iki derecede yapmakta ve Türkiyede evvelce oldu�u gibi yirmi binde bir mebus intihab ettirmektedir. Mevcud mebusların adedi yüz on sekiz dir. Mebusluk devresi yine bizde oldu�u gibi dört senedir. Fakat hiçbir vakit dört sene ikmal edilmemi�tir. Devre (Sayfa 7) bitmeden daima/intihab tecdid edilmekte bulunmu�tur. Bizde ayan lâvedilmeden mukaddem tatbik edildi�i veçhile, Irakta yirmi ki�iden ibaret olan Ayanazası da Devlet reisi tarafından tayin olunmaktadır. Irakta parti yoktur. Irakın istikbali çok parlaktır. Memleketin iktisadî istidadı mühimdir. Fakat servetin mühim bir kısmını museviler topluyorlar. Bizden tehcir edilen bazı Ermeniler de orada ticarî mevki sahibi olmu�lardır. Orta tabaka mutavassıt bir surette geçinmekte ve a�a�ı tabaka sefalet içinde yuvarlanmaktadır. Basradaki vasi hurma bahçelerine sahib olanların serveti mühim bir yekûn te�kil eder. Meselâ Basra Gümrük müdürünün �attularab sahilindeki kâ�anesinde yüz elli yatak mevcuddur. Bu yataklar akraba ve taallukatının her birine mahsustur. Bunlar istedikleri vakit oraya gelmekte, yataklarına sahib olmakta ve günlerce gümrük müdürünün misafiri olarak kalmaktadırlar.

Irakın umumî bütçesi altı milyon Sterlindir, iki milyon sterlin de gaz hissesi ve para �anjının farkı olarak elde ediliyor. Ba�dat belediyesinin varidatı ise iki yüz kusur Sterlinden ibarettir. Tayyarat olarak ta (varidatın gayri mukannene) otuz bin Sterlin elde edilmektedir. Bu para ile Ba�dadin Belediyesi hakiki bir faaliyet gösteriyor. Yollar asfalttır. Antretiyene itina olunmaktadır. En büyük caddesi �ariürre�ittir ki �stanbulun evvelki Direk1erarası gibi kenarları sütunlarla mücehhez olup tretuvarın üzerleri binaların çıkıntılarile örtülmü�tür. Bu itibarla halk güne�ten ve ya�murdan masun olarak yollarına devam etmektedirler.

* Burada “nüfuzu” kelimesinin kullanılmak istenildi�i anla�ılmaktadır. Yazım yanlı�lı�ı yapılmı�tır.

������������������������������ ����������������������������������������� �����������������������������

TAED 40, 2009, 391-421

Be� milyon nüfusu olan Irakın bir kısmı mühimmi �iidir. Di�er kısmı da Sünni Arap ve Kürtlerden müte�ekkildir. �iilere kar�ı Sünnilerle Kürtler birle�mek suretile intihabda ekseriyeti temin ediyorlar.

Yüz yirmi bin nüfusu olan Basra mutasarrıflı�ı (Vilâyet) dahilinde 10 milyon hurma a�acı vardır. Bunun yedi büçük* milyonu Ebülhasip kazası dahilindedir. Bi(r) a�aç yüz kilodan iki yüz kiloya kadar hurma vermektedir. Basradan , senede bir milyon Sterlinlik ihracat vaki olmaktadır. Basra ile Fav arasında ufak, büyük yüz yirmi bin kanal vardır ki bu kanallar- vasıtasile ve meddücezirden istifade olunmak suretile iska hususu suhuletle masrafsızca vuku bulmaktadır. Basrada bir büçük milyon Sterlin sarfile �ngilizler tarafından yapılan elli odalı bir otal* Avrupada emsaline tesadüf edilmeyecek (Sayfa 8) mükemmeliyeti haizdir. Yukarı kattaki dehlizin yüz kır(k) altı metre uzunlu�unda oldu�unu arzderesem büyüklü�ü hakkında da bir fikir hasıl edilmi� olur.

Avdette Musula u�radık. Mutasarrıf, Belediye Reisi bazı e�raf ile Konsolosumuz tarafından istikbal edildik ve �ehirde otomobillerle bir cevelan yaptık. Burası evvelce görenlerin tanımayacakları surette umran kesbetmi�tir. Seksen bin Sterlinden ibaret olan Belediye varidatile müteaddit parklar yapılmı�, caddeler açılmı� ve �ehirde ba�ka bir manzara hasıl eylemi�tir. Nüfusu yüz yirmi bine bali� olmu�tur. Musulda çok zatlarla görü�emedik. Çünki müsait de�ildi. Fakat görü�tü�ümüz mahdut zatların tavru hareketleri, Musul ricalinin gösterdikleri samimiyetin daha çok ihtiyatla telakki edilmesi lâzım gelece�i kanaatini bende hasıl etmi�tir. Mahaza orada kaldı�ımız iki saat zarfında halk tabakası ile temas edemedi�imizden ve halka da oraya muvasalatımızı bildirmediklerinden bunların bizlere kar�ı olan temayülât derecesini anlama�a imkân bulamadım.

Kerkükte hemen kamilen Türklere kar�ı büyük bir samimiyet ve muhalesat perverde edilmektedir. Bundan dolayı oradaki halk �iddetli bir tazyik altındadır. Ufak bir misal olarak �u bir iki hadiseyi arzedebilirim.

�ran veliahdının izdivacı münasbetile Riyaseti Âlilerinde olarak buradan giden heyete ve yanlarındaki Türk askerlerine Kerkük hududunda istikbal yapmak isteyen bir kısım halk deh�etli tazyika maruz kalmı�, bazıları tevkif edilerek hapsolunmu�lardır. �stanbulda Harbiye mektebinde tahsilde bulunan o�luna bu tezahur hakkında mektup yazan Hızır Lûtfi namındaki bir zatın bu mektubu ele geçmi� ve Hızır Lûtfi Divanı Harp karaile* hapsedilmi�tir. Memet Habib namındaki fakir bir kitabcı Türk mecmualarını satmasından dolayı hapsedilmi� kazancı alt üst olmu�tur. Arztti�im gibi,

* “buçuk” kelimesi yanlı�lıkla “büçük” olarak yazılmı�tır. * “otel” kelimesi yanlı�lıkla “otal” �eklinde yazılmı�tır. * Yazım sırasında “kararı ile” ifadesi “karaile” �eklinde yazılmı�tır.

��������������������� ������������������������ ������������������������������������������������������������������������ � ��������� ������ ������� ����� ��������� �!�"�#$"�����

TAED 40, 2009, 391-421

Kerkük Türkleri hakikaten sıkıntı içindedirler. Bunu yapan da ba�lıca Irak Hükûmetinin erkanı Harbiye reisi olan ve Türk irfanile yeti�mi� bulunan Emin Zeki pa�adır.

Mahmut �evket pa�anın biraderi Süleyman Hikmet beyi Divanı Harbi Örfi kararile mahkûm eden Kürt Mustafanın o�ludur. Bu adam elyevm Irak zabitidir. Süleyman Hikmet beyi yakında tahliye edeceklerini ve hatta kabineye alacaklarını (Sayfa 9) Hariciye Vekilimize vaat etmi� oldukları halde halâ bu zat Süleymaniyede kerpiçten yapılmı� kulubemsi ufak bir evde yedi sekiz neferin nazareti altında yapa yalnız mahpustur. Acınacak bir haldedir. Belki de hayatı tehlikededir.

Irak seyahatimde toplayabildi�im malumat ile ve kanaatlerim bundan ibarettir. Bütün bunları arzetme�i kendime vazife bilirim. Bu vesile ile de derin saygılarımı sunarım.

�stanbul Mebusu Ziya Karamursal*

* Irak Seyahat Notları’nın yazarı kendi adını notların sonuna bu �ekilde yazmı� olmasına ra�men,

Türkiye Cumhuriyeti’nde almı� oldu�u görevlerde ve kayıtlarda daha çok soyadı “Karamürsel” olarak geçmektedir.

������������������������������ ����������������������������������������� ����������������������������

TAED 40, 2009, 391-421

���������������������� ������������������������ ������������������������������������������������������������������������ � ��������� ������ ������� ����� ��������� �!�"�#$"�����

TAED 40, 2009, 391-421

BASRA MUTASARRIFI (VAL�S�) SAL�H CEBR�N’�N TÜRK HEYET�’NE H�TABEN 18 �UBAT 1941’DE YAPMI� OLDU�U KONU�MANIN

TRANSKR�PS�YONU

Basra Mutasarrıfı Salih Cebrinin nutkunu asla göre eski harflerle yazılması(nı) muvafık gördüm (�uraları ve imlaları aynen yazmak mukayesesiyledir) Hanım efendi hazretleri! Bey efendiler hazretleri! Bu mühim münasebet vasıtasıyla Türkçe de iki söz söylemek mecburiyeti altında kalıyorum. Ma’alesef Türkçe lisân-ı vâkıf olmu� neticeden dolayı behemehâl (ister istemez) yanlı� yapaca�ım. Bu kusurlardan beni af’ etmenizi her �eyden evvel istirham ederim. Hanım efendi, bey efendiler! Arap ile necip, ‘azimetli kahraman Türk milleti asırlarca birlikte ya�adılar. Bu ya�amaktan pek çok münasebât yer etti. Bu çok, bu kuvvetli-bu derin rabıta ve münasebât hiçbir def’a ve herhangi sebebden dolayı hâlel olmayaca�ı �übhesizdir. Bu bir hakikattir. Bu a�ikâr hakikate delil istersek çok uzak yere gitmek(gitme�e) hacet yokdur. Çünki yürekli pek yakında yerler biliriz. Ora herkesin yüre�indedir. Hanım efendi! Bey efendiler! ‘Azim Türk milletini temsil eden meb’uslar(ı) aramızda görmek ve kendilerine konu�mak tedâbül-ü efkâr (fikirlerin de�i�mesi) ve hissiyât-ı da’vânız yapmak bizim içün bir ni’mettir. Bize bu ni’meti kazandıran sizsiniz. Ya�a efendi hazretler(i)! Bey efendi hazretleri burada kolaylıkla olmu�dur. Çünki Ankara veya di�er uzak yerlerden buralara gelmek cidden zahmetle ancak olabilir. Onun içün bu bize lütufdur. Ve bu lütfa kar�ı kendimizi borçlu ve minnetdâr sayıyoruz. Kadehimi Türk milletinin �erefine, Türk milletinin sa’adetine, Türk milletinin refahına kaldırıyorum. Ya�asun kahraman Türk milleti. Ya�asun Türk Cumhuriyeti re’isi �smet �nönü.

18 �ubat 194148

48 BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.10.

������������������������������ ����������������������������������������� �����������������������������

TAED 40, 2009, 391-421

KAYNAKÇA

A- AR��V BELGELER� Ba�bakanlık Cumhuriyet Ar�ivi (BCA) BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.1. BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.2. BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.3. BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.4. BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.5. BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.6. BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.7. BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.8. BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.9. BCA, Fon Kodu: 490.01. Yer No: 53.209.1.10. B-K�TAPLAR VE MAKALELER

“Ba�dat”, Türkiye Diyanet Vakfı �slâm Ansiklopedisi, Cilt:4, �SAM Yayını, �stanbul 1991.

“Kuveyt”, Anabritannica, Ana Yayıncılık, �stanbul 1994.

“Musul”, Türkiye Diyanet Vakfı �slâm Ansiklopedisi, Cilt:31, �SAM Yayını, �stanbul 2006.

AL-JUMA�L, Qassam Kh.-�zzet Öztoprak, Irak ve Kemalizm Hareketi (1919-1923), Atatürk Ara�tırma Merkezi Yayını, Ankara 1999.

AL-MARAGAT�, Abid A., A Diplomatic History of Modern Iraq, Robert Speller, New York 1961.

ARI, Tayyar, Geçmi�ten Günümüze Orta Do�u, Siyaset, Sava� ve Diplomasi, Alfa Yayınları, �stanbul 2007.

ARMAO�LU, Fahir, 20.Yüzyıl Siyasî Tarihi (Cilt 1-2: 1914 1995), Alkım Yayınevi, �stanbul 2001?

Atatürk’ün Millî Dı� Politikası, Cilt:2, Kültür Bakanlı�ı Yayını, Ankara 1981.

BAKIR, Abdülhâlik-Yusuf Halaço�lu, “Basra”, Türkiye Diyanet Vakfı �slâm Ansiklopedisi, Cilt:5, �SAM Yayını, �stanbul 1992.

���������������������� ������������������������ ������������������������������������������������������������������������ � ��������� ������ ������� ����� ��������� �!�"�#$"�����

TAED 40, 2009, 391-421

BERZEG, Sefer E., Kafkas Diasporası’nda Edebiyatçılar ve Yazarlar Sözlü�ü, Kafkasya Gerçe�i, Samsun 1995.

B�LGE, Mustafa L., “Faysal I”, Türkiye Diyanet Vakfı �slâm Ansiklopedisi, Cilt:12, �SAM Yayını, �stanbul 1995.

______, “Faysal II”, Türkiye Diyanet Vakfı �slâm Ansiklopedisi, Cilt:12, �SAM Yayını, �stanbul 1995.

CANATAN, Ya�ar, Türk-Irak Münasebetleri (1926-1958), Kültür Bakanlı�ı Yayını, Ankara 1996.

CHP V. Büyük Kurultayı Tutanakları, Ankara 1939.

FROMK�N, David, Barı�a Son Veren Barı�, Modern Orta Do�u Nasıl Yaratıldı? 1914-1922, (Çev.: Mehmet Harmancı), Sabah Yayınları, �stanbul 1994.

GÖNLÜBOL, Mehmet -Cem Sar, “1919-1938 Yılları Arasında Türk Dı� Politikası”, Olaylarla Türk Dı� Politikası 1919-1990, Siyasal Kitabevi, Ankara 1993.

GÜRSOY, Cevat Rü�tü, “Abadan”, Türkiye Diyanet Vakfı �slâm Ansiklopedisi, Cilt:1, �SAM Yayını, �stanbul 1988.

http://harita.turkcebilgi.com/Irak haritası/18.04.2008.

http://sozluk.sourtimes.org/be�iktas jimnastik kulübünün kurulu�u/23.03.2008.

http://tr.wikipedia.org/wiki/be�ikta� ba�kanları listesi/23.04.2008.

http://tr.wikipedia.org/wiki/Kerkük/17.04.2008.

http://www.maplandia.com/iraq/al-basrah/al-faw/21.04.2008.

KASALAK, Kadir, “Irak’ta Manda Yönetiminin Kurulması ve Atatürk Dönemi Türkiye-Irak �li�kileri”, Askerî Tarih Ara�tırmaları Dergisi, Yıl:5, Sayı:9, Ankara 2007.

_________, “Manda Sistemi ve Irak ile Suriye’de Uygulaması”, Birinci Ortado�u Semineri, Bildiriler, Fırat Üniversitesi, Elazı� 2004.

KOÇSOY, �evket, Irak Türkleri ve Türk Irak �li�kileri (1932-1963), Bo�aziçi Yayınları, �stanbul 1991.

KODAL, Tahir, Payla�ılamayan Toprak, Türk Basınına Göre (1923-1926) Musul Meselesi, Yeditepe Yayınevi, �stanbul 2005.

������������������������������ ����������������������������������������� �����������������������������

TAED 40, 2009, 391-421

KRAMERS, J. H., “Kerkük”, �slam Ansiklopedisi, Cilt:IV, MEB Yayınevi, �stanbul 1993.

ÖZTÜRK, Kazım, Türkiye Büyük Millet Meclisi Albümü 1923-1973, Önder Matbaa, Ankara 1973.

________, Türk Parlamento Tarihi, TBMM X. Dönem, 1954-1957, Cilt:II, TBMM Vakfı Yayını, Ankara 2000.

SAATÇ�, Suphi, Tarihi Geli�im �çinde Irak’ta Türk Varlı�ı, �stanbul Ara�tırma merkezi Yayını, �stanbul 1996.

SLUGLETT, Marion Farouk-Peter Sluglett, “Irak-Son Dönem”, Türkiye Diyanet Vakfı �slam Ansiklopedisi, Cilt:19, �SAM Yayını, �stanbul 1999.

SOYSAL, �smail, Türkiye’nin Siyasal Anla�maları Cilt:1 (1920-1945), Türk Tarih Kurumu Yayını, Ankara 1983.

TÜRKMEN, Zekeriya, Musul Meselesi, Askerî Yönden Çözüm Arayı�ları (1922-1925), Atatürk Ara�tırma Merkezi Yayını, Ankara 2003.

__________, “Özdemir Bey’in Musul Harekâtı ve �ngilizlerin Kar�ı Tedbirleri”, Atatürk Ara�tırma Merkezi Dergisi, Cilt:17, Sayı:49, Ankara 2001.

ULU�BAY, Hikmet, �mparatorluktan Cumhuriyete Petropolitik, Turkish Daily News Yayını, Ankara 1995.