II svjetski rat

AVJ:ONJ:Christophe~Chant

Gore: "B-17« leteća tvrđava. »B-17« je biookosnica zračnih bombarderskih snagaSAD u Evropi no u širem obimu služioje i drugdje.Slika uz korice: Srednji bombarderi "B·26Marauder« iz sastava zračnih snaga SAD.Avion na vrhu upravo je otpočeo ispuštatibombe.

II svjetski rat

Christopher Chant

Predgovordr Nikola Kršić

Specijalne ilustracije:

County Studio, Coleorton, Leicester

ALFA-ZAGREB 1977.

S engelskog preveo: Mihajlo Patarčec

Redaktura: dr Nikola Kršić

Naslov originala: WaLD WAR II - AIRCRAFT© Orbis Publishing Limited, London 1975.

SadržajPredgovor

Njemačka

Italija . .

7

10

.38

Japan 44

Velika Britanija 64

Francuska. . . 96

Sovjetski Savez 100

Sjedinjene Američke Države 116

Slijedeća stranica: Bombarderiza obrušavanje »Douglas SBD Dauntless«,najmoćnije' jurišno oružje mornariceSjedinjenih Država u drugom svjetskomralU, u letu nad pacifičkim atolom(Imperijalni ratni muzej).

PredgovorZa mnoge ljude avion je nešto više od običnog stroja.

Malo je onih koji ostaju ravnodušni dok promatraju temetalne ptice, to veliko djelo ljudskog uma i ruku, kakodostojanstveno plove nebeskim visinama ili se uz zaglušu­juću buku motora odvajaju od piste aerodroma. Mnogotoga je napisano o vjekovnoj želji čovjeka da dobije krila,ali uzbuđenje koje svi osjećamo dok promatramo avionene može se objasniti samo time što avion, eto, ispunjavataj ljudski san. U svemu tome sigurno nisu nevažne i ne­Gsporne estetske kvalitete aviona, sigurno najljepšeg strojasto je čovjek stvorio. Uz to taj stroj, što je svojevrsnaironija, izaziva i asocijacije na strahote što ih je nanosioI može nanijeti kao nosač ubojitih ratnih sredstava. Bilokako bilo, svojom ljepotom, svojom ratnom i mirnodop­skom poviješću, tehničkim rješenjima koja predstavljajuvrhunac ljudske kreativnosti, ili kao prijevozno sredstvokoje je »smanjilo svijet«, avion uzbuđuje I-jude i broj onihkoji svoj poziv ili hobi vezuju za zrakoplovstvo iz dana udan raste, kod nas i u svijetu.

Drugi je svjetski rat osobito važno razdoblje u povijestizrakoplovstva, razdoblje kada je njegov uspon bio naj­brži, kada su vrtoglavom brzinom nastajale nove, sve sa­vršenije kon trukcije aviona sa sve moćnijim naoružanjem.Taj razvoj je doveo do dva velika kvalitativna skoka kojisu značili prekretnicu u zrakoplovstvu· i njegovoj ratnojprimjeni. a području konstrukcije aviona to je bilo uvo­đenje mlaznih motora i prvo sagledavanje i rješavanjeproblema ŠlO ih nameće aerodinamika velikih brzina, ana polju naoružanja to je bila upotreba prvog nuklearnogoružja - atom ke bombe. Uz to ne treba zaboraviti navelik napredak na pol ju avionske opreme, uvjetovan br­žim razvojem elektronike, u prvom redu uvođenje radarakoji je u ratu već bio našao vestranu primjenu, uglavnomonu koju ima i dana. Može se slobodno reći da su udrugom vjet kom ,ratu udareni temelji današnjeg moder­nog zrakoplovstva, i vojnog i civilnog. Zato je to razdob·Ije u povijesti zrakoplovstva ne samo veoma zanimljivonego i veoma važno za svakoga tko želi upoznati razvojniput suvremene nauke i tehnike. Ne treba posebno nagla­šavati da stečena iskustva, praktična realizacija postavlje­nih teorija, uspjesi i zablude - a povije t zrakoplovstva udrugom svjet~;kom ratu pruža za to bezbroj primjera ­mogu biti i vcoma korisna pouka za budućno t.

Kad e ve to uzme u obzir, zvuči pomalo čudno činje­

nica da prvu istinski vrijednu, dokumentiranu i likovnosolidno oprcmljenu publikaci ju posvećenu tipovima avionaupotri iebl.jenih u drwwm svjetskom ratu dobivamo tek da­nas. U svi jclu postoji ogroman izbor takve literature, odminijaturnih priručnika do raskošnih albuma u više sve­zaka i serija opsežnih monografija posvećenih pojedinim(važnijim i manje važnim) tipovima aviona. Mislim da jeizdavačko poduzeće »Alfa« učinilo dobro kada je za DO­

četak odabralo upravo knjigu »World War II Aircraft«,jer predstavlja djelo u kome je ostvaren potreban skladizmeđu stručnog i popularQog aspekta tematike, s obziromna to da .ie knjiga namijenjena širem krugu čitalaca. Pri­kazi razvoja i borbenog puta pojedinih tipova aviona danisu pregledno i zanimljivo za čitaoca kome zrakoplovstvoni ie struka, a strućnjak će naći dosta tehničkih pojedino­sti i podataka koji su, bar koliko je to bilo moguće oro­vjeriti, pouzdaniji nego u nekim dru~im ličnim publika­cijama i popularnim člancima na koje ponekart nailazimou časopisima. ne izuzimajući ni naše. Ta pouzdanost izne­senih podataka i kritički osvrt na prednosti i nedostatkepojedinih tipova aviona čine da će knjiga biti dragocjenpriručnik svima koii se bave poviješću drugog vjetskograta. N jeno objavl jivanje sigurno će osobito obradovatimodelare, mnogobroine sljedbenike hobi ja koji se u tokuproteklih desetak godina proširio na čitav svi iet, jer suuz ilustracije u boji goLovo uviiek dani i podaci o ratnimbojama, oznakama iformaci jskoi pripadnosti prikazanihaviona. što u dragoe jena saznan ja za svakog modelara.

Kao i slavni engleski pilot-lovac Robert Stanford-Tuckkoji je u predgovoru engle kom izdanju knjige napisao

6

kako je morao potisnuti želju da opiSima aviona doda svo­ja osobna iskustva s tipovima na kojima je letio i kojeje sretao u borbi, i pisac ovog predgovora osjetio je željuda tekst mjestimično dopuni ponekim povijesnim ili teh­ničkim detaljem koji bi mogao biti zanimljiv za našeg či­taoca. Suzdržao se iz istog razloga zbog kojeg je to uči­

nio i pisac knjige - da sačuva dani opseg knjige. Ostajemu nada da će nakon ove, kod nas prve knjige, slijeditidruge, opsežnije, u kojima će se naći mjesta za sve štoje u ovoj moralo biti ispušteno. '

U drugom svjetskom ratu zaraćene strane raspolagalesu, prema gruboj procjeni, sa oko 250 osnovnih tipova avio­na. Mnogobrojne varijante najuspjelijih tipova - a o nji­ma se u ovoj knjizi dosta govori - višestruko povećavaju

tu brojku. Ova knjiga sadrži osnovne činjenice o sedam­deset tri tipa aviona, tipovima koji su odigrali važnijuulogu u ratu ili koji su znatnije utjecali na opći tehnički

napredak zrakoplovstva. Prinuđen da vrši oštru selekciju,autor je morao izostaviti iz knjige i tako poznat avionkao što je bombarder Vickers Wellington, koji se prosla­vio u prvim dramatičnim napadima na Berlin, avion kaošto je Fiesler Storch, popularna »roda«, kao što je tali­janski lovački avion Macchi MC 200... i još mnoge, dane nabrajamo. Izostali su, što je donekle shvatljivo, avionimalih zemalja kojih možda nije bilo mnogo i nisu znat­nije utjecali na ishod borbi ali na kojima su se njihovipiloti hrabro suprotstavljali moćnoj Luftwaffe - u pr­vom redu avioni poljskog, nizozemskog i jugoslavenskogzrakoplovstva. Od njemačkih saveznika u ratu koji su imalizrakcplovnu industriju izostali su avioni Finske i Rumunj­ske, kao i avioni marionetske tvorevine Slovačke koja jeupotrebljavala nekoliko tipova aviona čehoslovačke kon­strukcije i proizvodnje.

Za našeg čitaoca, koji će možda požel jeti da usporediavione na kojima su letjeli i borili se naši piloti s avioni­ma kojima je raspolagao neprijatel i. bit će korisno datikratak pregled tehničkih karakteristika naših aviona. Ju­go lavija' je u· razdoblju između dva svjetska rata poste­peno izgrađivala svoju zrakoplovnu industriju koja je,prvenstveno zahvaljujući kvalificiranom i veoma sposob­nom radničkom i inženjerskom kadru, proizvela nekolikotipova aviona koji po performansama nisu nimalo zaosta­jali iza aviona što su ih proizvodile razvijene industrijskezemlje. Ta industrija, dijelom u privatnim a dijelom udržavnim rukama, bila je posobna da proizvodi suvre­mene avione po inozemnim licencama i realizira prototi­pove - pa i serijsku proizvodnju - vlastitih konstruk­cija, ali u količini koja nije bila dovoljna za podmirenjepotreba ratnog zrakoplovstva, pa se ono dobrim dijelommoralo oslanjati na uvoz.

U Beogradu je 1923. godine osnovana tvornica »Rogo­žarski« (Prva rpska fabrika aeroplana živojin Rogožarskii do drugog svjetskog rata proizvela, u manjim serijama.veliki broj tipova i modifikacija borbenih i školskih avionai hidroaviona. Među njima, kao najvažnije, treba spome­nuti trenažni dvosjed visokokrilac sa trelastim krilomPVT, n iegovu jednosjedu varijantu R-iOO te dvomotorniizviđački hidroavion SiM XIV H. Tvornica je 1938. godineizradila prototip lovačkog niskokrilca IK-3, a serijsku pro­izvodnju započela 1940. godine. Od 1940. godine do nje­mačkog napada na Jugoslaviju 6. aprila 1941. tvornica jeu licenciji proizvodila lovački avion Hawker Hurricane MkI. eposredno pred rat po projektu S. Milutinovića iz­rađen je prototip lakog bombardera-izviđačaR-3J3, trosjedasa dva motora Walter Sagitta-I SR od po 500 KS, sposobnogda u horizontalnom letu razvija brzinu od 460 km/h.

Iste godine kad i' tvornica Rogožarski u Beogradu.1923, u Novom Sadu je počela s radom tvornica aviona»Ikarus A. D.«, a 1927. godine o novana ie podružnica tvor­nice u Zemunu koia je odmah započela s proizvodnjomizviđačkog aviona Potez XXV, po francuskoj licenci ii. Go­dine 1932. tvornica •• Ikarus,( kompletna prelazi u Zemungdje u novopodignutim radionicama započinje s proizvod­niom više tipova aviona domaće konstrukcije i po stranim

ijama. Od najvažnijih domaćih konstrukcija trebaenuti izviđački hidroavion IM i lovački jednosjed IK-2.redno pred rat tvornica je izradila prototip sred­ombardera Orkan, konstrukcije S. MomiWović i D.'ovića, trosjed sa dva motora Fiat A.74-RC-38 od po. Taj avion elegantnih linija razvijao je u horizon­

m letu brzinu od 450 km/h. Do njemačkog napadago laviju izrađena su, međutim, samo dva aviona

__ 'Ipa. Od 1933. do 1937. godine tvornica »Ikarus« je po'oj licenciji proizvodila lovački jednosjed Hawkera pred rat je proizvodila, također po engleskoj li­

laki bombarder Bri tol Blenheim Mk l. Prvi u »Ika­proizvedeni Blenheim poletio je u martu 1939. go­amo de et mjeseci nakon što je tvornica primila

svemu je proizvedeno oko četrdeset Blenheima.ornica flviona »Zmaj« U Zemunu započela je s radom

",odine i prvi avioni izgrađeni u toj tvornici bili sut avioni i hidroavioni tipa Hanriol. Nakon toga tvor­> prešla na proiz odnju lovačkih aviona Gourdou-Le­

i De\\'olline, po francuskoj licenciji, a od 1932. go­započela je i proizvodnja domaćih 'kolskih i trenaž-

iona FN i FP-2, koje je konstruirao Rudolf Fizir. Odo 1939. godine u tvornici »Zmaj" izgrađena je serija

.. Hawker Fury u specijalnoj modifikaciji za Jugo­eposredno pred rat u tvornici je izrađen pro­

akog bombardera Zmaj l konstruktora D. StankovaD 'ića. Bio je to trosjed sa dva motora Hispano Suiza- KS, posoban da razvije brzinu od 450 km/h.

rza\'na tvornica aviona u Kraljevu o novana je 1939.pro 'irivanjem prijašnjeg Vazduhoplovno-tehnic;kogkoji jc otpočeo s radom 1929. godine. Proizvodila je

iie otkupljenoj fracuskoj licenciji dvokrilce za izvi­\"ooperaciju s trupama Breguet 19 A2 i B2, a zatim

mačkoj licenciji dvomotorni laki bombarder i izvi,mia Do 17.-mački napad na Jugo laviju 6. aprila 1941. dočekalo

la\'(:nsko ratno zrakoplovstvo sa oko 300 uglav­\ rClllcnih aviona prve borbepe lini.ie (podaci o bro­na koji 'e navode u raznim povijesnim izvorima

e, jer stanovit broi aviona nije bio kompletiran......·~r7:onjt:m, neki avioni bili su neispravni ili na opravci

Glavnu udarnu snagu bombarderskog zrakoplovstva__..-" .. ,alo ie 40 sn:dnjih trornotornih bombardera Savoia

ti" SM 79-1 Soarviero, 60 lakih dvornotornih bom­Dornier Du 17 i oko 60 lakih bombardera Bristol

III M k l. Lovačko zrakoplovstvo imalo je u svomoko 60 lovaca Messerschmitt Bf 109, 35 lovaca

r HIlrricune Mk l, 6 lovaca l K-3, 8 lovaca l K-2, aalna eskadrila Treće lovačke pilotske škole uputilazračne borbe i dva zastarjela dvokrilna lovca Avia~rmi isko zrakoplovstvo bilo je opremljeno uglav,tarielim avionima Breguet 19 (u više modifikaciia)

- XXII. Pomorsko zrakoplovstvo 'imalo ie izviđačkevrne hidroavione domaće konstrukciie SIM XIV H

fide 'et komada) i u inozem tvu nabavljene jedno­\ i 'okokrilce sa dva plovka Dornier Do 22 (iugo­

a oZllaka Do-H), te stanovit broj dvornotornih 'hi-na za noćno bombardiranje Dornier Wal. Za obu­opneno i pomorsko zrakoplovstvo imalo nekoliko\ iona domaće konst rukci ie i oroizvodnje (R-1000,kopnenoj i hidro-varijanti, SIM-X Fizir FN, Fizir

z tarlO\ it broj uglavnom za tarjelih stranih tipova.'JI da 'e nepo redno pred izbi ian ie rata nabave ioš\femcniji tipovi aviona u Britaniji (bombarderi Vi-

el/inglOn lovci Spitfire- i HL/rricane) ni u uspjeli-..z::=:.•fj'ic·no ie samo dvadeset bombardera Blenheim na­

ih RAF-u, od koiih su neki bili modificirani u lov­ružani sa dva topa kalibra 20 mm). a lovci Fiat

:'ll ~eni u Italiji isporučeni su tek nakon okupacijenakonlovstvu tzv. I ezavisne Državp. Hrvatske. kao"0 lakih bombardera CaDroni CA 3U. Desetak sla­'ona, Caproni CA 310 Libeccio, nije još bilo ra-o u operativne ip.dinice.

ženo napadu daleko nadmoćnijih njemačkih i ta­zrakoplovnih snaga, bez veze s knmandom u ko,

brzo zavladao ka'os. Qretrpivši velike gubitke na. prvog dana rata. jugoslavensko ratno zrakoplov-

- 'e Družilo neori iatel iu otoor kakav ie po svojoi OD­i i moralu letačko!! kadra moglo nrt1žiti. Neke

akcije izvr ilo ie uglavnn1"T1 na inir.iiativu samihanatfl eskadrila i pukova. Od tih akcija vriiedi ista­

ranu Beoj!rada od str'lne lovaca 6. lovačkog puka,otpor nilota 5. lovačkog nuka koii su na zastarie­im;! Ha'vker Fury branili aerodrom kod Kuma-

odeći zrarne borbe <; niemačkim Messerschmittima,·-.•.,.,.~ni· napad Blenheima 8. bombarrlp.rs1<og puka na doh­

'ene n ielTlačke aerodrome u M'Iđflrskni. te napadedera na njemačke kolone u Makedoniji i talijanske

baze u Albaniji. Nakon raspada i kapitulacije jugoslaven­ske vojske, jedan dio pilota povukao se sa svojim avionimau Grčku i dalje na Srednji istok, a neki su preletjeli i IISSSR. Organizirano se povukla i nastavila s borbenim dje­lovanjima na strani Saveznika samo sjedinjena Jugoslaven­ska hidroeskadrila s deset hidroaviona Do-H i jednim SIMXIV H.

Neki od aviona prve linije kojima je raspolagalo jugo­slavensko zrakoplovstvo opisani su u ovoj knjizi, i tomopisu valja dodati samo nekoliko specifičnih pojedinosti.Jugoslovenski Blenheimi, bilo oni nabavljeni u Engleskoj,ili oni proizvedeni u "Ikarusu«, u potpunosti su odgovaralimodelu Mark l. epos redno pred rat avioni u operativnimjedinicama prebojeni su maskirnim bojama - kod nekihsu gornje površine bile prebojene maslinastozelenom adonje svetloplavom bojom, dok su kod drugih gornje po­vršine bile prebojene maslinastozelenom i smeđom bojom.Oznake nacionalne pripadnosti (crveno,bijelo-plava rondelas bijelim tzv. takovskim križem) na krilima nalazile su seamo na gornjim plohama a na vertikalnom stabilizatoru

bila je naslikana tanka plavo-bijelo-crvena trobojnica. Odoznaka, aviooi su no ili samo redni broj aviona u eska­drili nanesen na bočnim stranama trupa crnom bojom, aponekad ni to. Dvomotorni laki bombarderi Dornier Do 17,nabavljeni u Njemačkoj i građeni u Državnoj fabrici avio­na u Kraljevu, bili su eksportni, 'dugonosi' model, alisa zvjezdastim motorima Bramo Fafnir, po performansamanajbliži njemačkom modelu E-l. Bili su obojeni s gornjestrane maslinastozelenom a s donje svijetloplavom bojomi nosili oznake nacionalne pripadnosti i na gornjoj i nadonjoj strani krila, a stanovit broj aviona u jedinicamanije imao nikakvu kamuflažu i na vertikalnim kormilimaimali su mirnodopsku, široku trobojnicu. Lovački avioniMesserschll1itt Bf 109 bili su model E-2 naoružan sa dvatoo.a kalibra 20 mm, čiji je opis dan u ovoi knjizi, a ma­skirno bojenje i označavanje bilo im je i.sto kao kod lo­vačkih aVIOna IK-J. Isto važi za lovačke avione HawkerHurricane Mk l, s tim što je dio tih aviona u jedinicamana dan njemačkog napada bio srebrnaste metalne boje smirnodop hm širokim trobojnicama na vertikalnom kor­milu i rondelama na gornjoj i donjoj strani krila. Tromo·torni bombarderi Savoia Marchetti SM 79-1 Sparviero bilisu s gornje strane obojeni maslinastozelenom a s donjesvijetloplavom bojom.

Jugoslavenskim avionima prve linije koji nisu opisaniu ovoj knjizi potrebno je posvetiti nešto više prostora, jerto svakako zaslužuju. U odnosu na dvokrilne lovačke avio­ne koji su dominirali u zračnim snagama većine zemaljau godinama kada je poletio prvi prototip prvog jugosla­venskog lovačkog aviona IK-2 (22. aprila 1935), naš je avionimao nekoliko izrazitih prednosti. Bio je to visokokrilacs »galebovim« krilom, izvanredno lijepo aerodinamički ob­likovan. Imao je redni motor Hispano Suiza 12 Ycrs skompresorom od 810/860 KS s hladnjakom povučenim is­pod trupa, između nogu stajnog trapa. Razvijao je 'za onovrijeme dosta veliku brLinu od 435 km/h. a konstruktorima,Ljubomiru Iliću i Kosti Sivčevu, uspjelo je da ostvare iveoma dobru pokretljivost i penjanje aviona (5000 m zaS' 25"). Osobito je dobro bilo riješeno naoružani e - topkalibra 20 mm koii je gađao kroz osovinu elise i dva mi­traljeza kalibra 7,9 mm u trupu. Usvajanje novog avionau ratno zrakoplovstvo nije, međutim, išlo bez teškoća kojesu uglavnom bile rezultat nepovjerenja u domaću kon­strukciju i cijelu koncepci ju aviona, pa je prva serija od12 aviona završena tek 1939. godine. U to vrijeme avionse već mogao smatrati zastarjelim. U vrijeme njemačkog

napada na Jugoslaviju lovce l K-2 imala je jedna eskadrila4. lovačkog puka i u borbama se pokazalo da se zahva,ljujući svojoj pokretliivosti i naoružanju avion može us­pješno boriti i s najsuvremeni iim lovcima. Poslije kapi­tulacije jugoslavenske voiske, Nijemci su nekoliko preosta­lih aviona predali zrakoplovstvu tzv. NDH. Avioni l K-2 bilisu obojeni srebrnastosivom bojom, s normalnim oznakamanncionalne pripadnosti na gornioj i donjoi površini krila inlavo-bijelo-crvenom trobojnicom na vertikalnom kormilu.Preko troboinice bili su crnim slovima ispisani oodaci oI ipu iseri iskom broiu aviona, motoru i težini avior''l.. štoie bila redovna praksa u ratnom zrakoplovstvu KraljevineJugoslaviie. po ugledu na praksu u Francuskoj.

Još oriie nego što ip. započela serijska nroizvodnhaviona IK-2 konstruktorska gruDa Ilića i Sivčeva. koinise sad pridružio i Zrnić, započela je rild na konstrukcijinovog lovca, niskokrilca suvlačivim sta inim trapom. Pro­totio, izrflđen u tvornici »Rogožarski«, noletio ie u maju1938. godine i posliie uspješnog ispitivanja započela je pro­izvodnia prve seriie novih lovaca s oznakom IK-3. Prvihdvanaest aviona isporučeno ie jedinicama, ali ih ie u vri­jeme njemačkog napada na Jugoslaviju samo šest bilo spo-

7

sobnih za borbene zadatke. U borbama nad Beogradomlovci IK-3 oborili su deset njemačkih aviona, ali kraj ap­rilskog rata nije dočekao niti jedan naš lovac - uglavnomsu uništeni na zemlji. Poslije rata na osnovi IK-J razvi­jen je lovački <,_vion 5-49.

IK-3 je bio jednomotorni niskokrilac mješovite kon­strukcije (metalni trup, drvena krila i oplata). Odlikovaose dobrom pokretljivošću i penjanjem, a maksimalna br­zina bila mu je 521 km/h. Imao je redni motor Avia HS12 Ycrs s kompresorom, snage 910/980 KS. aoružanje sesastojalo od jednog topa kalibra 20 mm koji je gađao

kroz osovinu elise i dva mitraljeza kalibra 7,9 mm u trupu.Ostale performanse bile su: dolet 785 km, brzine krsta­renja 400 km/h, na 5000 metara penjao se za 7 minuta.Razmah krila bio je 10,3 m, dužina trupa 8 m, visina3,25 m, površina krila 16,5 m', težina. praznog aviona 2068kg, najveća težina u polijetanju 2.630 kg.

-Prototip IK-3 bio je obojen srebrnom bojom, oznakenacionalne pripadnosti nosio je na gornjim i donjim po­vršinama krwa, a vertikalno kormilo bilo je obojeno kaotrobojnica, s uobičajenim podacima nanesenim crnom bo­jom. Kod aviona serijske proizvodnje gornje površine bilesu obojene maskirnom maslinastozelenom i smeđom bo­jom a donje površine svijetloplavom bojom. Oznake nacio­nalne pripadnosti nosili su samo na gornjoj površini krila,a preko vertikalnog kormila bila je na likana uska plavo­-bijelo-crvena trobojnica. Od oznaka avioni su no ili samoredni broj aviona u eskadrili ispisan na trupu bijelombojom.

Dvomotorni bombarder i izviđač »Dornier Do 17«.Eksportna varijanta s produženim zastakljenim nosom,sa zvjezdastim motorima i bez gondole za strijelcaispod trupa proizvođena u licenci u Državnoj tvorniciaviona u Kraljevu.

Izviđai'ki hidroavion, osposobljen za borbu protivpodmornica, SIM XIV H konstruirao je 1938. godine inž.Sima Milutinović. Prve avione serijske proizvodnje ispo­ručila je pomorskom zrakoplovstvu tvornic a»Rogožarski"1939. godine. SIM XIV H bio je niskokrilac sa dva plovka,mješovite konstrukcije, trosjed, sa dva redna zrakom hla­đena motora Argus od po 270 KS_ aoružanje se sastojalood jednog mitraljeza u zadnjem dijelu zastakljene kabinekojim je rukovao strijelac-radist i 400 kg bombi ili protu­podmorničkih dubinskih bombi. Avion je razvijao maksi­malnu brzinu od 243 km/h, imao je operacioni plafon od4.340 m i dolet od 840 km. Težina prazne letjelice bila je2.175 kg, težina u polijetanju 3.355 kg, razmah krila 15,20metara, dužina 11,20 m, visina 4,48 m, površina krila37,56 m'. Hidroavioni SIM XIV H bili su obojeni srebrna­stosivom bojom, s uobičajenim oznakama nacionalne pri­padnosti na gornjoj i donjoj površini krila i vertikalnomkormilu. Iako s relativno slabim motorima, hidroavioniSIM XIV. H imali su za svoju namjenu zadovoljavajućeperformanse i bili su moderno oblikovani, pouzdane i ot­porne letjelice. Gotovo svi su uništeni u bazama u toku ap­rilskog rata, a jedan je korišten u operacijama Jugosla­venske eskadrile koja se borila na strani Saveznika iz bazeAbukir u Egiptu do 22. aprila 1942, kada su njeni pre­ostali hidroavioni Do-H rashodovani.

Neposredan prethodnik aviona Hurricane, lovački

avion Hawker Fury - a osobito posljednja, tzv. jugosla·venska modifikacija Yugoslav Fury, koju je Sidney Cammrazvio po specifikacijama jugoslavenskog zrakoplovstva ­bio je kulminacija razvo.ia klasičnog lovačkog dvokriIca.Avion izvanredno lijepih linija, čvrst i pokretljiv, bio je,

8

Lovački jednosjed - dvokrilac Hawker »Fury«,posljednja -varijanta čuvenog lovca sa slobodno nosećim

nogama stajnog trapa građena u licenci u našimtvornicama.

na žalost, u vrijeme njemačkog napada na Jugo laviju vecbeznadno zastario i zračne borbe što su ih naši piloti natim avionima vodili s njemačkim Messerschmillima bilisu pravi samoubilački pothvati. Već zbog nečuven~. dr~ma.tike tih borbi Fury je zauzeo časno mjesto u povIjesti na·5eg zrakoplovstva. Posljednja modifikacija tog aviona, gra·đena' u našim tvornicama od 1937. do 1939. godine, imalaje redni motor Rolls Royce Kestrel XVI, maksimalnu brzi­nu od 402 km/h i operacioni plafon od 8.650 m. Na 60Ot'm avion je penjao za 8 min i 20 s. Naoružanje se sa~to­

jalo od dva mitraljeza kalibra 7,9 mm u trupu. Težmapraznog aviona bila je 1.325 kg, opterećenog 1.760 kg, raz­mah krila bio je 9,15 m, dužina 8,35 m i visina 2,97 m.Bili su obojeni srebrnastosivom bOjom, a oznake nacio­nalne pripadnosti na gornjoj strani gornjeg i donjoj stranidonjeg krila bile su uobičajene. a trupu su bili označeni

rednim brojevima crnom bojom.Pilotske škole jugoslavenskog ratnog zrakoplovstva

imale su 1941. godine ioš i lovačke dvokrilce čehoslovačkeproizvodnje Avia BH 33. Bio je to neobičan avion, dvokri­lac s gornjim krilom manjim od donjega, koji je od vre­mena kada je prvi put poletio 1929. godine odnio mnogo­bro.ine pobjede na međunarodnim takmičenjima u akro­bacijama, i može se reći da je bio jedan od najboljih ikadsagrađenih akrobatskih aviona. Već prva serija tih avionas motorima Gn6me Rhone Jupiter privlačila je pažnju po­kretljivošću i velikom sredniom brzinom penjanja (ll m/s),kao i za ono vrijeme velikom brzinom u horizontalnomletu (276 km/h na 4000 m). Jugoslavensko zrakoplov!'tv0kupilo je 1931. godine dvadeset lovaca Avia BH 33 u Ce·hosiovačkoj i licenciju za proizvodnju, pa su ti avioni os·tali u prvoj liniji sve do nabavke lovaca Fury, kada supredani pilotskim školama. Dva lovca Avia BH 33 iz a·stava Samostalne eskadrile Treće lovačke pilotske škole uMostaru napala su prvog dana rata talijanske bombardereiznad Podgorice i uspielo im je da obore (svojim .jednimmitraljezom!) četiri aviona prije nego što su i sami oboreni.

Kako ie već spomenuto, poslije kapitulacije jugosla­venske vo.iske operacije na strani Saveznika nastavila jesamo tzv. Jugoslavenska hidroeskadrila s osam hidroavi<?n~Do-H (Domier Do 22). Bili su to jednomotorni visokoknIcIsa dva plovka namijenjeni za izviđanie i bombardiranje.mješovite metalno-platnene konstrukcije, sa tri člana po­sade. Pomorsko zrakoplovstvo Kraljevine Jugoslavije na­bavilo je 1938-1939. godine u Njemačkoj dvanaest hidro­aviona tog tipa, bez motora, elise i naoružanja koji su po­sebno nabavljeni u Francuskoj. Hidroavion je razvijao mak­simalnu brzinu od 355 km/h na 4.000 m, imao je doletod 1.200 km i operacioni plafon od 9.500 m. Motor je bioredni. tekućinom hlađeni Hispano Suiza 12Y-21 od 860 Kna 4.000 m. Imao je jedan fiksan mitraljez kalibra 7,9 mmkoji je gađao kroz polje elise, i dva pokretna mitral iezaistog kalibra za obranu zadn.ie gornie i donje polusfere.Težina praznog hidroaviona bila .ie 2.545 kg, a normalnatežina u polijetaniu 4.000 kg. U toku operacija na Jadranuhidroavioni su bili oboieni svijetlosivom bojom, cijelo ver­tikalno kormilo bilo je ob'ojeno kao državna zastava, ana krilima su nosili standardne crveno-biielo-plave rondeles bijelim križem. S obje strane trupa bili su crnom bo­.iom naneseni redni brojevi. Kasnije. dok su operirali izAbukira, avioni su obojeni maskirnim bojama propisanim

Jezgro za formiranje zrakoplovnih jedinica NOVJ bilaje Prva vazduhoplovna baza !'lOVJ osnovana naredbomVrhovnog štaba 14. oktobra 1943. godine. Zadatak bazebio je da pronalazi pogodne terene za aerodrome i ure­đuje ih, okuplja zrakoplovce iz redova OVJ, prihvaća

one koji su prelazili i prelijetali na stranu OVJ, organi­zira i izvodi obuku letača i tehničkog osoblja. Baza jeraspolagala jednim ško~skim avionom tipa FL-J, a 13. no­vembra 1943. doletio je jedan dvomotorni bombarder tipaDornier Do 17, onaj .isti kraj kojega će, pred polijetanjes delegacijom Vrhovnog štaba za Italiju, tragično pogi­nuti 28. novembra 1943. narodni heroj Ivo Lola Ribar. Pe­tog januara 1944. godine ljudstvo Prve vazduhoplovne bazeprebačeno je u Italiju, a zatim dalje za Afriku, gdje je22. aprila 1944. na aerodromu Benina kod Benghazija u Li·biji formirana Prva eskadrila NOVJ. Piloti su najprije za­vršili obuku na školskim avionima Nort American Har­ward, zatim na lovcima-bombarderima HL/rricane i konač­

no lovcima Spi/fire. Druga eskadrila OVJ formirana jel. jula 1944. godine i njeni piloti također su završili obukuna avionima Harward i Hurricane. Prvi ratni zadatak iz­vršila je Prva eskadrila 18. augusta 1944. godine, a Drugaeskadrila 14. oktobra 1944. godine. Obje su sudjelovale uborbama do kraja rata.

Prva eskadrila imala je avione Spitfire Mk V čiji jeopis dan u ovoj knjizi. Kao i svi avioni toga tipa koji suupotrebljavani u sjevernoj Africi, imali su ispred usisnikazraka karakterističan vokes-filter. Bili su obojeni premastandardnoj britanskoj shemi za to razdoblje rata i zonuoperacija, tj. imali su tamnozelene i tamnosive gornje po­vršine, donje površine obojene svijetloplavom bojom, svi­jetloplavu traku oko trupa ispred vertikalnog stabilizatora,svijetloplavu kapu elise i žute napadne ivice krila od to­pova prema krajevima. Preko standardnih britanskih oz­naka bile su nacrtane petokrake crvene zvijezde, pa jetako oznaka na gornjim površinama krila bila crvena zvi­jezda na plavoj rondeli, na trupu crvena zvijezda u plavo­-bijeloj rondeli sa žutim rubom, a na donjoj strani krilacrvena zvijezda u plavo-bijeloj rondeli. Na vertikalno po­stavljenoj engleskoj trobojnici bila je na bijelom poljuucrtana mala crvena petokraka zvijezda. Iako je Prvaeskadrila nominalno bila 352. Yugoslav Squadron RAF,avioni na trupu nisu nosili kodna slova eskadrile negosamo slovo kao pojedinačnu oznaku aviona ·iza rondele natrupu.

Druga eskadrila imala je avione Hawker Hurricane MkIV naoružane sa četiri topa kalibra 20 mm i osam raket­nih projektila, čiji je opis dan u ovoj knjizi. I ti avionibili su opremljeni vokes-filterima ispred usisnjka zraka.Bili su oboieni u skladu sa shemom za maskirno bojenjeaviona na Bliskom istoku, tj. gornje površine bile su imobojene svijetlosmeđom (zemljanosmeđom) i žućkastosi­vom bojom, a donie površine. traka oko trupa i kapa eli­se bili su svi jetloplave boje. Iako nominalno 351. YugoslavSquadron RAF, avioni nisu nosili kodna slova eskadrilenego samo individualno slovo aviona iza rondele na truou.Sto se tiče oznaka nacionalne pripadnosti. one su bileiste kao na avionima Spitfire Prve eskadrile.

Osim Prve i Druge eskadrile, formiranih u Africi, naVisu je formirana Eskadrila za vezu Vrhovnog štaba, aV korpus NOVJ također je imao svoju eskadrilu od ne­koliko aviona raznih tipova (među kojima je bio i jedanlovački avion Morane Saulnier MS 406) koje je zaplijeniood neprijatelja prilikom napada na aerodrom Zalužani kodBanja Luke. S tim materijalom eskadrila V korpusa us­pješno je operirala više od sedam mjeseci u uvjetimapartizanskog ratovanja, što predstavlja podvig kome nemaravna u povijesti zrakoplovstva.

Stvaranje krupnih jedinica ratnog zrakoplovstva NOVJzapočeo je u decembru 1944. godine. akon izvršenih ka­drovskih i materijalnih priprema, fonniran ie 29. oktobra1944. godine Stab vazduhoplovstva i do 29. decembra 1944.godine formirane su dvi je vazduhoplovne divizije - II.lovačka i 42. jurišna vazduhoplovna divizjja - sa šest pu­kova, kao i Oblasna vazduhoplovna komanda za _snabdjeva­nje jedinica. četrdeset druga jurišna ctivizija imala je .122aviona tipa Iljušin 11-2 i tri aviona za obuku UIl-2, a Je­danaesta lovačka vazduhoplovna divizija lovačke avione ti·pa Jakovljev Jak-l, Jak-3, Jak-? i Jak-9. Avioni su u po­četku letjeli sa sovjetskim oznakama, da bi pred kraj ratadobili nove, jugoslavenske oznake. Jedanaesta lovačka ičetrdeset druga vazduhoplovna divizija aktivno su sudje­lovale u zavri;nim operacijama za oslobođenje zemlje, iz­vršivši velik broj borbenih letova.

za britanske avione namijenjene za operacije nad morem- trup, plovci i gornje povrŠIne krila i stabilizatora tam­nosivom i tamnozelenom bojom, dok su donje površinckrila, stabilizatora i plovaka o tale svijetlosive. Zanimljivoje da su po odluci pripadnika JugoslavensKe hIdroeska­LIrik oznake na krilima zamijenjene plavo-bijelo-crvenimrondelama bez kriia. acionaIna trobojnica premještenaje na vertikalni tabilizator, a crni brojevi na trupu suzadržani.

arodnooslobodilački rat, koji se 1941. godine ra plam-ao 'irom Jugo lavije, ubrzo je po razmjerama daleko nad­

mašio sve ostale pokretc otpora u porobijenoj Evropi. To,uz ostalo, ilustrira i činjenica da su jugoslavenski parti­lani već II maju 1942. godine imali svoje zrakoplovstvo ­dva aviona na kojima su letjeli narodni heroji FranjoKluz i Rudi čajavec. S jačanjem narodnooslobodilačke voj-ke i širenjem oslobođcnog teritorija postepeno su stvarani

u\'jeti za urganiziranje i većih zrakoplovnih jedinica,~-kadrila, pukova, pa i čitavih zrakoplovnih divizija koje..:e 1945. godine ud.Jelovati u završnim operacijama za o lo·bođenje zemlje.

Franjo Kluz prelctio je na oslobođen teritorij kod Pri­jedora 23. maja 1942. avionom Potez XXV iz sastava zra·oplovstva tzv. NDH. ]stog dana, na i ti improvizirani par­

tizanski aerodrom sletio .Je i Rudi Čajavec avionom dre­~lIel 19. Pn'i borbeni let izvršili u 4. juna Rudi čajavec

• Milutin Jazbec avionom Bregue/ 19, napavši bombamamitraljeskom vatrom neprijateljski aerodrom Zalužane.

Tum prilikom Čajavcc je ranjen tako da je morao pri·nudnu sletjeti kod Kadinjana, u blizini Banja Luke. Dan~ bi pao neprijatelju u ruke, čajavec je izvršio samo­ubojstvu, a Jazbeca su zarobili četnici i predali ustašama,

uji su ga mučili i ubili.hlog dana poletio je na borbeni zadatak i Franjo

"luz sa strijelcem Ivicom Mitračićem i napao bombamaOrahovo i ustaške kolone. Jo' četiri borbena leta izvršili

u Klui'. i Mitračić 7. juna, 14. juna, l. jula i 4. jula. euku priprema za nuvi burbeni let 6. jula 1942. pojavioe njemač"i avion i uništio partizan ki Potez XxV na

h·mlji.B rtl,!!, II l' I 19 Rudija ćajaveca bio je avion za izviđanje

uranju s "upnenim jedinicama kojim je bilo opremljeno-\rmii~ko I.rakopluvstvo Kraljevine .Jugoslavije, a proizvo­Jile su ga u licenciji naše tvornice. Zaplijenjene avione

'ijemci su pusli je ukupacije Jugoslavije predali zrako-plovst \ u tzv. DH. Bregllc/ 19 jc konstruirao čuveni fran­u ki kunstruktur i pionir zrakoplovstva Louis Breguet922. godine i za svoje vrijeme bio je to izvanredan avionoji sc proslaviu ubaranjem nekuliko svjetskih rekorda u31jini leta. U gudinama između dva rata avione Bregue/

· . u raznim modifikacijama imale su mnoge evropskeunije, a u 'panjolskum građanskom ratu na njima su

pješno Ictjeli republikanski piloti. Izgrađen je veoma veo. bruj raznih modela tug aviona, s raznim motorima,

d "ojih je pusljednji bio sa zvjezdastim motorom Wright(\'c1unc i mctalnum elisom. Kud tog su modela originalna.

a kra jevima trapezastu podrezana krila, zamijenjena no­ima, sa zaubljenim krajevima. Breguet 19 na kome je

etio Rudi Čajavec bio je neštu stariji mudel s rednimmutorum Gnume Rhune Jupiter, naoružan jednim pokret­lIm mi traljezoll1 i opremljen nusačima za šest bombi po~ _ kg. Maksimalna brzina bila mu je 260 km Ih a brzinartarenja neštu ispud 200 km Ih. Breguet 19, iako u vri­me drugog svjet 'kug rata već beznadno zastario kao bor·ni avion, biu je čvrsta i pouzdana letjelica mješovite

on trukeije (metalni trup i drvena krila, presvučeni plat·om). Avioni Armijskog zrakoplovstva bili su obojeni ma-

· !inaswzelenom bujom koju ie zadržalo i zrakoplovstvo· DH, s tim da su vrhuvi krila bili obojeni žuto. akon

ijetan ia na oslobođen teritorij, preko oznaka DH bileu na likane crvene petokrake zvijezde.

Aviuni Potez XXV bili su 1941. godine također u sa­tavu Armi iskug zrakoplov:itva. Ti avioni, čiji je prototip

poletio u Francuskoj 1925. godine. bili su u naoružan iu· nogih zemalj:l kao avioni za izviđanje. suradnju s kop·

enom vojskom, kurirsku službu i vezII. Odlikovali su seedno ·tavnošću, čvrstoćom konstrukcije, pouzdanošću i

alim opterećenjem krila, što im ie omogućavalo poliie-an ie kratkih i neuređenih tere'1a. I7.građeno je mnogo

odela tog aviona s raznim motorima. Performanse su muile nešto slabije od performansa aviona Bregue/ 19 (m'\k­Jm,oIna brzina 240 km/h), a i nosivost nešto manja (do

-OO kR tereta). Avion kojim ie Franio Kluz doletio na slo­bOdan teritorij nije biu 'naoružan i 'nije imao nosače bom­

i. pa ie '1a niega montiran njemački piešadijski mitra­ie7 ;> izviđać-stri ielac ie bombe - izrađene u partizanc;koj

,adio"ici - bacao ft11<om. Boienie i oZ'1ačavanje bilo jei o kao kod aviona Bregue/ 19 Rudija čajaveca. . Zagreb, oktobra 1977. Dr Nikola Kršić

9

Dolje: Postroj lovačkih aviona. Pomoćno

i ostalo neletačko osoblje Luft\Vaffepregledava skupinu aviona"Messerschmitt Bf J09E-J« prije smotre.Avion s podoznakom E-J bio je jedanod glavnih oslonaca Luftwaffe u vrijemebil ke za Britaniju i pokazao se dostojnimprotivnikom avionima Lovačke komande"Spitfire« i "Hurricane«. Najvećioperacioni nedostatak toga tipa bio jen~~ovoljan akcioni radijus, zbog čegaI1lJe mogao pratiti bombardere dubokou južnu polovinu Engleske.

JEMAČKANjemačke zračne snage, ili Luftwaffe(luftvafe - doslovno:· zračno oružje).službeno su formirane istom u martu1935, nakon što je Hitler odbacio uvjeteVersajskog mirovnog ugovora. Međutim,

povijest njemačkog zrakoplovstva poči­

nje u godinama neposredno poslije prvogsvjetskog rata. Versajskim mirovnimugovorom Njemačkoj je bila zabranjenaproizvodnja aviona u vojne svrhe, kao isubvencioniranje izgradnje civilnih tipo­va. Iz tog su razloga mnogi njemačkikonstruktori počeli napuštati zemlju iraditi u inozemstvu. Ali su njemački voj·ni vrhovi, predviđajući mogućnost po­novnog naoružanja zemlje. ostajali s nji­ma u bliskom dodiru i potajno poma·gali njihov razvoj.

Saveznici su 1926. godine ukinuli ogra·ničenja izgradnje nevojnih tipova avionai Njemačka je odmah počela stvarat.tajnu vojnu zračnu silu. Obilno subven·cionirana državna avionska kompanijaDeutsche Lufthansa (dojče lufthanza.izobražavala je pod krinkom civilnih po­sada velik broj pilota i navigatora, a na­·cionalni klubovi za motorno letenje ijedriličarstvo pridono ili su svoj udio

Operativnu djelatnost Luttwatle reme­tila je i osebujna političkovojna vrhuškanacističke Tjemačke. Visoke političke

ličnosti često su vršile svoj utjecaj i napodručjima u koja se ni~u smjele mi­j€'Šati, pa su operativne potrebe često

ovisile o političkoj probitačnosti ili hi­ru, dok su se odluke skQro u pravilu do­nosile pod utjecajem osobnih veza unu­tar vrhovne komande, a ne isključivo

na zdravoj osnovi vojnih potreba, To je.doduše, ponekad imalo i stanovitih pred­nosti i omogućavalo ljudima poput Wi­Ilija Messerschmitta (Vili Meseršmit) darcimo generala Lutt\Valte dopru doSpeera (Sper) i Hitlera, ali je u načelu

takva praksa bila loša i njome se uspo­ravala izgradnja mnogih prijeko potreb­nih tipova aviona.

I organizacija LuttlVatte bila je loše_. a da bi se osigurala politička kon­trola, čak i namjerno loše - postavlje­na, sa strogo centraliziranom struktu­rom, ali sasvim nezadovoljavajućim si­stemom veza između različitih grana. Ta­ko je lanac komandiranja funkcioniraoglatko i dobro u vertikalnom smislu, alije:: jedna grana rijetko znala čime se ba­vi druga. To je uveliko otežavalo koordi­naciju djelatnosti, s posljedicom da suSl' istraživanja udvostručavala, ili bi usli­jed zapreka u nekom projektu - kojeSl! se možda mogle otkloniti istraživanjima u kojem drugom sektoru - do·lazila do napuštanja projekta.

Svi ti problemi počeli su se osvećivati

u drugoj polo\'ini rata. Uprkos mnogimtehničkim ,prednostima njemačkih avionai izvrsnim individualnim kvalitetama pi­lota, Njemačka je počela uviđati da jeS\'oj rat započela sa zračnom bazom pre­u!':kom da podnese veličinu budućeg su­kuba. Dosljedno tome, njena je LlIff­wa/fe polako ali igurno bila kljaštrena.da bi je na kraju ugušila nestašica gu·ri\a poč~tkom 1945. godine.

(Ukoliku c nc navodi drukčije, navc­dene. broj k~ proizvodnje aviona odnosese na !'azdobi ie ud I. septembra 1932.cl,) 8. maja 19·r. godine).

koro osigurali opću premoć u zraku. Vri­jedna borbena iskustva u smislu provje­ravanja osobina aviona i u pogledu tak­tike stečena su s avionima Bt 109, Ju 87,Do 17 i He l1l. Ta su iskustva utrla putP.litzkrieg pohodima (blickrig - munje­viti rat) od 1939. do 1941. godine.

Spanjolska iskustvo, međutim, u kraj­njoj je liniji također i naškodilo Lutt­Ivaffe. jeno pouzdanje u drugu genera­ciju vlastitih aviona bilo je tako potpu­nu da su ijemci propustili uložiti po­treban napor kako bi što prije stvorilitreću generaciju, što je u drugom svjet­skom ratu urodilo katastrofalnim poslje·dlcama: u vrijeme kad su 1943. godineSaveznici počeli dolaziti do daha, ijem­ci su bili i crpljeni. Samo je jedan tipaviona treće generacije, Fw 190, bio uvećem broju ubačen u borbu za vrijemerata. Drugi su tipovi pristizali u neznat­nim količinama i preka no da bi zna­čajnije mogli utjecati na tok zbivanja.Bili su to He 177, Me 262 i He 219.

Drugo isku tvo koje su ijemci po-grešno shvatili bilo je davanje prednostitaktičkim zračnim snagama. Iako jeItJ39. godine Luttwatle predstavljala od­lično taktičko oružje i kao takvo posti­zala skoro neprekidne uspjehe sve dokraja 1941. godine, kako je rat napre­dovao, jemačka je sve više osjećala

potrebu za strategij kim zračnim snaga­ma. One u joj kobno nedostajale u bi­ci za Britaniju, a i u Sovjetskom Save­zu u možda mogle 1942. godine pre­okrenuti ratnu sreću u njihovu korist.Međutim glavni je pobornik takvih zrač­

nih snaga, general Wever (Vefer), pogi­nuo 1936. godine i poslije njega je radn;l razvoju teških bombardera bio znat­no usporen.

brazbom nužne osnovice polukvalifici­log letačkog i zemaljskog osoblja imoći da se veliko oduševljenje lete-~m održi živim. Ujedno su se i kon­

. tori počeli vraćati iz inozemstva, pae uskoro na nebu jemačke počeli

- 'adjivati zameci njemačkih vojnihona kao »brzi linijski avioni«, »po­

_11 ki avioni za velike udaljenosti« i;JOvi sportskih jednosjeda«.

laskom na vlast Adolfa Hitlera 1933.=_""ine, te su pripreme znatno pospješe­

Hitlerov bliski prijatelj Hermannring, zračni a iz prvog svjetskog rata,

uužen je za program razvoja novog'nog oružja, zadatak koji je ispunja­

a znatnom energijom i vještinom._e en je bio ambiciozan plan razvoja,

ek po to budu izgrađena potrebnarodrom ka i proizvodna postrojenja te",rutiran i izobražen dovoljan broj

-nog osoblja. Tako je 1935. godine,je pred svijetom skinut veo Luft­e to bila naširoko za novana, dobromljena i moćna oružana snaga. '

0\ ~ zračne snage ušle su prvi put uu 1936. godine na trani nacionali

-ih naga generala Franca u španjol­m građanskom ratu. Ovdje je prvaracija aviona Luft\'vaffe doživjela

\'atreno krštenje, ali se nije poka­_ ni 'ta boljom od drugih zračnih sna-

tom ratu. Međutim, već 1937. godi­;;eli su pri tizati avioni druge ge­

_ ije i snagama kQ.ntrarevolucije u .

Arado 234 BlitzArado Ar 234 bio je po svršetku drugogs\'jetskog rata jedan od tehnički naj sa­\Tšenijih i najrevolucionarnijih aviona us~stavu LlIt/watte, a uopće prvi izviđač­

-bombarder s turbomlaznim pogonom uoperativnoj službi ijednih zračnih sna­ga u svijetu kad je ujesen 1944. poletiona prve borbene letove.

Krajem 1940. ispitivale su tvrtke Jun­kers i BMW prve primjerke svojih eks­perimentalnih turbomlaznih motora iprofesor Walter Blume od Arada zatra­žio je od Emila Ecksteina (Ekštajn) dazapočne s radom na projektiranju avia­na kojega će pokretati motor novoga ti­pa. Iako je Eckstein početkom 1941. na­pustio tvrtku, ostavio je za sobom pro­jekt po privatnoj inicijativi rađenog avio­na s oznakom E 370. Bio je to konven­cionalan avion ljuskaste konstrukcijetrupa, visokokrilac sa stajnim trapomna tri kotača i po jednim turbomlaznimmotorom ispod svakog krila.

Rad na projektu nastavljen je poslijeEtksteinova odlaska, a jedina veća iz­mjena u njegovoj koncenpciji sastojalase u tome što je glomazan, težak stajnitrap zamijenjen uvlačivom papučom zaprizemljenje smještenom ispod trupa, spomoćnim papučama ispod oba kućišta

motora. Za polijetanje je Ar 234, kakojc ovaj tip aviona sada bio označen,

morao biti postavljen na niska teretnakolica s tri kotača, koja su se odvajalai ostajala na zemlji kad bi avion pole­tio. Reichslutttahrtminis/erillm (RLM,rajhsluftfartministerium - MinistarstvoI<eicha za zračni promet) zainteresiralo1'C sada za taj avion kao zamjenu za sta­rije tipove visinskih izviđačkih aviona usastavu Lut/watte, poput dvomotorcaJunkers Ju B6P.

Izgradnja prototipova započela je uproljeće 1941. i krajem godine bili suduvršeni V J i V2, osim motora. (v jebila standardna kratica za Versuchs ­fo.:::rzuhs, tj. pokusni, eksperimentalni.) Nai~poruku dva Junkersova motora Jumo004A čekalo se, međutim, do februara1943. Cim su bili ugrađeni, vršene su in­tenzivne probe rulanja po zemlji, pričemu su se kolica za polijetanje poka-

zala vrlo nespretnima. Poslije završenihi. pitivanja, ugrađeni su provjereni i zalet sposobni motori i Ar 234 V J poletiojl: prvi put IS. juna 1943. Uskoro su muse pridružili i V2, 3, 4 i 5. V3 je uzetkao pretproizvodni prototip serije 234A.koja je imala sjedalo za izbacivanje pi­lota u slučaju nužde, pilotsku kabinupod pritiskom i Rauchgera/e (rauhgere­te - pomoćni raketni motori za uzlije­tanje) pod krilima. Uskoro zatim, među­

tim, erija A je napuštena, jer se ma­nevriranje avionom na zemlji bez pra­voga stajnog trapa pokazalo suvišetdkim.

Seriju A zamijenila je serija B sa staj­nim trapom na tri kotača. Prvi prototipte serije, V9, poletio je u martu 1944.Pretproizvodni model 234B-0, s uređajem

za nošenje bombi ispod trupa, poletiojc 8. juna 1944. i uskoro bio razvijen udefinitivni model 234B-2. Taj e tip po­kazao u pješnim u operacijama, a naj­veća mana bilo mu je nedovoljno ubr­zanje pri malim brzinama, što ga je či­

nilo ranjivim prilikom lijetanja.Bilo je očito da bi tip 234 mogao pod­

nijeti pogon veće snage i a V6 i VB isku­šavane su kombinacije ~ četiri manjaturbomlazna motora za projektiranu e­riju C. VB je imao po dva motora JumoOO~ u jednom kućištu ispod s akog kri­la, a V6 četiri ista motora u četiri od­vojena kućišta. Jo nekoliko drugih \'a­rijanti bilo je u razvoju kad je završennit, a pune mogućnosti tog aviona tekSL: e počele o t\'ari\'ati. Ukupno je biloil.građeno 214 aviona Ar 234.

12

Core: "Arado Ar 234B-2« rula na starr.OL'ra/ite pažnju na bombe ispod objegondole m%ra i ispod trupa,/~ na pomoćne raketne motore"Rauchgera/e« ispod oba krila,ZlA. uzle/anje s maksill1ahlimopterećenjem.

V sredini: Kadar iz nastavnog filmat"rtke Arado o rukovanju avionimaserije "B«. Fotografija prikazujepomoćno osoblje kako pomaže jednompro/i/ipu serije "B" (vjerojatno "V9"ili "JO,,) da izađe iz Jwnf.{ara.Dolje: pr%tip serije "A" (vjerojatllo,,1'3« penje se poslije uzlijetanjau:, pomoć svojih "R-gerate". Nazire se/.<vlačiva skija za slijetanje ispod trupai oslonci ispod gondola motora.

Arado Ar 234B-2 Blitz (munja)Slika prikazuje prvi Ar 234, model B-2,što je pao u ruke Saveznicima. Bio jeto avion iz sastava 9. S/affela(štafel-eskadrila), Kampfgesch\\'ader 76(kampfgešvader - bombarderskadivizija), a oborili su ga lovci USAAF-aThunderbolt 24. februara 1945. iznadSegelsdorfa. Kamuflaža je potpunokonvencionalna. Ovaj avion nosi oznakuM iz astava 9. Slaffela, čija boja je bilažuta, a kodna slovo T. .Tip - izviđač-bombarder, jednosjedMotor - dva turbo-mlazna JunkersaJumo 109-004B-1 Orkan, svaki sa 900 kpstatičkog potiska na razini mora, kojije na 9.000 m padao na 667 kp, plusdva neobavezna raketna motora WalterRi 202b (109-500) pod krilima~ svakisa 500 kp potiska u polijetanjuNaoružanje - defanzivna: mogućnost

ugradnje dvaju topova MG 151od 15,1 mm ili MG 121/20 od 20 mmsa 250, odnosno 200 metaka po topu,u. mjerenih unazad ispod trupa

ofanzivno: 1000 kg bombi; 1500 kguz korištenje pomoćnih raketnihmotora za polijetanje.Maksimalne brzine - 742 km/hna 6.000 m; 705 km/h na razini moraPenjanje - 8.000 m za 26 min 54 sekundes maksimalnom težinom u polijetanjuOperativni plafon - 10.000 m, 8.800 ms maksimalnom težinom u polijetanjuDolet - 1.630 km; 1.100 kms maksimalnom težinom II polijetanjuTežine - 5.200 kg prazan; 8.677 kgopterećen; 10.010 kg brutoRazmah krila - 14,10 mDužina - 12,64 mVisina - 4,30 mPovršina krila - 26,40 m'

13

I

Dornier 17Dornier Do 17, s nadimkom »leteća olov­ka" u zemljama engleskog govornog pod­ručja, bio je jedan od tri bombarderašto su činili glavni oslonac taktičkih

bombarderskih snaga Luftwaffe u tokučitavog rata. Ali je u početku Do 17 biokomercijalni tip - Dornierov odgovorna zahtjev kompanije Deutsche Lufthan­sa iz 1934. godine za brzim poštansko­-putničkim avionom za njene evropskelinije. Do kraja 1934. godine već su Do17 Vl, 2 i 3 bili ispitani u zraku. Bilisu te avioni čistih linija, vitki jednokril­ci, pokretani pomoću dva redna moto­ra BMW VI, duga čunjasta nosa i sapo jednom horizontalnom i vertikalnomrepnom površinom. Iako su njegove per­formanse (skup letačkih karakteristikaaviona, op. prev.) bile izvanredne, pomišljenju Lufthanse je prostor za samošest putnika bio sasvim nedovoljan iona je odustala od projekta. Međutim,

na RLM su osobine aviona ostavile sna­lan dojam i ono je naručilo bombarder­~ku verziju. Ova je uskoro konstatiranakao Do 17 V4, koji je umjesto ranijegodjela za putnike imao prostor za raodio·uređaje i unutarnji smještaj za bom·be, te dvostruku vertikalnu repnu povr­šinu, umjesto samo jedne kod ranijegtipa.

Slijedili su daljnji avioni V serije, sdrukčijim pogonom, nosom u staklu imogućnošću ugradnje defanzivnog oruž­ja. Kod V9 velik dio nosa bio je stak­lena kupola, i to je zapravo bio prototipza model serijske proizvodnje, Do 17E-J.Ove su mašine počele silaziti s proizvod­nih traka potkraj 1936. i početkom sli­jedeće godine bile uključivane u naoru­žanje. Istovr:emeno je proizveden i mo­del F-I, varijanta daljinskog izviđača,

bez uređaja za nošenje bombe od 500 kg.kakav je imao E-l. I E·J iF-J operativ·no su iskušani u španjolskom građan­

skom ratu s velikim uspjehom, s obzi­rom na to da ih nijedan republikanskilovac nije mogao sustići. Ali je pojavalovca Polikarpov J·J6 nad $panjolskom1938. godine označila kraj danima kad jeDo 17 ostajao nekažnjen.

Slijedeće verzije serijske proizvodnjet·ile su Do 17M i 17P, prva od njih mo­del bombardera, druga daljinskog izvi­đača. Kako su prednost u korištenju red­nih motora Daimler-Benz DB 600 (Daj­mJer-bene) dobili lovački avioni, Dornierjc. svoje mašine opremio drugim motori­ma, zvjezdastim Bramo 323 Fafnir (zamodel 17M-17) i BMW 132 (za modelnp·l). BMW motor, manje snage, iza·bran je za model 17P, jer je bio lakši is istom količinom goriva postizao veći

dolet. Motor Bramo omogućavao je ver­ziji J7M da ponese teret bombi od 1000kg. Ta su dva modela priključena mode­lima E i F u naoružanju 1938. godine.

Do 17L bio je sličan modelu 17M, alijc imao četvrtog člana posade i bio na·mijenjen za službu predvodnika·izviđača.

l':arudžba je, međutim, izostala. 17R jebio eksperimentalni model.

Slijedeća varijanta aviona Do 17 bio jekonačni Do 17Z, s performansama koje

14

su znatno nadmašivale performanse nje·govih prethodnika. Novi je model biorezultat španjolskog borbenog iskustvaiz 1938. godine, kad je uočena mana Do17 da je slabo zaštićen od napada odoz·cio, jer uslijed ograničena polja gađanja,

njegov jedini dolje postavljeni mitraljeznije bio dovoljno efikasan. Stoga je kon­struiran nov prednji dio trupa, s rav­nim umjesto zaobljenim plohama na vr­hu zastakljenog nosa, pilotskom kabi­nom podignutom i potpuno u staklu, tedonjim dijelom nosa dubljim i produ­ŽLnim unazad sve do položaja ispod na­padne ivice krila..U njemu je smještenmitraljez s većim poljem gađanja negošto je to bilo prije.

ovi je trup prvi put viđen 113. tritrza izviđača 17S-o i na petnaest pred­vodnika·izviđača 17U-O i U-l iz 1938. go·dine. Potom je ujesen 1938. serija 17Zpuštena u proizvodnju. Bila je slična mo­celima J7S i 17U, ali sa zvjezdastim mo­torima Bramo Fafnir umjesto rednihDaimler Benz DB 600. Proizvedene surazne podvarijante 17Z, za bombardira­nje, izviđanje i obuku. Međutim, osnovnije Do 17 stigao do krajnjeg dometa svo­jill mogućnosti, kao bombarder, pa je'u prvoj polovini 1940. godine proizvod­nja prekinuta. Vrijedno je zabilježiti da

jc za eksportnu verziju 17Z bila zainte·resirana i Jugoslavija. To je bila izmije·njena verzija s oznakom Do 215, od ko·jih je nekoliko bilo isporučeno Luftwaffei prije nego što je osnovni nacrt pre·rađen u znatno bolji model Do 217. Zadonje varijante tipa Do 17 bili su noćni

lovci 17Z-6 i Z·JO, kod kojih je stakleninus zamijenjen čvrstim, naoružanim jed·nim topom i mitraljezima. U tako ranojfazi rata nije se ugrađivao radar, a uproljeće 1942. lovci Do 17 »Kauz« (kaue- ćuk) isključeni su iz naoružanja.

Avion Do 17 je vrlo široko služio usastavu LuftIVaffe, ali je do kraja 1942.godine postepeno isključen iz prve lini jebombarderske službe i potom korištenza obuku i vuču jedrilica. Do 17 su kori­stile i zračne snage Jugoslavije, tzv. NDHi Finske. U svojim verzijama je Do 17titI poslušan i za svoju veličinu prilično

Gore: »Do 215B-}« u letu. Serija avioIla»Do 215" bila je u osnovi jednaka modelu»Vo 17Z" i Ilajprije je bila određeIla

za izvoz. Međutim, na izvoz je stavljelIembargo i Luftwaffe je u proljeće J9-lfpreuzela te avione s motorima DB 60Jkao izviđače-boll1bardere.

Dolje: Avion za strateško iZl'iđanje

»Do 17D-}" sa zvjezdastim motorill1aFMW 132N. Gomja fotografija je 1'1'10vjerojatno snimljena iz istog takvogaviona, sudeći po dvjema ispuštenilllcijevima u donjem desnom uglu slike.pokretljiv' avion, a njegove zadnje ,·er·zije vrlo pouzdane i lake za održavanjeNjegove su performanse zadovolja"aleza prve godine rata, ali mu je nosivobombi uvijek bila manja od nosi,'o II

He I1J, a brzina niža od brzine luF!viona koji su uz Do 17 bili bombarder.pl ve borbene linije. Izgrađeno je bil~amo 506 aviona tipa Do 17.

Dornier Do 17P·IPrikazani avion je »Dornier Do 17P-J«s individualnom oznakom G iz sastava3. Statfela (kodno lovo L, boja žuta)iz Au{kliirLlI1gsgruppe 123(aulklerungsgrupe - izviđački pukl.Grb ispod pilotske kabine ie znak3. Fernau{kli:irul/gssra{{el/123(rernaufklerung - daljinsko izviđanje)

- žuti štit s čekićem što udarapo nakovnju. Kamuflaža je standardnaza početno razdoblje rata, sa svijetloplavim donjim površinama i crno-zelenimgornjim površin:lma. Obratite pažnjuna vertikalna kormila, obojena žutomhojom Staffela. .

Tip - daljinski izviđački avion, trosjedMotori - dva zrakom hlađenazvjezdasta BMW 132 N sa po devetcilindara, svaki snage 865 KSu polijetanju i 665 KS na 4.500 mNaoružanje - tri pokretljivamitraljeza MG IS, po jedan na nosnom,ltđnom i trbušnom položajuMaksimalne brzine - 396 km/hna 4.000 m; 349 km/h na razini moraBrzina kretanja - 332 km/h na 2.787 mPenjanje - nepoznatoOperativni plafon - 6.200 mDolet - 2.200 km bez vojnog tereta;1.460 km s maksimalnim vojnim teretomTežine - 5.643 kg prazan; 7.660 kgopterećenRazmah krila - 18,00 mDužina - 16,10 mVisina - 4,55 mPovršina krila - 55.00 m'

15

Focke-Wulf 190Focke-Wulf Fw 190 bio je drugi velikilovački avion Njemačke u drugom svjet­skom ratu i većim dijelom osobina nad­moćan svom suborcu iz prve borbenelinije i suparniku za naslov najboljeglovačkog aviona Trećeg Reicha, Bf 109.

Iako su mišljenja u RLM-u, da li jelovcu Messerschmitt Bf 109 potreban na­sljednik, bila podijeljena, tvrtka Focke­-Wulf je 1938. godine dobila dozvolu danastavi s radom na izradi detaljnog pro­jekta novog lovca. Uprkos tome što sukod evropskih konstruktora lovačkih

a\"iona bili u modi redni motori s malimpoprečnim presjekom, Kurt Tank, kojijc bio nosilac novog projekta, uspio jeprivoljeti RLM da mu dozvoli koristitiz\jezdasti BMW 139, jer je taj već imaoveću snagu od bilo kojeg rednog motorašto su se tada proizvodili, a njegovimkorištenjem ne bi se znatnije opteretilaproizvodnja rednih motora.

Kad je rad na Fw 190 Vl već uzna­predovao, ustanovljeno je da se BMW139 pregrijava i Focke-Wulf je u svomnacrtu modela aviona serijske proizvod­Il.ie zamijenio stariji motor s novim BMW801, koji je više obećavao. Ali su prviprototipovi bili već predaleko odmaklida bi ih se moglo mijenjati. 190 Vl po­letio je prvi put 1. juna 1939. i odmahsc pokazao izvrsnim avionom, s odlič­

nom brzinom i osjetljivim, ali dobrouravnoteženim komandama. Međutim,

prijašnja bojazan u pogledu BMW 139uskoro se pokazala točnom, iako se todjelomično moglo pripisati činjenici dajoš nije bio uveden ventila tor za hlađe­

nje motora. Rashladni ventilator bio jeugrađen na 190 V2, ali se motor još uvi­jek pregrij avao. a proizvodnim mode­lima je ventilator sa 10 krila zamijenjentakvim sa 12 krila.

190 VS, koji je poletio aprila 1940, bioje prva verzija Wurgera (virger - svra­čak). nadimak koji je Focke-Wulf daosvojim lovcima, pokretana motoromBMW 801. Taj je motor bio osjetno težiod svojih prethodnika i Focke-Wulf jeza proizvodni model aviona projektiraoveća krila kako bi doskočio većem opte­rećenju. Poslije jednog udesa, ta su ve­ća krila ugrađena i na VS. To mu jedonekle smanjilo brzinu, ali je brzinapenjanja znatno poboljšana, a karakte-

ristike upravljanja opet su dosegle pre·ci700St prvih prototipova. VS je po veoćini svojih osobina bio sličan modelimaserijske proizvodnje a od Vl i V2 razli­kovao se prvenstveno time što je imaonešto veća krila i horizontalnu repnupovršinu, te nekoliko centimetara duljitrup. Da bi se izbalansirala veća težinanovog motora, pilotska je kabina pomak­nuta nešto unazad. Uprkos tome, svojimizgledom Fw 190 je ostao vrlo dopadljivavion, krasnih aerodinamičnih linija, strupom uskim koliko je to dopuštao ne­zgrapan zvjezdasti motor. Jedna od naj·izrazitijih prednosti novoga lovca nadEf 109 bio je stajni trap koji se uvlačio

prema unutra i davao mu veću stabil·nost od stajnog trapa kod Bf 109, kojise uvlačio prema van.

JG 26, jedinica LufllVaffe određena daoperativno ispita i pomogne u dotjeri­vanju tog tipa, proživljavala je teške da­ne početkom 1941: neprekidno je imalanevolje s motorom, njegovim hlađenjem

i s elisom. Ti su problemi na kraju biliriješeni i septembra 1941. Geschwader(gešvader) je krenuo u akciju. ovi seluvac pokazao vrlo uspješnim i nadma­šiu RAF-ove Spil fire V (spitfajer) u go­tovo svakoj osobini.

Serija Fw 190 A imala je mnogo mode­la, s motorom veće snage, s boljim na·oružanjem i s nosačem bombi ispod tru­pe.. S tom posljednjom modifikacijomFIV 190 su izvršili mnoge iznenadne pre·pade na ciljeve u Britaniji. Nisu nano­sili mnogo stvarne štete, ali su natjeraliRAF (Royal Air Force - rojal er fors,Kraljevsko ratno zrakoplovstvo VelikeBritanije, op. prev.) da pribjegne nepre­kidnom patroliranju, s popratnim po­sljedicama na zalihe goriva i dodatnenapore u opsluživanju aviona.

Dva konačna modela A-serije bili su190A-3 i 190A-B. Prvi je bio čisti lovac sčetiri topa kalibra 20 mm i brzinom od673 km na sat, drugi lovac-bombarderkoji je nosio jednu bombu od 250 kg idostizao brzinu od 657 km na sat. Seri­ja 190F bila je izvedena iz serije A, a za­mišljena kao serija za neposrednu po­dršku u borbi, s 500 kg bombi ili naoru­žanjem od dva topa MK 108 kalibra 30mm pod krilima, pored standardnog na-

oružanja mitraljezima smještenim u tru­ru i krilima. Serija 190G također se raz­vila iz serije A i bila zamišljena kaovarijanta lovca-bombardera s velikimdoletom.

Serije 190B i 190C nikad nisu bile rea­lizirane, osim kao prototipovi, iako subile vrlo važne u cjelokupnom razvojutipa 190: najveći borbeni nedostatak ra­nih proizvodnih serija bile su ograniče­

ne performanse na većim visinama zbogzvjezdastog motora BMW, a serija B ie bile su konstruirane s rednim Daimler­-Benz DB 603. Ispitivanja s tim motorom,posebno pojačanim ubrizgavanjem me­tanola (MW-SO) i dušičnog suboksida'20, (GM·I). uglavnom su zadovoljila, i

to je iskustvo korišteno u seriji 190D,jedinoj seriji aviona tipa 190 s rednimmotorom koja je ušla u naoružanje naširokoj osnovi. Glavna karakteristika pokojoj se raspoznavala »Dora« nadimakkoji je ovoj seriji dala LU1lwaffe, bio jenjen produženi trup u odnosu na pret­hodne modele. Redni motor bio je vrlovješto uklopljen u nos aviona, koji jezadržao oblik zvjezdastog motora svojihnrethodnika tako što je dobio prstenasthladnjak umjesto običnog tipa u oblikukade. Radi uravnoteženja duljeg nosa(serija D općenito je poznata kao »du­gonosa« serija), stražnji dio trupa ta­kođer je morao biti produžen. Konačni

n:odel serije D bio je 190D-9, lovac·bom·bader s topom srednjeg kalibra i mitra·ljeskim naoružanjem, ali s najvećom br­zinom od 686 km/h i doletom od 837km s gorivom koie je nosio u ugrađenim

rezervoari ma. Svi modeli D serije imaliS\l motore Junkers Jumo.

U cijeloj svojoj karijeri Fw 190 se po­kazao kao vrlo uspjela konstrukcija, snwgućnošću prilagođavanja na najtežezadatke (kao što je torpedno bombardi­ranje). Bio je brz, imao dobar akcioniradijus, bio je vrlo pokretljiv i vrlo iz­držljiv. Proizvedeno je ukupno 20.001 avi­on tog tipa.

Zadnje verzije Fw 190 ideje bili su iz­dunci D serije Ta IS2C i IS2H (»Ta« kaokratica za Kurt Tank), prvi od njih lo­vački avion za srednje, a drugi za velikevisine. Model IS2H-I je dostizao 760 kmnu sat i visinu od 14.800 metara.

16

evo: Prvi avion tipa »Ta 152«su ga zarobili Saveznici »Ta 152H·Q«o

°ekao je od »dugonose« serije »FwDfl s rednim motorom, a bio zamWjen

visinski lovac-presretač s vrloakim performansama.

Focke·Wulf Fw 190D·9Prikazani avion je Fw 190D-9sa standardnom kamuflažomza razdoblje 1944-45: svjet10sivi trups tamnozelenim mrljama. Gornjepovršine krila i horizontalnih repnihpovršina bile su obojene po nepravilnoj~hemi tamnozeleno i crno-zeleno.

Tip - lovac i lovac-bombarder, jednosjedMotor - jedan tekućinom hlađen redniJunkers Jumo 213A-1 s dvanaestcilindara, 1.776 KS u polijetanjua 1.600 KS na 5.500 m; 2.240 KSu polijetanju a 2.000 KS na 3.400 ms ubrizgavanjem mješavine MW50(metanol-voda)Naoružanje - dva topa MG 151/20od 20 mm sa 250 metaka po topu1\ kori ienima krila i dva mitraljezaMG 131 od 13,1 mm sa 475 metakapo mitraljezu u trupu, plus jedna bombaod 500 kgMaksimalne brzine - 685 km/hna 6.600 m; 575 km/h na razini moraBrzinp. krstarenje. - nepoznataPočetna brzina penjanja - 950 m/minPenjanle - 6.000 m za 7' 6"Operativni plafon - 10.000 mDolet - 840' km ~a 5.639 m s gorivomnošenim u avionuDolet - 840 k[l na 5.639 m s gorivomTežine - 3.490 kg prazan; 4.300 kgopterećen: 4.840 kg bruto .Ra'l.mah kriJa - 10,50 mDužina - 10.20 mVisina - 3,36 mPovršina krila - 18,30 ml

17

\

Focke-Wulf 200Samo slučajnim stjecajem okolnosti do·i.ao je Focke-Wulf Fw 200 u priliku dase pokaže tako moćnim oružjem u po­hodu jemačke protiv savezničkog bro­dovlja, jer je taj avion bio konstruirankao komercijalni transporter. Condor(kondor) je bio rezultat diskusija izme­đll kompanije Deutsche Lufthansa i draKurta Tanka iz Focke-Wulfa. Fw 200V1je prvi put poletio jula 1937. i uskorosu slijedila još dva prototipa. Treći pro­totip postao je Hitlerovim osobnim avio­nom. Slijedeća Fw 200A serija koristilaSf: pretežno u eksperimentalne svrhe iu toku 1938. godine izvršeno je nekolikozapaženih daljinskih letova s mašinamatc serije. Ujesen 1938. pojavila se serijaFw 2008 s karakteristikama veće nosi­vosti i motorom BMW 132 umjesto Pratt& Whitney Hornet motora (pret end vit­ni hornit) kod ranijih serija. U vrijemerata je B seriju preuzela Luftwaffe.

U toku 1938. godine pokazala je Car­ska japanska mornarica zanimanje zajednu verziju Fw 200 za daljinska po­morska izviđanja i Fw 200 VIO bio jepreinačen po japanskim specifikacijama,ali nikada pušten u proizvodnju. Kade 1939. izbio rat, Luftwaffe se obrela

bez aviona te kategorije, jer Heinkel He777 (hajnkel) još nije bio ispitan. StogaJe Focke-Wulf predložio varijantu Fw 200V10 koja bi odgovarala toj ulozi. Luft­watte se .vrlo zainteresirala za tu zami­sao, koja je dobila oznaku Fw 200C. Po­put japanske verzije aviona, seriju C jekarakterizirala dugačka gondola ispodtrupa za potrebnu izviđačku opremu, aimala je i poboljšana kućišta motora inoge glavnog stajnog trapa sa po dvakotača. Prvih nekoliko mašina serije Cbili su prerađeni avioni serije B, kojast: već proizvodila, a dovršeni su beznaoružanja, kao transporteri. Kasnijiavioni bili su isporučivani s lakim dt:·fanzivnim naoružanjem i nosačima bom­bi za osrednji ofanzivni tovar. Mašine

18

su se isporučivale za 1 Gruppe, Kampf­gcschwader 40 (kampfgešvader). jedini­cu koja će postati glavni korisnik avio­na Condor u proljeće 1940. Augusta i sep­tembra 1940. ta je jedinica potopila višeod 90.:100 tona brodovlja.

Pretproizvodna serija Fw 200C-O zami­jenjena je u proizvodnom procesu sa Fw200C-1, koji je za razliku od ranijih ma­šina imao trbušnu gondolu. Ona je nosi­la jedan top i jedan mitraljez te cement­illi bombu unutar gondole koja je služi­b za provjeravanje točnosti bombarder­ske nišanske sprave prije nego što će seupotrijebiti četiri razorne bombe nošeneizvana. Također je i prednji leđni tor­njić zamijenjen uzdignutom kupolom,još uvijek opremljenom istim lakim mi­traljezom.Slijedeći model Condora bio je Fw

200 C-2, s poboljšanim kućištem motorakako bi se smanjio otpor pri nošenjutovara bombi pod krilima, kao i s bo­ljim nosačima bombi. Fw 200 C-2 bio jesamo pomoć za nuždu, do isporuke pr­\'ih Fw 200 C-3 aviona, koji je bio za­mišljen kao konačni model.

Fw 200 C-3 imao je znatno ojačan trupi krila, jer su se ti dijelovi pokazali da­leko preslabim za ratne operacije. Po-

\'ećan je i tovar bombi, te pOJacano de­tanzivno naoružanje: prednji leđni tor­njić s topom (kod Fl\' 200 C-3, kasnije za­mijenjen bolje aerodinamički oblikova­nom kupolom s jednim mitraljezom ka­hbra 13,1 mm (kod Fili 200C-3jU3), po­red dva fiksno ugrađena mitraljeza i bo­ljeg naoružanja u gondoli.

Fw 200C-4 bio je proizveden u mnogovećem broju od bilo kojeg drugog mo­dela, a razlikovao se od C-3 time što jebio opremljen jednom varijantom radar­skog uređaja za pronalaženje ciljeva navodi. Zadnji model Condora bio je F\\'20GC-8, konstruiran za nošenje dirigira­nog projektila H el1schel H s 293A. pru­gim Condorima, adaptiranim za nošenjetog oružja, oznaka je bila promijenjenau Fw 200C-6.

Sve u svemu, Condor se pokazao vrlou5pješnim. Ovo je to značajnije što jemašina izvorno bila konstruirana za la­ke civilne zadatke. Slabost trupa i krilanikad nije bila potpuno uklonjena i, bu­dući da osnovna namjena tog tipa nisubile intenzivne ratne operacije, njegovaje operativna spremnost uvijek bila ni­ska, obićno dobrano ispod 50J/o u uspo­redbi s avionima bilo koje druge je­dinice.

--. - -- ---.

Focke-Wulf Fw 200-2 CondorPrikazani avion je Fw 200C-2, avion'raftel kapiral7a (štatelkapi ten

k()mandir eskadrile) 1. Staf{ela,r Gruppe, Kamptgeschwader 40,jedinice čiji je amblem bio zemaljskiglobus okružen žutim prstenom,r.nslikan ispod pilotske kabine.Kamuflaža su standardne schwarzgriil7( varcgrin - crno-zelene) i dUl7kelgriil7(dunkelgrin - tamnozelene) gornjepovršine i hellbau (helbau - svjetloplave)donje površineTip - izviđač-bombarder za daljinskupomorsko izviđanje sa pet do sedam'lanova posade:'.1otbri - četiri zrakom hlađcna

zvjezdasta BMW 132H sa po devetilindara, svaki snage 1.000 KS

polijetanju_-aoružanje - defanzivnu: jedanpokretljiv top MG FF od 20 mmII čeonom dijelu trbušne gondole i tripokretljiva mitraljeza MG 15, po jedan~a položajima u stražnjem dijelugondole, prednjem gornjem istraženjem.:đnom položajufanzivno: do 1.250 kg bombi

_.!aksimalna brzina - 425 km/h_a 2.635 mBrzina krstarenja - 380 km/hPočetna brzina penjanja - 570 m/minPenjanje - 1.000 m za 2' 18"Operativni plafon - 7.440 mDolet - 4.440 kmležine - 12.950 kg prazan; nepoznato~terećen 22.700 kg bruto

Razmak krila - 32,85 mužina - 23,46 mi ina - 6,30 m

Površina krila - 119,85 m'

evo gore: »Fw 200C-3/U2 COl7dor",IOn K iz sastava 8. Staffela, III Gruppe,

o del7tifikoval7og »Geschwadera". Modeli~o()doZl1akom C imali su ojačan trup:.onstrukcijll krila, sl7ažnije l11otorerednju leđnu kupolu.J modifikacije »U2" dodanau nosu t rbušl7e gondole bombarderskaanska sprava »Lotfernrohr lD", čime

, povećana točnost bombardiranjai~ine reda 3000 metara. Zbog

_rađivanja nove nišanske spraverao se u trbušnoj gondoli smještel7i

od 20 mm zamijeniti mitraljezol1l. 13,1 mm.em dolje: Zemaljsko osoblje puni

_ rn'om »Condor p" iz sastava 1. Statfela,Gruppe, Kampfgeschwadera 40,

.. uspješnije jedinice s avionimar:- \' 200".

19

Heinkel 111Iako se nekoliko drugih njemačkih bom­bardera iz razdoblja drugog svjetskograta u početku pojavilo prerušeno u ci­vilne tipove, H einkel II J je zamjetljivood samog početka bio konstruiran isto­vremeno kao bombarder i putnički avi·ClI. Projektiran od braće Siegfrieda iVvaltera Glinthera (Zigfrid i Valter Gin­ter) 1934. god. prema specifikacijamakompanije Deutsche Lufthansa za potre­be putničkog transporta kao nadopunaHe 70, koji -je bio premalen za neke ru­te, He JJJ je od početka imao ukompo­nirane elemente namijenjene vojnim po­trebama. U stvari su prva tri proti tipa,dovršena 1935. godine, bili u biti vojnimodeli i pružali mogućnost ugradnjeofanzivnog i defanzivnog naoružanja. Tasu se tri tipa međusobno razlikovalaprvenstveno po obliku svojih u osnovieJiptlčnih krila. Prvi civilni prototip, Hej11 V4, poletio je prvi put potkraj 1935.fod. i bio zamišljen kao prethodnik se­rije linijskih aviona He JllC. Jednakokao i rani vojni modeli, V4 je imao du­gačak, aerodinamički lijepo oblikovannos, sasvim različit od potpuno stakle­nog nosa kasnijih vojnih serija. Glavna\Jnjska razlika između vojnih i civilnih\"arijanti bila je položaj bombardera­-strijelca u krajnjem vrhu staklenog no·sa i otvoreni leđni položaj mitraljeseakod vojnih modela.

Prva vojna serija bila je He JJJA, odkoje je samo 10 komada bilo izgrađeno

1(135. godine. Postignuti učinak s punomvojnom opremom razočarao je, osobitošto se tiče uvlačivog trbušnog položajastrijelaca, nazvanog »kanta za smeće«, irednih motora male snage BMW VI 6.az. Nedostatak snage ispravljen je kodslijedećeg modela, koji je bio opremljens dva motora Daimler Benz DB 600.Vojne isporuke tog uvelike poboljšanogaviona započele su u zimi 1936. He 11 lBje bio jedan od prvih njemačkih tipovasto u ušli u borbu u Spanjolskoj, gdjega je njegova velika brzina (370 km nasat) činila skoro neranjivim za republi­kanske lovce. Njegova nosivost bombi

20

od 1.361 kg bila je također velika za onovrijeme. Istovremeno je Heinkel isporu­čivao civilne mašine serije He Jll C i Gkompaniji Deutsche Lufthansa, koja jezaključila da taj tip nije ekonomičan zaeksploataciju.Početkom 1937. god. Heinkel je zaklju­

čio da bi s najnovijim motorom s ozna­kom DB 600 mogućnosti He llJ moglebiti znatno veće pa se pristupilo preina­kama isterna hlađenja, kako bi se sma­njio otpor zraka. To je dalo seriju HeJ!lD u kojoj je površinski rashladni si­stem zamijenjen uvučenim pod motor,i koja je imala poboljšane ispušne cijevii bolji aerodinamički oblik. Performansesu radikalno poboljšane (Brzina za 40km na satl, ali se nije prišlo serijskojproizvodnji jer nije bilo dovoljno moto­ra DB 600, a lovci Messerschmitt Bf J09i JJO su imali prednost. Heinkel je, me­([utim, predvidio tu nestašicu i inicirao~tudiiska ispitivanja da se serija opre­mi Junkersovim motorima Jumo 210 ili211. Prvi motor pokazao se nedovoljnoslIažnim i proizvedene avione He Jll E,hoji su se počeli pojavljivati 1938. god.pokretala su dva motora Jumo 211.

Avioni E serije uskoro su poslani uŠpanjolsku gdje su imali isti uspieh kaoi prethodni model B. Jedan od najve­ćih nedostataka tih ranih modela bjlaSIl eliptična krila, komplicirana za pro­i/.vodnju i stoga skupa. Nova krila, rav­m: napadne i izlazne ivice, bila su stogalI\edena kod serije He JllF i ostala nas\'im kasnijim serijama. He lJ1.T bio .ieTJJ"Ojektiran u drugoj polovini 1938. god.kao torpedni bombarder, bez unutarnjegsmještaja za bombe, ali kako Luftwaffenije imala interesa za taj model, trupo­vi nekoliko proizvedenih primjeraka na­knadno su preuređeni tako da su dobilinrGstor za bombe. Još jedan nedostatakHe II J, koji su otklonile borbene posade,hio je nedovoljno vidno polje. U poku··šaju da to ispravi, Heinkel je 1937. god.rekonstruirao nos aviona, zamijenivši ra­niji fino svedeni kraćim, potpuno zastak­ljenim, koji se bez ikakvih izbočenja

glatko slijevao s obrisima trupa. Kakobi se dalje povećalo vidno polje pilota,premješten je položaj strijelca u nosunešto udesno, dajući kasnijim serijamaHc Jll njiJhov osebujan nesimetričan iz­gled. Prva serija s novim nosom bila jeHe llJP, koja je počela ulaziti u naoru­žanje početkom 1939. godine. Kod te se­rije, pokretane motorima DB 601, uve­dena je i trbušna gondola s jednim mi­traljezorn umjesto ranije uvlačive »kan­te za smeće«, koja je stvarala prevelikzračni otpor. U vrijeme kad je proizvod­nja serije H e JllP već bila završena,iskustvo iz borbi s Britancima i Francu·:zima pokazalo je da je defanzivno na­oružanje od tri mitraljeza kalibra 7,92mm sasvim nedovoljno i daljnja tri dočetiri mitraljeza istog kalibra dodana suserijama od modela H e JJJP-4 nadalje.Dodana je i neka vrst oklopa za zaštitupilota.

Najbrojnija serija He Jll bila je mo­del H koji se vratio Junkersovim Jumomotorima i bio proizveden u zapanjuju­će velikom broju varijanti i podvarii:llltinrije nego što će proizvodnja H e JJJ de­finitivno biti obustavljena 1944. godine.U toku ratnih godina znatno je pojačano

defanzivno naoružanje, a bili su p.rađeni

i modeli za nošenje padobranskih jedi­nica, torpeda, dirigiranih bombi, pa čak

i za lansiranje leteće bombe V-J iz zra­ka. Postojala je i namjera da se osnovniHe Jll razvije II visinskog bombardera,ali model tog H e JJJR ni ie uspio. U ma­lom broju bio je građen He 11JZ za vuču

jedrilica, koji se sastojao od dva trupaH(, JJJH-6 zajedno s repnim površinama,tc po jednog liievog i desnog krila spo­jenih novim krilom paralelnih ivica s pe­tim motorom. Sto je neobično, taj setip pokazao sasvim uspjelim.

U toku čitava svog p')stojan ia, H e llJbio je poslušan avion, lak za letenje, alije patio od nekoliko velikih nedostataka:glavni je bio u tome što je H e Jll pre­dugo ostao u službi, jer se njegov na­sljednik nikako nije pojavljivao. Iakosu njegov dolet i nosivost zadovoljavalitaktičke zahtjeve koii su se od n iega tra­žili, taj je tip uvijek imao preslabu ob­ranu i stoga trpio velike gubitke kad .ienačna obrana bila dobra. Jpak, H e J11ic bio lako upravljiv avion i vrlo obljub­I jen kao torpedni bombarder. Na krajusvoie karijere korišten je i kao avion zapadobrance. Ukupno .ie bilo izgrađeno

5.656 aviona tipa He .l11.

Lijevo: Zemaljsko osoblje privremautovar drugog »Lufttorpeda F5b'"školskog torpeda za lansiranje iz zraka,na desni nosač u kori;enu krilabombardera »He 11lH-6«. Avionje vjerojatno iz sastava l/KG 26, »Loven(;eschwader«, koji je u drugoj poloviniJ~42. Y7anio teške Rubitke arktičkimkonvojima Saveznika, operirajući iz bazatl sjevernoj Norveškoj. Avioni tipa»He 111" s nodoznakom »H-6" bili sunajviše' korištena varijanta osnovnogtipa i pokazali se izvanrednim torpednimbombarderima, uz svoie osnovne zadaćebombardiranja iz horizontalnog leta.

Hcinkel He 1l1H-20/R3Prikazani avion je iz sastavaG,lIppel1staba (grupenštab - štab puka)[ Gruppe, Kall1pfgeschwader 27, kojaje zimi 1943-44. vršira operacijena Istočnom frontu. Kamuflaža'u standardne hellblau donje površine,~cll\l'arzgriill i dlll1kelgriil1 gornjepovršine krila i horizontalnih repnihpovršina, te kamuflaža u vidu\'jetlosivih i tamnosivih mrlja

na hellhall osnovi gornjeg dijela trupa

Tip - noćni bombarder sa pet članova

sade· lotori - dva tekućinom hlađena rednaunkers Jumo 211F-2 s dvanaestllindra, svaki snage 1.350 KS

polijetanju i 1.060 KS na 5.300 m· -aoružanje - defanzivno: tri pokretljiva

litraljeza MG 131 od 13,1 mm, po jedan_ :l nosnom, trbušnom i leđnom položaju,

po dva pokretljiva mitraljezalG 81z od 7,92 mm na dva položaja

7a bočnu obranuanzivno: do 2.000 kg bombi

· Iaksimaine brzine - 435 km/ha 6.000 m; 365 km/h na razini mora

Brzina krstarenja - nepoznataPenjanje - 6.000 m za 23' 30"· maksimalnom težinom u polijetanjuOperativni plafon - 8.500 m; 6.700 m_ maksimalnom težinom u polijetanjuDolet - 2.060 km pri brzini od 385 km/h

-.000 m s maksimalnom težinom... polijetan juTežine - 8.680 kg prazan; opterećen

poznato, 14.000 kg brutoRazmah krila - 22,60 mDužina -- 16,40 m'j ina - 4,00 m

P Hšina krila - 86,50 m'

21

Junkers 52j3ml!za svu svoju uglatu ružnoću, serija tro­motornih bombardera i transportnihaviona Ju 52/3 bila je jedan od najob­ljubljenijih i najkorisnijih tipova u sa­stavu Luftwaffe, čije ga je osoblje zvalolli 52/3 »Tante lU« ili »teta Ju«. AvionJu 52/3, ili točnije Ju 52/3m, konstrui­rao je Erns't Zindel (Ernst Cindel) 1932.god. kao snažniju verziju jednomotornogJ;! 52 iz 1930. god. koji je Deutsche Luft­hansi služio kao transportni avion. Odsamog početka se novi avion pokazaovrlo uspjelim i Junkers je prestao pro­izvoditi Ju 52 da bi nastavio s tom tro­motornom (3m) verzijom. Namijenjen upočetku samo civilnom transportu, Ju52/3111 je uskoro uvršten u službu ilegal­m' Luftwaffe kao privremeni teški bom­barder, dok ne bude izbačen Dornier Do11. Bro je to Ju 52/3m, ali kad su pro­blemi s Do 11 onemogućili širu upotre­bl; tog aviona, dobio je Ju 5213111 opsež­nije zadatke kao Ju 52/3m g3e s pobolj­šanom napravom za bacanje bombi iugrađenim radio-uređajem. Nosio je do1.500 kg bombi. Odbrambeno naoružanjesastojalo se od samo dva mitraljeza ka­libra 7,92 mm, jednog na otvorenom hrp­tenom položaju i jednog u uvlačivoj trbu­šnoj »kanti za smeće«.

Ju 52/3m krenuo je u rat augusta 1936,najprije prevozeći Francove (Franko)trupe iz Maroka u matičnu Spanjoisku,a potom izvršavajući razne bombarder­ske zadatke. Modelu Ju 52/3m R3e usko­ro se u Spanjolskoj pridružio Ju 52/3mp4e, koji je u osnovi bio jednak, osimšto je umjesto drljače imao kotač narcpu. S dolaskom modernijih bombarde-

ra, avioni Ju 52/3m spali su opet na svo­ju izvornu ulogu transportera. U !'1je­mačkoj su prerađeni u avione za tran­sport ili obuku pilota i navigatora navišemotornim avionima. Slijedeći modelkoji se pojavio bio je Ju 52/3m g5e, bo­lje opremljen uređajima za letenje i smogućnošću izmjene plovka, skija ili ko­tača na stajnom trapu. U osnovi jednakbio je i model Ju 52/3m g6e, namijenjensamo operacijama na kopnu, s jednostav­nim radio-uređajem.

Ju 52/3m bio je namijenjen i službi zapotrebe desantnih trupa i upotrebljen jeu takvim operacijama, te kao tegljač je­drilica, u Danskoj, Norveškoj, Nizozem-.skoj i Belgiji. Gubici su bili ogromni ..ali je proizvodnja bila u punom zamahui svi su gubici nadoknađeni do kraja1940. godine. Još jedan zadatak Ju 52/3111bilo je čišćenje minskih polja. U tusvrhu avion je bio opremljen velikimobručem od durala ispod trupa i krila,koji je dobivao električnu struju od po­nloćnog motora u trupu i aktivirao mag­netske mine.

Ju 52/3m g5e i g6e oslobodili su se>,kante ze smeće« u zamjenu za dva boč­

na mitraljeza od 7.92 mm, a tom je na­oružanju kod Ju 52/3m g7e dodan jošjtdan mitraljez kalibra 7,92 mm (neob­vezatan) na prednjem leđnom položaju.Također su proširena i vrata za utovarna lijevoj strani. Kod Ju 52/3m g8e do­dan je i otvor za utovar na krovištu tru­pa, a imao je i stražnji leđni mitraljezkalibra 13,! mm umjesto ranijeg mode­la od 7,92 mm. Slijedeći model Ju 52/3mbio je gge, a pojavio se 1942. godine.

Imao je stalno ugrađen dodatak za vuču

jl'drilica i poboljšan stajni trap za poli­jl.tanje s većim opeterećenjem. Zadnj imodel, JII 52/3m gl4e, pojavio se 1943.godine, opremljen zaštitnim oklopom is boljim defanzivnim naoružanjem. Pro­izvodnja je prestala sredinom 1944. go­dine, pošto je bilo izgrađeno 3.225 avionaJu 52/3111, od toga 2.804 za vrijeme rata.

Korist koju je Njemačka imala od Ju52/3111 nikada se ne može precijeniti.Taj je tip služio kao bombarder u Spa­njolskoj, transportni avion i avion zaprijezov desantnih trupa u Danskoj, Nor­Vl'škoj, Nizozemskoj, Francuskoj, Grč­

koj, na Kreti i u SSSR-u, te na nebroje­nim zadacima transporta, obuke i veze'.1 samoj Njemačkoj. Na nesreću po Nje­mačku, kad god bi se pojavila izvanred­na potreba za takvim avionom, kao pri­likom invazije Krete ili za zračne mo­stove za Demjansk i Staljingrad, po­trebni »Tanle JII« sa svojim iskusnimposadama odvajani su od svojih nastav­nih dužnosti i korišteni za borbu. Nji­hovo uništavanje nije značilo samo gu­bitak aviona i ljudi već je i štetilo izob­razbi budućih posada.

Dulje: Očigledan nered na njell1ačkoll1

IIzletišlu u sjevernoj Africi prilikomistovara tereta goriva s tral1sportl1i17al'iona »Ju 52/3m« poslije letaiz. Italije. UprednjelIl planIlSll dva lovca »Messerschmitt Bf 110«.

22

J~ers Ju 52/3nn g7ePrikazani avion je iz sastavaKampfgeschwader zur besonderenVerwendung 1 (zrakoplovna divizij aza posebne zadatke) u invaziji na KretuTip - transportni avion sa tri člana

posadeMotori - tri zrakom hlađena zvjezdastaBMW 132T-2 sa po devet cil\ndara, svakisnage 830 KS u polijetanjuNaoružanje - jedan pokretljivmitraljez MG 131 od 13,1 mm ili MG 15od 7,9·2 mm na leđnom položaju, jedanpokretljiv mitraljez MG 15 od 7,92 mmna gornjem prednjem položaju i dvapokretljiva mitraljeza MG 15 od 7,92 mm,po jedan na svakom položaju za bočnu

obranuKoristan teret - 17 naoružanihvojnika ili odgovarajuća težina tovaraMaksimalne brzine - 285 km/hpa 1.400 m; 272 km/h na razini moraBrzina krstarenia - 253 km/h na 1.400 mPenjan.le - 3.000 m za 17' 30"Operativni plafon - 5.900 mDolet - 1.100 km s gorivom nošenimu avionu; 1.300 km s dodatnimrezervoarirrnaTežina - 6.500 kg prazan; 10.500 kgopterećen; 11.000 kg brutoRazmah krila - 29,25 mDužina - 18.90 mVisina - 5,55 mPovršina krila - 110,50 m'

23

Junkers 87~ pravom ili ne, Junkers Ju 87 postao jesinonim za njemački Blitzkrieg, način

ratovanja pod svojim nadimkom »Stu­ka« (štuka). To je kratica njemačkog

izraza za avione za obrušavanje, Sturz­kampfflugzeug šturckampfflugcojg.A zao glas »štuke« bio je takav da jeoko samog aviona nastala gomila legendikoje ponekad otežavaju da se »štuka«pravilno ocijeni. Avion je, na primjer,opisan kao »nezgrapan«, jer su ga sa­veznički lovci razmjerno lako obarali.To, međutim, jedva iznenađuje, jer»Štuka« nije bila građena kao lovački

avion, već kao veliki jednomotorni bom­barder. Krivnja sadržana u pridjevu »ne­zgrapan« ne pripada avionu, koji je biolak i dobar za upravljanje i imao vrlineakrobatske mašine, već pogrešnoj takti­čkoj doktrini njemačkih kom<\ndanatakoji su te bombardere za obrušavanjeslali protiv ciljeva dobro branjenih dob­rim lovcima, a da im nisu davali odgo­varajuću zaštitnu pratnju.

Ju 87 potekao je izravno iz posjeteErnsta Udeta Sjedinjenim Državama,gdje je vidio odlične rezultate demon­stracije bombardiranja iz obrušavanja.Konstruiran od Hermanna Pohlmanna(Herman P0Iman), Ju 87 V 1 prvi put jepoletio 1935. godine. Taj početni proto­tip se dosta bitno razlikovao od većine

svojih nasljednika u nekoliko vidova:imao je Rolls-Royce Kestrel motor (rols­-rojs kestrel), dvostruku vertikalnu povr­šinu na krajevima repne horizontale istajni trap obložen širokom aerodinamič­

kom oplatom koja je podsjećala na hla­če. Model V2 imao je samo jednu verti­kalnu repnu površinu.

Ju 87 je skoro doživio prerani krajjuna 1936. godine, kad je rukovodilactehničkog odjela Reichsluftministeriumaodlučio da se prekine rad na razvoju togtipa. Povijest drugog svjetskog rata mog­la je lako imati drugi tok da taj polo­žaj nije zauzeo Ernst Udet slijedećeg

dana pošto je nalog bio izdan i opozvaoga. Potom je rad na razvoju brzo napre­dovao. Ju 87 V3, koji je u to vrijemeveć letio, imao je motor Junkers Jumokoji je trebao pokretati cijelu seriju.Sredinom 1936. godine utvrđen je osnov­ni nacrt Ju 87, samo što je kasnije aero­dinamička oplata stajnog trapa promi·jenila osnovni obris.

Prva proizvodna serija Ju 87A ušla jeu naoružanje prvih mjeseci 1937. god. anekoliko tih novih bombardera za obru­šavanje poslano je u španjolsku kakobi se avion operativno ispitao.

Kad se 1937. god. pojavio snažniji mo­tor Jumo 211, Junkers je iskoristio pri­liku da poboljša Ju 87 ugrađujući novimotor umjesto prethodnog Jumo 210. Toje uvjetovalo veće promjene u oblikutrupa i vertikalnih repnih površina, sposljedicom da su nos, predio pilotskekabine i stražnji dio trupa dobili manjeaerodinamičan oblik nego što je to bilokod serije Ju 87A. Stajni trap je također

promijenjen i za trup zategama pričvrš­

ćene noge s »hlačama« zamijenjene slo­bodno nosećim nogama s aerodinamič­

kom oplatom koje je bilo mnogo lakšeodržavati. Oktobra 1938. poslano je ne­koliko ranih modela Ju 87B-1 u Španjol­sku gdje su imali značajne uspjehe.Maksimalna nosivost bila je 1000 kgbombi, dva puta .veća nego kod Ju 87A.

Ju 87B-2 je imao više poboljšanja uopremi.

U godinama prije rata Njemačka jepočela graditi nosač aviona Graf Zeppe­lin (graf Cepelin) i namjera je bila danekoliko bombardera za obrušavanje Ju81 prilagođenih za operacije na morubudu dio njegova sastava. U tu svrhuje od Ju 87B izveden 87C, s okovima zakatapultiranje, opremljen za plutanje,sa sklopivim krilima i odbacivim staj­nim trapom. Samo nekoliko aviona se­rijske proizvodnje izgrađeno je prije ne­go što je projekt Graf Zeppelin napušten.Još jedan suvremenik serije Ju 87B Dilaje serija R u osnovi slična, ali sa sma­njenim ofanzivnim teretom i povećanom

zalihom benzina radi daljinskih napadana brodove.

Slijedeći se pojavio Ju 87D, s namje­rom da se iskoristi najnoviji model mo­tora Jumo 211, model 211J. Linija nosaje znatno pročišćena a prozirni pokrovpilotske kabine dobio aerodinamički efi­kasniji profil. Ugrađeno naoružanje osta­lo je na dva mitraljeza od 7,92 mm, alije strijelac sada dobio dva oružja isto­ga kalibra umjesto prijašnjega jednog.Nosivost bombi povećana je do maksi­muma od 1.814 kg. Ju 87D-1 počeo je ula­ziti u naoružanje u proljeće 1942. Serija1lL 87D proizvođena je u velikom brojui u više subvarijanti.

Dolje: Kelle (kete - odjeljenje) aviona»Ju 87B Stuka« u letu. Cini se da svakimion nosi samo po četiri bombeod 50 kg, po dvije ispod svakog krila.Nositi su mogli i po jednu bombuod 500 kg na nosaču ispod trupa.

24

Ju 87F i Ju 187 bile su verzije osnov­f10g nacrta nastale s namjerom da ga{)!>uvremene, ali ni jedan primjerak bilo

oje od njih nije bio izgrađen. Uspored­no sa serijom Ju 87D Junkers -je proiz­vodio i Ju 87H, trenažni avion s dvostru­-'m komandama, kako bi se pilotima

lovcima i bombarderima omogućilo os­posobljavanje za "štuku«. Konačna ver­zija "štuke« bila je serija Ju 87G, od ko­'-, je proizveden samo Ju 87G-1. Bio je

o specijalizirani "tamanitelj tenkova« sdva topa BK 3,7 kalibra 3,7 cm, ovje­-ena u konteinerima pod krilima zajednopripadajućom municijom. To se oružje

pokazalo vrlo uspješnim, osobito u ru­kama asova "štuke« poput Hans-UlrichaRudela. Proizvodnja Ju 87 prestala je uljeto 1944. godine, pošto ih je bilo izgra­đeno 5.700, od toga 4.881 za vrijeme rata.

,.Stuka« je bila vrlo moćno oružje kadkoristila protiv neobučenih trupa u

o olnostima slabog otpora u zraku. Teu okolnosti bile prisutne prilikom po­

_oda Njemačke na Poljsku, Belgiju, Ni­zozemsku i Francusku 1939-40. godinei protiv SSSR-a 1941-43. Međutim, suo-

o ena sa sposobnom lovačkom obranom: tuka« je bila smrtna zamka. Sve u\'emu, "štuka« je ipak dobro služila ci­ievima Njemačke.

Junkers Ju 87B-lPrikazan je avion e iz sastava 1. Staffela,I Gruppe, Stukageschwader 77. AmblemStaffela bila je narančasta svinja kojasc strmoglavljuje ulijevo nadoije,na žutom štitu s bijelim nazupčanim

vrhom. Kamuflaža su standardnehellbau donje površine i schwarzgrungornje površine.

Tip - bombarder za obrušavanje,dvosjedMotor - jedan tekućinom hlađen redniJunkers Jumo 211 Da s dvanaestcilindara, 1.200 KS u polijetanjui 1.000 KS na 1.500 mNaon1Žanje - defanzivno: dva fiksnamitraljeza MG 17 od 7,92 mm u krilimai. jedan pokretljJv MG 17 od 7,92 mmu stražnjem dijelu kabineofanzivno: do jedne bombe od 500 kgi četiri po 50 k~Maksimalne brzine - 285 km/hna 4.087 m; 340 km/h na razini moraBrzina kretania - 332 km/h na 3.700 mPenjan.le - 3.700 m za 12'Operativni plafon - 8.000 mDolet - 790 km bez tereta bombi;595 km 500 kg bombiTežine - 2.762 kg prazan; 4.235 kgopterećen; 4.336 kg brutoRazmah krila - 13,80 mDužina - 11.10 mVisina - 4,00 mPovršina krila - 31,90 m'

25

Junkers 88Junkers Ju 88 bio je najsvestraniji aviondrugog svjetskog rata, služeći Luflwaffekao bombarder iz horizontalnog leta,bombarder za obrušavanje, izviđačka

mašina, jurišni avion, trenažni avion,dnevni i noćni lovac, polagač mina i tor·pedni bombarder.

Usprkos činjenici da je Ju 88 operativ·no korišten za mnogobrojne zadatke,konstruiran je bio prema specifikacijihoja je tražila »Schnellbomber« (šnelbom·ber), odnosno brzi bombarder, kao štojc bio de Havilland Mosquilo (de havi·lend moskito), britanski pandan izvan·rednom Ju 88. Specifikacija je izdana uproljeće 1935. god. a Ju 88 je prvi putpoletio u decembru 1936. Prva dva pro·totipa a svojim DB 600 motorima nisuodgovarali specifikaciji, ali ju je Ju 88Vj s dva DB 601 motora dobrano nad·mašio. Organi vlasti bili su u hićeni, alisu ipak saopćili Junkersu da konstruk­ciju treba mijenjati, kako bi mašina bi·la sposobna za zadatke bombardiranjaII obru·avanju. Tako je nastao Ju 88 VS,

ojačanom konstrukcijom, nosom pot·puno u taklu umje to konvencionalnognosa kod ranijeg prototipa i trbušnomgt.nd.olom s još jednim mitraljezom, čio

Ille Je udvostručeno defanzivno naoruža·n jc tog tipa. ILI 88 VS je postigao neko·liko svjetskih rekorda, a dotle je Reich·.'!II/lfahr117inisleriIl117 odlučio da lu 88tll;ba postati slijedeći srednji bombar·tier Ll/flll'af/e.

Proizvodnja je krenula početkom 1939.god. i taj je tip u'ao u naoružanje augu·sta iste godine. lu 88A ie bio određen

da postane glavna bombarderska vari·j,lI1ta i serija ie proizvedena u velikombroju podvarijanti. Zajedničko dru·gim borbenim avionima bilo mu ie ne·rrekidni pora·t težine kao posljedicaSH' većeg tereta bombi i sve jačeg oran·zj\ nog naoružanja, zajedno s potrebomZi' sve sna7.ni jim motorima i sve većom

holičinom nn~onskop. p.oriva. Prvotni mo­101' zamijenjen je kod III 88 VS . Jun·kcrsovim Jumo 211, koii ic pokretao I

bumbardere štn su slijedili. sve do llil'f:X. kuji je imau zvijezdaste muture

BMW 801. Najvažnije podvarijante seri·jt: Ju 88A s povećanim rasponom krilaza 1,63 m, kombiniranim defanzivnimnaoružanjem top/mitraljez i skoro dvo·strukim ofanzivnim teretom od 2.000 kg;;\.JJ jurišna varijanta s prednjim vatre·nim naoružanjem od 16 mitraljeza kalib·ra 7,92 mm; A·J4 adaptirana verzija A-4s boljom zaštitom i rezačima čelične uža·di obrambenih balona, te torpedni born·barder A·/7 s dva ispod aviona pričvrš'

ćena torpeda.Modeli lu 88B i 88E konstruirani su

paralelno sa serijom Ju 88A, s motorimaJumo 213 i većim, ali bolje profiliranimllosom u staklu, nisu ušli u erijskuproizvodnju. Od samog početka Ju 88programa, RLM je uočilo mogućnosti

tog tipa kao teškog lovačkog aviona i zate potrebe je razrađena posebna lovačka

verzija, Ju 88C. Međutim, kako je iz·gradnja bombardera dobila prednostpred proizvodnjom lovačkih aviona, teku 1943. god. počeli su na front stizatilovci Ju 88 u iole spomena vrijednombroju.

Prve od tih modela, Ju 88C·I, pokreta·li su zvjezdasti BMW 801 motori, alikako je taj motor prvenstveno dodije·ljen Focke·Wulfu za FW 190, JLI 88C·Iic napušten u korist JLI 88C-2 s motorimaJtolnO 211. Prvi lovački model što je ušaoII proizvodnju na širokom planu od sre­uine 1942. god. bio je Ju 88C-6. Kao is\ j C modeli, imao je masivan nos i na·oružanje od tri ugrađena topa kalibra 20mm, te tri ugrađena mitraljeza od 7,92mm. JLI 88 C-6b bio je prvi JLI 88 modelopremljen radarom za nOĆnu borbu, aui:ao je u proizvodnju krajem 1942. go·dine. Slijedeći model, lu 88C-6c, imao jeosebujnu, ali vrlo uspješnu »schrage Mu·~!k« ('rege muzik) H instalaciju: dva to·P;) od 20 mm u trupu, ugrađena tako dagađaju prema naprijed i ukoso prema go­n.'. a trbuh bombardera iznad sebe. Se·rija lu 88R bila je verzija noćnog lovca.Il/ 88C s motorima BMW 801. Slijedeći

se pojavio III 88D, vrlo uspjela mašina zad,djinska izviđanja.

Avioni serije noćnih lovaca lu 88C,proizišli su iz prethodne lu 88R, bili suod nje brojniji. Prvi model nove serije,Ju 88C-I, pojavio se u proljeće 1944. go·eline, a uskoro su mu slijedile pobolj·1;ane verzije, od kojih je najbolja bilaJLI 88C-7b s četiri topa od 20 mm u no·su, dva od 20 mm kao »schrage Musik",i s maksimalnom brzinpm od preko 644km/h. Serija Ju 88H uvedena je 1942. god.kao serija daljinskih izviđača s produže·nim trupom za smještaj dodatnog gori·\'a. ajveći joj je dolet bio 5.150 km.

Serija lu 88P, koja također potječe iz1')42. godine bila je zamišljena kao pro·tuteža golemoj ruskoj premoći i ten·kovima pomoću snažnog aviona »tama·nitelja tenkova«. Modeli te serije imalisu veliku trbušnu gondolu s jednim ilivise protutenkovskih topova: dva takvaoružja kalibra 3,7 cm kod ILI 88p-2 i P-3,Jedino kalibra 5 cm kod P-4 i jedno od7.5 cm kod P·I. Konačna bombarderska\'arijanta osnovnog nacrta bila je lu 88S,pokretana zvjezdastim motorima BMW801, po tizala je brzinu od 610 km naS<l t i nosila ofanzivni teret od 2.000 kg.Sc:rija lu 88T bila je u istom odno uprema seriji S, kao D prema A.

Najneobičniji avioni Jll 88 bili su oništo su sudjelovali u operacijama »Mi·stel« (imela). U njima je pilot lovačkog

aviona, podignut na hrbat jednog luoS i pričvršćenog za njegovo krovište me·talnom konstrukcijom, vodio taj avionnatovaren eksplozivom do cilja. Kad bise eksplozivom natovareni Ju 88 obruša·vao ravno na cilj, pilot je oslobađao vojlovački avion i ostavljao Ju 88 da sesruči u cilj. Izvedeno je samo nekolikoakcija potkraj rata, ali su se one poka·zale uspješnima.Dol;e: "Mislel" (imela) "Schulung 1«(.'Lllung - za obuku), kombinacijaul'iona "Ill 88A-4« i "Bf 109F". Operativ/7QVt'rzija ovog neobičnog orLlžja, /1aZVaI7a"Reelhovell«, nosila ;e kumulalivl1llbojnu glavu letille 3.800 kg na mjeSIllodeljka za posadu »lu 88" kojegajc na cilj Ilavodio 100'ački avioIlšIO ga je Ilosio Ila leđima, a kojiSL II zadIljem času odvajao.

26

Ju 88 je bio izvanredan avion, vrlosvestran, ali i vrlo dobar u svim svojimbrojnim namjenama. Osnovni je nacrtbio veoma solidan i pružao goleme m<rgućnosti razvoja, kako su to pokazaliuspješni Ju 188 i 288, koji su, međutim,

bili izgrađeni u ograničenom broju u us­poredbi s 15.000 aviona Ju 88.

Naoružanje - defanzivno: jedan fiksniili pokretljiv mitraljez MG 15 od 7,92 mmu nosu i tri pokretljiva mitraljeza1\lG 15 od 7,92 mm, dva na leđnom

i jedan na trbušnom položaju, plus dvaneobavezna pokretljiva mitraljezaMG 15 od 7,92 mm na dva bočna položajaofanzivno: do 2.500 kg bombiMaksimalne brzine - 450 km/hna 5.500 m; 365 km/h na razini moraBrzina krstarenja - 350 km/h na 5.500 mPenjanje - 1.000 m za 4'Operativni plafon - 6.920 ms maksimalnom težinom u polijetanju;apsolutni plafon 9.800 mDolet - maksimalni 1.700 km; 1.000 kmpri brzini od 350 km/h na 5.500 mTdine - 7.700 kg prazan; opterećen

nepoznato 10.360 kg brutoRazmah krila - 18,37 mDužina - 14.36 mVisina - 5,33 mPovršina krila - 52,50 m'

Junkers Ju 88A-lPrikazan je avion H ;jz sastava9. Staffela, III Gruppe, Kampfgeschwader-1 »Edelweiss« (edelvajs - runolist).Amblem Geschwadera, koji se crtaonu trupu, ispod pilotske kabine, bioje bijeli runolist na plavom štitu

crvenim obrubom. Kamuflaža je posvetandardna: hellblau donje površine,e schwarzgrun i dunke19run gornje

površine. Obratite pažnju na bojuraffela, u ovom slučaju i boju Gruppe,ojom su obojene obje kape elisa.

Bijela traka oko trupa neposredno· pred repnih površina označuje

POdručje operacijatip - bombarder iz horizontalnog leta· za obrušavanje, četverosjed

· otori - dva tekućinom hlađena rednaJunkers lumo 211B-1 ili G-l

po dvanaest cilindara, svaki snage.200 KS u polijetanju i 1.210 KSa 250 m

27

Messerschmitt 109

Messerschmitt Bf 109 bio je najviše hva­ljeni lovački avion Njemačke u drugom~vjetskom ratu i u naoružanju Luftwaffekorišten je u sve razvijenijim oblicimaod prvih mjeseci 1937. god. do završetkaneprijateljstva. U vrijeme kad se prviput pojavio predstavljao je vrhunac do­stignuća u kategoriji lovačkih jednosje­da, a da se nije razvio iz dugog nizamašina, kao što je bio slučaj s mnogimavionima te klase. Vrijedi ovdje zabilje­žiti da, iako se taj lovac obično obilje­žava kao Me 109. to nije ispravno. Madaje Willi Messerschmitt kupio bankroti­ranu tvrtku Bayerische Flugzeugwerke(BFW, bajeriše f1ugcojgverke), odnosnoBavarsku avionsku industriju još 1932.g~dine, dvije godine prije nego što jerad na projektiranju Bf 109 započeo, oz­naka »Bf« bila je korištena do nacrtabroj 162.

Luftwaffe je 1934. god. izdala specifi­kaciju i sklopila više ugovora o kon­strukciji prototipa novog lovca jednosje­da s raznim tvrtkama, ali ne s Messer­schmittom. To je djelomično bila poslje­dica osobnog neprijateljstva između Me­sserschmitta i Erharda MiIcha (ErhardMilh), njemačkog državnog sekretara zazrakoplovstvo. Međutim, ohrabrujući us­pjesi postignuti sa Bf 108 krajem 1943.god. značili su da se vlasti više ne mogune obazirati na Messerschmittov pogonkad se radi .0 ugovaranju brzog aviona.pa je bavarski koncern dodan listi kon­kurenata za novi projekt.

Prvi je prototip prikazan u augustuslijedeće godine. Novi je lovac bio sa­svim izuzetan za svoje vrijeme, potpunometalne konstrukcije, sa zatvorenom pi­lotskom kabinom, uvlačivim stajnim tra­pom, monoplan-niskokrilac sa slobodno­nosećom konstrukcijom krila. Cijela se­rija prototipova izgrađena je prije negošto će Luftwaffe odlučiti da prihvati vr­hunski Bf 109 kao svoj slijedeći lovački

avion, poslije testiranja u natjecanju sHeinkelovim kandidatom He 112 krajem1936. godine.

Prva proizvodna verzija bila je serijaBf 109B s Junkersovim motorom Jumo210. Prvi lovci Bf 109B-1 izgrađeni su ufebruaru 1937. i odmah poslani u Spa­njolsku na operativno provjeravanje pro­tiv lovaca Polikarpov US i 1-16, kojimajc bila naoružana republikanska armija.Messerschrnit je uskoro pokazao svojunadmoć nad oba tipa. Bf 109B-1 je u pro­izvodnji uskoro zamijenjen sa B-2, kojije imao metalnu elisu s promjenljivimkorakom. Tim ranim tipovima uskoro sepridružila serija Bf 109C, s poboljšanimmotorom i rashladnim sistemom, te bo­ljim naoružanjem. Proizvodni modeli Cserije počeli su pristizati u Luftwaffe uproljeće 1938.Slijedeća se pojavila serija Bf 109D s

motorom DB 600 i jednim topom od2U mm. Novi motor povećao je maksi­malnu brzinu za 113 km na sat, a top,montiran između cilindara tako da ga­đa kroz osovinu elise, znatno je povećao

vatrenu moć aviona. Isporuka novog mo­dela započela je početkom 1938. godine,

18

ali su uskoro počele nevolje s nepouzda­nim motorom. Stoga je malo aviona togtipa bilo izgrađeno prije nego što ih jezamijenila serija Bf 109E s pouzdanijimi snažnijim DB 601. Novi tip je počeo

pristizati u Luftwaffe početkom 1938. go­dine. Bilo mu je suđeno da postane os­loncem lovačkih snaga njemačkog zra­koplovstva do dolaska Bf 109F krajem1940. godine. Tako je Bf 109E bio lovač­

ki avion kojega su lovci RAF-a pretežnosusretali ,11 bici za Britaniju. Za razlikuod Bf 109D, serija E je imala naoruža­nje od dva ili tri topa kalibra 20 mm,što joj je u nekim situacijama davalonedvojbenu prednost pred tadašnjim lov­cima RAF-a, koji su bili naoružani samomitraljezima.

Serija Bf 109F, koja je ušla u naoru­žanje 1941. god. bila je najbolja od cijeleBf 109 obitelji u pogledu aerodinamičkih

osobina, time što joj je obris nosa znat- .no pročišćen, a rep prekonstruiran dabi se odstranile kose upornice horizon­talnog stabilizatora, karakteristične zaranije varijante. Vrijedno je ovdje spo­menuti da je zadnji tip supornicamahorizontalnog stabilizator". bio Bf 109T(T za »Trager«, odnosno nosač), serijaBj 109E prilagođena za potrebe morna­rice. Taj je tip bio izgrađen u vrlo ogra­ničenom broju za projektirani njemački

nosač aviona. Naoružanje serije Bf 109Fbilo je, što je neobično za avion ratneprodukcije, lakše nego kod njegova pret­hodnika: jedan top od 15 ili 20 mm i dvamitraljeza od 7,92 mm. Karakteristikeupravljanja, međutim, bile su sjajne, abrzina 612 km/h.

Ali piloti Luftwaffe bili su nezadovolj­pi sa smanjenim naoružanjem nove se­rije i slijedeći model koji se pojavio,Bf 109G, imao je mnogo veću vatrenumoć. Promijenjen je i motor i ugrađen

najnoviji Dajmler Benz DB 605. Iako sutime vatrena moć i brzina povećane, bi­lo je to na uštrb kvaliteta upravljanjaavionom, koja je opadala od pojave se­rije G. Tom je padu dalje pridonijela

potreba za još težim naoružanjem, štoje dovelo do zamjene u trup ugrađenih

mitraljeza od 7,92 mm parom tog oruž­ja kalibra 13,1 mm od varijante Bf 109G-Snadalje. Da bi se ta dva deblja mitralje­za mogla smjestiti, morale su se na sva­koj strani trupa ispred pilotske kabinemontirati grbave izbočine koje su po­krivale stražnji dio oružja. Kod serije Gpostavljeni su i uređaji za nošenje mno­gobrojne i raznovrsne opreme i kontej­nera pod krilima i trupom. Bili su toodbacivi dodatni rezervoari, bombe, ra­kete, kontejneri s vatrenim oružjem itd.

Serija Bf 109H trebala se razviti iz Fstorije kao visinski lovac, s povećanim

rasponom krila i motorom DB 601 po­dešenim za rad na velikim visinama. Za­pravo je za Bf 109H-1 korištena kon­strukcija aviona tipa G-S, s motoromDB 605. Nije se prišlo proizvodnji u ve­ćim količinama. Zadnja proizvodna vari­janta Bf 109 serijske proizvodnje bila jeBt 109K, koja se počela pojavljivati useptembru 1944. Namjera je bila da topostane konačni model koji će elimini­rati potrebu za zbunjujuće velikim bro­jem podvarijanti, što je stvaralo teškoće administraciji i odjelu za snabdijeva­nje Luftwaffe. Upotrijebljen je motor DB605, pojačan na preko 2.000 KS, s kojimje Bf 109K-4 postigao brzinu od 724 kmna sat. Naoružan je bio jednim topomod 30 i dva od 15 mm. Glavne karakteri­stike po kojima se ta serija raspoznava­la bile su promijenjeni pokrov pilotskekabine s manje ploha kako bi se pobolj­šala vidljivost, te uža i viša vertikalnarepna površina. Nije bilo izgrađeno mno­go aviona s tom oznakom. Ratna proiz­vodnja tipa, Bf 109 dosegla je golemubrojku od 30.480 aviona.

Bf 109 je s pravom jedan od najslav­nijih aviona drugog svjetskog rata. Nje­gova je važnost bila velika imao je, iakosu letačke osobine morale od 1942. god.nadalje ustupiti mjesto brzini i naoru­žanju, svoje nepokolebive zagovornike.Bf 109, uprkos svom velikom opterećenju

krila, uvijek je bio pokretan, sposobanda podnese velika oštećenja u borbi iuvijek u stanju da ponese još veće na­oružanje. Jedina stvarna slabost tog ti­pa bio je stajni trap, koji se uvlačio

prema van, bio sklon lomu i otežavaorulanje na zemlji.

Lijevo: »Bf 109E-4B Jabo«, odnOSilO,,Jagdbomber« (lovac-bombarder),varijanta osnovnog tipa »Bf l09E«. Tajavion, korišten u toku 1940. godineza razradu lovačko-bombarderske

taktike, nosi bombu od 250 kg

Messerschmitt Bf 109E-3Prikazan je avion broj 9 iz sastava9. Staffela, III Gruppe, Jagdgesehwader26 »Sehlageter« (2. lovačka divizija)·$lageter«). Žuta boja označuje da avionpripada 3, 6. ili 9. Staffelu togGesehwadera, a vertikalna prugaiza Balkenkreutza (crni križ sa bijelimunutrašnjim rubovima) da pripadaIII Gruppe

Tip - lovac, JednosjedMotor - jedan tekućinom hlađenlinijski Daimler-Benz DB 601 Aas dvanaest cilindra, 1.175 KSII polijetanju i 1.000 KS na 3.700 mNaoružanje - dva topa MG FF od 20 mmsa 60 metaka po topu u krilima i dvamitraljeza MG 17 od 7,92 mm s 1.000metaka po mitraljezu (odnosno 500metaka po topu kad su bili ugrađeni

MG FF/M) u gornjem dijelu nosa, plusneobavezni jedan top MG FF/Mod 20 mm sa 200 metaka i vatrom krozosovinu eliseMaksimalne brzine - 560 km/hna 4.440 m; 467 km/h na razini moraEkonomična brzina krstarenja -483 km/h na 4.000 mPočetna brzina penjanja - 1.000 m/minPenjanie - na 6.000 m za 7' 45"Operativni plafon - 10.500 111Dolet - 66a kmTežine - 2.125 kg prazan; 2.665 kgopterećen

Razmah krila - 9,87 mDužina - 8.65 mVisina - 2,50 mPovršina krila - 16,40 m'

29

Messerschmitt Bf 109F-4Prikazani avion je mašina ađutanta

komandanta Ges~'I1I\'wldera iz Il Gruppe,Jogdgescl1l\'oder 54 "Grul/herz«. "Sirit«i \'ertikalna pruga ispred Balkenkreuzasu oznake ađutanta, a horizontalna prugaoznačuje Il Gruppe. Amblem Il/JG 54bio je lav koji riče na žutom štitu" bijelim križem na crvenom polju u dnu,sve uokvireno crnim rubom. Kamuflaža.ie standardna

Tip - lovac, jednosjedMotor - jedan tekućinom hlađen redniDaimler-Benz DB 601 E-I s dvanaestcilindara, 1.350 KS u polijetanjui 1.300 KS na 5.500 mNaoružanje - jedan top MG 151/20od 20 mm sa 150 metaka koji gađa

kroz osovinu elise, te dva mitraljezaMG. 17 od 7,92 mm sa 500 metakapo mitraljezu u gornjem dijelu nosaMaksimalne brzine - 625 km/hna 6.500 m; 538 km/h na razini moraBrzina kretanja - 571 km/h na 5.000 mPočetna brzina penjanja - 1.308 m/minPenjanje - 3.000 m za 2' 36"Operativni plafon - 12.000 mDolet - 850 km pri brzini od 480 km/hna razini mora s odbacivim rezervoaromTežine - 2.390 kg prazan; 2.900 kgopterećen; 3.117 kg brutoRazmah krila - 9,90 mDužina - 8,85 mVisina - 2,59 mPovršina krila - 16,20 m'

30

Gore: Usporedba Davida iGolijala ­lovac "Bf 107F-4/R1« posIavljen ispredol;orena "Shorl Slirlinga«, prvogčelveromolornog teškog bombarderaVelike Britanije. Dodatak Rl oznacinjemačkog lovca ukazuje na dva lopaMG 151/20 od 20 mm sa po 120 metaka,montirana u gondolama ispod krila.Ova "Riislsalz«, tj. oprema za frontovskuadaptaciju aviona, uvedena je zbogTJ' itužbi iz prvih borbenih linijatla preslabu vatrenu moć "Bf 109«,aF je nepovoljno utjecalana karakteristike upravljanjai performanse log lavea.

~esserscturd1t lBf 109~

Prikazani avion je mašina iz sastava4. Staffela, II Gruppe, Jagdgeschwader52. Crveno-bijela spirala na kapi elis€;.označuje Staffel i Gruppe, a krilati mačna crno-crvenom štitu Geschwader.Kamuflaža je standardna, sa zelenimmrliama na gornjem dijelu trupa.Tip - lovac, jednosjedMotor - jedan tekućinom Wađen redniDaimler Benz DB 605AM s dvanaestcilindara, 1.475 KS u polijetanju,tc 1.700 KS na 4.115 m s ubrizgavanjemMW 50 metanol-voda

Naoružanje - jedan top MK 108od 30 mm sa 60 metaka ili topMG 151/20 od 20 mm sa 150 metaka,postavljen da gađa kroz osovinu elise,i dva mitraljeza MG 131 od 13,1 mmsa 300 metaka po mitraljezu u gornjemdijelu nosaMaksimalne brzine - 620 km/hna 6.900 m; 547 km/h na razini moraBrzina krstarenja - 550 km/hPočetna brzina penjanja - 1.390 m/minPenjanje - 5.700 m za 6'Operativni plafon - 11.550 mDolet - 560 km pri brzini od 530 km/hna 5.800 m s gorivom nošenim u avionu;1.000 km s odbacivim rezervoaromTežine - 2.673 kg prazan; 3.150 kgooterećen; 3.398 k~ brutoRazmah krila - 9,92 mDužina - 8.85 mVisina - 2,50 mPovršina krila - 16,20 m'

31

Messerschmitt 110Poput Ju 87, i oko Bf 110 splela se pri­lična gomila legendi na uštrb ocjene vri­jednosti stvarnog aviona i njegovih mo­gućnosti. Iz razloga što je Bf 110 u os­novi bio lovački avion, uspoređivan jes jednomotornim savezničkim lovcima itako je ocjena tog tipa aviona uvijekbila nepovoljna.

Svoje podrijetlo Bf 110 vuče iz zahtje­va u 1934. godini za konstruiranjem dvo­motornog »Kampfzerstorera« (kampfcer­šterer), odnosno bojnog razarača koji biispunjavao osnovnu zadaću čišćenja pro­laza bombarderima kroz neprijateljskulovačku obranu, a istovremeno bio spo­soban za izvršavanje raznih drugih zada­taka. Poslije dosta oštrih političkih iosobnih prepirki u visokoj komandi Luft­waffe, narudžbu da konstruira prototipdobio je Messerschmitt. S dva DB 600motora, prvi je prototip poletio u maju1936, a krajem godine pridružila su muse daljnja dva prototipa. Izgrađeni suplanovi za proizvodnju definitivne serijeBf 110A, ali su teškoće s motorom DB600 dovele do napuštanja te zamisli.Umjesto toga, Bf 110 je dobio dva novi­ja i pouzdanija motora DB 601. Novi mo­del, serija 110B, prikazan je s tim po­gonom.

Glavne vanjske razlike među modeli­ma A i B bile su aerodinamički boljeprofiliran nos i potpuno zatvoren uvuče­

ni stajni trap potonjeg modela. Ali, pro­izvodnja motora DB 601 je kasnila i Bserija je morala biti opremljena Junker­sovim Jumo 210 motorima. Prva mašinas novim pogonom poletjela je u aprilu1938. Tako su problemi s motorom li­~ili Luftwaffe mogućnosti da novog lov­ca operativno ispita u Spanjolskoj. Ustvari su rezultati s motorom Jumo bi­li tako slabi da serija B nikad nije sma­trana lovcem prve borbene linije i po­četkom drugog svjetskog rata svedenaje na ulogu trenažnog aviona.

Krajem 1938. godine prestali su pro­blemi s proizvodnjom DB 601 i uvede­na je nova serija, Bf 110C, koja je kori­stila veću snagu što su je razvijali Daim­ler-Benzovi motori. Isporuka novog mo­dela, koji je bio 80 km na sat brži od

svog prethodnika, započela je u januaru1939. Bf 110 ušao je prvi put u borbuprilikom napada na Poljsku, gdje je sasebe skinuo ljagu boreći se protiv sla­bijih aviona poljskog zrakoplovstva.Dobro se pokazao i u dnevnim akcijamaprotiv britanskih bombardera nad Sje­vernim morem.

Povjerenje Luftwaffe u Bf 110 bilo jesada već veliko i u proljeće 1940. go­dine zatraženo je od Messerschmitta darepertoar tipa 110 razradi tako da budesposoban obavljati zadatke lakog bom­bardera. Kao rezultat toga adaptirani sudaljnji avioni C serije za izviđačke bor­bene letove. Iza kako su ih lovci RAF-adobrano očerupali u bitci za Britaniju,avioni C serije pretvoreni su u presre­tače bombardera i avione za vuču je­drilica. Serija Bf 110D bila je model avio­na za daljinske letove, pa su mu pove­ćane zalihe goriva dodavanjem odbaci­vih ili fiksnih rezervoara ispod trupa, alimodel nije uspio i proizvodnja je uskoroprestala.

Luftwaffe je već prije bila pokazalazanimanje za Bf kao bombarder, kao štoto pokazuje Bf 110C-4/B, ali tada se po­javila serija Bf 110E, koja je bila nami­jenjena zadovoljenju potrebe za teškimlovcem-bombarderom. Serija je ušla unaoružanje u ljeto 1941. i varijantaE-l / R2 tipa Bf 110 mogla je ponijeti te­ret bombi od 2.000 kg. Razrađen je bio imodel daljinskog izviđača.

U isto vrijeme uvedena je i serija Bfl/OF. Ona se od serije E razlikovala pr­venstveno time što je imala snažnije mo­tore i bolju zaštitu posade. Osim tihrazlika, Bf 110 F-1 do F-3 bili su slični

modelima E-l do E-3. Međutim, kasnijimodeli serije E imali su jače naoruža­nje za svoju ulogu noćnih lovaca. PrviBf 110 model opremljen radarskim ure­đajem za zadatke noćnog lovca bio jeBf 110 F-4a. Proizvodnja Bf 110 smanji­vana je do kasnog ljeta 1941. u očekiva­

nju dolaska u velikim količinama novijeserije Me 210, ali je s neuspjehom teserije početkom 1942. obnovljena širokaproizvodnja Bf 110 sa serijom Bf 110G.Ova je imala snažnije motore DB 605.

a prvi modeli imali su namjenu teškihlovaca-bombardera i bombardera-razara­ča. Za potonju namjenu iskušano je raz­no oružje, od višestrukih raketnih lan­sera pod krilima do teških topova ugra­đenih u gondolama ispod trupa. Od Bf110G-4 dalje, međutim, odlučeno je da senapori usredotoče. na Bf 110 kao noćni

lovac. Redali su se brojni modeli s ra­darskim uređajima i raznovrsnim naoru­7anjem. Ratna proizvodnja Bf 110 imo­sila je ukupno 5.762 aviona.

Greška sa Bf 110 nije ležala u samomavionu, već u namjenama za koje je bioodređivan. Nije potrebno ni spominjatida se pokazalo nemogućim proizvesti lo­vački avion koji bi s ikakvim izgledimau uspjeh mogao vršiti nekoliko zadaća,

uključiv borbu s prvorazrednim jedno­motornim lovcima. Nakon što su lovciRAF-a u bici za Britaniju više negouvjerljivo dokazali varljivost te ideje,napuštena je zamisao višenamjenske ra­zaračke uloge serija Bf 110 i on se sadapojavio kao vrlo uspješan bombarder-ra­zarač. S dobrom nosivosti, teškim naoru­žanjem i više nego zado oljavajućim per­formansama, noćni lovci i teški bombar­deri-razarači za dnevne borbe Bf 110 po­kazali se kao jedina prava opasnost zasavezničke bombardere koji su u zad­njim godinama rata razdirali Njemačku.

!Iko zbog ničega drugog, Bf 110 trebazapamtiti iz toga razloga. U usporedbi sdrugim dvomotornim lovcima izgrađe­

nim prema pomodnom zanimanju zatakve avione krajem tridesetih godina.Bf 110 je bio vrlo uspio. Nizozemski Fok­ker G-l bio je dobar avion, ali izgrađen

u ograničenom broju; britanski West­land Whirlwind (vestlend virlvind - vi­hor, zračni vrtlog) mučile su teškoće smotorom; talijanski Ro 57 proizvođača

Industrie Meccaniche e AeronauticheMeridionali (Industrie mekanike e aero­nautike meridionali - Južna ihdustrijastrojeva i aviona) nije uspio jer nije bi­lo pogodnih snažnih domaćih motora, afrancuski Hanriot NC 600 (anrio) letioje samo kao prototip. Jedino je avionopće namjene francuske serije Potez 63postigao veće uspjehe.

32

Messerschmltt Bf 1l0C4Prikazani avion je mašina A iz sastava3. S.taffela, I Gruppe,Zerstorergeschwader 26 »Horst Wessel«(26. zrakoplovna jurišna divizija, »HorstVesel«. Oznaka &ruppe, koja bi senalazila na nosu aviona da on izposebnih razloga nije bio obojen bijelo,bio je crveni njemački avions razjapljenim raljama umjesto nosa,koji u lupingu proganja britanski avionu bijegu. Amblem Geschwadera, nacrtanh,pod pilotske kabine, bio je stiliziranoslovo H kombinirano sa stiliziranimslovom W na crveno-crnom štitus bijelo-crvenim rubom podijeljenomu četiri polja. Kamuflaža je neuobičajenavarijanta dviju nijansi plavihmrlja na hellblau osnoviTip - teški lovac, dvo- ili trosjed~otori - dva tekućinom hlađena redna

Daimler-Benz DB 601A-I sa podvanaest cilindara, svaki snage 1.050 KSu polijetanju i 1.100 KS na 3.700 m

aOfUŽanje - dva fiksna topa MG FFod 20 mm sa 180 metaka po topui četiri fiksna mitraljeza MG 17od 7,92 mm s 1.000 metaka po mitraljezuu nosu, te jedan pokretljiv mitraljezMG IS od 7,92 mm sa 750 metakaII stražnjem dijelu kabineMaksimalne brzine - 562 km/hna 7.000 m; 473 km/h na razini moraBrzina krstarenja - 485 km/h na 7.000 m;423 km/h na razini moraPočetna brzina penjanja - 660 m/minPenjanje - 6.000 m za ID' 12"Operativni plafon - 10.000 mDolet - 910 km pri brzini od 485 km/hna 7.000 mTežine - 5.107 kg prazan; 6.250 kgopterećen; 6.972 kg brutoRazmah krila - 16,25 mDužina - 12.07 mVisina - 4,13 mPovršina krila - 38,40 m'

Li jevo: Teški lovac »Bf 110" na tipičnomsjevernoafričkom uzletištu. Pokrete(.viona na takvim uzletištima moglosc otkriti s prilične udaljenostizbog velikih oblaka 'uzvitlane prašine.Tc. se prašina pokazala i velikimproblemom za 'trajnost motora: ukolikonisu bili opremljeni posebnim filterima,motori ne bi izdržali više od 30 sati rada.

33

Messerschmitt 163 KometMcsserschmilt Me 163 bio je možda naj­originalniji vojni avion od sviju što susudjelovali u borbama u prvom i dru­gom svjetskom ratu. Osobit po svojimminijaturnim dimenzijama, fenomenaI­noj brzini' i silno velikoj brzini penja­nja, Me 163 bio je ujedno i vrlo opasanavion za letenje i prizemljivanje. U tokupotonje operacije mogao je i najmanjipotres prouzročiti eksploziju svake koli­čine goriva što bi ostala u rezervoarimai u vatrenoj kugli baciti u zrak i avioni pilota.

Podrijetlo Me 163 može se pratiti una­trag do vremena davno prije rata, dorada profesora Alexandera Lippischa(Aleksander Lipiš), jednog od velikihimena u povijesti aerodinamike, na ma­lom avionu s delta-krilima i bez repa.Godine 1938. rodila se ideja da se avionLippischova tipa kombinira s novim ra­ketnim motorom na tekuće gorivo, što jepronašao Hellmuth Walter (Helmut Val­ter), kao Heinkelov »projekt X". Taj jemotor imao veliki odnos snage i težine,ali njegovom potisnom silom od samo454 kp bitno je bilo pronaći malen, la­gan avion. Početkom 1939. god. Lippisch.ie pristupio Messerschmittovu koncernu.jer je uvidio da više nije moguće česti­

to nastaviti radom u vladinom institutuDFS i da je Heinkelov projekt neizvedivo

Poslije razdoblja krize, sredinom 1939.godine, uspjeh raketnog motora DFS 194

pobudio je novo zanimanje službenihkrugova i rad na Me 163, kako je taj tipsada bio označen, požurivan je što jeIlaj više moguće, pa je prvi prototip iz­vršio pokusna planiranja (klizanje zra­kom bez motora, op. prev.) u proljeće

1941. Sada su već bili na raspolaganjujači Walterovi motori sa 726 kg potiskai pokusni letovi s motorom izvršeni sukrajem ljeta 1941. Pokazali su se vrlouspješnima i uskoro je zabilježena brzi­na od 805 km na sat.

Taj se tip počeo proizvoditi, s nekimpromjenama da bi se poboljšale osobineupravljanja avionom pri malim brzina­ma, kao Me 163A. Ono malo izgrađenih

aviona korišteno je uglavnom za ispitiva­nje naoružanja i uvježbavanje pilota zadefinitivni Me 163B. Bio je to zapravoznatno prekonstruiran avion s mnogosnažnijim raketnim motorom od 1.701 kgpotiska. Do ljeta 1942. letjela su već dvaprototipa Me 163B, dokazujući da tajtip postiže spektakularne rezultate.

Prvi model serijske proizvodnje Me163 B-la poletio je u februaru 1944. i tajje tip ušao u borbu krajem jula istegodine. Iako se pokazao uspješnim usvojoj ulozi presretača bombardera, pli­ma rata je već toliko narasla u koristSuveznika da je Me 163 mogao maloučiniti da je zaustavi, to više što je sa­vcznićko bombardiranje ozbiljno ometa­lo proizvodnju aviona i goriva koje je

trošio, a bilo je i premalo dovoljno izo­braženih pilota koji bi letjeli ono maloMe 163 što je Njernaćkoj ostalo. Izgra­đen je bio trenažni dvosjed (Me 1635) irazrađeni planovi za opsežnu proizvodnjumnogo poboljšane serije Me 163C, ali jerat završio prije nego što se moglo stići

mnogo dalje od toga.Aerodinamički je Me 163 bio zapanju­

jući, ali uspješan kuriozitet. Za borbeneoperacije, međutim, taj je tip patio oddva velika nedostatka. Prvo, rad moto­ra je vrlo kratkotrajan uslijed velike po­trošnje goriva raketnog motora, i drugo,nije imao stajni trap. Ovaj je Uklonjenda bi se uštjedelo na veličini i težinik.onstrukcije, pa je avion slijetao na uvla­čivu skiju. To je, međutim, značilo da jeprizemljenje često bilo dovoljno tvrdoda eksplodira vrlo nestabilno gorivo štoje ostalo u rezervoari ma.

Dolje: Jedan od prototipova serije "B","Me 163 VB", drugi pretproizvodni model»Me 163B-n". Od 70 izgrađenih

pl-etproizvodnih aviona serije "B" nekih30 bilo je korišteno u eksperimentalnesvrhe. Ispod trupa se jasno videodvojiva kolica za polijetanje koja bisc odbacila dok se avion penjao poslijeuzlijetanja, te metalna skija za slijetanje.

34

-----

Messerschmitt Me 163B-la KometPrikazan je avion broj 15 iz sastava2. Stattela, Jagdgeschwader 400, čiji

jI..' amblem bila buha na raketni pogonk.oja se penje preko crnog štita s bijelimobrubom. Kamuflaža je standardnaTip - lovac-presretač, jednosjedMotor - jedan raketni motor WalterHWK s09A-2, 1.700 kp potiskaNaoružanje - dva topa MK 108 od 30 mmsa 60 metaka po topu ili dva topal\lG 151/20 od 20 mm sa 100 metakaP(l topu u korijenima krilaMaksimalne brzine - 960 km/h između

3.000 i 9.000 m; 830 km/h na razini moraPočetna brzina penjanja - 4.880 m/minPenjanje - 9.000 m za 2' 36"Operativni plafon - 12.040 mTrajanje rada motora - 7' 30"maksimalno; 2' 30" poslije penjanjas 800 km/hTežine - 1.905 kg prazan; optetećen

nepoznato; 4.310 kg brutoRazmah krila - 9,33 mDužina - S,85 mVisina - 2,75 mPovršina krila - 18,50 m'

!!u;.........,-n=;'--~·..D..,.--'-------------,-

35

Messerschmitt 262 SchwalbeMesserschmitt Me 262 bio je prvi turbermlazni avion na svijetu korišten za bor­bene zadatke. Iako su Saveznici imalimlazne avione krajem drugog svjetskograta, ni jedan od izgrađenih ili projek­tiranih nije u aerodinamičkom poj?;ledubio tako usavršen kao prvorazredniMesserschmittov lovac sa svojim reverlucionarnim »strelastim« krilima. Ovo jejoš značajnije zbog činjenice da je radna projektiranju Messerschmittova pr­vog mlaznog aviona započeo prije izbi­janja rata i godinama ranije nego štosu Saveznici imali išta slična.

U jesen 1938. napredak u razvoju re­volucionarnih novih mlaznih motora kerje je pripremao BMW bio je dovoljnoohrabrujući da bi opravdao konstruira­nje aviona koji će ih koristiti. Stoga jeod Messerschmittova koncerna zatraže­no da projektira avion kojega će pokre­tati dva motora novog tipa, s uvjere­njem da će novi motor biti dovršen dokraja 1939. godine. Messerschmitt jeshvatio da bi ti motori bili idealni za tiplovca koji će poći korak dalje u razvojui bacio se na posao u želji da iskoristi!Ova najnovija dostignuća na polju aererc,iinamike.

Projektiranje je teklo glatko, ali ne­daće s BMW motorom dovele su najpri­je do promjene plana da se motori smje­ste u korijenu krila i rješenja da se ugra­de u sama krila, da bi se na kraju merrala uzeti dva motora Junkers Jumo 004,jer je BMW 003 vrlo sporo napredovao.Međutim, u vrijeme kad je prvi prototipMe 262 bio spreman za let, i programJumo 004 upao je il teškoće, pa uopće

nikakav motor nije bio na raspolaganju.Stoga je taj tip najprije letio s jednimJunkersovim Jumo 210 klipnim motoromugrađenim u nos aviona. Prvi probni le­tovi s tim motorom su zadovoljili. Unovembru 1941. bili su konačno dovršeniBMW motori i montirani ispod krila. Upočetku je zadržan i klipni motor kaododatni pogon. BMW motori pokazali suse potpuno neuspjelima na prvom letumarta 1942. god. jer su se kod oba mertora otkinule lopatice kompresora. BMW003 trebalo je potpuno preraditi. Uskoroposlije neuspjeha BMW 003 dovršen je

Jumo 004. Bio je veći od BMW motorai smješten ispod krila uprostranijimkućištima. Sada je uklonjen i klipni-mertor, pa je Me 262 V3 postao prvi protertip aviona 262 koji je letio isključivo namlazni pogon u julu 1942. Poslije dalj­njeg iskušavanja toga i drugih prototi­pova, od kojih zbog raznih problemaaerodinamičke prirode i s motorima ni­su svi bili uspješni, odlučeno je u junu1943. da se taj proizvodi kao lovački avi·on u većem broju.

Jedan od najvećih problema kod prertotipova bio je kako odlijepiti rep odzemlje prilikom zaleta u polijetanju, alije on riješen sa V5, koji je imao fiksnistajni trap s tri kotača, i V6 suvlačivim

trapom iste konfiguracije. Hitlerovo in­sistiranje na što većoj nosivosti bombii daljnje teškoće s mlaznim motorimaodgodili su isporuku pretproizvodnih ma­šina Luttwatte do aprila 1944, dok je tipaviona serijske proizvodnje stigao u ju­lu 1944. Bili su to avioni serije Me 262Au verziji noćnog lovca i lovca-bombarde­ra, kao i niz lovačkih verzija sraznervrsnim naoružanjem, uključiv i jednu stopom od 5 cm.

Serija 262B bila je avion-dvosjed, sglavnim varijantama modela traženogaviona i noćnog lovca. Serija 262C kon­struirana je kao brzopenjući presretač,

a brzinu penjanja povećavale su mu ra­kete. Me 262C-la, na primjer, s Walterervim raketnim motorom na tekuće gorivou repu, dosizao je visinu od 11.583 m za4' 30". Međutim. nijedan model serije262C nije ušao u širu proizvodnju.

Iako izvrstan i vrlo napredan tip avierna Me 262 nije značajnije utjecao na tokrata. U vrijeme njegova debuta (debi) uoperacijama, poraz Njemačke bio je ne­izbježan. Me 262 je ipak vrlo uspješnoizvršavao svoju zadaću. Njegova velikahorizontalna brzina, dobra brzina penja­nja i ogromna vatrena moć činili su gamoćnim protivnikom savezničkim bom­barderima. Mnogo se spominjao Hitlerovzahtjev da avion mora biti u stanju nersiti teret od 1000 kg bombi, ali je posaokojim je mašini omogućeno da nosibombe bio izvršen već ranije i do sva­kog zakašnjenja koje je proizlazilo iz

Hitlerova naloga dolazilo je stoga što suse i proizvođači i korisnici' skanjivali danalog izvrše, a ne zbog nekih poteškoća

koje bi stvarao sam posao. Glavni razlogsporom uključivanju Me 262 u naoruža­nje bile su teškoće u proizvodnji turbermlaznog motora Jumo 004. Te teškoće

nikad nisu bile potpuno prebrođene ismetale su operativnim avionima u bor­bi. Cjelokupna proizvodnja Me 262 iznersila je 1.294 aviona.

Velika mana ovog tipa u pogledu nje­gove borbene spremnosti bilo je slaboubrzanje koje su mu omogućavali mlaz­ni motori. Većina aviona koje su oborilisaveznički lovci zatečena je u času ma­nevra slijetanja, u vrijeme kad su se sprigušenim motorom sporo približavalislijetnoj stazi. Pri takvom slijetanjumogli su se na njih »sručiti« patrolira­jući saveznički lovci. Sve što je pilot Me262 mogao učiniti bilo je da pokuša uma­ći neprijatelju, a pri tome se susretaos dva problema: ako bi prenaglo dodaogas, motor bi se zagušio, a kad bi ga gerdavao polako, ubrzanje je bilo tako sper1'0 da je neko vrijeme predstavljao sta­tičan cilj savezničkom lovcu. Uzeto ucjelini, međutim, Me 262 je' bio odličan

avion, i Saveznici su ga doživjeli kaogrubi šok, jer im je pokazao kako sudaleko Nijemci odmakli u savladavanjuproblema vezanih s velikim brzinamal<::tenja.

Zanimljiviji od ratne karijere Me 262,koliko god je ona bila značajna, možda,ic velik utjecaj što ga je taj tip (i istra­živanja na polju aerodinamike koja suomogućila konstruiranje tako uspjelaaviona) izvršio na poslijeratni način raz­mišljanja Rusa i Amerikanaca. Me 262je po svojoj koncepciji bio tako izrazitoprogresivni,ii tip od aviona Gloster Me­teor i Bell P-59 Airacomet da su biliuloženi veliki napori kako bi se shvatilo,usvojilo i dalje razvilo njemačko isku­stvo na polju aerodinamike velikih brzi­na i na taj način utro put do suvreme­nog Hpa mlaznih aviona.

DoTje: »Me 262A« što su ga Saveznicizarobili i ispitivali krajem rata. Dobros~ ističe krasno, aerodinamički čisto

cblikovanie aviona, osobito trupa.

36

Messerschmitt Me 262A-la Schwalbe(lastavica)Prikazan je avion broj 8 iz sastava3. Staffela, Jagdgeschwader 7 »Novotny«.Amblem JG je crna lisica na dijagonainojtamnoplavoj traci preko svjetloplavogštita s bijelim obrubom. Kamuflažaje standardna. luta traka oko trupaje oznaka ratišta, a u raznim razdobljimaoznačavala je srednji i sjeverni SovjetskiSavez, Skandinaviju, sjevernu obaluFrancuske i obranu Reicha. Ovaj Me 262koristi je u zadnjespomenutom smislu.

Tip - lovac, jednosjedMotori - dva turbomlazna JunkersJumo 004B·1, 2 ili 3, svaki sa 898 kpstatičkog potiskaNaofUŽ8llje - četiri topa MK 108od 30 mm sa 100 metaka po topuza gornji i 80 metaka po topu za donjipar, ugrađena II nosu trupaMaksimalne bn:ine - 870 km/h na 6.000m; 827 km/h na razini moraBn:ina krstarenja - nepoznataPočetna bn:ina penjanja - 1.200 m/minPenjanje - 6.000 m za 6' 48"Operativni plafon - 11.000 mDolet - 1.050 km na 9.000 mTežlne - 4.420 kg prazan; 6.400 kgopterećen; 7.130 kg brutoRazmah krila - 12,50 mDužina - 10,60 mVisina - 3,84 mPovriIna krlla - 21,74 m'

37

ITALIJAZajedno s drugim zemljama što su su­djelovale u prvom svjetskom ratu, Ita­lija je od 1919. godine prolazila kroz raz­doblje slabljenja svog financijskog po­ložaja u svijetu. To, povezano s osjeća­

jem da je prvi svjetski rat bio »rat kojiće dokrajčiti sve ratove«, navela je ta­lijansku vladu da dozvoli da opseg i ka­kvoća njenih vojnih zračnih snaga žalo­sno opadnu početkom dvadesetih godina.Kao i druge zemlje, Italija je sa stano­vitim uspjehom pokušavala držati koraks najnovijim dostignućima na polju aero·nautike. trošeći velik dio svog vojnogbudžeta na avione za natjecanja i oba­ranje rekorda. To je omogućavalo tali­janskim avionima da u tehnololikomsmislu ostanu u prvim redovima. MaloS<:-, međutim, mi Iilo na revoluciju u teo­riji zračnog ratovanja koja je zaokuplja­la pažnju ostalog svijeta krajem dvade­setih i početkom tridesetih godina, a nateorije generala Douheta (Due), jednogod velikih proroka tadaVnjeg odu VevIje­nja strateškim bombardiranjem, u prak­si se nije osvrtalo.

Krajem dvadesetih i početkom tride­set ih godina dovele su aspiracije fašistič­

kog režima Benita Mussolinija do prera­~Ianja talijanskih zračnih snaga, RegiaAerollalIlica (Ređia Aeronautika), u dob­ro opremljen i srednje jak rod oružja.One su uskoro iskušane u borbi prilikomtalijanske invazije na Etiopiju, koja jezapočela 1935. godine i u španjolskomgrađanskom ratu, koji je izbio narednegodine. U prvospomenutom ratnom po­roadu Regia AerollatIl ica naišla je na slabili nikakav otpor i po tigla sasvim dobrerezul tate. osobi to u zadacima transpor­ta i opskrbe. U drugom ratu, međutim,

iako je bila znatno brojnija od republi­kanskih naga, Regia AerollClul ica, o im~to sc nije dala potpuno potisnuti, jed­va da je učinila što drugo. ajgori as­pekt španjolskog građanskog rata za Ta­lijane bio je što je njihova vrhovna ko­manda izvukla pogrešne zaključke iz spa­njolskog iskustva. Tako u se, dok sudruge zemlje razvijale avione s većim

korisnim teretom, većim brzinama, po­Vl'ćanom brzinom penjanja i većim do-

letom, Talijani zadovoljavali lovcima sotvorenim pilotskim sjedištem i velikimmanevarskim sposobnostima koje jeomogućavala dvokrilna konstrukcija, tes razmjerno sporim bombarderima sred­nje veličine.

Posljedice tih u osnovi pogrešnih pro­cjena bile su za Italiju katastrofalne udrugom svjetskom ratu. Cak i kad suuvedeni jednokrilni lovački avioni, oninisu imali zatvorena pilotska jedišta,odgovarajucu zaštitu niti letačke osobi­m' i teško naoružanje sve do generacijekoja se pojavila krajem 1941. godine savionima Macelli C 202 (maki) i C-20S<,vionima. Samo na polju torpednogbombardiranja, s avionima Savoia Mar­cltelti SM 79 (savoja marketi), pokazalaje Italija put drugim zaraćenim zemlja­ma u drugom svjetskom ratu.

U toku rata dala je Italija nekolil<oi7\ rsnih i originalnih projekata. ali suzemIji nedostajala osnovna indu trijskapostrojenja koia bi velike i naprednezračne snage učinila praktički mogućima

'ajveći promašaj proizvodnje i projek-

tiranja bio k -to nij I\'oren 'nažanredni inotor, pa sc stoga moralo oslanja·ti na njemački i/\'Or.

Stvarni proble . tali jan kih I.ra nihsnaga u drugom \ jeh 'om ralU. osimle'koće da se u zemIji b temeljne in­dustri" e proinede ydik broj modernihnon. bili 'u nedo'tatak: a "ko idnosti

i kontrole od strane \ las'. Potreba za0\ im tipo\ ima aviona nije bila uočena

do ·ol.1no rano, što je doydo do toga. daje Italija l VIa II rat protl\' neprijateljako'i je raspolagao a\ionima bolje kon­strukcik. pa bk i kad je ta potreba ila shvaćena i pc ifi 11 n prayi lip U\ i >­nn, proi!.v aČIma se do/vol im alb da helikakva reda konkuriraJU jedan drugom',

'ijek ic bilo kori. no imali n~koliko

Gore: "Savoia-Marchetti SM 79Sparviero« j bac), srednji bombarderRegiae Aeronauticae, oanosno Talijanskih4J;{ZČn;' 5naga. Iako su te snage igralerazm· rno malu ulogu u ratu, talijanskaz oplovna industrija prpizvelate P1ekoliko vrlo zanimljivih i dernihlIpova, uključiv »SM 79«, najboljitorpedm blm1barder u drugom svjetskomratu.

Dolje: "Fiat CR 32quater«, zadnjavarijanta osnovnog modela građena

prije nego što će Fiat započeti

s proizvodnjom tipa "CR 42 Falco«.

Tip - lovac, jednosjedMotor - jedan tekućinom hlađen redniFiat A 30 RA bis s dvanaest cilindara,600 KS na 3.000 mNaoružanje - dva mitraljeza Breda­-SAFAT od 12,7 mm sa 375 metaka pomitraljezu u gornjem dijelu nosa, plusdvanaest bombi za žive ciljeve po 2,00 kgMaksimalne brzine - 335 km/h na 3.000m; 322 km/h na razini moraBrzina kretanja - 315 km/h na 4.800 mPočetna brzina penjanja - 670 m/minPenjanje - 4.800 m za 14' 25"Operativni plafon - 7.700 mDolet - 780 km pri brzini od 315 km/hna 6.000 mTežine - 1.455 kg prazan; 1.915 kgopterećen

Razmah krila - 9,50 mDužina - 7,40 mVisina - 2,63 mPovršina krila - 22,10 m'

Fiat CR 32quaterPrikazan je avion iz sastava95. Squadrigliae (95. eskadrila), CIJI suamblem tri bijele strijele preko plavogliktorskog snopa na žutoj osnovi. Bijelikriž na vertikalnom kormilu je grbkuće Savoia, talijanske kraljevske kuće,

a amblem ispred pilotskog sjedištapredstavlja fašistički liktorski snopi dio je oznake državne pripadnosti.Kamuflaža je iz vremena španjolskoggrađanskog rata, a zadržana je zasjevernu Afriku: srednjozelena osnovasa svjetlosmeđim mrljama na gornjimpovršinama i srednjosiva boje kamenana donjim površinama

i dalje se proizvodio, čak i onda kad semoglo očekivati da će u borbi susretatiavezničke lovce s preko 160 km većom

brzinom i barem šesterostruko snažni­jom vatrenom moći.

Avioni serije CR 32 bili su glavni oslonactalijanskih lovačkih zračnih snaga tride­setih godina i po mnogim osobinamapredstavljali jedan od vrhunaca u raz­voju dvokrilnih lovaca u tradiciji taktič'

ke teorije iz prvog svjetskog rata. TipCR 32 je proizišao 1933. god. izravno odCR 30 konstruktora Celestina Rosatellija(Celestino Rozateli) iz 1932. i bio zamiš­ljen kao či ti tip presretača.

CR 32 je imao Warrenove (Voren)upornice W·tipa među krilima umjestožičanih zatega, ali je inače bio konstrui­ran konvenci9nalno: čvrst, kompaktandvokrilni lovački avion s .rednim moto­rom i naoružanjem od lh'a mitraljezakalibra 12,7 mm. Ko tur metalne kon­strukcije s platnenom prevlakom bio jesasvim u skladu s načinom gradnje tri­desetih godina, ali je naoružanje bilorazmjerno teško, jer je većina ondašnjihlovaca bila naoružana s dva mitraljezaod 7,7 mm.

Uprkos tomu, 1935. god. pojavio st'CR 32 bis naoružan s dva mitraljeza oci7,7 mm u donjim krilima, s unutarnjesIrane u odnosu na upornice, pored dvamitraljeza od 12,7 mm. Bio je opremljeni za nošenje dviju bombi od 50 ili jed·IlU od 100 kg na nosaču ispod trupa.A\'ioni tog tipa bili su prvi talijanskilovci što su stigli uSpanjolsku 1936.godine.

PO prilici u isto vrijeme dale su mo­difikacije stajnog trapa CR 32ter, izgra·ekn samo u ograničenom broju. Ali tajje tip izvezen u Paragvaj, Venezuelu, Ki·IlU i Mađarsku u svojim bis i ter vari­jantama.Konačna talijanska proizvodna verzija

bila je CR 32quater, koja e pojavila kra­jem 1936. godine. Vraćeno joj je naoru­žanje izvorne verzije, ali su brojni avio­ni CR 32quater bili opremljeni rudimen­tarnim pomoćnim sredstvima za noćnu

borbu, iako - naravno - ne radarom

Fiat CR 32

Proizvodnja CR 32 prestala je nešto pri·je izbijanja rata 1939. godine, nakon štojI? bilo izgrađeno 1200 aviona. Ipak seCR 32 borio i u Evropi i sjevernoj Africiprotiv daleko nadmoćnijih savezničkih

lovaca. Zadnji u razvoju ideje dvokrilcana način Rosatellija bio je CR 42, pro­čišćena verzija CR 32 sa zvjezdastim mo·torom od 840 KS, ali još uvijek naoru­žanim s dva mitraljeza od 12,7 mm. Ušaoje u naoružanje početkom 1940. godine iproizvodio se do 1942. godine.

CR 32 je bio tipičan model talijanskoglovca i njegova neprekidna proizvodnjasve do 1939. godine daje pravu sliku ta·lijanskog odnosa prema projektiranjulovačkih aviona. Kako se CR 32 sa svo­jim izvanrednim manevarskim sposob­nostima dobro nosio sa slabijim protiv­Ilkima (poput ruskog 1-15) u Spanjolskoj,

40

Tip - lovac i lovac-bombarder, jedno 'jedMotor - jedan tekućinom hlađen redniFiat RA 1050 RC 58 TitoIle (tajfun). dvanaest cilindara, 1.475 KSu polijetanju i 1.355 KS na -.700 mNaoružanje - jedan top MG 151/20od 20 mm 250 metaka po tavljenda gađa kroz o ovinu elise, dva topaMG 151/20 od 20 mm s 200 metakano topu u krilima i d\'a mitraljezaBreda-SAFAT od 12,7 mm sa 300 melak:1Pt, mi tral jezu u gornjem di jelu no aMaksimalna brzina - 620 km/hna 7.000 mBrzina krstarenja - 560 km/hPočetna brzina penjania - nepoznataPenianje - 6.030 m 7' 12"Dolet - 1.200 km s gori\'om no'enimu avionu: 1.650 km š odbach'imIl:zervoariTJ1aTežine - 2.700 kg prazan; 3.710 kgopterećen

Razmah krila - 11,85 mDužina - 9,37 mVisina -, 3.13 mPovršina krila - 21,11 m'

Fiat G 55 Centauro (kentaur)Prikazan je avion iz sastava Aviaziol1edella Repubblica SoclQle /tal~al1a.Obratite pažnju na promijenjene oznakedržavne pripadnosti na krilif!la, ..kvadratnog oblika dva umje. to ramjatri liktorska svežnja na svakOJ. Oznakena trupu i repu također su vraćene

na predratne zeleno-bijel?:cr,:,ene t:~k~,'oje su u junu 1940. zamijenjene bijelimrižem da bi se izbjegla zamjenafrancuskim oznakama.

,,(!jbolji talijanski lovački QI/toll l/ ratl/.

Kako se, međutim, situacija snaga Oso­vine pogoršavala, isporuke motora biksu vrlo spore, pa je bilo proiZ\'edeno~amo 105 aviona tipa Cel1lal/ro.

iJoije: "Fiat G 55 Cen/Quro«, I1IO~d(/

~Ie su biti nastavljene. Bilo je to zrako­plovstvo nove fašističke države progla­šene u dijelu Italije okupiranom od i­jemaca poslije oslobođenja Mussolinija.

nat G 55 Centauro (čentauro - kentaur)bio je, bez sumnje, najbolji lovački avionItalije u vrijeme rata i u mnogo čemu

primjer svega što je bilo dobro u osnov­nom stavu talijanske avionske industrijena polju projektiranja. Kao što je reče­

n0 u uvodu, talijanski avioni bili su uvi­jek izvrsni u aerodinamičkom smislu, aglavni im je nedostatak bio što nisu ima­li vlastito naoružanje i snažne motore.

Avion G 55 vuče svoje podrijetlo odmodela G 50 Freccia (strijela), koji jeu naoružanju Regia Aeronautica ušao1938. godine. Bio je to prvi jednokrilacmetalne konstrukcije koji je letio u Ita­liji i u vrijeme kad su lovački avionidrugih zapadnih sila bili naoružani mje·'ovitim oružjem mitraljez/top, ili s vi·še mitraljeza, i bili sposobni za brzineoko 560 km, talijanski lovac je imao dvamitraljeza i letio 483 km na sat sa svo­jim zvjezdastim motorom od 840 KSZvuči upravo nevjerojatno, ali nakon štojt> bilo izgrađeno 45 mašina, na zahtjevpilota operativnih jedinica uklonjen jepokrov pilotskog sjedišta. Jedina pred­nost lovca Freccia bila je njegova izvan­n'dna pokretljivost.Međutim, ratno je iskustvo ubrzo po­

_kazalo talijanskim pilotima-lovcima svezablude njihovih navika, pa su se usko­ro čuli zahtjevi za boljim performansa­ma i efikasnijom zaštitom. U slučaju

rm'voja lovca Freccia rezultat tih zah·jeva iz redova operativnog osoblja bio

ie Centauro. Iako znatno prerađen, kori-t io je mnoge sa tavne dijelove Freccie

• imao iste aerodinamičke kvalitete. Per­lormanse su poboljšane ugradnjom mo­LOra Daimler-Benz DB 605 talijanske pro­i7\'odnje u nqv, fino oblikovan trup, duan je zaštitnl oklop i poboljšano naoržanje ugradnjom njemačkih topov

Kombinacija njemačkog pogona I

žanja talijanskim smislom sa aerodi­namiku dala je prvorazredan lovački avi­un. Prvi model, G 55/0, bio je noružanjednim topom od 20 mm i s četiri mi­traljeza od 12,7 mm, ali je drugi model,e; SS/l, imao tri topa i dva mitraljeza.O tale verzije, koje nisu ušle u naoru­ŽU!lje, bile su G SS/ll s pet topova od22 mm i G 55/5 torpedom. Kod ovog

o ljednjeg modela morao je bit.i uklo­njen rashladni radijator ispod trupa i'\'a manja stavljena su ispod svakogkrila.

Prvi Centauro poletio je aprila 1942,ali je proizvodnja bila pora i isporukeuperativnim jedinicama započele su teku augustu 1943. Italija je kapituliralapred Saveznicima 9. septembra, ali kakoe Celltauro proizvodio na sjeveru Itali­L. i poruke lovca za Aviazione della Re­r'libblica Sociale Italiana (Aviacione delarl publika sočale italiana - Zrakoplov-\\'0 talijanske socijalne republike) mo-

Fiat G55 Centaur~tIfIII!~!!I!!I!!~~

41

Savoia· Marchetti SM 79Savoia-Marchetti bio je najbolji srednjibombarder Italije u razdoblju drugogsvjetskog rata i po mišljenju većine

stručnjaka nije nadmašen kao torpednibombarder s bazama na kopnu za čita­

vo vrijeme svoje operativne službe. Iakona izgled nezgrapan, zapravo je bio bezgreške u aerodinamičkom smislu, s od­govarajućim obrambenim naoružanjem idobrim pogonom.

SM 79 je vukao svoje podrijetlo odkomercijalnog linijskog aviona i tran­sportera SM 73 iz početka tridesetih go­dina. Iz ovoga se razvio SM 81 Pipistrello(Sišmiš), tromotorni bombarder jedno­kril ac s fiksnim stajnim trapom. Pipi­strello je bio dobar avion za svoje vri­jeme i s uspjehom služio u Etiopiji iSpanjolskoj. Nekoliko ih je još bilo uupotrebi kao bombarderi kad je Italijaušla u rat juna 1940, ali su uskoro pre­bačeni na zadatke transporta i bacanjapadobranskih trupa, jer nisu bili doraslisavezničkim lovcima. Uprkos svom ni·

žem rednom broju, SM 79 se zapravorazvio od SM 81, a pojavio se 1934. god.kao civilni transportni avion. Imao jeskoro upola slabiji pogon od SM 81 i,sa svojim uvlačivim stajnim trapom, po­štovanja vrijedne performanse. RegiaAeronautica je uskoro pokazala zanima­nje za taj novi tip u ulozi bombardera.

Prva proizvodna verzija za vojnu upo­trebu bila je SM 79-1, s isključivom na­mjenom kao srednji bombarder. Za po­gon su mu služila tri zvjezdasta motoraAlfa Romeo 126, svaki snage od 780 KS.a tovar bombi od 1250 kg mogao je pre­nijeti na daljiJ;1u od 1899 km. Novi bom­barder je operativno ispitan u španjol­skom građanskom ratu i pokazao se vr­lo uspješnim. S maksimalnom brzinomod 435 km na sat, mnogim republikan­skim lovcima bilo je teško da ga stig­nu. Stoviše, lovci Fiat CR 32 nisu bilitako brzi, a lovci G 50 tek nešto brži.Talijanske zračne snage uvijek su se za­nimale za mogućnost korištenja torpeda

lansiranih iz zraka na brodove u Sre­dozemlju i vodile u svijetu na polju raz­voja takvog oružja, aviona za lansiranjei taktičkih teorija korištenja, u cijelomrazdoblju od kraja prvog do kraja dru­gog svjetskog rata. Vršeni su pokusi1937. god. sa SM 79 kao avionom za lan­siranje torpeda i do ljeta 1939. bio jeSM 79-/1 u proizvodnji kao torpednibombarder. Nosio je dva torpeda i po­kazao se silno efikasnim oružjem u dru­gom svejtskom ratu.

Poslije kapitulacije Italije izgrađeno jenekoliko SM 79-/1/ za Aviazione della Re­pubblica Sociale Italiana. Taj je modelbio pročišćena verzija SM 79-/1, s kojegje uklonjena trbušna gondola, a prednjimitraljez zamijenjen topom od 20 mm.Još jedna verzija SM 79B, proizvedena jeprije rata za izvoz. Taj je model imaosamo dva motora, a umjesto trećeg mo­tora prednji dio trupa bio je izveden uobliku zastakljene kabine za bombarde- •ra-strijelca. Modificirane su i vertikalnai horizontalna repna površina. Ta je va·rijanta postigla stanovit komercijalniuspjeh prodajom u balkanske zemlje.Proizvedeno je ukupno 1.330 ovih aviona.

Lijevo: Američko osoblie pomnorazgledava jedan »SM 79« kojimjt! talijanski nastavnik sa šest učenikapreletio na Siciliju poslije kapitulacijeItalije u septembru 1943. Obratite važnjuna mitraljez od 12,7 mm za stražn;uodbranu, postavljen odmah iza pilotskekabine.Dolie: Dva bombardera »SM 76« (ova;j(. tip iz očitih razlo[!a dobio nadimak»il [!obbo«. [!rbavac) iz sastava10. Squadrigliae (skvadrilja - eskadrila)tl letu.

42

Savoia-Marchetti SM 79-11 Sparvlero(kobac)Prikazan je avion iz sastava192. Squadrigliae. Obratite pažnjuna trostruki liktorski snop na krilnimoznakama i bijeli križ na vertikalnomkormilu. Oznaka na vrhu križa je grbkuće Savoia, talijanske kraljevskeobitelji. Obratite pažnju i na liktorskisnop u plavom krugu na prstenucentralnog motora. To je bila standardnaoznaka na trupu za Regia Aeronautica.Kamuflaža je na polupustinjske uvjete

Tip - srednji i torpedni bombarder,četverosjed .Motori - tri zrakom hlađena zvjezdastaPiaggio P XI RC 40 'sa po dvanaest .cilindara, svaki snage 1.000 KSII polijetanjuNaoružanje - defanzivna: jedan fiksnimitraljez Breda-SAFAT od 12,7 mmsa 350 metaka na prednjem dijelu trupa,jedan pokretljiv mitraljez Breda-SAFATod 12,7 mm sa 500 metaka na leđnompoložaju, jedan mitraljez Breda-SAFATod 12,7 mm sa 500 metaka na trbušnompoložaju i jedan mitraljez Lewisod 7,7 mm za bočnu obranuofanzivno: do 1.250 kg bombi ili dvatorpeda od 45 cmMak$lmalne brzine - 430 km/h mi4.000 m; 360 km/h na razini moraBrzina krstarenja - 370 km/hna 6.000 mPenJante'- 5.000 m za 19' 45"Operativni olafon - 7.000 mDellet - 2.000 kmTežine - 7.600 kg prazan; 11.300 kgopterećen

Razmah krila - 21,20 mDužina - J6.20 mVisina - 4,10 mPovršina krila - 61,00 m'

43

JAPANJ&ko je Japan imao vojnu avijaciju jošod 1909. godine, uvelike je ovisio o uvo­lU aviona zapadnog podrijetla sve dokraja dvadesetih godina. Japanci su, me­đutim, pomno usvajali način projektira­nja i proizvodne tehnike korištene u ino­zemstvu i dvadesetih godina počeli iz­građivati svoju vlastitu moćnu avionskuindustriju. Skloni da uče od svojih ino­zemnih su...remenika, a bio je to velikbroj zemalja zapadnog svijeta, Japancisu nastavili i s uvozom stranih tipovaaviona, kako bi držali korak s najnovi­jim razvojem proizvodnih ideja. Ironijaje da su taj stalan uvoz zapadnih mo­dela i naknadna pojava sličnih karakte­ri!>tika u konstrukcijama japanskih avio­na naveli zapadni svijet na čvrstu, alisasvim pogrešnu pretpostavku da Japan­ci jesu i samo mogu biti izvrsni imita­tori naprednijih zapadnih ideja.

Pa ipak su Japanci sredinom tridesetihgodina, posebno za svoje kopnene snagei posebno za mornaricu, proizvodili ne­koliko dobrih modela karakterističnih poh.vanrednoj pokretljivosti i velikom ak­Clonom radijusu. Ti su tipovi operativnoispitani u Kini, ali .uprkos zloslutnimnagovještajima ljudi popus Clairea Chen­nauIta (Kler Seno). Zapad je tvrdoglavoodbijao povjerovati da su »obični Istoč­

njaci« u stanju stvoriti vlastite modelekoji bi se mogli mjeriti s najboljim štomože dati Zapad. Taj pogrešan zaključak

Saveznika, koji će to postati u drugomsvjetskom ratu, bio je iz temelja polju­ljan u toku prvih nekoliko mjeseci ja­panskog napada na Pacifiku i u jugo­istočnoj Aziji. Japanski bombarderi upratnji lovaca kretali su se na daljinamakoje saveznički suparnici nisu mogli do­stizati sve do 1944. godine i svojim le­tačkim osobinama potpuno nadmašili sa­vezničke lovce detaširane na tom pros­toru. Cak i kad su u borbu prot~v Ja­panaca poslani najbolji britanski i ame­rički lovci, japanski su lovački avioni svedc početka 1943. god. pokazivali stanovi­te prednosti.

Međutim, poput Talijana, i Japanci sui~ svojih operativnih iskustava prije dru­gog svjetskog rata izvukli pogrešne za­ključke. Pretpostavili su da će avionikoje već imaju, konstruirani za rat u Ki­nj i tamo ispitani, biti dovoljno dobrida bi se nadvladalo Saveznike. Japan jesve stavljao na kartu munjevita rata, ikad je zabluda te procjene izišla na vi­djelo protuofanzivom Saveznika od 1943.god. nadalje, nije im se imao čime su­protstaviti. U prirodnom toku aeronau­tičkog razvoja iako su se pojavili novi ti­povi aviona, nije im bio dan neJ(.i veći

prioritet kako bi što prije ušli u naoru­žanje. Japanci su reagirali brzo. ali dabl novi avion počeo operativno djelova­ti, treba vremena, a vrijeme je bilo onočega Japanci nisu imali. A i proizvodnjujc ometala nužda da se životno važnesirovine, osobito nafta. uvoze iz inozem­stva, a kako su američke podmornicepotapale sve veći broj trgovačkih bro­dova, japanska industrija oružja bila jezagušena.

Opet kao i Talijani, Japanci nisu do­voljno brzo shvatili da novi tipovi avionanc moraju imati samo bolje leteće oso­bine već i jače naoružanje. Tako su ja­panski avioni obično u letu mogli nad­mašiti savezničke, čak i krajem rata, aJinisu mogli nanijeti niti podnijeti istumjeru oštećenja u borbi. Vatra koja bisamo oštetila saveznički avion, skoro si­gurno bi uništila iste japanske avione,jer u nastojanju da se uštedom u tcžim

i veličini sačuvaju kvalitete pokretljivo­sti. nisu imali zaštite za pilota i gorivo.Samo zadnja generacija japanskih avio­na bila je dorastao protivnik saveznič­

kim tipovima, a oni su došli prekasno ibilo ih je premalo da bi se Saveznici za­u~tavili.

Japanski lovci nisu od 1943. godine višemogli zadržati savezničke bombardere,niti spriječiti napredovanje Saveznika nakopnu i moru. Da bi se s razmjerno ma­hm avionima mogao postići potreban ak­cioni radijus za djelovanje na Pacifiku,žrtvovana je zaštita i korisni teret za ve­će zalihe goriva, pa su tipovi koje suJapanci matrali teškim bombarderimapo svojim mogućnostima bili slabiji odrednjih bombardera Saveznika.

Japan je isto tako oskudijevao piloti­ma, kao i avionima. Iako su njegovi pi­loti bili ravni bilo kojima na svijetu1~41. godine, neprestane borbe prorijc­dile su njihove redove, a novi nisu imalinl izobrazbu, ni vještinu svojih predša­snika. Japan je svojim napadom na in­dustrijalizirane demokracije Zapada ha­zardirao, ali je izgubio igru. Cijena kojuje morao platiti za svoje pogrešne pro­cjene bili su njegovi skoro sasvim raz­rušeni gradovi i tvornice napadima ame­ričkih bombardera, koji su japanskimm·bom krstarili skoro bez ikakva otpo­ra, jer je ono malo lovaca što je jošostalo, zajedno sa svojim slabim piloti­ma bilo prikovano za zemlju nedostat­kom goriva.

(Ime II navodnim znakovima iza nekihjapanskih naziva ili oznaka aviona pred­stavlja saveznički šifrirani naziv za tajtip. pri čemu su lovački avioni dobilimuška imena, a ostali tipovi, osim tre­nažnih, že:lska.)

Lijevo: LeI nad planinom Fuiimornaričkih bombardera Zoa obrušavaIlje,,1'okosuka D4Y Suisei« (kometa),kojemu su Saveznici dali kodno ime"judy« (dŽudi). "Suisei« je masovlloproizveden sa zvjezdastim i rednimnwtorom i bio najbrž.i ratni avionza obmšavanje u služ.bi na nosačima

adona. s maksimalnom brzinomod kojih 580 km/h na 5.250 metara visine.

Aichi D3A 'Val'Serija Aichi D3A (AlCI "Val,,) bila jenajglasovitiji japanski mornarički bom­barder za obrušavanje u ratu i najus­pješniji avion Osovine u borbi s ratnimbrodovima Saveznika u čitavom drugomsvjetskom ratu. Taj je tip bio zadnjijapanski avion iz naoružanja brodova­-nosača s fiksnim stajnim trapom, ali jeuprkos svojoj prividnoj zastarjelosti po­stizao zapanjujuće uspjehe u prvoj go­dini rata. Do stanovite mjere može seD3A japans~ mornarice smatrati jed­nako vrijednim kao Fairey Swordtish izsastava britanske mornarice.

Zahtjev da se konstruira jednokrilnibombarder za obrušavanje koji će zami­jeniti dvokrilca Aichi DJA postavljen je1936. godine i svoje su projekte ponudi­le kompanije Aichi, Mitsubishi (Micubi­ši) i Nakajima. Ali samo su Aichi i Na­kajima .dobili ugovore za izgradnju pro­totipova. Avion kompanije Aichi, kojegaje projektirao Tokuhishiro Goake (Toku­hiširo), uzeo je mnoge svoje karakteri­stike, uključiv i eliptična krila, od tadaš­njih Heinkelovih konstrukcija. posebnood brzog jednokrilca He 70. Zadržan jefiksni stajni trap, jer se smatralo da će

njegova jednostavnost i mala težina kom­penzirati veći otpor zraka. Početni pro­totip sNakajima Kikari motorom od710 KS bio je završen krajem. 1937.godine i ispitivanja su počela počet­

kom 1938. Iako se avion pokazao vr­lo čvrstim, imao je suviše slab pogoni bio težak za upravljanje. Uz to se po­kazalo da i kočnice za obrušavanje stva­raju posebne teškoće. Ti su problemi ve­likim dijelom riješeni kod drugog pro­totipa, koji je imao Mitsubishi Kinseizvjezdasti motor od 840 KS, veću ver­tikalnu i horizontalnu repnu površinu icjačane kočnice za obrušavanje. I krilasu povećana za 2 m' da bi se smanjio ra­dijus zaokreta. D3A je bio općenito bo·Iji od Nakajimina D3N i decembra 1939.godine određen ie za proizvodnju kao»mornarički tip 99 bombarder za brodo­ve-nosače model 11", s oznakom kompa­niie D3AJ.

Dok je taj tip pripreman za proizvod­nju, izvršena su detaljnja poboljšanja.što je povećalo njihovu težinu i uvieto­valo ugradniu qlotora Kinsei od 1000 KS.Krila su bila nešto manja od onih koddrugog prototipa, a zadnji ostaci pro­blema s upravljan iem, kakve ie imaoprvi prototip, riješeni su proširenjemvertikalne repne površine na hrptenomdijelu. Iako je D3AJ dobro izdržao testi­ranie na nosačima aviona AkalZi i Kaga1940. godine, taj .ie tip nešto kasnije ist,egodine prvi put krenuo u borbu protivKineza s kopnenih baza.

U napadu na Pearl Harbor (Perl Har­bor) sudjelovalo je 126 aviona D3AJ, akasni ie je taj tip imao spektakularne'uspjehe na Pacifičkom i Indijskom ocea­nu. Međutim, gubici prilikom nanada naSolomonsko otočje krajem 1942. i po­tetkom 1943. godine bili su vrlo teški iD3AJ je sve više stavljen na raspolaga­n ie kopnenim bazama Carskih pomor­skih zračnih snaga Japana. Shvaćajući

46

da taj tip zastarijeva, Aichi je u junu1942. izgradio snažniji model D3A2. Imaoje zvjezdasti motor Kinsei 54 od 1.300KS, s kojim se maksimalna brzina pove­ćala za skoro 48 km/h, pa je dostigla430 km/h. Novi je model prihvaćen unaoružanju kao »Mornarički tip 99 bom­bardera za brodove-nosače model 22".Izvana se taj kasniji model razlikovaopo svom izmijenjenom pokrovu pilotskekabine, a imao je i kapu elise. Međutim,

D3A, je već bio zastario i na brodovima­-llosačima sve više ga je zamjenjivao Yo­I-osuka D4Y Zuisei. Jedinice s bazama nakopnu i dalje su koristile D3A, ali su gu­bici bili vrlo teški, usprkos znatnoj po­kretljivosti tog tipa, koja mu je omo­gućavala da se upusti u borbu s američ­

kim lovcima. Armijski model D3A zuvr­~io je kao kamikaze avion (»božji vjetar"

- piloti-samoubojice, op. prev.). U ~oj

su ulozi njegovi gubici bili stra.hov!toteški, nesrazmjerno veći nego u b~lo ko­joj zadaći što ih je inače mogao Izvrša:vati. Proizvodnja je dosegla ukupan brOJod 1.495 aviona.

Gore: »Aichi D3AJ Val", bombarderza obrušavanje u službi na nosačima

aviona, tip koji se pokazaC! takouspješnim tl iznenadnom /apal1Skomnapadu na .Pearl Harbor. .Dolje: Poboljšani model »D3A2", ko/ega.se od »D3AJ" moglo raspoznati po. kap! .elise, pojavio se u junu J942. ObratltepC/žnju na bombu od 250 kg na pokre,.tnomnosaču ispod trupa. Nosač se spustaoda bi se bomba mogla odbaciti izvankI uga elise dok je avion obrušavaolia cilj.

Aichi D3Al »Val«Prikazan je avion iz sastava 1. nosača

aviona (Soryu) 2. Koku sentai (zračne

f/otile). Kamuflaža je standardnaza razdoblje od kraja 1941. do sredine1942, cijeli avion nebeski sive bojes nosem mutno crne boje bez odsjajai crnim repnim oznakama, te crvenimhinomaru (znakovima nacionalnepripadnosti, koje su Amerikanci zvali»ćuftama«) i crvenom prugom naaerodinamičkoj oplati kotača

Tip - mornarički bombarderza obrušavanje, dvosjedMotor - jedan zrakom hlađenzvjezdasti Mitsubishi Kinsei 44s dvanaest cilindara, 1.070 KSu polijetanju i 1.080 KS na 2.000 mNaoružanje - defanzivno: dva fiksnamitraljeza »tip 97« od 7,7 mm u gornjemdijelu nosa i jedan pokretljiv mitraljez»tip 92« od 7,7 mm u stražnjem dijelukablineofanzivno: jedna bomba od 250 kgi dvije po 60 kgMaksimalna brzina - 386 km/hna 3.000 mBrzinska krstarenja - 296 km/hna 3.000 mPenjanje - 3.000 m za 6' 27"Operativni plafon - 9.300. mDolet - 1.470 kmTežine - 2.408 kg prazan; 3.650 kgopterećen

Razmah krila - 14,37 mDužina - 10,20 mVisina - 3,85 mPovršina krila - 34,90 m'

47

Kawasaki Ki-45 ToryuKawasaki Ki-45 bio je jedan od najboljihnoćnih lovaca zračnih snaga Carske ar­mije Japana u drugom svjetskom ratu,ali je njegovo uvođenje u borbu ozbiljnokasnilo zbog teškoća tehničke prirode.zahtjev armije da se konstruira teškidvomotorni lovački avion s velikim do­letom, postavljen 1937. godine, bio je iz­ravan odraz evropskih ideja o takvomavionu. Iako su s izradom projekata za­počele tri kompanije, samo je KawasakiKi-38 dospio do stadija atrape. Ali budu­ći da armija nije bila sigurna kakvi bimorali biti parametri performansi tak­vog aviona, daljnji rad je odložen dokse ne bude u stanju formulirati pravaspecifikacija.

Specifikacija je konačno izdana kra­jem godine i Kawasaki je započeo radna konstruiranju Ki-45, kojemu je osno­va bio Ki-38, kako bi odgovorio uvjetimaspecifikacije. Prototip je završen u ja­nuaru 1939, ali su teškoće sa zvjezdastimmotorom Bristol Mercury (bristol mer­kjuri) građenim po licenciji, kao i preve­lik otpor njegovih gondola, smanjili per­formanse aviona prilično ispod zahtjevaspecifikacije. Na drugom prototipu iz­vršena su poboljšanja, ali ni to nije bi­lo dovoljno da poveća brzinu na višeod 483 km/h, dok se specifikacijom tra­žilo S39 km/h. Kao posljedica tih pro­blema, daljnji rad za razvoju prekinutje krajem 1939. godine. U nastojanju dase riješi problem motora za Ki-45, Ka­wasakiju je savjetovano da neuspjelemotore Nakajima Ha-20b zamijeni mo­torima Nakajima Ha-2S. Iako za 160 KSjači, Ha-2S je imao manji promjer odHa-20b i za poboljšani prototip mogle suse koristiti manje gondole, što je sma­njilo otpor i povećalo maksimalnu b.rzi­nu za 40 km na sat. Istovremeno je pro­jektantska ekipa Takeo Doija nanovopreispitala avion sa stanovišta jednostav­nosti proizvodnje i prototip tog Ki-45 po­kazao se tako uspjelim da je krajem1941. god. naručena proizvodnja toga ti­pa s armijskom oznakom »armijski tip2 lovac dvosjed model A« i oznakom kom­panije Ki-45 KAla.

Isporuke operativnim jedinicama zapo­čele su u augustu 1942, a prve jedinicekoje su uvele novi lovački avion u bor­bu bile su one u Burmi i Kini. Avionje odmah vrlo dobro primljen, osobitozbog svog zaštitnog oklopa i teškog na­oružanja: dva prednja mitraljeza od 12,7mm kod modela A. Kod modela B, iliKl-45 KAlb, ono je pojačano na jedantop od 37 mm i jedan od 20 mm, čime

je Toryu postao vrlo moćnim protivni­kom u napadima na torpedne čamce ibombardere.

Uspje)l jedne improvizirane modifika­cije kod koje su dva mitraljeza kalibra12,7 mm ugrađena neposredno iza pilot­ske kabine s poljem gađanja prema na­prijed i ukoso prema gore, na način

njemačke »schrage Musik«, ponukao jearmiju da tu zamisao na odgovarajući

način dalje razvija. Tako je Ki-45 KAleimao bolji top kalibra 37 mm i dva na­više usmjerena topa od 20 mm. Nikakvodrugo oružje nije bilo ugrađivano, jerje prostor bio rezerviran za radar, pred­viđen da popuni opremu tog noćnog lov­ca. Međutim, razvoj radara stigao je sa­mo do prototipa, pa su se posade ja­panskih noćnih lovaca morale oslanjatina optičke nišanske sprave pri napaduna američke bombardere B-29 koji su ra­razarali Japan.

Predlagani su bili razni drugi modeli,s drukčijim pogonom i rasporedom na­oružanja, uključiv i avion za napad nabrodove s topom od 7S mm, ali nisu bi­li prihvaćeni. Bilo je, međutim, dosta mo­ditikacija naoružanja koje je prilagođa-

vano potrebama bojišta. Daljnj.i razvojosnovnog projekta dao je vrlo perspek­tivan teški lovački avion jednosjed Ki-96.Tip Ki-45 se pokazao vrlo korisnim i sve­stranim avionom, i za Japance je bilanesreća što su problemi s motorom ta­ko dugo odlagali njegovo uvođenje u na­oružanje i što je nedostatak pogodnogradara ograničio njegovu karijeru noć­

nog lovca. Ukupno je bilo izgrađeno 1.370aviona Ki-45.

Dolje: »Kawasaki Ki-45 Toryu« (ubojicazmajeva), kojemu su Saveznici dalikabine. Nije montirano defanzivnopažnju na usta cijevi dvaju topova Ho-5oc 20 mm, koji u »schriige musik«illstalaciji vire kroz lednu oplatu trupaispod stupa radio-antene, iza pilotske'kabine. Nije montirano defanzivnooružje s poljem gadanja unazad; običnoje to bio mitraljez »tip 98« od 7,92 mm.Na dnu stranice: »Armijski tip 2lovac-dvosjed model A«, s tvorničkomuznakom »Ki-45 KAla«, na japanskomuzletištu. Bio je to prvi model serijskeproizvodnje, a u akciju su na njemuprvi put poletjeli piloti 21. Sentai (grupa)u Burmi oktobra 1942. i 16. Sentai u Kininovembra iste ~odine. Taj tip je bioizuzetak medu Japanskim avionimatog razdoblja po svom teškomnaoružanju s prednjim poljem gađanja,

jednom topu od 20 mm i jednommitraljezu od 12,7 mm, kasnije topovimaod 37 i 20 mm.

48

Kawasaki Ki-45 KAle Toryu(ubojica zmajeva) ili »Nick"Prikazan je avion iz sastava 2. Jurišneehutai (čutai - eskadrila), 4. Sentai(grupa) s bazom u Usukiju, prefekturaOila na otoku Kyushu (Kjušu) marta1945. Oznaka na vertikalnomtabilizatoru označuje ehutai. Kamuflaža

je standardna - maslinasto zelene mrljena blijedosivoj podlozi. Bijela traka okotrupa označuje borbeni avion, a žutenapadne ivice krila da se radio razdoblju poslije septembra 1943. Kadjc avion bio kamufliran, hinomaruII se obično ucrtavali na bijelu traku

Tip - teški lovac. noćni lovac i jurišni<,vion, dvosjed:\Iotori - dva zrakom hlađena zviezdastaarmijski tip l" Mitsubishi Ha-102četrnaest cilindara, svaki snage

1.080 KS u polijetanju i 1.050 KSna 2.800 m

Naoružanje - jedan fiksni top Ho-203od 37 mm sa 16 metaka u nosu. dvafiksna topa Ho-S od 20 mm. sa 100metaka po topu koso montiranau trupu iza pilotske kabine i jedanpokretljiv mitraljez »tiP.9?" od ?92 mmsa 1.05:) metaka u straznjem dijelukabine (nije ugrađivan u avione kasnijeproizvodnje) plus dvije bombe po250 kgMaksimalna brzina - 547 km/hna 6.500 mBrzina krstarenja - 380 km/hPenjanje - 4.645 m za 7'Operativni plafon - 9.290 mDolet - 2.000 kmTežine - 4.000 kg prazan; 5.500 kg.npterećen

Razmah krila - 15,02 mDužina - 11,00 mVisina - 3,70 mPovršina krila - 32,00 m'

Kawasaki Ki·61 Hien

Kawasaki Ki-6J bio je jedini značajan ja­panski borbeni avion u drugom svjet­skom ratu s rednim motorom. Bio je toizvrstan Daimler-Benz DB 601, prerađen

i pojednostavljen za svrhe japanske pro­izvodnje kao Kawasaki Ha-40. Iako jed­nake nage kao i njemački original, ja­panski je motor bio mnogo manje po­uzdan i predstavljao pravu pokoru uoperativnoj karijeri Ki-6J.

Kawasaki se je počeo zanimati za red­ne motore u dvadesetim godinama kadjc u firmi .surađivao dr Richard Vogt(Rikard Fogt), kasniji glavni projektant3viona ),Bbhm und Voss« (blom und fos).btovremeno s tim zanimanjem za rednemotore pro.iektiran je i avion koji bi ihkoristio. Tako je Kawasaki ponudio ar­miji projekt avion~_ sličnog onima štosu imali toliko lIspjeha u Evropi. Fe­bruara 1940, dok je rod na izradi novo!!motora Ha-40 ioš bio u toku. armija jeKawasakiju dala nalog da istraži moguć­

nost izgradnje jednog teškog i jednoglakog lovačkog aviona koji bi kori<;tiliHa-40. Tako su nastali modeli K;-60 iil.i-61. Prvi od njih sasvim je uspio, alise od tog tipa odustalo krajem 1941. go­dine.

Ki-61, kojep su proiektirali Takeo Duii Shin Owada (Sin Ovada), poletio jeprvi put u decembru 1941. i u koro scpukazao izvrsnim projektom. Iako su ka­rakteristike upravl.ianja bile lošije nc!!okud drugih tadašnjih japanskih avion3,novi je lovac dobio mnogo pohvala zbogsvoie velike brzine - osobito u obruša­va~ju - zaštitnog oklopa za pilota i go­rivo, te teškog naoružanja. aoružanjeje iznosilo do četiri mitraljeza kalibra12,7 mm, što je značilo dva puta veću

vatrenu moć od drugih armijskih lova­ca. Krajem 1942. god. ispitivan ie Ki-61u usooredbi s lovcima Curtiss P-40E (ker­tis) i Messerschmit Rf 109 E i miš\.ienjeje bilo d:l ie bcrlji od oba zapadna avio­na. Poput dru!!ih japanskih aviona, brzi­nom je nadmašivao ta dva zapadna tipa,a što je možda još važnije, bio im jenadmoćan i u onim vidovima koji suuvi jek bili jaka strana zapadnih aviona- ·brzini. zaštiti i čvrstoći.

Armija je prihvatila Ki-6J u naoruža­n ju kao »armi j ki tio 3 lovačkih avionarrJOdel 1« kraiem 1942. godine. Isporuke

. proizvodnog tipa lovca započele su u fe­bruaru 1943, od koiih u prvi primjercibili varijanta »model IB« (s četiri mi­traljeza od 12,7 mm). Novi je lovac prviput ušao u borbu nad Novom Gvinejomaprila 1943. i odmah pokazao svoiu nad­moć nad tioom Naka;ima Ki-43 i savez­ničkim lovcim::l na tom područiu. Jedinaslaba točka K i-6J , gledano u cjelini, bioje njegov nepouzdan motor.

Prve mašine proizvodne serije nosilesu oznaku kompanije Ki-6J-la i lb. a dabi im se povećal3. vatrena moć. 388 avio­na tog modela bilo je izmi ien ieno u to­ku proizvodnog procesa kako bi se mog-

'la ugraditi dva topa od 20 mm MauserMG 121/20 (mauzer), po jedan u svakokrilo. Kad su se poiavili topovi iapan­;ke konstrukcije Ho-s od 20 mm, Kawa-

50

s,dd jc konstruirao model Ki-61-1 KAIes dva topa Ho-s umjesto dva mitraljezauo 12,7 mm u trupu, nešto dužim tru­pom i pojačanim krilima, kako bi sepod njih mogao objesiti teret i omogu­ćila vcća brzina u obrušavanju. Zadnja\arijanta Ki-6J-l bio je Ki-f>l-l KAld, na­oružan s dva Ho-lOS topa od 30 mm ukrilima i dva mitraljeza od 12.7 mm uI rupu. Serija Ki-f>l-1 proizvodila se odjanuar2 1944. do januara 1945. i prviamerički avion koji je nadmašio taj tiplovca bio je North Americall P-Sl mu­SIQl1g ( ort emeriken masteng), uključen

L: operacije nad Japanom tek u kasnoproljeće 1945. godine.

Prilikom uvođenja motora Ha-40 uproizvodnju, Kawasaki se prihvatio za­daće da razvije verziju koja će postizatibolji učinak na velikim visinama. Re­zultat je bio motor Ha-140 i, da bi sedo kraja iskoristile mogućnosti nOVO!!motora. Takeo Doi je preradio avionKi-6J. Prvi novi tip, kojega je proizvođač

označio Ki-f>l-II, imao je dulja krila ibolje profiliran pokrov pilotske kabine.Probni letovi, koji su zopčeli u decem­bni 1943, nisu dali zadovoljavajuće rezul­tate na visini, pa je samo osam lovacaK i-f>l-1I bilo izgrađeno prije nego što sepojavila druga verzija, Ki-f>l-l I KAI.Imao je dulji trup i krila originalnog Ki­-f>1-l modela i pokazao se izvrsnim lovccm kad bi se njegov motor uspjelosklonuti na dobar rad. Taj je tip izra­đen u ograničenom broju kao »armijskitip 3 lovački avion model 2« u dvi ie ver­zije: »model 2A« (s dva topa od 20 mmu trupu i dva mitraljeza od 12.7 mm ukrilima) i »model 2B« (s četiri topa od20 mm).

No vrhu stranice: Lovački aviall ,)Ki-61-1«LL letu. Jasno se vide čiste lill ije oplalerednog motora.Gore: Tri Amerikanca razgledaju trbuhzurabl;ena aviona »Kawasaki Ki-f>l-lKAlc«. »Hien« (lastavica), ili »Tony«,kako su ga zvali Saveznici, bio je jedinijapanski lovac s rednim motora,??šio je II velikom broju ušao u operativnuslužbu i Saveznici su ga u početku

smatrali verzijom »MesserschmillaBf 109« građenom po licenci. U stvariSll prvi pokušaji da se pojača vatrenan;oć doveli do korištenja Iljemačkog

topa MG 151 u krilima 388 aviona),Ki-f>l-I«.

Ki-f>l-II KAI pokazao se efikasnim pro­tiv formacija aviona B-29 koji su bom­bardir:lli Japan, ali samo kad se motorponašao kako valja, što se nije događalo

često. Problemi s motorom postajali su!>\ie gori kako je sve više stručnih rad­nika pozivano li armiju, a na kraju jetvornica koja je proizvodila motore Ha­·;40 razorena američkim bombardira­njem u januaru 1945. Prije toga su pro­blemi s motorom doveli do razvoja tipaKawasaki Ki-100, koii .ie nastao spaja­njem zmaia aviona Ki-f>l sa zviezdastimmotorom Mitsubishi Ha-ll2-II. Bio je tou svakom pogledu vrhunski lovački avi­on. Izgrađeno je bilo samo 3.078 lovacaKl-f>l, a zanimljivo je nagađati kako bitaj tip ut jecao na tok rata da ie učinak

motora bio jednak mogućnostima kon­strukcije aviona i da je proizvodnja tek­la glatko i u većem broju.

Kawasaki K1-61·Ib Hten (lastavica)ili »Tony«Prikazan je avion iz sastava 18. Senta izračnih snaga Carske armije Japana,koje su Ki-oJ koristile od rebruara 1944.do avgusta 1945. na domovinskimjapanskim otocima, Filipinskom otočju

1 na kraju u području Tokijana domovinskim otocima. Mašinaje dovršena u prirodnom metalus crvenim hinomaru znakovimanacionalne pripadnosti i oznakoms ntaija, te mutnocrnom površinomprotiv bliještanja na gornjem dijelunosa i smeđom kapom eliseTip - lovac, jednosjed· totor - jedan tekućinom hlađen redniarmijski tip 2" (Kawasaki Ha-40). dvanaest cilindara, 1.175 KS

u polijetanju i 1.080 KS na 3.500 m· 'aoružanje - dva mitraljeza »tip 1«Ho-103) od 12,7 mm u gornjem dijelu

nosa i dva mitraljeza »tip l" (Ho-3)od 12,7 mm u krilima .· laksimaina brzina - 592 km/hna 4.860 mBrzina krstarenja - 400 km/hna 4.000 mPenjanje - 5.000 m za 5' 31"Operativni plafon - 11.500 mDolet - 600 km s gorivom nošenimu avionu; 1.100 km s odbacivimr zervoarimaTežine - 2.210 kg prazan; 2.950 kgopterećen; 3.250 kg brutoRazmah krila - 12,00 mDužina - 8,75 mYisina - 3,70 mPovršina krila - 20,00 m'

Sl

Mitsubishi A6M ReisenLovački avion Mitsubishi A6M zasluženoje najslavniji avion japanskih oružanihsnaga u drugom svjetskom ratu. U vri­jeme kad su ostali lovački avioni mor­narice bili spore, nezgrapne mašine, usvakom pogledu slabije od onih u ba­zama kopnenih snaga, A6M je brzinomleta nadmašivao skoro sve lovce iz kop­nenih baza, imao ogroman akcioni radi­jus i bio teško naoružan. Taj je tip ope­rirao iz baza na kopnu, kao i s nosača

aviona, a korišten je u gotovo svim ve­likim akcijama u kojima je sudjelovalaCarska mornarica Japana.

A6M ima svoje podrijetlo u zahtjevuiz 1937. god. da se projektira lovački

avion u zamjenu za tip A5M, koji je tekušao u naoružanje. A5M je bio jednokril­ni avion, ali s otvorenim pilotskim sje­dištem i fiksnim kapotiranim stajnimtrapom. Revidirani zahtjev što ga je ne­što kasnije 1937. god. izdala mornarica,a u kome su bila sadržana borbena isku­stva stečena u Kini, značio je da će kon­strukcija novog aviona morati biti mno­go naprednijih ideja. Ekipa Mitsubishijapod vodstvom Jiro Horikoshija (Horiko­ši) projektirala je odličnu mašinu pot­puno metalne ..konstrukcije, pomno aero­dinamički oblikovanu i s potpuno za­srakljenim pokrovom pilotske kabine svidljivošću na sve strane. Ovo posljed­n.ie bilo je sasvim iznimno za 1938. godi­nu. Prvi prototip, sa zvjezdastim moto·rom Mitsubishi Zuisei od 780 KS, poletioje prvi put u aprilu 1939. god. i pokazaosc sjainim avionom koii ispunjava. pa ipremašuje, sve zahtjeve specifikaci ieosim brzine. Da bi se ispravio ta i nedo­statak, od Mitsubishija je zatražio damotor Zuisei zamijeni motorom Naka·jima Sakae od 940 KS. Novim motorombio je opremljen treći prototip i timese oznaka tog tipa promijenila od A6MlLl A6M2. S novim pogonom ujedno se po­većala brzina znatno iznad specifičnog

minimuma. Mitsubishi A6M2 pušten je uproizvodnju kao »mornarički tip O (nula)lovački avion za brodove-nosače modelll", u julu 1940. Pretproizvodni modeliveć su bili uključeni u operaciie u Kini,p.dje su svojim uspjesima ostavili najbo­lji dojam.

Proizvodni model aviona pretrpio jeneke manje izmjene, ali je samo zbogpreklopnih kra ieva krila u svrhu koriš­tenja na nosačima aviona dobio drukči­

ju oznaku, »model 21". Japanska morna­rica imala je u decembru 1941. godine328 operativnih lovaca A6M2 i oni su dosredine 1942. god. bili udarn<- pesnicancvjerovatnog niza japanskih uspjeha naPacafiku i u i točnoj Aziji. U to vrijemeu operativne jedinice počeo je stizati naj­noviji model A6M3, kao »model 32". Imaoje motor Sakae 21 od 1130 KS, veće za­lihe topovske municije i, kod kasnijihaviona, skraćena krila uklanjanjem pre­klopnih vrhova. Raspon krila iznosioje sada II m. S tim promjenama brzinaje povećana za II km/h na visini, ali suse karakteristike upravljanja nešto po­goršale.

52

Model A6M3 bio je prvi avion serijeA6M koji je pretrpio teške gubitke odAmerikanaca. Dogodilo se to u bici nadGuadalcanalom. Motor Sakae 21 bio jeveći od Sakae 12, što je imalo za poslje­dicu manji kapacitet rezervoara u trupu,a i veću potrošnju goriva, tako da jeruaksimalni dolet smanjen na 2.377 km.Kako je A6M3 operirao s uzletišta uda­ljenih 885 km od Guadalcanala, raspolo­živo vrijeme za borbu bilo je vrlo ogra­ničeno, a oštećene mašine imale su dugput do matičnih baza, što je znatno po­"cćavalo broj udesa. U nastojanju da seopet dostigne raniji dolet, Mitsubishi jeuveo »model 22" odnosno »22A" , ovisno ol:građenim topovima. Imao je mogućnost

nošenja odbacivih rezervoara ispod kri­la, kao i dulja krila od »modela 21". Do­met je ponovno vraćen na 3.106 km, alisu sada saveznički lovci već počeli dosti­zati mogućnost A6M, pa je, kako je no­viji model već bio na putu, proizvodnja»modela 22" bila vrlo ograničena.

Slijedeći se pojavio model koji je tre­bao zadržati prednost pred američkim

lovcima na srednjim i velikim visinama.Bio je to A6M4 sa motorom Sakae op­remljenim turbokompresorom, ali se po­kazao promašenim uslijed problema skompresorom. Tako se mornarica mora­la snalaziti sa slijedećim modelom, A6M5,dok se ne nađe zamjena.

A6M5, ili »model 52", imao je opetkraća krila zaobljenih vrhova i poiednuispušnu cijev za svaku stublinu motora,što je davalo dodatnu potisnu silu i br·zina aviona podigla se na 565 km nasat. Krila su isto tako imala deblju op­latu, što je omogućavalo veće brzine uobrušavanju. Prije toga su saveznički

lovci svojom većom brzinom u obruša­,anju mogli umaći A6M. Sada im je to.uglavnom, bilo onemogućeno. Međutim,slabost A6M5 nije ležala u njegovim le­tačkim osobinama, već u zaštiti, jer gaic čak i kraći rafal iz šest mitraljeza12,7 mm mogao raznijeti. Stoga se umartu započelo s isporukom modelaA6M5a. Imao je još deblju oplatu krilai redenike umjesto bubnjeva za topoveu krilima. Taj »model 52A", međutim. us­kuro je zamijenjen »modelom 52B" , ili/i6M5b, s vjetrobranom od neprobojnastakla i uređajima za gašenje požara uzsvaki rezervoar. Također je i jedan odmitraljeza od 7,7 mm u trupu zamije-

njen oružjem od 13,2 mm. Ali je serijaA6M sada već bila zastarjela, pa su čak

i najnoviji lovci A6M5 bili skoro potpu­no uništeni .u »velikom marijanskom lo­vu na purane" u bici za Filipine juna1944. godine.

Napori oko projektiranja aviona kojibi zamijenio A6M još nisu bili dali ni­kakve rezultate, pa je tip A6M trebalodalje usavršavati. Iako su konstruktoriželjeli zamijeniti, motor Sakae s Mitsu­bishi Kinsei, mornarica je to zabranila.Do dolaska motora Sakae 3 I s ubrizga­vanjem metanola, A6M5c, »model 520".zadržao je Sakae 21. Imao je dodatne re­zervoare za gorivo, zaštitni oklop za pi­lota i dodatni par mitraljeza »tip 3" od13,2 mm u krilima, koja su imala jošdeblju oplatu. Borbene jedinice često biumjesto odbacivog rezervoara pod tru­pom ugradile improvizirani nosač bom­be od 250 kg. Daljnji službeni razvoj ide­jo:: da se konstruira bombarder za obruša- l

vanje za potrebe lakih nosača avionadao je A6M7, odnosno »model 63".

Mornarica je na kraju uvidjela da jejedini način da se postignu potrebneperformanse ako se dozvoli korišten jemotora Kinsei kod aviona A6M. Ta jepotreba shvaćena poslije neuspjehaA6M6c (»model 530,,), koji ie imao mak­~.imalnu brzinu od samo 557 km/h, upr­kos metanolom pojačanom Sakae 31. Dabi se smjestio Kinsei 62 od 1.560 KS, tre­balo je trup A6M rekonstruirati i prdmodel novog tipa, označen .46M8, poja­"io se u aprilu 1945. Performanse sumncgo obećavale, ali ni jedan seri jskiprimjerak lovca »model 64" ni ie bio iz­građen prije završetka rata. -

Iako je A6M 1941. god. bio nadmoćan

svim lov:lčkim avionima mornarice, 1943.je već bio zastario. Iako su mu perfor­manse još uvi iek bile tek nešto slabi­je od najnovijih savezničkih lovaca, ma­ne su mu bile zaštita pilota i goriva.Osim toga. njegova je konstrukcija bilasuviše laba da bi mogla podnijeti ošte­ćenja u borbi koja u u zadnjim fazamarata bili u staniu nanijeti saveznički 10\'­ci. Ali neuspjeli pokušaji mornarice das~ na vrijeme proizvede avion koji bi gazamijenio značili su da se do kraja ratamoralo nastaviti s proizvodnjom A6M.od kojega je ukupno bio izgrađen 11.291a\'ion. Mnogi od ranijih modela bili suizgubljeni kao kamikaze avioni u borba·

ma za Filipinsko otočje, Iwo Jimu (AjvoDžima) i Okinawu.

Važnost A6M u početku rata bila jejednako tako psihološka kao i fizička:

.Zero« (Zirou - nula) je šokirao Sa­\'eznike koji su očekivali da će Japanciimati samo drugorazredni ratni materi­jal, kopiran od Zapada.

:\1itsubishi A6M2 model 21 Reisen("Zero« ili "Zeke«)Prikazani avion nosi standardne oznakeaviona Carskih pomorskih zračnih snagaJ Irana za početne godine rata. Ci tavapovršina je dovršena u prirodnommetalu, bez ikakve kamuflaže.\Iutnocrna boja oplate motora bila jeuobičajena u prvim godinama rataTip - mornarički lovac, jednosjed!\totor - jedan zrakom hlađen zvjezdasti

akajima NKIC Sakae 12 s četrnaestcilindara, 940 KS u polijetanju i 950 KSna 4.200 m

Naoružanje - dva topa "tip 99«od 20 mm sa 60 metaka po topuu krilima i dva mitraljeza "tip 97«od 7,7 mm sa 500 metaka po mitraljezuu trupu, plus dvije bombe od 30ili 60 kgMaksimalna brzina - 533 km/hna 4.500 mBrzina krstarenja - 333 km/hPočetna brzina penjanja - 1.377 m/minPenjanje - 6.000 m za 7' 27"Operativni plafon - 10.000 mDolet - 1.870 km s gorivom nošenimu avionu; 3.100 km s odbacivimrezervoaromTežine - 1.680 kg prazan; 2.410 kgopterećen; 2.796 kg brutoRazmah krila - 12,00 mDužina - 9,06 mVisina - 3,05 mPovršina krila - 22,44 m'

..',;J

Lijevo: Jedna od niza američkihfutografija za raspoznavanje avionaMitsubishi A6M5 Reisen« (lovac "Zero«),

kojega je Carska mornarir<a Japananazivala "mornarički tip O lovac;:a nosače aviona model 52«, a SavezniciZeke 52«. Obratite pažnju na krat ko

podrezane pojedinačne cijevi-a izbacivanje ispušnih plinova,koje su davale izvjestan potisak, čime

se u odnosu na model "A6M3« brzinaJJovećala za 21 km 'h.

53

Mitsubishi G4M •I Yokosuka MXY7

Bombarder Mitsubishi G4M bio je najbo­lji i najpoznatiji tip jurišnog bombarde­ra što je u sastavu Zračnih snaga Car­ske mornarice .Japana letio iz njihovihkopnenih baza širom istočnog ratnogpodručja u drugom svjetskom ratu. Iakomu je korisni teret bio malen, a zaštitaposade i goriva izrazito loša, njegove suosobine, osobito dolet, bile spektakular­ne. Zajedno s lovcem A6M iste kompani­je, G4M je bio na čelu iznenadnih, nadaleke ciJjeve izvršenih zračnih udarakoji su otvorili 'put japanskom napredo­vanju na Pacifiku i u jugoistočnoj Aziji1941. i 1942. godine.

Projektiranje G4M započelo je 1937.godine, kad je mornarica postavila za­htjev da se izgradi jurišni bombarder zanapade na moru koji će zamijeniti Mit­.~l,bishi G3M, koji je tada ušao u naoru­žanje jedinica u Kini. ovi tip trebalaSll pokretati dva motora po 1.000 KS, do­I t je trebalo da bude 4.828 km, a brzina4(12 km/h. Ekipa Mitsubishija pod vod­sn'om Kiro Honjoa uskoro je shvatil:lda se zahtjev za takvim performansamaneće moći ispuniti s tako malom pogon­skom snagom i umje to toga usredoto­čila svoje napore na čist jednokrilni avi­on s dva zvjezdasta motora MitsubishiKasei po 1500 KS. .Jedan od glavnih ne­dostataka G3M bilo je nedovoljno defan­zivno naoružanje, pa je to kod tipa G4Mi~pravljeno ugradnjom pet mitraljeza od7,7 i jednog topa od 20 mm. Iako jeavion nosio priličnu količinu goriva, eki­pa Mitsubi hija odlučila je da napustisvaku pomisao na zaštitu goriva i rezer­voara kako bi se uštedjelo na težini. Toće u borbi imati kat3strofalne posl jedice.

Prvi je prototip poletio oktobra 1939.i ubrzo pokazao svoje izvrsne performan­se, znatno iznad traženih. Taj je tip sko­ro odmah pušten u proizvodnju, ali sa­mo kao Mitsubishi G6MI lovac za prat­nju, a ne bombarder, za koju je ulogubio namijenjen. Do toga je došlo zboggubitka koje je G3M pretrpio u Kini. Toje bio razlog zbog kojega se G4M mo­ralo preraditi u lovački avion s oznakomG6Mi. Zadržani su mitraljezi u nosil. i urepu, uklonjen leđni mitraljez. dva ugra­đena mitraljeza zamijenjena su topovi­ma od 20 mm, a umjesto prostora zabombe s vratima postavljena je trbušnagondola s još iednim parom topova od20 mm. Međutim, proizvedeno je samo

Gore: Jedan od prvih modelu aviolw)'i1ionlllrički tio I jurišni bombarder,l110del II", koji je proizveden~ tvoYl7ičkom oznakom »G4MI". Taj je ripIl.~ao II proizvodnju 1940. godine.

54

30 aviona ovoga tipa, a ni oni se nisupokazali naročito uspjelima.

Proizvodnja G4Mi, odnosno »mornarič­

kog tipa 1 bombardera za napad modelll", konačno je započela 1940, a isporu­ka za naoružanje aprila 1941. godine.Uskoro je G4Mi prenio napade dubokou Kinu, gdje je nepostojanje lovačke za­štite omogućilo japanskom bombarderuvelike uspjehe. Početne borbene operaci­je u drugom svjetskom ratu bile su ta­kođer uspješne, među njima su: glavnauloga u potapanju bojnog broda Prince01 Wales (Prins ov Vels) i teške krsta·rice RepuIse (Ripals). kao i osvajanje Fi­lipina. Operacije u Novoj Gvineji, me­đutim, pratili su teški gubici, jer su Sa­veznici tu raspolagali odgovarajućom lo­vačkom obranom. U nastojanju da te gu­bitke smanji, Mitsubishi ie razvio »mo­del 12" (još uvijek s oznakom kompani.je G4Ml) s motorima veće snage, stano.vitom zaštitom rezervoara za gorivo iuređajima za gašenje požara. Na žalost,delet je smanjen za oko 320 km.

Daljnjim modifikacijama dobiven jeprerađeni model. Bio je to G4M2, ili) model 22" s motorima od 1800 KS Ka­sei 21 s ubrizgavanjem metanola, bol jimnaoružanjem i aerodinamičkim osobina­ma. većim zalihama goriva i s vratimaiznad prostora za bombe. Novi .ie modelušao u proizvodnju jula 1943. Modeli 22Ai 22B bili su drukčije i bolje naoružani.Iako je taj tip sada već zastarijevao, ne­uspjesi u projektiranju aviona koji biga mogli zamijeniti značili su da ga tre­ba dalje usavršavati. To je dovelo doG4M2a, odnosno »model 24". Ugrađeni subolji motori, s manjom potrošnjom go­riva, a različito naoružanje rezultiralo jeraznim podoznakama tog modela. Zad­nji modeli serijske proizvodnje imali suradar za pronalaženje ciljeva u zraku ina moru, instaliran u nosu aviona. esuviše brojna, ali ipak mnogo hvaljenavarijanta »model 24" bio je G4M2e »mo­del 24J" , koji je nosio MXY7 Okha avionposebno građen za napade kamikaza. Ve­ćina aviona »model 24J" bili su prera­đeni bombarderi »model 24B" i »model24C". Do oktobra 1944. je G4M2 zamije­nio sve avione G4MI koji su sada raspo­ređeni na manje odgovorne zadatke. Me­đutim, gubici sviju tipova u borbi biliII vrlo teški, pa se pripremao nov

model.

Bio je to G4M3, ili »model 34", s no­vim krmma i samobrtvećim gumenimrezervoarima za gorivo, zaštitnim oklo­pom za posadu, prerađenom repnom ku­polom i s horizontalnim repnim površi­nama blago povinutim prema gore. Pro­izvodnja malog broja ovih aviona zapo­čela je u oktobru 1944. I time je G4Mzavršio svoju ratnu karijeru. Pokazao seuspješnim tamo gdje nije bilo mnogodjelotvorne zračne obrane, ali su njego­vi gubici bili ogromni kad je zračna ob­rana Saveznika postala efikasnijom. Zad­nji ratni zadatak aviona G4M bio je pri­jevoz japanske delegacije koja će potpi·sati predaju na le Shimi (le Sima) kodOkinawe 19. augusta 1945. Ukupno je bi­lo izgrađeno 2.146 aviona G4M i G6M.

Izgradnja samoubilačkog aviona Yoko­suka MXY7 pokazuje u kako teškomškripcu se Japan našao u drugoj polovi­ni 1944. godine. Osnovnu ideju aviona izkoje će nastati MXY7 dao je MitsuoOhta, a razradili su je Masao Yakama,Rohuro Hattori i Tadanao Mitsugi u ok­viru programa koji je donesen augusta1944.

Koncepcija je bila avion na raketni po­gon s velikom bojnom glavom. kojegaće nositi matični avion do nekih 32 kmprije cilja, gdje će ga otkačiti i ostavitida se sam obrušava na cilj. Rad na kon­strukciji tog tipa brzo je napredovao iw.p.iešni pokusi planiranja izvršeni suu oktobru 1944. Letovi s ugrađenim po­gonom izvršeni su u novembru. a u pro­izvodnju je ta i tip pušten u eptembrukao »mornarički samoubil3čki iurišniavion model II". da bi do marta 1945.bilo izgrađeno 755 komada. Samo neko­liko ih .ie bilo operativno korišteno, alis vrlo slabim uspjehom, jer se pokazaloda je opterećeni matični avion G4M2e vr­lo ranjiv..

Konstruirana je i manja verzija, ozna­čena kao »model 22", a nositi ga je tre­bao bombarder Yokosuka PiYi Ginga,ali do prestanka neprijateljstva samo jenekoliko bilo dovršeno. Među neizgrađe­

nim projektima bio je i »model 33" namlazni pogon, kojega je trebao nositibombarder Nakajima G8Ni Renzan, imodeli 43A i 43B, koji su trebali bitilansirani katapulta na podmornicamaza vrijeme plovidbe na površini ili izukopanih položaja na obalama Japana.

Yokosuka MXY7 Model 11 Okha(trešnjev cvijet) ili »Baka«Prikazan manji bijeli avion nađen

je na uzletištu Yontan na otoku OkinawaTip - samoubilački avion, jednosjedMotor - tri raketna motora na krutogorivo »tip 4 Mark l model 20«,sa ukupno 800 kp potiskaNaoružanje - bojeva glava od 1.200 kgMaksimalna brzina - 649 km/hna 3.505 mKrajnja brzina obrušavanja - 925 km/hDolet - 37 kmTežine - 440 kg prazan; 2.140 kgopterećen

Razmah krila - 5,12 mDužina - 6,07 mVisina - 1,16 mPovršina krila - 6,00 m

M~tsubish~ G4~2a.Model 24B »Betty«PrIkazan Je aVIOn IZ sastava 763. Kokutai(mornarički zračni korpus) 2. Kokukantai (zračna flota), u čijem je sastavuG4M bio od 10. oktobra 1944. do5. februara 1945. Kamuflaža jesta':!dardna. I.ako. pri~azani avion nijenosIo samoubilački aVIOn MXY7 naslikanje s tim oružjem da bi se pokazalo kakoje minijaturni jurišni avion bio nošenu borbi. Samo 721. i 722. kokutai nosilisu MXY7 operativno

Tip - bombarder, transportni avioni nosač samoubilačkog aviona sa sedamčlanova posadeMotori - dva zrakom hlađena zvjezdastaMitsubisl:i MK4T Kasei 25 sa početrnaest cilindara, svaki snage 1.825 KSII poli ietanju i 1.680 KS na 2.100 mNaoružanje - defanzivno: dvapokretljiva mitraljeza »tip 92« od 7,7 mms 582 metka svaki u nosu, jedanpokretljiv top »tip 99 model 2« od 20 mms 270 metaka u leđno i kupoli, dvapokretljiva topa »tip 99 model 2«od 20 mm sa 270 metaka po topuna položajima po sredini trupa i jedanpokretljiv top »tip 99 model 2«od 20 mm sa 270 metaka u repnojkupoliofanzivno: do 1.000 kg bombi ili jedantorpedo od 800 kgMaksimalna brzina - 438 km/hna 4.600 mBrzina krstarenja - 315 km/hna 4.000 mPen.janie - 8.000 m z'\ .,0' 24"Operativni olafon - 8.950 mDolet - 6 fl60 mTežine - 8.160 kg prazan; 12.500 kgopterećen

Razmah kril~ - 25,50 mDužina - 20.00 mVisina - 6,00 ·mPovršina krila - 78,13 m'(Navedene nerforman<;e i tp7ine da~t::

su na osnovi sličnog tipa G4M2 model Cl)

')5

Mitsubishi Ki-46 'Dinah'Mitsubishi Ki-46 bio je možda najboljiizviđački avion u drugom svjetskom ra­tu, u svakom slučaju jedan od onih štosu pružali najviše u estetskom i aerodi­namičkom smislu. Taj tip pokazuje ujed­no kakvu je važnost strateškim avioni­ma za daljinska izviđanja pridavala vr­hovna komanda Carske armije Japana,koja je još početkom tridesetih godinashvatila da će njene snage djelovati navelikim udaljenostima od centraliziranekomande i stoga imati potrebu za uslu­gama pouzdane izviđačke službe. I tako,dok su se zapadne sile zadovoljavale raz­vijanjem izviđačkih varijanti bombarde­ra i lovaca u sastavu svog naoružanja,Japanci su raZ\~ili izviđački avion abinitio..

Standardni japanski izviđački avion1937. god. bio je Mitsubishi Ki-15, ali jete godine armija postavila zahtjev da sepriđe projektiranju moguće zamjene.Specificirane performanse postavljale suvrlo visoke uvjete i armija je postupilamudro što je proizvođačima prepustilada sami odluče o karakteristikama avio­na koji će tim zahtjevima udovoljiti.Maksimalna brzina trebala je biti 600km/h, a dolet nešto veći od 2.400 km.

Ekipa Mitsubishija pod vodstvom To­mio Kuboa imala je već iskustva s dvo­motornim jednokriIcima visokih perfor­mansi i stoga izabrala takvu konfigura­ciju. Veliku pomoć dobio je Mitsubishisuradnjom Instituta za aeronautička is­traživanja Tokijskog univerziteta u pro­jektiranju stajnog trapa i aerodinamički

krasno oblikovanih gondola motora, alije uslijed potrebnog opsežnog ispitivanjau aerodinamičkom tunelu prototip sporonapredovao.

Prototip, sa dva zvjezdasta motora Mit­subishi Ha-26 po 900 KS, poletio je unovembru 1939. Iako su, općenito, perfor­manse bile dobre, maksimalna brzina jejoš uvijek bila 64 km/h ispod specifici-

rane. Kako je međutim, i ta brzina bilaveća nego što su postizali najnoviji 10­nIčki avioni armije i mornarice, Naka­jima Ki-43 i Mitsubishi A6M2, armija jebila oduševljena. Ovaj je tip određen zaproizvodnju kao »armijski tip 100 izvi­đački avion za potrebe komandiranjamodel 1«, s oznakom kompanije Ki-46-1.

Iako je »model 1« uglavnom zadovolja­vao, operativne jedinice su uskoro ot­krile da je stajni trap slab i sklon lomupri tvrđem prizemljenju, te da eleroninisu dovoljno efikasni. U cjelini, među­

tim, Ki-46. je dobro primljen. Međutim,

još u vrijeme dok je prototip testiran,Mitsubishi je dobio pristanak armije damotore Ha-26 zamijeni zvjezdastim Mit­subishi Ha-l02, koji se je razvio od ra­nijeg tipa tog motora i bio jednakih di­menzija, ali sa snagom u polijetanju od1.080 KS.

Prva od novih mašina,. označena Ki-46­-Il, poletjela je marta 1941. i postiglamaksimalnu brzinu od 604 km na sat.Novi tip je odmah ušao u proizvodnju iuskoro pokazao svoju vrijednost Ll po­hodima na Filipine, Malaju, Nizozemsku,i!'točnu Indiju i Novu Gvineju. Međutim,

po dolasku najnovijih savezničkih lova­ca u Australiju i na Solomonsko otočje,

>'model 2« (Ki-46-1l) počeo je trpjeti svetcže gubitke: Japanci su to predvidjeli iu maju 1942. naručili verziju Ki-46 s dva7.vjezdasta motora Ha-l12-II po 1.500 KS.Novi su motori trošili više goriva od ra­nijih Ha-l02, pa su u trupu ugrađeni

dodatni rezervoari. Istovremeno je poja­čan i stajni trap, a nos aviona prerađen

u cjelovitu, obilno zastakljenu kabinube;z lomljenja konture ispred pilota.

Novi je model ušao u proizvodnju de­cembra 1942. kao Ki-46-IIl, ili »model 3«,s najvećom brzinom od 628 km/h i do­brim performansama na velikoj visini,»model 3« su sa zadovoljstvom dočekali

operativni piloti. Kako je broj aviona

»model 3« koji su stizali u prednju bor­benu liniju rastao, »model 2« je postepe­no prebacivan u trenažnu službu, pone­k:::d sa dodatnom kabinom iza kabinepilota, kao trosjedni trenažni avion zaradio-navigaciju. U tom svojstvu postaoie »model 2« »armijski tip 100 operacio­ni trenažni avion« ili Ki-46-1 l KA/.

Performanse »modela 3« bile su takveda je armija pokazala zanimanje za os­novnu mašinu kao visinski presretač. Re­mltat je bio ne osobito uspjeli Ki-46-II lKA/, ili »armijski tip 100 lovački avionzračne obrane«. Imao je nos sa čvrstom

uplatom naoružan jednim parom topovaHo-S od 20 mm, a rezervoar za gorivoizmeđu pilota i izviđača uklonjen je dabi se dobio prostor za top Ho-203 od 37mm s poljem gađanja prema naprijedi ukoso prema gore. Taj je tip ušao unaoružanje u novembru 1944, ali je razo­čarao, jer za lovca nije imao dovoljnubrzinu penjanja. Daljnji razvoj dao jeKi-46-IIIc, ili »armijski tip 100 jurišni,avion«, izgrađen samo u vrlo ograniče­

nom broju.Zadn ia varijanta izviđačkog aviona bi­

la ie Ki-46-IV, ili »model 4«, s dva zvje­zdasta motora Ha-l12-II Ru. od kojih jesvaki razvijao snagu od 1.100 KS na visi­nama preko 10.000 metara. Izgrađena sučetiri prototipa, ali problemi s turbokom­presorima s pogonom na ispušne plinovebili su uzrokom što ni izviđač Ki-46-IVa,ni njegov pandan lovac Ki-46-IVb, nisuušli u naoružanje. Ukupno su izgrađena

1.742 aviona »Dinah«.

Dolje: Konačni model aviona »Dinah,Ki-46-Il1«. Obratite pažnjunf t promijenjeni obris nosa, što jepridonijelo da taj model postane jednimod estetski najuspelijih aviona II cijelojpovijesti zrakoplovstva.

6

~Iitsubishi Ki-46-II »Dinah«Prikazan je avion iz sastavaneidentificirane jedinice koja je u toku1945. godine djelovala s uzletišta Don• luang u Sijamu. Kamuflažaje standardna, a tamnožuta bojaml napadnim ivicama krila znači da jeavion vršio operativnu službu poslijeaugusta 1943. Obratite pažnju da samohil10maru na trupu imaju bijeli obrubTip - izviđački avion, dvosjedMotori - dva zrakom hlađena

z\'jezdasta »armijski tip I" (MitsubishiHa-102) sa po četrnaest cilindara, svakinage 1.080 KS u polijetanju i 1.055 KS

na 2.800 m_'aoružanje - jedan pokretljivmitraljez »tip 89" od 7,7 mm s 216metaka u stražnjem dijelu pilotskekabine~taksimaina brzina - 604 km/hna 5.800 mBrzIna krstarenja - 400 km/hIla 4.000 mPenjanje - 8.000 m za 17' 58"Operativni plafon - 10.720 mDolet - 2.474 kmTežine - 3.263 kg prazan; 5.050 kgopterećen; 5.800 kg brutoRaspon krila - 14,70 mDužina -- 11,00 mVisina - 3,88 mPovršina krila - 32,00 m'

57

Mitsubishi Ki-67 Hiryu

Mitsubishi Ki~7 Zračnih snaga Carskearmije Japana bio je pandan avionuZračnih snaga Mornarice G4M i, madasu ga Japanci klasificirali kao teški bom­barder, po zapadnim standardima jedvanešto više od lakog do srednjeg bombar­dera. No, bez obzira na to kako je klasi­ficiran, Ki~7 je bio izvrsna mašina i posvoj prilici najbolji bombarder u službijapanske armije u drugom svjetskom ra­tu. Kad je drugom polovinom 1940. Na­kajima Ki-49 ulazio u naoružanje, armijaje pokrenula proces stvaranja nasljedni­ka tom bombarderu. U tu svrhu podnije­ta je lista visokih zahtjeva Mitsubishiju,cija je ekipa, pod vodstvom inženjeraOzawe, dobila zadatak da projektira bom­barderski avion s dva zvjezdasta motoraod 1.450, 1.870 ili 1.900 KS, s nosivošću

bombi od 800 kg, brzinom od 550 km nasat i doletom od 1.130 km.

Ozawa se odlučio za najsnažnije odob­rene motore, zvjezdaste Mitsubishi Ha­-104 od 1.900 KS i projektirao jednokril­ni avion vrlo čistih linija, donekle sli­čan bombarderu mornarice G4M istekompanije. Neuobičajeno za japanske~vione, odmah od početka bili su pred­viđeni zaštitni oklopi za rezervoare s au­tomatskim brtvljenjem oštećenih mjesta.Tri prototipa, naručena prilikom izdava­nja liste zahtjeva, završena su krajem1c.'42. i početkom 1943. godine. Ti su avio­ni bili opremljeni defanzivnim naoruža­njem od dva mitraljeza kalibra 12.7 i triod 7,92 mm. Probni letovi započeli su udecembru 1942. i, mada je bilo nekihproblema s uzdužnom stabilnošću i sosjetljivošću komandi, performanse suodgovarale zahtjevima, osim u pogledubrzine. Slijedeći prototip i pretproizvod­ni avion imao je veću zapreminu rezer­voara za gorivo, a naoružanje mu je po­boljšano na jedan top od 20 mm, dvamitraljeza od 12,7 i dva od 7,92 mm. Svirani tipovi aviona Ki~7 imali su odlične

karakteristike upravljanja i, bez bombi,taj je avion mogao izvesti i petlju.

Zanimanje za Ki~7 pokazale su i Zra­koplovne snage Carske mornarice Japa­na i početkom 1943. naređeno je Mitsu·bishiju da na 100 aviona serijske proiz­vodnje montira nosače torpeda. Pokusisu tako dobro uspjeli da je Mitsubishijubilo naređeno da nosače torpeda monti­ra na sve proizvodne avione od 160-ognadalje. Armija je pristala da određeni

broj tih aviona ustupi na korištenje mor­narici. Kako god se to činilo paradoksal­nim, uspjeh prvih modela Ki~7 skoro jedoveo do njegove propasti. Razlog je biojednostavan: armija je željela iskušatitaliko raznih varijanti opreme tog sve­strano upotrebljivog aviona da se nijemogla ustaliti proizvodnja jednog odre­ck-neg modela. Poslije mnogih protesta,armija se konačno odlučila za određeni

projekt i decembra 1943. izdala nalogMitsubishiju da započne s proizvodnjom»armijskog tipa 4 teškog bombarderamodel 1«, s oznakom kompanije Ki·N-I.Imao je još bolje naoružanje s jednimtopom kalibra 20 mm i četiri mitraljezaot! 12,7 mm.

58

Novi je bombarder prvi put ušao uborbu oktobra 1944. i potom čitavo vri­jeme do kraja rata imao važnu ulogu usvim operacijama armije i mornarice ko­jima se pokušavalo spriječiti snage Sje­dinjenih Država da potpuno zagospoda­re Japanom. U tu su svrhu avioni Ki~7

većinom korišteni kao torpedni bombar­deri, ali su vršili i brojne napade naMarijanske otoke pošto su ih osvojiliAmerikanci, u nastojanju da se uništeteški bombarderi i njihove baze koje sutamo građene radi napada na Japan.

U pokušaju da se nadoknadi nedovo­ljan broj aviona uslijed propusta da se

na vrijeme izabere određeni tip za pro­izvodnju, Zračne snage Carske mornari­ce Japana pokušavale su se ustezati odzahtjeva da se u proizvodnom procesuvrše bilo kakve modifikacije. Ipak je jed­na iznimka bio zahtjev da se u repnukupolu montiraju dva mitraljeza od 12,7mm umjesto ranijeg jednog. Bilo je ta­kođer planirano da se od 751-og proiz­vodnog aviona nadalje nosivost bombipoveća na 1.250 kg. Međutim, američko

bombardiranje je drastično smanjiloproizvodnju, koju je usporio i zemljo­tres potkraj 1944. godine, tako da je dokraja rata bilo izgrađeno samo 698 tih

vrlo efikasnih i mnogostruko upotreblji­vih aviona.Među projektiranim modelima koji 'ni­

su ušli u proizvodnju bilo je nekolikozanimljivih projekata: Ki~7-II trebala supokretati dva zvjezdasta motora Mitsubi­shi Ha-204 po 2.400 KS, što bi avionuKi~7 dalo spektakularne performanse;,samoubilački avion Ki~7-I-KAl s eksplo­zivnim punjenjem od 2.900 kg i teški lo­vac Ki-I09. Ovaj poslednji bio je teškidvosjedi lovac-presretač naoružan s dvatopa od 75 mm u nosu aviona i s mak­simalnom brzinom od 550 km na sat. Dokraja rata bila su izgrađena samo 32aviona te varijante.

Na vrhu stranice: »Mitsubisl1i Ki-67«Ilc.. japanskom uzletištu. Iakosu ga Japanci klasificirali kao teški1Jombarder, po savezničkim standardimabio je tek nešto više od lakogbombardera. I pak je raspolagaopoštovanja vrijednim performansamai bio bi igrao značajnu ulogu u ratudeL su Japanci standardizirali varijantukoju su htjeli i brže je pustiliII proizvodnju.

Gore: Avion »Ki-67-lb Peggy« u letu.Pod trupom se naziru nosači torpeda.Daljnjim razvojem pretvoren je .»Ki-67"lt teškog lovca »Ki-J09« sa znatnoprerađenim »zatvorenim" nosom u komje bio montiran top od 75 mm »tip 88«.

Mitsubishi K1-67 Hiryu (leteći zmaj)ili »Peggy«Prikazani avion kamufliran jestandardnim bojama, s tamnozelenimgornjim površinama i sivim donjimpovršinamaTip - teški bombarder sa šest do osamčlanova posadeMotori - dva zrakom hlađena

zvjezdasta »armijski tip 4" (MitsubishiHa-104), svaki snage 1.900 KSu poliietanju i 1.610 KS na 6.100 m

aonižanje - defanzivno: jedanpokretljiv top Ho-S od 20 -mm u leđnoj

, kupoli i četiri pokretljiva mitraljeza.. tip 1« od 12,7 mm, po jedan na nosnomirepnom položa iu, te dva ukapljastimkupolama za bočnu obranu

ofanzivno: do 840 kg bombi ili torpedood 800 ili 1.070 kgMaksimalna brzina - 537 km/hna 6.090 mBrzina krstarenja - 400 km/hna 8.000 mPenjanje - '6.000 m za 14' 30"Operativni plafon - 9.470 mDolet - 2.800 km normalan; 3.800 kmmaksimalanTežine - 8.649 kg prazan; 13.765 kgopterećen

Razmah krila - 22,50 mDužina - 18,70 mVisina - 7,70 mPovršina krila - 65,85 m'

59

Nakajima B5N 'Kate'Iako izgrađen samo u relativno ograni­cenom broju, Nakajima B5N imao je og­roman utjecaj na tok drugog svjetskograta, osobito zbog svog udjela u izne­nadnom japanskom zračnom napadu naPearl Harbor, napad koji je konačno

uvukao Sjedinjene Države u rat. B5N jei na druge načine karakterizirao snagui slabosti japanskih zračnih snaga u dru-gom svjetskom ratu. .

Podrijetlo aviona B5N leži u zahtjevuiL 1932. god. za torpednim bombarderomvisokih performansi koji bi zamijenio tipYckosuka B3Y, jer je ovaj već zastar­je\'ao. Kako nije bio dobiven ni jedemodgovarajući projekt, mornarica je dvi­jl godine kasnije izdala još jednu speci­fikaciju. Da bi se udovoljilo tom zahtje­vu, stavljen je u ograničenu proizvodnjuYokosuka B4Y, ali s namjerom da tajtip bude samo privremeno korišten kaotorpedni bombarder.

Mornarica je 1935. god. ponovno izda­la zahtjev za jurišnim bombarderom,kako je Carska mornarica Japana ozna­čavala torpedne bomb3.rdere, vrlo vi­sokim performansama. akajima je nataj zahtjev odgovorio napredno koncipi­ranim jednokrilnim avionom koji je pro­jektirala ekipa pod vodstvom KatsuijaNakamure. Prototip, označen kao B5Ni,poletio je prvi put u januaru 1937. i po­kazao izvrsne performanse. Mornaricu.u. međutim, brinule neke napredne ide­je u konceptu pro.iekta. jer se bojala dabi održavanje moglo biti preteško. pa jete elemente Naka jima izostavio. Istovre­meno je zvjezdasti motor Hikari 2 zami­il'nio s Hikari 3 i s novim pogonom jeE5Ni smatran suneriornim suoarničkom

Milsubishi B5Mi. Taj je tip pušten u pro-

izvodnju kao »mornarički tip 97 jurišniavion za brodove nosače model 1«, u no­vembru 1937.

Novi avion je ušao u naoružanje 1938.god. i odmah bio dodijeljen jedinicamana japanskim nosačima aviona i jedini­cama za podršku kopnenim snagama uKini. U potonjem svojstvu B5Ni je kori­šten kao laki bombarder iz horizontal­nog leta i općenito se pokazao uspješnimkad ie djelovao u pratnji lovačkih avio­roa. U toku 1938. promijenjena je oznaka»model 1« u »model 11«. Jedine~modi(i­

kacije vršene u to vrijeme sastojale suse umijenianju unutarnie opreme, uzprimjenu iskustava stečenih u Kini. Me­đutim, borbena iskustva iz Kine navelasu iapansku mornaricu da shvati kakoće B5N trebati znatno osuvremeniti ako~e želi uspjeh u operacijama na područ­

jima gdje postoji mogućnost da naiđe

n:\ jak otpor lovačkih aviona. Tako se1939. god. poiavio nov model.

Bio ie to B5N2, ili »model 12«. pokre­lap zviezdastim motorom od 1.000 KS Na­kaiima Sakae umjesto ranijeg Hikari od770 KS. ovi je motor bio tjeYnje obu­hvaćen gondolom od nje~ova prethod­nika i imao kapu elise. Međut.im, i po­red snažnijeg pogona. maksimalna brzi­na porasla .ie samo za JO km/h. Uorkostome mornarica je odlučila da novi mo­del stavi II proizvodniu. jer ie Sakae biomnogo nouzdaniii motor od Hikariia. Dokraia 1941. je B5N2 zamijenio B5NI usvim jedinicama prve borbene lini ie. rlokif' stariii model prebačen na zadatke obl'­kf' i ven. Godine 1941. bio ie B5N2 naj­moderniji u sviietu torpedni bombarder7a službu na nosačima aviona. kako seto može ocijeniti po uspjehu 144 takva

aviona koji su sudjelovali u napadu naPearl Harbor, kao i onih što su kasnijeimali udjela u potapanju triju američkih

nosača aviona, Lexingtona (Ieksington),Yorktowna (jorktaun) iHorneta (honit)1942. godine. Avioni B5N2 operirali sutakođer i kao bombarderi za podruškujapanskim amfibijskim napadima na pocl.­ručju Pacifika i jugoistočne Azije počet­

kom 1942. godine.Već 1944. god. avion B5N2 bio je, f\le­

đutim, zastario i eskadrile tih bombar­dera pretrpjele su strahovite gubitkeII borbama za Filipine. Kako je iste go­dine uveden u naoružanje torpedni bom­barder Nakajima B6Ni Tenzan, avioniB5N2 su raspoređeni na zadatke drugelinije, od kojih je najvažniji bio prat­nja japanskih konvoja. U tom su se svoj­stvu njegova sposobno t da se dugo za­drži u zraku i dobra vidljivost za pOS3.­dll pokazali vrlo korisnima u otkrivanju~avezničkih podmornica. Vizuelno osma- •iranje ubrzo ie zamijen ieno radarskim,kad je avion bio opremi ien radarom zaotkrivanje ciljeva u zraku i na moru.Taj se model moglo razaznati po ante­nama duž obaju strana trUDa i napadnihivica krila. a kraiu je B5N2 zamijeniomodel B5Nl-K. jednu modifikaciju stan­darnog B5Ni, kao avion za trenažu, teg·Iien je meta i vuču jedrilica. Cjelokupnap.-oizvodnja iznosila je 1.149 aviona.

Dnije' »Nakoiima B5N« uzima zale IIla /Jlalformi japanskog nosača aviona,r:01iier,,ći na o/Jernfivni zadaInk. U pn'imn: ieseril11a rala »Kale« se /Jokazaoi7Trsnim lorrJednim bombarderol11, .ST10S0!J'1il11 do vrecizno i sigurno odbaCIsl"oj ofanzivni leret.

60

'akajima BS 2 »Kate«Prikazani avion je dovršen u prirodnommetalu, što je bilo standardno kodaviona Car kih pomorskih zračnih snagau prvoj godini rata. Obratite pažnjuna mutnocrnu oplatu motorai tamnozelene mrlje kojima uprekrivena krila aviona što su vršili0peracije iz kopnenih bazaTip - mornarički torpedni bombarder,trosjed

· totor - jedan zrakom hlađen zvjezdasti· nkaiima KIB Sakae II četrnaest

lindara. 1.000 KS u polijetanju i 970na 3.000 m

· 'aoružanje - defanzivno: jedanokreti ji\' mitraljez »tip 92« od 7,7 mm

..J slražn jem di ielu kabineanzivno: do 800 kg bombi ili jedanlrpedo od 800 kg

Maksimalna brzina - 378 km/hna 3.600 mBrzina krstarenja - 259 km/hna 3.000 mPenjan.ie - 3.000 m za 7' 40"Operativni plafon - 8.260 mDolet - 979 km normalan; 1.990 kmmak imalanTežine - 2.279 kg prazan; 3.800 kgopterećen; 4.100 kg bruto

Razmah krila - 15,52 mDužina - 10,30 mVisina - 3,70 mPovršina krila - 37,70 m'

61

Nakajima Ki-43 Hayabusaakajima »Oscar" bio je standardni lovač­

ki avion Zračnih snaga Carske armijeJapana u toku cijelog drugog svjetskograta i, mada ih je samo ograničen brojbio na raspolaganju u vrijeme prvih ja­panskih napredovanja u Malaji, Nizozem­skoj, I točnoj Indiji i Burrni, njegove susposobnosti bile grubi šok za Saveznike.L\ jereni, uprkos jasnim upozorenjima,da Japanci imaju samo inferiorne tipovea iona, Saveznici su u to područje upu­tili isključivo drugorazredne lovačke avio­ne, sasvim nedorasle da se nose sa Ki-43.

Projektiranje Ki-43, kojima je rukovo­dio Kideo Itakawa, počelo je u decem­bru 1937. na osnovi zahtjeva armije dasc konstruira nasljednik aviona Na kaji­ma Ki-27. Iako je ovaj imao zatvorenupilotsku kabinu i bio niskokrilac potpu­no metalne konstrukcije, imao je fiksnik8potirani stajni trap. Specifikacije zaavion koji će ga nasljediti, međutim, po­stavljale su neke vrlo visoke zahtjeve upogledu njegovih osobina, što je značilo

da je uvlačiv stajni trap neizbježan. Is­tovremeno su se od novog aviona tražilevi oke manevarske sposobnosti, jednakeonima kod Ki-27, koje bi se bolje moglepostići s lakšim, fiksnim stajnim trapom.

Ekipa Nakajime odlučila se za uvlačiv

trap i prvi je prototip novog lovca pole­tio u -januaru 1939. Sa zvjezdastim mo­torom Ha-2S od 92S KS i naoružan s pro­pisana dva mitraljeza od 7,7 mm, Ki-43je ubrzo pokazao da ispunjava zahtjeveu pogledu performansi. Manevarske spo­sobnosti, međutim, bile su mu dosta sla­bije od Ki-27 i neko je vrijeme sudbinaKi-43 bila na vagi. Međutim, armija jeipak odlučila da odobri daljnji rad narazvoju, pa je izgrađeno niz pokusnihaviona s raznim modifikacijama u pogle-

du motora i naoružanja, dok je iz' pro­grama poboljšanja manevarskih sposob­nosti proizašao vitkiji trup i ugradnjatakozvanih »leptir" zakrilaca za borbeneakcije u donji, trupu bliži dio krila. Tojc znatno povećalo manevarske sposob­nosti Ki-43, a osobito mu smanjilo ra­dijus zaokreta, pa su sada vojne vlastibile potpuno zadovoljne njegovim per­formansama i pokretljivošću.

Armija je naručila proizvodnju Ki-43sa zvjezdastim motorom »armijski tip99", konačnom verzijom motora Ha-2S, uaprilu 1941. i isporuke su započele uoktobru iste godine. Prva varijanta se­rijske proizvodnje bila je »armijski tip1 lovački avion model lA", ili Ki-43-Ia,ali su uskoro slijedili »model lB" i »mo­del IC" (Ki-43-Ib i Ki-43-Ic). Glavne raz­like između ta tri modela bile su u na­oružanju, poimence dva mitraljeza od 7,7mm, jedan mitraljez od 12,7 i jedan od7,7 mm, te dva mitraljeza od 12,7 mm.Dvokraka elisa također je promijenjena__ o drvena s fiksnim korakom zamijenje­na je metalnom s dvojnim korakom.

U februaru 1942. pojavio se Ki-43-II sazvjezdastim motorom »armijski tip l"(Naka.iima Ha-llS), poboljšanom verzijom"tipa 99", koji je razvijao snagu od l.lS0KS. Novi je tip aviona s mnogo boljimperformansama, ušao u proizvodnju no­vembra 1942. kao »model 2A" ili Ki-43-IIa.Razlikovao se od »modela 1« time što seotvor za dovod zraka u kompresor na­lazio na gornjem dijelu kućišta motora(ranije je bio na donjem), što je za sko­ro 60 cm imao manji razmak krila dabi se povećala brzina, te ojačan donji diokrila za nošenje bombi. Borbeno isku­stvo pokazalo je također da je potrebnazaštita, pa su rezervoari za gorivo dobili

primitivan sistem automatskog brtvlje­nja, a pilot oklopljen naslon sjedala. »Mo­del :lB", ili Ki-43-IIb, bio je u osnovi je­dnak, ali s raznim modifikacijama op­reme, osobito što se tiče dovoda zraka u,rasplinjač i hlađenja ulja. Te su modi­fikacije postale standardnima kod mo­dela koji će se slijedeći pojaviti, Ki-43­-KAI. Imao je jednu trokraku elisu kaoi raniji Ki-43-II model, ali posebne is­pušne cijevi za svaku stublinu motora,što mu je uslijed dodatnog potiska dava­lo veću brzinu.

Zadnja varijanta Ki-43 pojavila se umaju 1944. Bio je to Ki-43-IIIa sa zvjez­dastim ·motorom od 1.230 KS Ha-ll S-II.Serijski model aviona označen je kao,'model 3A". Do kraja rata izgrađena susamo dva prototipa modela Ki-43-IIIb,ili »modela 3B". Ta zadnja varijanta ima­l:i je namjenu visinskog presretača, sazvjezdastim motorom Mitsubishi (Ha-33)42 (Ha-1l2) od 1.2S0 KS i naoružanjemod dva topa Ho-S kalibra 20 mm.

Krajem 1944. godine Ki-43 već je za­stario i postepeno su ga u .iedinicama pr­ve borbene linije zamijenili novi tipovi.Završio je svoj vijek kao trenažni avioni kao kamikaze oružje. U svemu je biloiz.građeno S.919 aviona Ki-43 na.iviše odsvih lovačkih aviona u službi Zračnih sna­~a Carske armije Japana. Mada je taj tipaviona postigao nekoliko znača.inih us­pjeha u ranim stadijima rata, bio je toprvenstveno rezultat njegovih manevar­skih sposobnosti i slabe kvalitete savez­ničkih lovaca. U stvari, performanse Ki­-43 nikad nisu bile iznad prosječnih, anjegovo naoružanje uvijek slabo.

Dolje: Dva lovačka aviona »NakajimaKi-43-Ia "Oscar"".

62

•

-akajima Ki-43·IIb Hayabusa (sokol)ili »Oscar«Prikazani avion je iz ~stavaneidentificirane jedinice. Kamuflažaje standardna, sivo i tamnozeleno, kao'to Sl.l i bijela traka borbenog avionana stražnjem dijelu trupa, tamnožutetrake na napadnim ivicama krila i bijeloobrubljeni hinomaru na gornjimpovršinama. Obratite pažnju na oznakepostignutih pobjeda u vidu američkih

zastava ispod pilotske kabine. Praksaoznačavanja pobjeda na japanskim..\·ionima bila je razmjerno rijetka, jer.c morao uzimati u obzir rang ilidruštveni položaj pojedinog pilotaunutar jedinice: za kapetana se,na primjer, nije moglo otvoreno tvrditidc: je postigao viš~ pobjeda od majoraTip - lovac i lovac-bombarder,ednosjed

Motor - jedan zrakom hlađenzvjezdasti »armijski tip 1« (Naka.jimaHa-lIS) s četrnae~t cilindara. 1.150 KSu polijetanju i 980 KS na .5.600 ":1Naoružanje - dva mitraljeza »hp 1«(Ho-I03) od 12,7 mm s 250 metakapo mitraljezu u gornjem dijelu nosa,plus dvije bombe po 30 ili 250 kgMakslmama brzina - 540 km/hna 4.000 mBrzina krstarenla - 440 km/hPenjanie - 5.000 m za S' 49"Operativnt plafon - 11.200 mDolet - 1.760 km s gorivom nošenimu avionu: 3.200 km s odbacivimrezervoarimaTežine - 1.910 kg prazan; 2.590 kgopterećen; 2.925 kg brutoRazmah krila - 10,84 mJ)užina - 8,92 mVisina - 3.27 mPovršina krila - 21.40 mZ

63

VELIKABRITANIJAPriča o Kraljevskim zračnim snagama(Royal Air Force - ·rojal er fors, krati­

'ca RAF, op. prev.) u godinama između

dva rata većim je dijelom priča o tuž­nom propadanju. Velika Britanija bilaje prva velesila koja je stvorila samostal­ne zračne snage formiranjem RAF-a I.aprila 1918. i RAF je na kraju prvogsvjetskog rata mogao postrojiti 22.000aviona, od kojih su 3.350 bili avioni prveborbene linije. Ljudstva je bilo skoro300.000.

Bilo je, međutim, neizbježno da se po·slije rata opseg RAF-a smanji. Mirnodop­ski uvjeti nisu opravdavali tako velik sa­stav, a financijske teškoće poslijeratnogsvijeta nisu dozvoljavale da se na naoru­žanje troše velika sredstva. Ali umjestoda se veliko drvo RAF-a obreže na po­godnu veličinu, kako bi iz njega, kad iako to b.ude potrebno, mogli niknuti no­t'i, zdravi. izdanci, poslijeratni planeridrastično su okljaštrili RAF. Osoblje jereducirano od 300.000 na 31.500, a brojoperativnih eskadrila od 18,8 na 12.

To kijaštrenje RAF-a utjecalo je ne sa­mo na njegovu veličinu već i njegovuprirodu: zauzet održavanjem vlastite eg­zistencije, RAF se koncentrirao samo naprovjerene ideje i taktičke koncepcije,kao i na avione kojima će ih provoditi,a na račun napretka operativnih teorijai tehnologije. Zbog financijskih restrik­cija, RAF je svoje učešće u tehnološkomrazvoju morao svesti na mali broj natje­cateljskih aviona, kao što su bili ranihidroavioni firme Supermarine. .

Izgubivši korak s razvojem lovačke

avijacije, RAF je kao standardne lovačke.

avione do sredine tridesetih godina kori­stio samo dalje razvijene tipove dvokril­nih lovaca iz prvog svjetskog rata. Jošse uvijek pokretljivost smatrala važni-jo od ubrzanja i brzine penjanja, ad o se također da zbog veće brzine sli-je ja nije uputno povećavati maksi·n u brzinu aviona. I dok su drugez e eksperimentirale s topovima, ve-

ćim brojem mitraljeza i s mitraljezimavećih kalibara, britansko naoružanje bi­la su još uvijek dva mitraljeza Vickerskalibra 7,7 mm koji su sasvim zadovo­ljavali u prvom svjetskom ratu, sa zatva­račima na dohvat ruke. pilotu, kako bimogao otkloniti kvar kad se zaglave.

Dolazak Adolfa Hitlera na vlast 'u ja­nuaru 1933. doveo je Britancima u svijestda »rat koji će dokrajčiti sve ratove«možda to nije postigao. Snaga prve bor­bene linije RAF-a bila je u to vrijemenekih 850 aviona, ali su 1934. godine do­lleseni planovi da se taj broj poveća zajoš 3.500, s daljnjih 6.000 u rezervi. Na­pravljeni su i planovi da se snaga RAF-aznatno pojača u ljudstvu i aerodromskimpostrojenjima, a kapacitet proizvodnjepovećao se 1936. godine uvođenjem siste­ma tvornica »u sjeni«. Taj je plan za­htijevao udvostručenje kapaciteta za pro­izvodnju aviona. i motora u posebno gra­đenim novim tvornicama, kako bi, čak

i ako bi matična tvornica bila razorenabombardiranjem, tvornica »u sjeni« mog­la nastaviti s proizvodnjom..

U isto vrijeme počeli su se stvarati iplanovi novih tipova aviona: brzih dvo­motornih srednjih bombardera popuVickers Wellingtona (vikers velingtonBristol Blenheima (bristol blenhajm)H<:tndley Page Hampdena (hendli oejhcmden); brzi jedno;notorni lovac s uvčivim stajnim trapom i moćnim batjama mitraljeza kao Hawker Hurri(!:oker hariken) i Stipermarine Spi

(sjupermarin spitfajer) ; četveromotornih

teških bombardera iz' kojih će proizaći

Short Stirling (šort sterling) i HandleyPage Halifax (hendli pejdž helifeks), teAvro Lancaster (avro lenkester), četvero­

motorni potomak pod nesretnom zvijez­dom rođenog Manchestera (menčester).

II to vrijeme nastat će i drugi tipovi,kao Short Sunderland (šort sanderlend),mornarički izviđački hidroavioni - lete­ći čamac, Westland Lysander (vestlendlisender), armijski avion za podršku,Westland Whirlwind (vestIend verlvind),dvomotorni lovac s velikim akcionim ra­dijusom i Fairey Battle (feri betI), lakijednomotorni bombarder.

Veliki koraci učinjeni su u početku ra­ta, septembra 1939. ali je snaga RAF-a'još uvijek bila nedovoljna u usporedbi sNjemačkom. Međutim, regrutiranje i izo­brazba ljudstva dobro su napredovali, akvaliteta osoblja bila je izvrsna na svimrazinama. RAF se nekako provukao krozočajničke dane' 1940. god. s gubitkomDanske, Norveške, Belgije, Nizozemske iFrancuske, te kroz bitku za Britaniju. Sa1941. god. započele su ofanzivne akcijeprotiv Njemačke operacijama lovaca isrednjih bombardera nad okupiranomEvropom, a bombarderska ofanziva pro­tiv same Njemačke također je opreznokrenula. Pojavili su se novi avioni kaodf' Havilland Mosqllito (de hevilend mo­skito), Bristol Beallfighler (bristol bofaj-ter) i Hawker on .

Lovci »Supermarine Spitfire VB«iz sastava 81. eskadrile Lovačke komandeRAF-a u letu. Avion čije ime predstavljasinonim za RAF u drugom svjetskomratu, »Spitfire« je bio divan avion,obljubljen kod sviju koji su na njemuletjeli. Imao je prekrasne linije, alii velike mogućnosti razvoja. Do krajatata taj u osnovi lovac-presretač

adaptiran je u uspješna monzaričkog

lm'ca, izviđački avion, lovca-bombardera'i trenažnog lovca, a uz mitraljezekojima je bio naoružan od početka,r:.aoruŽanje mu je poraslo na topove,bombe i rakete. Izgrađeno je bilo preko20.000 aviona tipa »Spitfire«, čimeje postao najbrojniji ikada sagrađenbritanski avion.

vi, i nova oprema, kao što je radar zanoćnu borbu lovaca i navigaciju.

U toku 1942. godine ojačala je noćna

ofanziva Bombarderske komande RAF-aprotiv industrijskih područja Njemačke,

a u drugoj polovini godine uključile suse i Zračne snage Armije SAD i svojskise prihvatile preciznog dnevnog bombar­diranja ciljeva. Istovremeno je u pusti·njama sjeverne Afrike RAF razvijao jošjedno oružje u snažan instrument rata.Bio je to lovac-bombarder čija je takti­ka razrađena u sjevernoj Africi. dotjera­na u Italiji u toku 1943. i usavršena uborbama u sjeverozapadnoj Bvropi u. to­ku 1944. i 1945. Tokom ovih poljednjihdviju godina razvijena je vjettina nOĆnog

bombardiranja do visokOg stupnja, uz

•

.'

pomoć radara i aviona-vodiča za ozna­čavanje ciljeva, i potpuno razoreni mno­gi njemački gradovi.

S prijetnjama njemačkog V-l uspješ­no se izišlo na kraj u zraku tokom 1944.godine, a kad je 1945. rat bio pri kraju,Velika Britanija je u borbu protiv Nje·mačke upravo počela raspoređivati svojprvi mlazni lovački avion, dok je novageneracija lovaca već bila spremna dauđe u naoružanje.

Godine 1939. RAF je bio mala, ali dje­lotvorna snaga, s isto takvom lovačkom

obranom, malim sastavom srednjih bom·bardera i s velikim idejama o strateš­kom bombardiranju. Do 194.,5. godine lo­vačka je obrana narasla do ogromnihrazmjera. i bila pretvorena u razorno tak­tičko ofanzivno oružje protiv neprijatelj­skih oklopnih jedinica i uporišta. Snagesrednjih bombardera narasle su u moć­

no oružje za napad na manjim .udaljeno­stima i paralizirale sposobnost Nijema­ca da brzo i efikasno premještaju svojetIupe i ratni materijal. A teški bombar­deri su se od maštanja razvili u brojnui snažnu silu, sposobnu da nanesu veomateška razaranja. Treba, međutim, uzeti uobzir da je ofanziva strategijskih bom­bardera počela postizati zapaženije re·zul~ e ~'krajel]l 1944. godine razara·njem ll!omačke željezničke, cestovne I

plovne mreže te uništenjem po trojenjaza proizvodnju sintetskog pogonskog go­riva i gume.

Avro LancasterAvro Lancaster je bio najuspjeliji bom­barder Velike Britanije u drugom svjet­skom ratu. Prva verzija bombardera čak

je tako uspjela da su se daljnje verzijei modeli od nje znatnije razlikovali sa­mo u naoružanju i opremi, dok se osnov­ni avion praktički nije mijenjao. Mogaoje ponijeti veći ofanzivni teret od bilokojeg aviona njegove klase i stoga je odsredine 1942. god. do kraja rata nosioglavni teret noćne ofanzive Bombarder­!oke komande RAF-a protiv Njemačke.

Lancaster se razvio od neuspjelog bom­bardera Avro Manchester. Ovoga je eki­pa pod ~odstvom Roya Chadwicka (RojGedvik) projektirala po zahtjevu iz 1936.god. kao dvomotorni srednji bombarders motorima Rolls-Royce Vulture (rols­-rojs valčer). Prvi prototip Manchesterapoletio je u julu 1939. i njegove su seperformanse uskoro pokazale dobrima.Određen je za proizvodnju i u naoru­žanje je ušao u novembru 1940. Ali bor­bene operacije avionom Manchester ni­Sll bile uspješne: motori su prebrzo bilipušteni u upotrebu i, mada snažni, po­kazali se nepouzdanim. Izgrađeno je bi­lo samo 209 Manchestera i u junu 1942.taj je tip isključen iz naoružanja.

Problemi s motorima Vulture naveli suMinistarstvo zrakoplovstva 1940. god. darazmotri verziju s četiri motora manjesnage. Ovi su, zajedno s izvanrednomkonstrukcijom aviona Manchester, dava­li nadu u dobar teški bombarder. Motorodabran za novi avion, koji će nositi na­ziv Manchester III, bio je dobro provje­reni i pouzdani Rolls-Royce Merlin. Pro­totip novog aviona, s visokim središnjimvertikalnim stabilizatorom i malim ver­tikalnim stabilizatorima s kormilom naoba kraja horizontalnog stabilizatora (ko­je je naslijedio od Manchestera I) pole­tio je prvi put u januaru 1941. i uskoropokazao izvrsne osobine. Prvotni tip ver­tikalnih repnih površina uskoro je zami­jenjen većim prostranim površinama nakrajevima horizontalnog stabilizatora ve­ceg razmaka, uzetog od Manchestera lA.

Srednji stabilizator je uklonjen. Prva dvaprototipa prošla su veoma temeljita is­pitivanja i taj je tip, sada prekršten uLancaster, određen za proizvodnju. Prvibombarderi serijske proizvodnje Lanca­!>ler I, koji su se od prototipova razli·kovali time što su imali leđnu i trbušnumitraljesku kupolu i motore Merlin XXod 1.280 KS umjesto ranijih Merlin X s1.145 KS, poletjeli su oktobra 1941, a es­kadrile su svoj novi avion počele dobi­vati početkom 1942. godine. Na prvi bor­beni zadatak poletio je marta iste godinei od tog vremena postao glavnim oslon­cem Bombarderske komande RAF-a. Usvemu je bilo izgrađeno 3.425 aviona Lan­caster.

Rano u toku proizvodnje Lancasterapojavio se strah da se neće moći proiz­voditi dovoljno motora Merlin da bi sezadovoljili zahtjevi, pa je tako nastaomodel Lancaster B II. Razlikovao se odpočetne verzije po tome što su ga po­kretala četiri Bristol Hercules II zvjezda;sta motora po 1.650 KS. Performanse smotorima Hercules malo su se razliko­vale od onih kod modela B I s motorimaMerlin, ali kako na kraju ovih nije uz­manjkalo, proizveden je samo 301 avionmodela B II.

Od augusta 1943. pojavio se LancasterB X. Bila je to verzija koju je proizvelaVictory Aircraft of Canada (Viktori er­kraft ov Kanada) s motorima Merlin 28,31' ili 224 u proizvodnji Packarda. Izgra­đeno je bilo ukupno 430 aviona s tomoznakom. Istovremeno je u Velikoj Bri­taniji nastavljena proizvodnja modela B I,s tim da su kasniji avioni imali motoreMerlin 20 i 22 od 1.460 KS, ili Merlin 24od 1.640 KS. Slijedeći britanski modelLancastera bio je B III, koji se od B Irazlikovao samo po tome što je imaomotore Merlin proizvedene od Packarda.Proizvodnja tog modela iznosila je usvemu 3.099 aviona. Za sve namjene isvrhe modeli B III i B X bili su iden­tični.

Slijedeći model bio je B VI, proizveo

den u vrlo ograničenom broju ljeti 1944.godine. Imao je motore Merlin 87 s če­

tverokrakim elisama umjesto trokrakihkod prethodnih modela. Također su uk­lonjene prednja i leđna kupola, otvoriprekriveni oplatom, te ugrađen posebanuređaj za paraliziranje njemačkih rada­ra. Zadnja oznaka bila je B VII, s no­vom leđnom kupolom »Martin« smješte­nom više naprijed na trupu nego što jebila ranija kupola »Nash and Thompson«(neš end tomson). Zadnji Lancaster is­poručen je RAF-u u februaru 1946, čime

se ukupan broj popeo na 7.377 aviona.Proizvedene su bile i dvije podoznake

modela B I vrijedne pažnje: B I (Spe­cial) i B I (FE). Prvi je bio namijenjenza nošenje specijalnih tereta, kao što subile bombe za razaranje brana, probojnabomba 'Tallboy' (tolboj) od 5.443 kg i'Grand Slam' (grend slem), zemljotresnabomba od 9.979 kg (najveća bomba upo­trijebljena u ratu). Kod drugoga je bilauklonjena leđna kupola i na gornji diotrupa, na potezu od izlazne ivice krilado pilotske kabine, ugrađen sedlasti re­zervoar za gorivo. Sadržavao je 5.455 li­tara goriva, što je omogućavalo bombar­dh-anje Japana iz velike udaljenosti. Me­đutim B I (FE) je zakasnio i nije jošza rata bio uključen u naoružanje. (FEje kratica za 'Far East' - Daleki istok.)Konačni razvoj Lancastera od modela BIY i B V doveo je do zadnjeg RAF-ovateškog bombardera s klipnim motorima,Avro Lincoln.

U toku rata Lancaster je bio opremanraznim radarskim pomoćnim uređajima

koji su omogućavali bombardiranje uuvjetima oblačnosti i magle, a rekordšto ga je taj avion postavio govori samza sebe: preko 150.000 borbenih zadatakatl toku kojih je bačeno više od 600.000tona bombi. A i gubici su bili razmjernomali: u 1943. god. jedan avion na svake132 tone bačenih bombi, uspoređeno s56 tona na svaki izgubljeni Handley Pa­ge Halifax i 41 tonom na svaki ShortStirling.

66

Osnovni projekt sadržavao je i moguć­

nosti razvoja: za bombe tipa 1814 kgpobrinulo se već 'kod prvog modela, alije u svojoj unutrašnjosti avion mogao5mjestiti sve veći teret bombi, pa su sa­mo 'Tallboy', 'Grand Slam' i bombe zarazaranje brana morale biti nošene izva­na. Za svoju veličinu avion je bio po­kretljiv, a jedina veća mana, koju je di­jelio s ostalim britanskim bombarderi­ma, bila je nedostatak defanzivnog nao·lUžanja velikog kalibra, osobito nakonšto je bila uklonjena trbušna kupola.

Avro Lancaster B IPrikazan je avion G iz sastava1-. eskadrile (kodna slova LS), serijski

roj LM IlO, čiji je prvi pilot biozrakoplovni poručnik M. JohnstonDžonston) iz Kraljevskih zračnih snaga

Australije. Avion je izgubljenl '. septembra 1944. poslije 244 sataorbenog letenja. Kamuflaža jelandardna, s mutno crnim donjim

površinama, što se protezalo i uz dvijt:rećine bokova trupa, te tamnozelemm

i vi jetlosmeđim (zemljano smeđim)

ornjim površinamaTip - teški bombarder sa sedam članova

ade

Dulje: Teški bombarderi »AvroI..t.llcaster« razasuti po uzletištuBumbarderske komande.

Motori - četiri tekućinom hlađenaredna Rolls-Royce Merlin 22 sa podvanaest cilindara, svaki snage 1.460 KSu polijetanjuNaoružanje - defanzivno: dvapokretljiva mitraljeza Browning od7,7 mm u nosnoj kupoli, dva pokretljivamitraljeza Browning od 7,7 mm u leđnoj

kupoli i četiri pokretljiva mitraljezaBrowning od 7,7 mm u repnoj kupoli(neki avioni imali su i dva pokretljivamitraljeza Browning od 7,7 mmII trbušnoj kupoli)ofanzivno: do 8.165 kg bombi (9,979 kgkod modela BI Special)

Maksimalne brzine - 443 km/hna 4.572 m s maksimalnom težinomu polijetanju; 394 km/h na razini moras maksimalnom težinom u polijetanju;462 km/h maksimalnaBrzina krstarenja - 322 km/hna 4.572 mPočetna brzina penjanja - 76 m/minPenjanje - 6.096 m za 41' 36"Operativni plafon - 6.706 mDolet - 4.072 km s teretom bombiod 3.175 kg; 2.784 km s teretom bombiod 5.443 kgTežine - 16.738 kg prazan; 30.845 kgopterećen; 32.659 kg brutoRazmah krila - 31,09 mDužina - 21,18 mVisina - 6,25 mPovršina krila - 120,45 m'

67

Bristol Beaufighter

Na prvi pogled Bristol Beaufighter dje­luje kao nezgrapan i ružan avion. Ali po­bliže razgledanje otkriva i bolje stranetog izvanrednog aviona: velika krila zanošenje velikih tereta, moćne motore zavelike brzine i visoke performanse, de­beo trup sposoban da smjesti opremu ipodnese oštećenja zadobivena u borbi tepilotsku kabinu na samom čelu trupa,što je pilotu pružalo odličnu vidljivostprema naprijed. U stvari je, uprkos pri­vidnoj ružnoći, izgled Beaufightera biou redu i, ako prihvatimo uzrečicu letača

da je u 'tedu sve što izgleda da je u re­du, bio je to prvorazredan avion.

Beaufighter je bio projektiran po pri­vatnoj inicijativi 1938. god. kao lovački

avion i u njegovoj je konstrukciji koriš­teno sve što se moglo iskoristiti od ne­uspjela torpednog bombardera BristolBeaufort (bofort), uključiv krila, stražnjidio trupa, repne površine i mnogi drugidijelovi. Ugrađen je nov srednji dio tru­pa i snažniji motori. Neposredno prijenego što će poletjeti prvi prototip u ju­lu 1939, Ministarstvo zrakoplovstva po­kazalo je interes za novi tip aviona na­ručivši 300 komada »izravno s crtaće da­ske«. Prvi probni letovi, veoma uspjeli,pokazali su da nisu potrebne neke poseb­ne modifikacije i u julu 1940. avion jepočeo silaziti s proizvodne trake i stizatiu RAF-ove eskadrile u septembru.

Ti prvi avioni bili su po standardumodela Mark IF, s četiri topa od 20 mmi šest mitraljeza od 7,7 mm, što je po­stalo redovnim naoružanjem lovacaBeaufighter. Performanse novog tipa bilesu dobre, s maksimalnom brzinom od520 km na sat, a bio je ugrađen i noviradar Mark IV za presretanje u zraku,pa je spoj tih elemenata dao prvi zaistauspješan noćni lovački avion - Blenheimje bio samo prijelazni model bez potreb­nih performansi da bi stvarno mogao us­pjeti u toj ulozi. Radar AI Mark IV (AI- kratica za Air Interception, presreta­nje u zraku, op. prev.) moglo se prepoz­nati po njegovim antenama: dvostrukišiljak na nosu aviona i vertikalne antenena vanjskim dijelovima krila.

U proljeće 1941. Beaufighter je ušao unaoružanje jedinica u sjeverno i Africikao dnevni lovački avion za velike uda­ljenosti. Da bi mu se osigurao potrebandolet, u trup su smješteni dodatni rezer·voari za gorivo. Kasnije su premješteniu prostore vanjskih dijelova krila, zbogčega je trebalo ukloniti šest mitraljezaBrowning koji su prethodno tu bili smje­šteni. Po prilici u isto vrijeme, marta1941, u službu Obalne komande RAF-aušao je nov model kao lovac velikog ak­cionog radijusa. Bio je to Beaufighter ICs posebnim radio i navignacionim uređa­

jima za dugo letenje iznad vodene po­vršine.

Strah da proizvodnja zvjezdastih mo­tora Bristol Hercules neće moći držatikorak s izgradnjom Beaufightera doveoje do slijedećeg modela, Beaufighter llF.Imao je dva redna motora Rolls-RoyceMerlin XX od po 1.280 KS umjesto zvjez·

68

dastih Hercules III od 1.425 KS kod avio­na Mark l. Motori Merlin izazivali sumanji otpor zraka, pa su se performansedonekle poboljšale, ali je nastalim kon­strukcijskim promjenama stabilnostBeaufightera po pravcu postala nedovolj­na. Rješenje je, poslije vrlo opsežnih is­pitivanja, nađeno u tome da je horizon­talnim repnim površinama dan izrazitV·oblik, pa je ta modifikacija primije­njena kod toga i daljnjih modela. Izgra­đeno je bilo samo 450 aviona modelaBeaufighter IlF, jer se pokazalo da jeproizvodnja zvjezdastih motora Herculesdovoljna da zadovolji sve potrebe proiz­vodnje aviona.Među eksperimentima izvršenim na

Beaufighteru bila su ispitivanja novogradara valne dužine u centimetarskompodručju s antenom u posebno oblikova­nom nosu, naoružanja s dva topa od 40mm, te specijalnih zračnih kočnica. Ni­šta od toga nije dospjelo do stadija pro­izvodnje, u ranim fazama razvoja Beau­flghtera i samo je radar obilno korišten.U nastojanju da se poboljša vatrena moć

ovoga aviona za noćnu borbu, izgrađen

je model Mark V, koji je imao leđnu ku­polu s četiri topa na položaju iznad kri­la. Ta modifikacija nije, međutim, uspje­la, pa su izgrađena samo dva avionaBeaufighter V. Slijedeći obilno korištentip u naoružanju bio je avion Mark Vl,proizveden kao VIF i VIC za Lovačku iObaisku komandu. Pogon aviona Mark VIbila su dva Hercules VI ili XVI zvjez·dasta motora po 1.650 KS. Prvi put jeuvedena i stražnja obrana s jednim mi­traljezom Vickers K kalibra 7,7 mm ukabini osmatrača. Avion Mark VIC do­bio je jače ofanzivno naoružanje i ugrad­nJom nosača raketa ili torpeda. AvionMark VI ušao je u naoružanje u ljeto1942. Ukupno ih je bilo izgrađeno 1.833.

Beaufighter II (koji je trebao imatizvjezdaste motore Hercules VI) i Beau­fip,hter IV (s rednim motorima Rolls­-Royce Griffon) nisu bili izgrađeni, kaoDl Beaufighter VIl sa zvjezdastim mo­torima Hercules VIII) i Beaufighter VIlIi IX (određeni za proizvodnju u Austra­liji). Avion Mark XIC, kojih je bilo iz­građeno 163, bio je prijelazna verzijamodela VIC bez uređaja za bacanjetorpeda.

Slijedeća značajnija verzija bio je mo­del »torpedni lovac X«, ili TF X (TF ­kratica za Torpedo Fighter, torpedni lo­vac, op. prev.). Izgrađeno ih je 2.026 ko­mada. TF X se pojavio 1943. godine, aimao je dva zvjezdasta motora HerculesXVII s podrezanim krilcima kola kom­pl'esora za male visine. TF X je bio naj­bolji lovac za napad na brodove u ratu,sposoban da ogromnu količinu raketa,bombi, torpeda i topovske vatre prenesena vrlo velike udaljenosti i velikom br­zinom. Glavni vanjski znaci raspoznava­nja TF X bili su zatupljeni nos aviona ukom je bio smješten radar valne dužineu centimetarskom području za pronala­ženje ciljeva u zraku i na vodi, te ver­tikalni stabilizator produžen duž leđnog

dijela trupa čime je poboljšana stabil­nost aviona po pravcu. Ukupno 364Beaufightera sličnih TF X izgrađeno jeu Australiji kao Beaufighter 21. Proiz­vodnja Beaufightera u Velikoj Britanijiprestala je u septembru 1945, nakon štosu bila izgrađena 5.562 aviona tog tipa.

Iako prvi u svijetu zaista uspješannoćni lovac, dok ga nije zamijenio deHavilland Mosquito, Beaufighter je svo­je pravo mjesto našao kao jurišni lovač­

ki avion velikog akcionog radijusa. U tojje uloii ostao nenadmašan i obavljao ne­procjenjivo korisnu službu na svakom bo­jištu gdje je sudjelovao RAF.

Bristol Beaufighter TF XPrikazan je avion M iz sastava 404.eskadrile (kodna slova EE). Kamuflažaje varij~cija standardne »sheme zamore u zonama umjerene klime«,s tamnosivom bojom škriljevca (kojadjetuje skoro kao zelena) i morskomsrednje sivom (umjesto propisanespecijalne morske tamnosive). Donjepovršine su nebeski sive. Oznakenacionalne pripadnosti su uobičajene.

Obratite pažnju na crno-bijele»invazione« pruge, koje su u junu 1944.dobili svi avioni savezničkih

ekspedicionih snagaTip - jurišni lovac za napadna brodove, dvosjedMotori - dva zrakom hlađena zvjezdastaBristol Hercules XVII sa po četrnaestcilindara, svaki snage 1.770 KSu polijetanju1'iaonuanje - četiri topa Hispanood 20 mm sa 283 metka po topuII donjem dijelu nosa, plus jedantorpedo od 748 ili 965 kg, ili osam raketapo 41 kg i dvije bombe po 11 kgMaksimalna brzina - 488 km/h na 396 mBrzina krstarenja - 401 km/h na 1.524 mPenjanje - 1.524 m za 3' 30"Operativni plafon - 4.572 mDolet - 2.366 km pri brzini od 330 km/hna 1.524 mTežine - 7.076 kg prazan; opterećennepoznata 11.431 kg brutoRazmah krila - 17,63 mDužina - 12,70 mVisina - 4,83 mPovršina krila - 46,73 m'

Dolje: »Bristol Beaufighter TF X«,c.1'ion T iz sastava 236. eskadrileOhalna komanda RAF·a u zraku.Obratite pažnju na prednji par nosačatorpeda ispod pilotske kabine, osam - ....I!." _raketa što ih nosi na lansirnim rampamaispod vanjskih dijelova krila (zbog čega

sc moralo ukloniti šest mitraljezaod 7,7 mm koje je nosio u krilima),ugrađeno defanzivno naoružanje;:a drugog člana posade i izrazito prema~ore povijene horizontalne repneTovršine. Avioni kasnije proizvodnjeimali su hrpteni greben kojim severtikalni stabilizator produžavao premaITL/PU kako bi se povećala stabilnostpo pravcu. Vidi se i izvrstan položajpilota točno u nosu velikog trupa,_dje je imao nenadmašno vidno polje.l'rijedne pažnje su i jasno istaknuteinvazione pruge« kojim,a su bili

t.-biljeŽeni svi avioni savezničkih

ekspedicijskih zračnih snaga u drugojolovini 1944. Njihov gornji dio

cesto je bio prebojen.

69

Bristol BlenheimU vrijeme kad je .ušao u naoružanje 1937.godine, Bristol Blenheim je bio jedna odvelikih nada Kraljevskih zračnih snaga:brzina inu je bila veća od brzine bilo ko­jeg dvokrilnog lovačkog aviona što sutada bili u službi RAF-a, a tek nešto ma­nja od najnovijih jednokrilaca u službiLtlftwatte. Ali usprkos tim početnim na­dama, Blenheimu je bilo suđeno da igrarelativno malu i slabo populariziranuulogu u britanskim naporima u vrijemedrugog svjetskog rata.

Svoje podrijetlo Blenheim vuče od br­zog civilnog transportnog aviona iz 1935.godine Bristol tip 142 što ga je RAF-upoklonio novinski magnat Lord Rother­mere (Rotermir). Od toga je 1935. god.potekao zahtjev za lakim bombarderom.Prvi prototip poletio je u junu 1936. nosmu je bio obilno zastakljen i stršao jetek nešto ipred ravnine elise. Augusta1936. naručeno je 150 ovih novih bombar­(h~ra, nazvanih Blenheim I, a prvi se po­javio u novembru 1936. Ušao je u naoru­žanje marta 1937. i u slijedećih '18 mje­sf:ci. prije nego što je započela proizvod­nja Blenheima IV, bila su izgrađena 1.134aviona toga modela..

Krajem 1938. godine RAF je osjetiopotrebu za specijaliziranim noćnim lov­cem. a za tu su se ulogu visoke perfor­manse Blenheima I činile vrlo priklad­nima. Noćni lovac Blenheim IF ušao je

. u naoružanje RAF-a u decembru 1938. ­tl noćnog lovca pretvoren je ugradnjomtrbušnog kontejnera sa četiri mitraljezaBrowning od 7,7 mm s pripadajućom

municijom. Bilo je proizvedeno oko 200takvih kontejnera, kako bi se borbe~

jedinicama omogućilo da svoje bombar­dere Blenheim I pretvore u noćne lov­ce Blenheim IF. U junu 1940. prvi putje u Blenheim IF bio ugrađen i radar,pa je to postao prvi u svijetu stvarninoćni lovac.

Prva borbena iskustva otkrila su glav­m: nedostatke Blenheima I: preslabo de­fanzivno naoružanje - samo dva mitra­ljeza od 7,7 mm - i nedovoljan prostorza navigatora. Ti su nedostaci otklonjenikod Blenheima IV, koji s pojavio kraojem 1938. god. i ušao u operativnu služ­bu marta 1939. Imao je dulji nos, s višemjesta za navigatora, povećanu zapremi­nu rezervoara za gorivo radi postizanjavećeg doleta i snažnije motore kako bist: poboljšale performanse i povećala no­sh'ost bombi. Rezervoari veće zapremi­ne počeli su se ugrađivati tek nakon štoje prvih 80 aviona Blenheim IV već biloizgrađeno i poboljšani je model označen

kao Blenheim IVL. Izgrađeno je biloukupno 3.297 aviona modela Blenheim IV.U toku rata izvršeno je poboljšanje do­davanjem 1efanzivnog naoružanja, udvo­stručena je vatrena moć leđne kupole nadva mitraljeza i dodana turela s dva mi­traljeza ispod nosa aviona. Jedna lovač­

ka verzija, Blenheim IVF, proizvedenajc također s kontejnerom na trbušnomdijelu sličnom onom kod Blenheima IF.Iako je u Evropi Blenheim bio isključen

iz prve borbene linije u augustu 1942,oyaj je tip i poslije tog datuma ostao uslužbi u sjevernoj Africi i na Dalekomistoku.

Blenheim je u tehničkom pogledu bioodličan avion i sasvim zadovoljavao svo-

jim performansama, ali njegova nedo­voljna čvrstoća i nosivost - što je bilaposljedica njegova razvoja iz civilnogaviona - uvijek su mu ostale mane.Ipak je Blenheim dobro obavljao svojezadatke sve dok ga nisu zamijenili de Ha­villand Mosquito i Douglas Boston. Mož­da je najveći doprinos Blenheima rat­nim naporima Saveznika bio u tome štose iz njega razvio neuspjeli torpednibombarder Beaufort, koji je opet bioosnova izvanrednom noćnom lovcu i lov­cu za napad na brodove Bristol Beaufigh­ter. Od Blenheima se razvio i BristolBlenheim V, prvobitno poznat pod ime­nom Bristol Bisley (bizli). Ušao je unaoružanje kao laki bombarder u no­vembru 1942, ali nije imao uspjeha i biopovučen u jesen 1943.

Dolje: »Blenheim V« zadnji modelporodice »Blenheim«. Taj je tip avionarezultat pokušaja da se početne

pt'rformance »Blenheima« poboljšajuu[;.radnjom snažnijih motora,a operativna efikasnost povećanjem

zaštitnog oklopa. »Blenheim V«se u operativnoj službi pojavionovembra 1942. u sjevernoj Africi,a zadnji od njih bio je isporučen

RAF-u u junu 1943. Obratite pažnjuna prigušivač plamena montiranna lijevu ispušnu cijev lijevog motora>:Mercury 30«. I kupola predstavljaznatno poboljšanJe prema onojkakvu je imao »Blenheim IV«.

70

Bristol Blenheim IVPrikazani avion je standardnibombarder Mark IV, osim zračnih

filtera Vokes ispod gondola motorai dodatnih otvora za usisavanje zrakana desnoj strani gornjeg dijela objegondole motora. Oznake su standardne,a donje površine azurno plaveTip - laki bombarder, trosjed .· tatari - dva zrakom hlađena zvjezdastaBristol Mercury XV sa po devetcilindara, svaki snage 905 KSu polijetanju i 995 KS na 2.819 m· -aorožanje - defanzivno: jedan fiksnimitraljez Browning od 7,7 mmu lijevom krilu, dva pokretljivamitraljeza Browning od 7,7 mmu kupoli ispod nosa aviona i dvapokretljiva mitraljeza Browningod 7,7 mm u leđnoj kupoliofanzivno: do 599 kg bombi· faksimaina brzizna - 428 km/hna 4.572 mBrzina krstarenja - 354 km/h na 4.572 mPočetna brzina penjanja - 457 m/minPenjanje - 4.572 m za 15'Operativni plafon - 6.706 mDolet - 2.350 km s maksimalnomcžinom u polijetanju

Težine - 4.211 kg prazan; 6.577 kgopterećen; 6.804 kg brutoRazmah krila - 17,17 mDužina - 12,98 m\"isina - 3,00 mPovršina krila - 43,57 m',

71

de Havilland Mosquitojegova mnogostranost i pretežno drve­

na konstrukcija bili su dovoljni da osi­guraju besmrtnost avionu de HavillandMosquito (moskito). A on isto tako za­služuje da ga se upamti i kao apsolutnodivan avion, lijep za oko i sjajan za le­tenje. Iako je Mosquito prvotno bio pro­jektiran kao nenaoružani brzi bombar­der, koji se na to svojstvo oslanjao da biizbjegao neprijateljskim lovcima, taj jeavion na kraju djelovao u ulogama bom­bardera, lovca, lovca-bombardera, noć­

nog lovca, aviona za fotografsko izviđa­

nje, polagača mina, jurišnog lovca, izvi­đača-predvodnika, transportnog i trenaž­nog aviona.

Koncern de Havilland započeo je s ra­dom na projektiranju aviona koji će sepojaviti kao Mosquito u oktobru 1938,pripremajući po privat,noj inicijativibombarder velike brzine s rednim mo­torima Rolls-Royce Merlin. Izabrana jedrvena konstrukcija jer je lagana i čvr­

sta, jer je de Havilland s njom već imaoh.kustva i jer se taj rad mogao vršiti ukooperaciji s drugim firmama, kako senjime ne bi opterećivala jedna već dokrajnjih granica svojih kapaciteta isko­rištena avionska industrija. U decembru1939. počelo je Ministarstvo zrakoplov­stva pokazivati interes za projekt de Ha·,-iJlanda i u martu slijedeće godine na­ručeno je 50 aviona Mosquito.

Uslijed prečih potreba u periodu bit­ke za Britaniju 1940. godine, izgradnjiprototipa Mosquita nije se mogla datineka posebna prednost. Ipak je prvi pro­totip poletio u novembru 1940. Bio je toprivlačan avion vrlo čistih linija koji jecskoro pokazao natprosječne osobine upogledu performansi i upravljanja. Uhr­w je izvršeno i ispitivanje njegove ope­racione upotrebljivosti i ti su pokusi da­li tako dobre rezultate da je avion pu­šten u proizvodnju, a narudžba već spo­menutih 50 komada podijeljena je na10 aviona PR Mark 1, 10 aviona B Mark4 i 30 aviona NF Mark II. Kako većina

aviona tipfl Mosquito spada u jednu odove tri kategorije (PR, photographic-re­connaissance - avion za fotografiranje i

72

iz\'iđanje; B, bomber - bombarder; F,flghter - lovac), bit će bolje da o Mo­sfJuitu govorimo po tipovima, a ne stro­go kronološkom redl\ oznaka.

Prvi avioni Mosquito, što su septem­bra 1941. ušli u službu, bili su avioni zafotografsko izviđanje s oznakom PR I.Nisu bili naoružani, ali su na zadacimakoji su ih vodili duboko u Evropu podnjemačkom okupacijom pokazali da br­zinom nadmašuju i najnovije njemačke

lovce. Kako bi se poboljšale performan­se na velikim visinama, konstruiran jemodel PR VIII s pogonom od dva mo­tora Merlin 61 opremljena dvostepenimkompresorima, ali ih je izgrađeno bilosamo pet. U maju 1943. pojavio se PR IX,koji se razvio od visinskog bombarderaB IX, a' izgrađeno je bilo 90 komada.Krajem 1943. pojavila se prva verzijaaviona Mosquito s kabinom pod priti­skom za PR zadatke, PR XVI. Izgrađeno

ih je bilo 432, pa je to bio najbrojnijiMosquito s oznakom PR. Zadnja ratnaverzija, PR 34, bila je namijenjena za­dacima na vrlo velikim udaljenostima iimala dva odbaciva rezervoara pod kri­lima i dodatne rezervoare za gorivo uizbočenom trbušnom dijelu trupa.

Drugi tip aviona Mosquito, koji je u1I0vembru 1941. ušao u službu, bila jebombarderska varijanta, B IV. Nosio je907 kg bombi i imao dva motora Mer­lill XXI po 1.250 KS. Avioni B IV građe­

lli su u dvije serije, a serija 2 razliko­vala se od serije 1 time što su gondolemotora stršale iza izlazne ivice krila. Po­rut ranih PR aviona, nenaoružani B IVpokazao se prebrzim za njemačke lov­ce, pa su gubici bili neznatni. Bombar­deri Mosquito su uskoro stekli zavidnureputaciju svojom sposobnošću da teret

bombi velikom preciznošću izruče na\orIo' udaljene ciljeve. Sredinom 1943. go­dine uveden je model B IX s većom no­sivosti i »Oboa« radarom za pronalaže­nje ciljeva. Zadnja značajnija ratna vari­janta, B XVI, imala je pilotsku kabinupod pritiskom, što je avionu omoguća­

\'alo operativno djelovanje na visinamaiznad 12.190 metara, i maksimalnu brzi­nu od 668 km na sat, prema 612 km kodmodela B IV. Izgrađeno je bilo oko 1.2DOaviona tog modela, a korišteni su veći­

nom u samostalnim pojedinačnim napa­dima sa svrhom da se remeti noćni mirNjemačke.

Performanse aviona Mosquito bile sutako spektakularne da se već vrlo ranou toku njegova razvoja pomišljalo naizgradnju lovačke verzije osnovnog tipa.Projektanti su za to osigurali preduv­jete ostavivši nos trupa praznim, kakobi se u njega moglo smjestiti topovskoi mitraljesko naoružanje. Prvi lovački

Mosquito, model NF II, ušao je u službujanuara 1942. Bio je naoružan s četiri

topa od 20 mm i četiri mitraljeza od7,7 mm u nosu, te opremljen radarom"AI Mark 4« (kasnije Mark V). Ovaj jetip odmah postigao zapažene uspjehenad sjevernom Evropom i na ratnompodručju Sredozemlja. Slijedećih 97 lo­"ačkih aviona NF XII bili su standardniNF II opremljeni radarom valne dužineII centimetarskom području »AI MarkVIII«, ali bez mitraljeskog naoružanja,što je osobina svih noćnih lovaca Mosqui­to opremljenih radarom. Poslije NF XIIslijedilo je 100 aviona modela NF II sameričkim radarom »AI Mark X«. Slič­

nim radarom opremljen je i NF XIII,ali je u ovom slučaju 220 novih avionabilo izgrađeno kao NF' XIX. Posljednjaratna varijanta noćnog lovca Mosquitobio je NF 30. U osnovi je, osim motora,bio sličan modelu NF XIX.

Uspjeh prvog naoružanog aviona »Mo­sCjuito« modela NF II, doveo je počet­

kom 1943. god. do razvoja varijante lov­ca-bombardera FB VI. Ušao je u naoru­žanje u maju 1943. i bio najbrojnija va­rijanta od sviju modela aviona Mosquito.

-\ ·ioni serije 1, kojih je bilo izgrađeno

• imali su motore Merlin 21 ili 23 po~ KS i nosili četiri bombe po 133 kg,red redovitog naoružanja od četiri to­

~ kalibra 20 mm i četiri mitraljeza od- - mm. Avioni serije 2, kojih je bilo.~ rađeno oko 2.000, imali su motore Mer-

- 25 od 1.635 KS i nosili 227 kg bombi.t;kupno 7.781 komad tih divnih britan­

- -ili aviona bilo je izgrađeno prije nego:0 je u novembru 1950. proizvodnja pre-o a.

Lijevo: Izvrstan zračni snimak aviona-de Havilland Mosquito FB VI" u letu,na kome se vidi osam raketa na šinamaispod krila, usta cijevi četiri mitraljezaod 7 7 mm u vrhu nosa i otvori za četiri

tupa' od 20 mm ispod nosa aviona.

de Havilland Mosquito FB VI serija 2Prikazan je avion T iz sastava 58.eskadrile (kodna slova GE). Kamuflažaje standardna za razdoblje 1943. godine,s tamnozelenim i morski srednje sivimgornjim površinama i nebeskoplavimdonjim površinama. Oznake nacionalnepripadnosti su normalneTip - lovac-bombarder, dvosjedMotori - dva tekućinom h1ađena rednaRolls-Royce Merlin 25 sa po dvanaestcilindara, svaki snage 1.635 KSu polijetanjuNaoružanje - defanzivno: četiri fiksnatopa Hispano od 20 mm sa 150 metakapo topu i četiri fiksna mitraljezaRrowning od 7,7 mm sa 500 metakapc mitraljezu u nosu aviona

ofanzivno: 907 kg bombi ili 454 kg bombii osam raketa po 27 kgMaksimalne brzine - 612 km/hna 3.962 m; 583 km/h na 1.890 mPočetna brzina penjanja - 570 m/minPenjanje - 4.572 m za 9' 30"Operativni plafon - 10.059 mDolet - 2.044 km s četiri bombepo 227 kg; 2.656 km s dvije bombepo 227 kgTežine - 6.486 kg prazan; 8.845 kgopterećen; 10.115 kg brutoRazmah krila - 16,51 mDužina - 12,47 mVisina - 4,66 mPovršina krila - 42,18 m'

73

Fairey SwordfishIako je početkom drugog svjetskog ra­ta već zastarijevao, Fairey Swordfish(sordfiš - sabljarka) ostao je u proiz­vodnji do pred kraj 1944. godine. Služiojc do kraja hrabro i korisno u prvimlinijama i bio u stvari posljednji dvo­krilni avion što su ga koristile britanskeoružane snage. S nadimkom »gomila ži­ca«, što su mu dale njegove posade,Swordfish je s pravom bio obljubljenkao odlična platforma za lansiranje tor­peda i kao vrlo čvrst i pouzdan avion ko­ji će svoju posadu dovesti kući i s oš­tećenjima koja bi oborila većinu drugihtipova aviona. Swordfish je bez sumnjebio po mjerilima drugog svjetskog rataspor, ali za svoju veličinu pokretan i vr­lo stabilan avion; idealan za operacijes malih pratećih nosača koji su ušli unaoružanje u kasnijem razdoblju rata.

Nastao razvojem torpedno-osmatračko­

-iz.viđačkog aviona Fairey l, građenog poprivatnoj inicijativi 1933. godine, proto­tip Swordfisha prvi put je poletio apri­la 1943. Izvorna oznaka bila mu je TSRIl, a konstruiran je bio kao odgovor nazahtjev Ministarstva zrakoplovstva zatorpednim bombarderom za službu nanosačima aviona koji bi ujedno bio po­godan za izviđačke zadatke. Pokusi s no­vim avionom bili su odmah uspješni,kako s kotačima, tako i s plovcima, paje određen za proizvodnju.

Swordfish je ušao u naoružanje Zrač­

nih snaga Mornarice u julu 1936, a glav­na vanjska razlika između serijskogaviona i prototipa bila je trokraka elisaprvoga, za razliku od dvokrake kod pro­totipa. Do početka rata je 13 eskadrilaimalo avione Swordfish u svom sastavu,a za vrijeme rata formirano je daljnjih13, zadnja od njih u junu 1943.

Swordfish l, kako je nazvan prvi se­rijske proizvodnje, građen je sve do 1943.godine, kad su se pojavile dvije pobolj­šane varijante. Prva od njih, Swordfishll, imala je metalnu oplatu na donjojpovršini donjih krila umjesto platnenekod aviona Mark I. To je donja krila či­

nilo dovoljno čvrstima da ponesu osaml aketa po 27 kg, što se pokazalo vrlokorisnim za napade na brodove i pod·mornice. Na prvim avionima Mark Il za­držan je zvjezdasti motor Pegasus HIM3 od 690 KS, ali su kasniji avioni se­rije Mark H i svi daljnji tipovi imaliPegasus 30.

Slijedeći avion s novom oznakom, ko­ji će se pojaviti 1943. godine, bio jeSwordfish Ill. Imao je još i radar »MarkX« za otkrivanje brodova montiran u ve­hkoj i nezgrapnoj izbočini na donjemdijelu trupa između nogu stajnog trapa.Taj je radar uvelike poboljšao efikasnostSwordfisha u napadima na brodove. Zad­nja verzija Swordfisha što se pojavilabio je model Mark IV. Imao je zatvore­nu pilotsku ·kabinu i bio namijenjen ko­rištenju u Kanadi. Ukupna proizvodnjaSwordfisha iznosila je 2.392 aviona, a zad­nji je bio isporučen u augustu 1944.

U ratu se Swordfish pokazao izvan­redno efikasnim, jer su ga mala brzinai stabilnost činili izvrsnom platformom

74

za lansiranje torpeda. Swordfish je uaprilu 1940. izvršio prvi torpedni napadu ratu i nastavio uništavati njemačko italijansko brodovlje torpedima i kasnijeraketama sve do kraja neprijateljstava.Operirajući s pratećih nosača na sred­nJem Atlantiku, dokle avioni iz baza nakopnu nisu dosezali sve do kraja rata,Swordfish se pokazao oružjem od ne­procjenjive vrijednosti u konačnom po­razu njemačke podmorničke flote 1943.~odine. Bio je vrlo efikasan i u borbis površinskim brodovima Osovine: do­kaz tome ne treba tražiti dalje od one­sposobljavanja talijanske ratne flote uTarantu novembra 1940. i oštećenja na­nesenih njemačkom bojnom brodu Bis­marck u maju 1940, što je omogućilo

brodovima britanske mornarice da gaopkole i potope topovskom vatrom i tor­pediranjem. Možda je najodvažnija ak­cija aviona Swordfish bila uzaludan po­kušaj šest aviona Eskadrile 825 da one·sposobe njemačke bojne krstariceScharnhorst (Sarnhorst) iGneisenau(Gnajzenau) i tešku krstaricu Prinz Eu­gen prilikom njihova »proboja kroz Ka­n~l« u februaru 1942. Svih šest torped­ml.! bombardera bilo je uništeno protiv­aVlOnskom topovskom vatrom i neproboj­ni~ zidom njem~čkih lovaca. I na kraju,mozda nema ljepše pohvale kvalitetiSwordfisha od činjenice da je kao avionprve borbene linije nadživio svog pred­viđenog nasljednika, Fairey Albacore(A1bakor).

Fairey Swordfish IPrikazani avion je dovršen u standardnojkamuflaži Zračnih snaga flote, na osnovi

heme za more u zonama umjereneime« Ministarstva za zrakoplovnu

proizvodnju. Obratite pažnju da surondele na krilima blizu vrhova mnogoi e izbačene van nego kod·ednokrilaca. Uobičajena praksa za kodnuIdentifikaciju u Zračnim snagama flote

ila je da se za avione koji su djelovalibrodova koristi samo jedno slovo,

za avione koji su djelovali s nosača

a\iona slovo j broj, a slovo, broj i drugolova za avione koji su djelovali

iz obalnih baza

Gore lijevo: »Swordfish III«, na komesc izmedu nogu stajnog trapa vidi velikai;;.bočina za smještaj radara ASV X.Lijevo: Ova fotografija aviona,Swordfish« iz ptičje perspektive

pokazuje četvrtaste noseće površineDl'Og tipa i otvorenu kabinu sa tri članaposade. Ovo posljednje bilo je za posadu,,"10 neudobno pri duljim letovimapo lošem vremenu. U Kanadi jekorišten »Swordfish IV« sa zatvorenompilotskom kabinom.

Tip - torpedni bombarder i izviđački

avion, dvo- ili trosjedMotor - jedan zrakom hlađen zvjezdastiBristol Pegasus HIM 3 s devet cilindara,690 KS u polijetanjuNaoružanje - defanzivna: jedan fiksnimitraljez Browning od 7,7 mm u nosui jedan pokretljiv mitraljez Vickersili Lewis od 7,7 mm u stražnjemsjedištuofanzivno: jedan torpedo od 730 kg ilijedna mina od 680 kg ili do 680 kgbombi

Maksimalna brzina - 222 km/hna 1.525 mBrzina krstarenja - 166 km/h na 1.525 mPenjanje - 3.048 m za 15' 2" .Operativni plafon - 5.029 mDolet - 879 km s maksimalnimofanzivnim teretom; 1.658 km maksimalanTežine - 2.132 kg prazan; 3.407 kgopterećen

Razmah krila. - 13,87 mDužina - 10,87 mVisina - 3,76 mPovršina krila - 56,39 m'

Gloster GladiatorGloster Gladiator bio je posljednji dvo­krilni lovački avion u službi Kraljevskihzračnih snaga i kao takav posljednji iz­laz onog idejnog stava prema lovačkoj

avijaciH koji je dominirao u načinu mi­šljenja RAF-a od 1916. do 1935. godine.Bez obzira na poboljšanja, kao što suzatvorena pilotska kabina, pojednostav­lJeni stajni trap i četiri mitraljeza, Gla­dijator je odgovarao onoj ideji kojomse tražio relativno lako naoružan i po­kretan avion s velikom brzinom penja­nja. Ipak, uprkos njegovoj zastarjelostiu vrijeme izbijanja drugog svjetskog ra­ta, operativna karijera Gladijatora bilaje vrlo uspješna sve do 1942.

Gladijator je u suštini bio aerodina­mički poboljšana verzija lovačkog avio­na Gloster Gauntlet (gontlit) s gore spo­menutim poboljšanjima i krilima kon­struiranim kao cjelina, umjesto iz dvadijela. Ekipu projektanata koja je kon­struirala ovaj aerodinamički vrlo čist

i privlačan mali dvokrilni avion predvo­dio je H. P. l'olland (Folend) i prototipje prvi put poletio u septembru 1934.Iako je novi lovac bio građen po privat­noj inicijativi, u osnovi je odgovarao za­htjevu za lovačkim avionom iz 1930. go­dine. Stoga se Ministarstvo zrakoplov~stva zainteresiralo za tu mašinu i 1935.god. sastavljena je po njoj i specifikaci­ja, pa je iste godine, poslije iscrpnih is­pitivanja, Gladijator bio naručen za RAF.

Prvih 70 aviona serijske proizvodnjeimalo je, poput prototipa, pod krilimamitraljeze Lewis (luis) ili Vickers s mu­nicijom u bubnjevima, ali su sve dalj­nje mašine bile naoružane mitraljezimaBrowning (brauning) s redenicima. Mo­del aviona serijske proizvodnje za razli­ku od prototipa, imao je zatvorenu pi­lotsku kabinu i drugi motor - MercuryIXS (merkjuri) od 830 KS umjesto Mer­cury VIS od 645 KS. Isporuka je zapo­čela u julu 1936. i Gladijator je ušao II

naoružanje eskadrila prve borbene linijeu januaru 1937. Izgrađen je 231 lovački·

avion modela Gladijator l.Slijedeći model bio je Gladijator II.

Bio je vrlo sličan modelu Mark l, alije imao motor Mercury VIllA ili Mer­cury VIIIAS, zračni filter Vokers i tro­kraku elisu umjesto dvokrake kod mo­dela Mark l. Gladiator II bio je namije­njen eskadrilama RAF-a na Srednjem Is­toku i u sjevernoj Africi i ušao u službuna tim područjima u februaru 1938. Uosnovi sličan Gladijatoru bio je Sea Gla­dijator (sea - more). Ta mornarička

verzija lovačkog aviona imala je kukuza zaustavljanje, okove za katapultira­nje i profiliranu izbočinu na donjem di­jelu trupa za smještaj avionskog čamca

za spasavanje. Proizvodnja GladijatoraII iznosila je 252, a Sea Gladijatora 98aviona. Prvih 38 Sea Gladijatora bilo jeadaptirano od standardnog tipa avionaMark II. Zadnji Gladijator Mark II bioje isporučen u aprilu 1940.

I druge zemlje pokazale su dosta odu­ševljenja za Gladiator: model Mark l na­ručile su Latvija, Litva, Norveška, Sved­slca, Belgija, Kina, Irska, Grčka i Irak,a Mark II Svedska, Portugal, Norveška,Finska, Grčka, Egipat i Irak. Izvezenoje ukupno 216 Gladiatora.

Gladiator je bio glavni bntanski lo­vački avion prve borbene linije u perio­du minihenske krize 1938. godine, ali jeu vrijeme izbijanja rata 1939. godineglavna snaga Lovačke komande RAF-abila u lovcima Hawker Hurricane i Su­permarine Spitfire. Usprkos tome, u sep­tembru 1939. bilo je u službi 114 Gladia­tora kao aviona prve borbene linije, pre­ma 102 u vrijeme Mi.inchena godinu da­na ranije. Gladiatori su s odličnim re­zultatima letjeli u vrijeme borbi za Nor­vešku 1940. godine, operirajući s povr­šine smrznutog jezera, ali se nisu moglisuprotstaviti njemačkim lovcima. Nasredozemnom ratištu, međutim, situacijaje bila drukčija.

U borbama s talijanskim dvokrilcimai prvom generacijom jednokrilaca po­kretljivost Gladiatora omogućila im jeda unište velik broj neprijateljskih avio­na. Najslavnija epizoda u karijeri Gla­diatora bila je 18-dnevna obrana Maltes tri aviona Sea Gladiator u junu 1940.Gladiatori su odlično služili i u sjevernojMrici i u vrijeme njemačke invazije naGrčku aprila 1941.

Naoružanje - dva mitraljeza Browningod 7,7 mm sa 600 metaka II trupu i dvamitraljeza Browning od 7,7 mmsa 400 metaka po mitraljezu u krilimaMaksimalne brzine - 407 km/hna 4.420 m; 338 km/h na razini moraBrzina krstarenja - 341 km/h na 4.572 IDPočetna brzina penjanja - 716 m/minPenjanje - 6.096 m za 9' 3"Operativni plafon - 9.998 IDDolet - 889 kmTežine - 1.459 kg prazan; 2.083 kgopterećen

Razmah krila - 9,83 IDDužina - 8,36 IDVisina - 3,15 mPovršina krila - 30,00 m'

Gloster Gladiator IPrikazani avion je švedski Gladiator I,'oji je u ratnom zrakoplovstvu Svedske

nosio oznaku 18. S montiranim skijamai sa finskim oznakama, na švedskimGladiatorima iz sastava eskadrileFloetilj 19 letjeli su švedski dobrovoljciu ovjetsko-finskom ratu 1940. godine,operirajući iz baza u području Kerni

a sjeveru Finske. Shema kamuflažeprilagođena je operacijama nad_nijegom pokrivenim jezerima i šumamaTip - lovac, jednosjed_Iotor - jedan zrakom hlađen zvjezdastiBristol Mercury IXS s devetilindara, 830 KS na 4.420 m

Lijevo dolje: »Gloster Gladiator Il«iz sastava 25. eskadrile Lovačke komandeRAF-a. Obratite pažnju na po jedanmitraljez pod svakim donjim krilom,kao i da je klizni dio pokrova pilotskekabine gurnut unazad. To pokazujekako su nepopularni bili ovi pokrovimeđu vojnim pilotima krajem tridesetihgodina.

77

Gloster MeteorGloster Meteor je bio prvi britanski avi­on na turbomlazni pogon uvršten u ope­rativnu službu i jedini saveznički avions takvim pogonom koji je operativnoletio u drugom svjetskom ratu. Iako jeMeteor na taj način postao svojevrsnaprekretnica u povijesti avijacije, trebai!>taći da je prije njega u operativnu služ­bu bio uvršten 'Messerschmitt Me 262 ida je, iako stariji avion, upravo Me 262lOdonačelnik današnjih mlaznih aviona,a ne Meteor. Razlog je sasvim jednosta­van: Meteor je sa svojim ravnim krili­ma po koncepciji bio »klipni« avion smlaznim motorima, dok je naprotiv Me262, sa svojim strelastim krilima, kori·stio najnovija dostignuća aerodinamike,kao npr. na koji način riješiti problemekoji nastaju zbog stišljivosti zraka privelikim brzinama, bliskim brzini zvuka.

Godine 1940. zanimanje za mlazne avio­ne u Ministarstvu zrakoplovstva bilo jedovoljno da ta ustanova izda specifika­ciju za lovački avion s tom novom vr­stom motora. Kompanija Gloster, kojaje gradila prvi britanski mlazni avionGloster Whittle E 28/39, ušla je u natje­čaj s avionom koji je projektirala ekipas W. G. Carterom na čelu. Kako su mo­tori što su se tada proizvodili bili raz­mjerno male potisne snage, Glosterovavion je projektiran s dva mala mlaznamotora ugrađena u krila. Prvi je proto·tip bio spreman za ispitivanje na zem­lji u julu 1942, s prerađenim motorimaWhittle 2B što ih je proizvela kompani­ja Rover, i pošto su ispitivanja u rula­nju uspješno završena, Meteor je vraćen

proizvođaču da pričeka isporuku za letprovjerenih i prihvaćenih motora Whittle2/500 koje je proizvodila kompanija Po­wer Jets (pauer džets). Kako je s timmotorom bilo velikih teškoća, prototipMeteora je izvršio svoj prvi let u julu1943. s motorima Rover B 23. Slijedili

su daljnji prototipovi s motorima poputHalford H l (helford), Metrovick F 3 iRolls-Royce W 2B (budući da je kompa­nija Rolls-Royce preuzela rad na razvo­ju serije motora po projektu Whittlea,što je prethodno vršio Rover).

Prvi nalog za proizvodnju novog lov·ca, nazvanog najprije Thunderbolt (tan­derbolt - grom) da bi potom naziv biopromijenjen u Meteor kako bi se iz·bjegla zamjena s lovcem Republic P-47Thunderbolt, izdan u septembru 1941.Za avion Meteor serijske proizvodnje iza·bran je motor Rolls-Royce W lB/23 Wel­land I sa 771 kp statičkog potiska. Me­tcor I je ušao u službu u julu 1944, upra­vo na vrijeme da se priključi najnovijimsavezničkim lovcima s klipnim motoromu naporima da se suzbije opasnost odnjemačke leteće bombe V-l. Za taj za­datak bila je maksimalna brzina Mete­ora I (620 km na sat na razini mora)jedva nedovoljna. Izgrađeno je bila sa­mo 20 aviona modela' Meteor I, a prviod njih ustupljen je Sjedinjenim Drža­vama u zamjenu za mlazni lovački avionBell YP-59A.

Rad na drugom planiranom modelu.Meteor II, koji je trebao koristiti moto­re de Havilland Goblin I (goblin - vi­lenjak) sa 1.225 kp statičkog potiska, bioje obustavljen, pa je slijedeći model ko­ji će ući u naoružanje bio Meteor III.Prvilh 16 aviona s tom oznakom razli­kovao se od modela s oznakom I samotime š'to su imali dodatne rezervoare zagorivo, klizni umjesto preklopni pokrovpilotske kabine i još neka manja pobolj­šClnja. Međutim, od 17-og aviona MarkIIi nadalje taj je model imao motoreRolls-Royce W 2B/37 Derwent I sa po907 kp statJičkog potiska. Time su znat­no poboljšane performanse aviona, pase maksimalna brzina popela od 660 na793 km na sat na visini od 9.144 metra.

Nakon što su bile dobro uvježbane uVelikoj Britaniji, jedinice s novim lo­vačkim avionom u svom sastavu kre­nule su u proljeće 1945. na svjeveroza·pad Evrope nestrpljivo očekujući susretu borbi sa Me 262. Međutim, stanje jeu Luttwaffe bivalo sve gore, pa do togsudara nikad nije došlo, a raspoloživiMeteori većinom su korišteni u zadaci­ma napada na zemaljske ciljeve. U sve­mu je bilo izgrađeno oko 280 aviona mo­dela Meteor III prije nego što je taj tip1945.. godine u proizvodnji naslijedio Me­teor IV. Imao je snažnije motore Der­went V s poboljšanim motorskim gon­dolama i postao putokazom za razvojlovačke avijacije s kraja četrdesetih

gudina.Meteor zaslužuje svoje mjesto u po­

vijesti, ali svaka objektivna analiza mo­ra doći do zaključka da nije bio ravanavionu Me 262 iz dva osnovna razloga:njegovi motori s centrifugalnim kompre­sorđm bili su glomazniji i manje snageod motora s aksijalnim kompresoromkorištenih kod njemačkog aviona, a nje­gova aerodinamička rješenja bila su -da­leko manje rafinirana, neprilagođena

problemima stišljivosti zraka.

Dolje: Tri lovačka aviona »GlosterMeteor F4« iz sastava 124. eskadrile.Dl'aj model »Meteora« u osnovije sličan modelu »F3« iz doba rata, osimšto ima jače motore »Derwent« s neštovf-ćom izlaznom cijevi. Usporedbaizmedu dotjeranih linija »Me 262"i relativno jednostavnih oblika»Meteora« daje zanimljiv kontrastu idejnom pristupu projektiranjuizmedu dviju zemalja u završnomsladiju rata. Usprkos tome, »Meteor«jc bio koristan avion.

78

Gloster Meteor IIIPrikazan je avion Q iz sastava 616.eskadrile (kodna slova YQ), prveeskadrile koja je u svom sastavu imalai Meteor I i Meteor III. 616.eskadrila vršila je operacije s lovcimaMeteor III u sastavu 2. taktičkih

zračnih snaga iz baze u Nijmegenuod aprila 1945. Kamuflaža je standardnaza kasniju fazu rata, po »uzroku br. 1«Ministarstva za zrakoplovnu proizvodnju,za primjenu nad kopnom »u područjima

umjerene klime«. Uzorak je propisivaotamnozelene. i oceanski sive gornjepovršine i nebeskoplave (tipa »S«) donjepovršine. Oznake nacionalne pripadnostisu normalne, osim pruga na vertikalnomstabilizatoru, što je bilo uvjetovanooblikom vertikalnog stabilizatora

i položajem horizontalnih repnihpovršina na sredini njegova gornjegdijela. Ostali pažnje vrijedni znaciraspoznavanja su žute napadne ivicekrila, uvedene od septembra 1941. za svelovačke avione, te 45 cm široka plavatraka neposredno ispred vertikalnogtabilizatora, uvedena na svim dnevnim

lovcima od decembra 1940. Trebala. biti nebeskoplave boje tipa "S«, ali, te boje kojom su bojene donje

\Tšine aviona, ali oko to?,i. koja bi'jansa trebalo da bude »nebesko plavapa 'S'« bilo je toliko različitih mišljenja

ća je ona opisivana- kao »zelena bojaačjeg jajeta«, »plava boja pačjeg

"ajeta« i »sivozelena koja vuče nai:ućkasto«.

Tip - lovac, jednosjedMotori - dva turbomlazna Rolls-RoyceDerwent l, svaki sa 907 kp statičkogpotiska na razini moraNaoružanje - četiri topa Hispano ModelIII sa 195 metaka po topuMaksimalne brzine - 793 km/hna 9.144 m; 737 km/h na razini moraBrzina krstarenja - nepoznataPočetna brzina penjanja - 1.213 m/minPenjanje - 9.144 m za 15 minDolet - 2.157 km pri brzini od 563 km/hna 9.144 mTežine - 3.996 kg prazan; 6.033 kgopterećen

Razmah krDa - 13,11 mDužina - 12,57 mVisina - 3,96 mPovršina krila - 34,75 m2

79

Handley Page Halifax

Iako ~e tako uspio teški bombarder kaoAvro Lancaster, Handley Halifax ipakzaslužuje više hvale nego što je obično

dobiva. Halifax je bio drugi teški bom­barder Velike Britanije, a operativnimavionom postao je samo mjesec danaposlije ne osobito uspjelog Short Stirlin­ga, i bio korišten i za razne druge za­datke, uključiv transport, pomorsko iz­viđanje i vuču jedrilica. Ostao je u pro­izvodnji i poslije završetka rata.

Geneza Halifaxa u istom je zahtjevuiz 1936. god. za srednje-teškim bombar­derom s motorima Rolls-Royca Vulturena osnovi kojega je nastao i pod nesret­nom zvijezdom rođeni Avro Manchester.Godine 1937, međutim, zatražilo je Mini­starstvo zrakoplovstva od kompanijeHandley Page da preradi avion s kojimje konkurirala na upotrebu motora Rolls­-Royce M~rlin, jer se očekivalo da pro­izvodnja motora Vulture neće moći za­dovoljiti potražnju. Iako je Handley Pa­ge udovoljio zahtjevu, firma s tom od­lukom nije bila zadovoljna. Ali se di­rektiva Ministarstva zrakoplovstva nakraju pokazala opravdanom, jer Vulturenije uspio a Manchester je bio promašen.

Prototip je poletio u oktobru 1939, aprvi Halifax serijske proizvodnje godi­nu dana kasnije. U naoružanje je ušaou novembru i na prvi operativni zadatakpoletio u martu 1941. Ovi prvi proizvod­ni modeli aviona Halifax (građeni su, sa­svim prirodno, po standardu Mark l,ali u tri grupe, kao serija l, II i III.Maksimalna brzina s četiri motora Mer­lin X po 1.280 KS bila je 426 km na sat,a tri su se serije međusobno razlikovalepo tome što je serija l bila dimenzioni­rana za poletnu težinu od 24.950 kg, se­rija II za poletnu težinu od 27.220 kg,a serija III je imala veće rezervoare zagorivo.

Iskustva stečena u operacijama pri­mijenjena su na slijedeći model Hali­faxa, avion Mark ll. On je također pro­izveden u tri serije Halifax II serija l(prototip je poletio u julu 1941, a prvaserijska proizvodnja mašina u septem­bru 1941) imao je četiri motora MerlinXX po 1.390 KS i povećanu zapreminurezervoara za gorivo. Radikalnije odstu­panje od standarda modela Mark l, me­đutim, sastojalo se od uklanjanja dvaju'ručno upravljanih mitraljeza za bočnu

obranu, smještenih na središnjem dije­lu trupa, i ugradnje kupole Boulton Paul(boulton pol) s dva mitraljeza na leđi

ma aviona. Borbeno iskustvo s tom se­rijom dovelo je do serije l (special). Ra·nije ugrađivani štitnici za prigušivanjeplamena na ispušnim cijevima uklonje·ni su, jer su neprihvatljivo smanjili uči­

nak motora; malo korištena prednja ku­pola s dva mitraljeza uklopljena je i na­stali otvor aerodinamički profiliran, a ileđna kupola je ponovno uklonjena, jerje stvarala otpor koji je nepovoljno dje­lovao na perfonnanse aviona.

Daljnja poboljšanja izvršena su na mo­delu Halifax II serija lA. Ta je serijaimala motore Merlin 22 od 1.460 KS spoboljšanim gondolama, preoblikovan

80

nos od perspexa (koItW'l"cijalni naziv zaplastičnu masu metil-metakrilat, op.prev.) s jednim mitraljezom za prednjuobranu, koji je produljio avion za 45,7cm, ali stvarao mnogo manji otpor odprethodnoga i vraćena joj je leđna ku­pola, ali sada model s četiri mitraljezakoji je stvarao relativno mali otpor. Timje poboljšanjima brzina povećana za 32km/h prema avionu s oznakom l. Avio­ni serije l A kasnije proizvodnje imalisu i pravokutne vertikalne repne povr­šine, što je postalo znakom raspoznava­nja Halifaxa kasnije proizvodnje. Novepovršine eliminirale su tendenciju skre­tanja Halifaxa s pravca pri otvaranjuvrata prostora za bombe, čime se sma­njivala točnost bombardiranja. S tim jepoboljšanjima Halifax, sada proizvedenu velikom broju, bio jedan od najkori­snijih tipova Bombarderske komandeRAF·a. Efikasnost aviona Halifax pove­ćana je i ugradnjom radarskog uređaja

za slijepo bombardiranje i navigacijuH2S, što su oni prvi koristili u operativ­noj službi.

Krajem 1942. godine služili su avioniHalifax II serija lA i u sastavu Obalnekomande, s oznakom Halifax GR ll. Svisu bili naoružani' mitraljezom od 12,7mm u nosu, umjesto oružja od 7,7 mmkod aviona Bombarderske komande. Sli­jedeći model Halifaxa bio je avion Mark1/. Imao je stajni trap Dowty (dauti)umjesto Messier (mesier) kod aviona raonijih modela - promjena do koje nijedošlo uslijed operativnih potreba, već

zbog nedovoljnog broja trapova Messier_. ali je inače bio identičan s avionomMark II. Halifax V proizveden je u dvi­je verzije: serija l (special) i serija lA,koja je odgovarala seriji s istim znakomkod modela Mark ll. Taj tip je također

služio u sastavu Obalne komande kao

Halifax GR V, s mitraljezom od 12;1mm na trbušnom položaju, kad tu nijebio smješten H2S.

Slijedeći model je kao osnovni pogonkoristio zvjezdaste motore Bristol Her­cules umjesto rednih Rolls-Royce Mer­lin. Prvi primjerak moqela Mark Ill, ko­ji je poletio u julu 1943, imao je četiri

motora Hercules XVI po 1.615 KS. Poprvi put se uvlačio i repni kotač, a ra­dar H2S ili trbušni mitraljez postali sudijelom standardne opreme. Na kasrn­jim primjercima serijske proizvodnjeproduženi su i vrhovi krila, čime je raz­mak povećan na 31,76 metara. Usprkossvim početnim modifikacijama i pobolj­šanjima, Halifax je sada već počeo po­kazivati svoju dob kao borbeni avion iod septembra 1943. sve više je prebaci­van na zadatke napada na slabije bra­njene ciljeve. Uvođenje u službu velikogbroja aviona Halifax III od februara1\144. bilo je, međutim, znak da se tajt.ip u punom opsegu vraća u službu kaoavion prve borbene linije. U oktobru1944. pojavio se Halifax IV. Bio je nami­jenjen završnim operacijama protiv Ja­pana i imao motore Hercules 100 od 1.800KS. Zadnji bombarderski model avionaHalifax nosio je oznaku VII, a bio uosnovi jednak avionu Mark Vl, osim štoje imao motore Hercules XVI.

Valja spomenuti da je Halifax, za raz­liku od Lancastera, bio određivan i zavuču jedrilica (bio je to jedini avion spo­soban da tegli golemu jedrilicu Gene·ral Aircraft HamiIcar), kao i na zadatkebacanja padobranskih trupa i agenata.I na kraju, među ostalim ulogama kojeje vršio Halifax, treba spomenuti i vrlovažan posao koji je obavljao kao avionza onemogućavanje rada neprijateljskihradio i radarskih uređaja. U svemu jebilo izgrađeno 6.176 aviona tipa Halifax.

---

Handley Page Halifax B II serija lAPrikazan je .avion E iz sastava 80.eskadrile (kodna slova EY). Kamuflažaje standardna po "Uzorku br. 4«Ministarstva za zrakoplovnu proizvodnju(za četveromotorne avione), s gornjimpovršinama tamnozelenim is\"jetlosmeđim (zemljanosmeđim)

za: »primjenu nad kopnom u područjima

umjerene klime«, a donjim površinamacrnim bez odsjaja. U nastojanju da seavion sakrije od kosih snopovaprotuavionskih reflektora, ta je crnaboja donjih površina postepenoproširivana sve više uz bokove trupa,da bi u decembru 1940. dosegla tričetvrtine tih ploha i vertikalne repnepovršine. Znaci nacionalne pripadnostisu standardni, ali abratite pažnju na toda na donjim plohama krila nemarondela.Tip - teški bombarder sa sedam članovaposadeMotori - četiri tekućinom hlađena rednaRolls-Royce Merlin 22 sa po dvanaestcilindara, svaki snage 1.460 KSII polijetanju'aoružanje - defanzivno: jedan

mitraljez Vickers K od 7,7 mm u nosu,četiri mitraljeza Browning od 7,7 mmII leđnoj kupoli i četiri mitraljezaBrowning od 7,7 mm u repnoj kupoliofanzivno: do 5.897 kg bombi.Maksimalna brzina - 459 km/hna 5.334 mBrzina krstarenja - 349 km/hna 6.096 mPočetna brzina penjanja - 229 m/minOperativni plafon - 7.315 mDolet - 2.933 km s teretom bombiod 2.631 kgTežine - 17.350 kg prazan; 24.676 kgopterećen; 27.216 kg brutoRazmah krila - 30,43 mDužina - 21,36 mVisina - 6,32 mPovršina krila - 116,13 m'

Lijevo gore: Bombarder »Halifax II serijaIA« s četvrtastim vertikalnim repnim

ovršinama uvedenim kod kasnijihmodela serijske proizvodnje.Lijel'o dolje: Izvrsna studija avionaHalifax II serija IA« s originalnim

,;ertikalnim repnim površinama.Obratite pažnju na [ednu kupolu s četiri

itraljeza i izbočinu za radar H2Spod trupa.

Hawker HurricaneIako ne tako slavan kao SupermarineSpitfire, Hawker Hurricane (hariken)trebao bi nam isto toliko, ako ne i vi­Šl', ostati u sjećanju: piloti·lovci Hurri­canea Lovačke komande RAF·a oborili suu kritičnim danima bitke za Britanijuviše neprijateljskih aviona nego svi os­tali avioni i protuavionska obrana zajed­no. Osim toga, Hurricane je bio prvi lo­vački avion s osam mitraljeza koji jeu~ao u naoružanje RAF-a i prvi aviontih snaga sposoban da razvije brzinupreko 480 km na sat u horizontalnom le­tu. Hurricane je bio i izuzetno čvrsta ma­šina, sa gotovo savršenim karakteristi­kama upravljanja i izvrsnom pokretlji·vošću na srednjim visinama.

Podrijetlo Hurricanea može se slijeditiunatrag do projekta Sydneya Camma(Sidni Kem) iz 1933, god. za Fury Mono­plane (jednokrilni avion Fjuri) s moto­rom Rolls-Royce Goshawk (goshouk). Odtog se projekta odustalo početkom 1934.god, u korist prepravljene verzije s mo­torom Rolls-Royce PV 12 (kasnije Mer­lin) s promijenjenim nazivom "Inter­ceptor Monoplane« (jednokrilni avion ­presretač). Ministarstvo zrakoplovstvase uskoro zainteresiralo za novi tip avio­na i prototip je naručen početkom 1935.po dvjema specifikacijama iz '1934. go·dine.

Prototip novog aviona poletio je u no­vembru 1935. i odmah pokazao izvrsneperformanse i karakteristike upravljanja.U junu 1936. naručeno je 600 novih lo­vaca, a u novembru 1938. narudžba jepovećana na 1.000. Najprije je Hurricanetrebao biti naoružan sa četiri, ali je ujulu 1935. to promijenjeno na šest mi·traljeza. Eksperimenti i procjene Odsje­ka za naoružanje Ministarstva zrakoplov·stva pokazali su da će biti potrebna kon­centriraria vatra takvog naoružanja dase unište najnoviji avioni koji će, usli­jed veli~h brzina, samo vrlo kratko os·tati u nišanu lovca.

Isporuke lovačkog aviona serijske pro­izvodnje Hurricane I započele su u ok­tobru 1937, a u službu eskadrile ušaojc u decembru iste godine. Te prve ma­šine imale su motor Merlin II, pobolj­šanu pilotsku kabinu i ispušne cijevi, te

promijenjen oblik kapaka stajnoga tra­pa. Kasnije je ispod stražnjeg dijela tru­pa montirana uzdužna ploha da se olak­ša izvlačenje aviona iz kovita. Kao i kodkasnijih Spitfirea, prvobitna dvokrakadrvena elisa konstantnog koraka zamije­njena je najprije trokrakom metalnomelisom s dvojnim korakom a na krajutrokrakom s konstantnom brzinom ok­retanja čim ih je bilo moguće nabaviti.S tom je elisom znatno povećana brzinapenjanja aviona.

U usporedbi s drugim jednokrilnim lo­vačkim avionima iz vremena drugogsvjetskog rata, koji su svi bili potpunometalne konstrukcije s nosećom opla­tom, konstrukcija Hurricanea bila je do­nekle zastarjela. Osnovni noseći elemen­ti konstrukcije bile su metalne cijevi sa·stavljene u obliku rešetke i presvučene

platnom. S takvom konstrukcijom pro·izvođači su imali veliko iskustvo, pa jeHurricane brže i u većem broju mogaostizati u operativne jedinice nego što bito, sve do početka faze rata, inače bilomoguće. Zanimljivo je zabilježiti da jedo izbijanja rata bilo isporučeno 497aviona Hurricane, prema 310 Spitfire. Doaugusta 1940. broj se popeo na 2.309, od­nosno 1.400. Platnom presvučen trup za­ddao je Hurricane za cijelo vrijemesvog postojanja, ali su avioni kasnijeprodukcije imaH metalnu oplatu krila,što je omogućavalo ugradnju težeg na­oružanja i postizanje većih brzina u ob·rušavanju.

Mnogo vrijednih borbenih iskustavastečeno je u periodu »smiješnog rata«i Hurricane je bio glavni oslonac lovač­

kih jedinica RAF-a u Francuskoj posl~e

njemačke invazije u maiu 1940, dok jeSpitfire zadržan u veliko i Britaniii zaobranu zemlje. U vrijeme bitke za Brita­niju, glavni zadatak eskadrile Hurricaneabio je uništavanje njemačkih bombarde­ra, dok su Spitfirei angažirali njemačke

lovce. Hurricanei su nanosili neprijateljuveoma teške gubitke, a ishod borbi jeredovito bio povoljan II niihovu korist.

U međuvremenu razvijen je slijedeći

model aviona Hurricane,' Mark II. 'Imaoje motor Merlin XX sa 1.280 KS. umje­sto Merlina II ili III od 1.030 KS kod

aviona Mark I, te dvostepeni kompresorkoji je osiguravao bolje performanse nasvim visinama. Izmijenjeno je i naoruža­nje. Prvi avioni Hurricane II serijskeproizvodnje, isporučeni u septembru1940, zadržali su naoružanje aviona MarkI od osam mitraljeza, i bili označeni Hur­,icane IlA. U aprilu 1941. pojavio seHurricane IlB, koji je imao 12 mitralje­za od 7,7 mm u krilima. U junu 1941.slijedio je Hurricane IlC, naoružan s če­

tiri topa od 20 mm umjesto mitraljeza.Druge modifikacije iz tog razdoblja sa·stojale su se od tropske opreme za bo­jišta na Bliskom istoku i Sredozemlju,odbacivih rezervoara i osposobljavanjaza nošenje bombi od 113 ili 227 kg podkrilima. Naoružan bombama, Hurricanejc postao Hurribomber i u tom svojstvuuskoro se pokazao odličnim lovcem·bom·barderom.

U akcijama je prvi puta na Malti useptembru 1941, u Velikoj Britaniji uoktobru, a u sjevernoj Africi u novem­bru, Naoružanje Hurricanea još je po­jačano 1942. godine, najprije dodavanjemosam raketa po 27 kg na nosačima podkrilima, a zatim ugrađivanjem topa od40 mm. Raketama naoružani Hurricaneiušli su u službu u jesen 1943, poslije»razbijača tenkova«, modela HurricaneIlD. Avion s tom oznakom bio je nao­ružan s dva topa od 40 mm i ušao je uslužbu u sjevernoj Africi u toku juna1942. godine.

Nije bio izgrađen ni jedan HurricanellI, koji je trebao koristiti motore Mer·lin u proizvodnji Packarda, pa je takoslijedeći model bio Mark IV. Imao jekrila »universal«, koja su mogla nosititop od 40 mm, bombe i odbacive rezer­voare ili rakete, a u početku je nosiooznaku Hurricane IIF. Zadnja verzijaHurricanea bila ie Mark V, a izgrađena

su bila samo dva takva aviona. Hurrica­ne je bio korišten i na moru, a prvitakvi avioni bili su Hooked Hurricane(!looked - s kukom), adaptirani od stan­dardnih aviona Mark II montiranjemkuke za zaustavljanje. Potpuno prilago­đavanie potrebama mornarice dalo jemodele Sea Hurricane II i kasnije SeaHurricane XIIA, verziju za nosače avio-

na kanadskog modela Hurricane XIlA.Kanadska 'Car and Foundry Company'i,gradila je 1.451 avion tipa Hurricanepo standardima osnovnog aviona Mark

. fl, kao Hurricane X, Xl, Xl i XIlA. Bri­tanska proizvodnja Hurricanea prestalajtl 1944. godine, nakon što je bilo izgra­"eno ukupno 14.223 aviona.

Hawker Hurrlcane IPrikazan je avion H iz sastava32. eskadrile (kodna slova GZ), na komejtl letio kapetan-pilot J. Worrall, DFC,il baze u Biggin Hillu u početnoj fazibitke za Britaniju jula 1940. Standardna

amuflaža gornjih površinajc tamnozeleno i svijetlo smeđe

zemljano smeđe) prema "Uzorku br. 1«.1inistarstva za zrakoplovnuproizvodnju za jednokrilce jednosjedeza primjenu nad kopnom

u područjima umjerene klime). Donjepovršine su blijedo nebeskoplave.Oznake nacionalne pripadnostiu normalne. Obratite pažnju na zakrpe

od crvene tkanine preko mitraljeskihotvora na napadnim ivicama krila.

tavljene su prije polijetanja kakoi se smanjio otpor i poboljšala moć

penjanja na visinu borbene djelatnosti,a prostrijelile prilikom ulaska u borbu

Lijevo: Avion »Hurricane IlE«, prethodnikČl venog "Hurricane lV« (oznaka jep,-omijenjena poslije 270 izgrađenih

I iona). IIE je bio prvi model s krilimauniversal«, koja su mogla nositi top

od 40 mm, bombe i odbacive rezervoarei l rakete.

Tip - lovac, jednosjedMotor - jedan tekućinom hlađen redniRolls-Royce Merlin III s dvanaestcilindara, 1.029 KS na 4.953 mNaoružanje - osam mitraljezaBrowning od 7,7 mm sa 334 metkapo mitraljezuMaksimalne brzine - 528 km/hna 6.096 m; 451 km/h na 'razini moraUrzina krstarenja - nepoznataPočetna brzina penjanja - 701 m/minPenjanje - 6.096 m za 8' 30"Operativni plafon - 10.424 mDolet - 684 km s gorivom nošenimu avionu; 1.448 km s odbacivimrezervoarirnaTežine - 2.118 kg prazan; 2.994 kgopterećen

Razmah krila - 12,19 mDužina - 9,55 mVisina - 4,00 mPovršina kriJn - 23,97 ml

83

Dolje: Izvrsna studija aviona »Hurricane IV«, naoružanog s dva topa od 40 mm, u oštrom lijevom nagibu.Dolje u okviru: »Hurricane IlC«, naoružan s četiri topa od 20 mm i opremljen s fiksnim rezervoaT1ima za gorivo zapremine200 l pod svakim krilom za let na veće udaljenosti.

84

Hawker Hurrlcane lIDPrikazan je avion Z iz sastava6. eskadrile (kodna slova JV). Kamuflažaje standardna prema »shemi za Srednjiistok", s svijetlo smeđim (zemljanosmeđim) i srednje sivosmeđim (bojekamena) gornjim površinama,te nebeskoplavim donjim površinamaTip - lovac-bombarder i protutenkovskijurišni avion, jednosjed1otor - jedan tekućinom hlađen redni

Rolls-Royce Merlin ){X s dvanaestcilindara, 1.280 KS u polijetanju i 1.160KS na 6.235 m

aoružanje - dva topa »Rolls-Royce BF"od 40 mm sa 12 metaka po topu ili dvatppa Vickers »tip S« sa 15 metakapo topu ispod krila i dva mitraljezaBrowning od 7,7 mm sa 334 metkapo mitraljezu u krilima

Maksimalna brzina - 518 km/hr.a 6.235 mBrzina krstarenja - nepoznataPočetna brzina penjanja - 832 m/minPenjanje - 6.096m za 12' 24"Operativni plafon - 9.784 mDolet - 676 km s gorivom nošenimu avionu; 1.448 km s odbacivimrezervoarimaTežine - 2.517 kg prazan; 3.561 kgopterećen; 3.674 kg brutoRazmah krila - 12,19 mDužina - 9,75 mVisina - 4,00 mPovršina krila - 23,97 m'

85

Hawker TempestHawker Tempest (tempist - oluja, bu­ra) bio je rezultat pokušaja da se is­prave nedostaci koji su se pokazali upočetnim fazama razvoja tipa Typhootl(tajfun). Ti nedostaci u performansamaovog aviona, osobito na većim visinama,velikim su dijelom bili posljedica pro­blema stišljivosti zraka, još povećanih

debelim, tupim profilom krila aviona.Hawker je stoga predložio Typhoon Ils krilima eliptičnog oblika ilaminarnimaeroprofilom. Time bi se pomjerila ob­last pojave efekata stišljivosti i zajednos korištenjem najnovijeg motora NapierSabre (sejbr) i četverokrake elise, garan­tirale mnogo bolje performanse na visi­nama na kojima lovac-presretač djeluje..

Ta je zamisao bila predložena Mini­starstvu zrakoplovstva u augustu 1941.Bila je prihvaćena, pa čak i dalje razra­đivana, ali je u međuvremenu bio ispi­tan i treći Tornado, modificiran za ug­radnju zvjezdastog motora Bristol Cen­taurus, i pokazao vrlo ohrabrujuće re­zultate. Nakon ~to se odustalo od pro­grama Tornado, nastavljen je rad na raz·vijanju tipa s motorom Centaurus i pro­mijenjenim trupom koji je za njega iz­veden, pod oznakom Typhoon lJ. Mini­starstvo zrakoplovstva željelo je istražitimogućnosti korištenja raznih vrsta mo­tora za Typhoon I! s eliptičnim krilimai, da bi se izbjegle moguće zabune, iza­brano je novo ime. Glasilo je Tempest,a naručeni su bili slijedeći prototipovi:1'cmpest I s motorom Napier Sabre IV,Tempest II s motorom Bristol Centau­rus, Tempest II! i IV s motorom Rolls­-Royce Griffon (grifon) i Tempest V smotorom Napier Sabre II. Hawker se

po vlastitoj odluci koncentrirao na mo­dele Tempest I, I! i V, čiji su prototi­povi poletjeli u februaru 1943, odnosnojunu 1943. i septembru 1942. Prvi je po­letio Tempest V, jer je njegov motor bioprije dostupan od drugih. U novim, tan­kim krilima slaminarnim aeroprofilomkod aviona Tempest, nije bilo mjesta zarezervoare goriva kakvi su bili ugrađeni

u krila Typhoona, pa su dodatni rezer­voari smješteni u produžen trup. Da bise kompenzirala veća površina produže­nog trupa, bio je potreban i veći verti­kalni stabilizator, što je postignuto pro­širivanjem stabilizatora blagim prelazomu gornju konturu trupa.

Tempest I, kod kojega su hladnjacibili smješteni u krilima a veliki hlad­njak ispod nosa aviona karakterističan

za Typhoon i Tempest V uklonjen, po­kazao je izvrsne performanse, pa je na­ručena proizvodnja u velikoj seriji. Ka­ko je međutim motor Sabre IV kasnio,narudžba je od Tempesta I prebačena

na Tempest V. Prvi Tempest V serijskeproizvodnje poletio je u junu 1943, ušaou naoružanje eskadrila u aprilu 1944. ipokazao se izvrsnim presretačem i lov­cem-bombarderom za male i srednje vi­sine. Kao i kod Typhoona bilo je, me­đutim, potrebno riješiti probleme s mo·torom Sabre II.Izgrađeno je bilo oko 805 lovačkih avio­

na modela Tempest V, od toga prvih 100kao avioni serije 1, a ostali serije 2.Avioni serije 1 imali su neodvojiv straž­nji dio trupa i topove koji su nešto vi­rili ispred napadne ivice krila, dok sekod aviona serije 2 stražnji dio tmpaodvajao, topovi nisu stršali ispred krila,

kotači su bili manji a na kormilo i je­dan od elerona postavljeni su trimeri,radi povećanja pokretljivosti. Snaga mo­tora koji su ugrađivani dosegla je nakraju sa Sabre I1C 2.260 KS. Proizvodnjaje prestala u augustu 1945. Tempest VIbio je dalje razvijeni avion Mark V, smotorom Sabre V od 2.340 KS i otvori­ma za usisavanje zraka premještenim sahladnjaka na krila. Namijenjen je bio zaupotrebu u tropskim krajevima i od ju­la 1945. do juna 1947. bila su isporuče­

na 142 komada. Nijedan nije ušao uslužbu za vrijeme drugog svjetskog rata.

Druga brojnija verzija Tempesta kojaje vršila operativnu službu bio je avionMark I! sa zvjezdastim motorom. Raz­"io se od prototipa Tornada s motoromBristol Centaurus i na kraju postao naj­snažnijim jednomotornim lovačkim avio­nom s klipnim motorom u službi RAF-a.Koristio je motor od 2.520 KS CentaurusV ili VI. Sprega problema s vibracijamašto ih je izazivao motor Centaurus i pri­oriteta što ga je u proizvodnji uživaoTempest V odložila je isporuke proiz­vodnih aviona te serije do oktobra 1944.Tempest I! bio je prvenstveno namije­njen operacijama na Dalekom istoku,ali je prva eSkadrila u čijem je sastavutrebao biti ovaj tip aviona njime bilaopremljena tek u novembru 1945, nakon~to je rat već završio. S brzinom od 708km/h i doletom od 2.736 km bio bi sepokazao vrlo korisnim da su se nepri­jateljstva s Japanom protegla i u 1946.godinu. Posljednji izraz ideje projektaTyphoon/Temvest bili su poslijeratni lo­vački avioni Hawker Fury «(i uri) i SeaFury, zapravo olakšane verzije avionaTempest II.

86

Hawker Tempest V serija 1Prikazan je avion N iz sastava486. eskadrile Kraljevskih zračnih snaga•ovog Zelanda. Podaci o kamuflaži

aviona Hawker Typhoon vrijedei za ovaj avion. Obratite pažnjuda su »invazione« pruge na gornjemdijelu trupa i krila prekrivenekamuflažomTip - lovac i lovac-bombarder,jednosjedMotor - jedan tekućinom hlađen redni

apier Sabre IlA, B ili e s dvadesetčetiri cilindra, 2.180, 2.200 ili 2.260 KSu polijetanjuNaoružanje - defanzivno: četiri topaHispano Model II od 20 mm sa 200metaka po topuofanzivno: do 907 kg bombi, dvije mine,kontejneri s napaimom ili osam raketapo 27 kgMaksimalne brzine - 702 km/hna 4.572 m; 631 km/h na razini moraBrzina krstarenja - 629 km/hna 5.730 mPočetna brzina penjanja - 1.433 m/minPenjanje - 4.572 m za S'Operativni plafon - 11.125 mDolet - 1.191 km s gorivom nošenimu avionu; 2.462 km s odbacivimrezervoarimaTežine - 4.082 kg prazan; 5.216 kgopterećen; 6.187 kg brutoRazmah krila - 12,50 mDužina - 10,26 m"isin? - 4,90 mPovršina krila - 28,08 mZ

Lijevo: Tri lovca-bombardera »HawkerTempest V serija 2«. Avioni serije 2lC/spoznavali su se po kratkocjevnimlOpovima od 20 mm »Hispano Mark V«,'oji nisu virili ispred napadne ivicerila. Obratite pažnju na tanka krila

I. usporedbi s mnogo debljim presjekom"od tipa »Typhoon«.

87

Hawker TyphoonAvion Typhoon (tajfun), kao i Hurricane,projektirao je Sydney Camm, glavni pro­jektant kompanije Hawker. Namijenjenda kao lovac-presretač zamijeni avionHurricane, Hawker Typhoon nije uspioII toj ulozi i svoje pravo polje djelova­nja našao je kao jurišni avion za napadna zemaljske ciljeve. U toj je ulozi biomožda najbolji jurišni lovac-bombarderu drugom svjetskom ratu.

Projektiranje Typhoona započelo je1937. god. s namjerom da se proizvedelovački avion potpuno metalne konstruk­cije s nosećom oplatom i novim moto­rom Napier Sabre od 2.000 KS. Ministar­stvo zrakoplovstva razmatralo je i' mo­gućnost da avion koji će zamijeniti Hur­ricane ima bilo motor Sabre, bilo Rolls­Royce Vulture, koji je također trebaorazvijati iznad 2.000 KS. Tako je, kadje Hawker predložio Ministarstvu zra­koplovstva projekt, ono zatražilo dafirma izgradi četiri prototipa, od kojihce po dva koristiti te nove motore. Tips motorom Vulture, nazvan Tornado,imao je velikih problema s motorom,pa je napušten pošto su bila izgrađena

samo tri aviona.Tip s motorom Sabre, nazvan Typhoon,

prvi put je poletio u februaru 1940. Iakose očekivalo da će novi lovac ući u na­oružanje sredinom iste godine, isporukea\'iona serijske proizvodnje započele sutek u maju 1941, dok je u službu ušaou septembru te godine. Ti prvi avionibili su lovci Typhoon lA, naoružani s 12mitraljeza Browning kalibra 7,7 mm ukrilima.

Ali uprkos tome što je kao prvi RAF­-ov lovački avion sposoban za brzine iz­nad 644 km/h, Typhoon bio dobrodošlopojačanje snagama Lovačke komande,

početak njegove operativne karijere nijeni izdaleka prošao bez neugodnosti. Raz·log tomu ležao je velikim dijelom u či­

njenici da je novi tip aviona ušao uslužbu prebrzo, prije nego što su bileuklonjene početne teškoće s motorom izmajem aviona. Dva glavna problema bi­la su nepouzdanost motora Sabre, štoje bilo posebno opasno prilikom polije­tanja, i strukturalna slabost zadnjeg di·jela trupa, uslijed čega je postojala mo·gućnost da vibracije, s katastrofalnimposljedicama, otkinu rep aviona. Posli­je daljnjih ispitivanja, konačno su biliriješeni problemi s motorom, a stražnjidio trupa ojačan je dodatnom oplatom,ali tek pošto je ozbiljno bilo raspravlja­nu pitanje povlačenja Typhoona. Lovač­

kr, komanda bila je razočarana malombrzinom penjanja aviona i njegovim sla­bim performansama na velikim visina­ma, pa su ga spasile samo njegove iz­vanredne mogućnosti na malim visinama.II to je vrijeme, krajem 1941. i počet­

kom 1942. godine, u naoružanje Luftwaffell~ao Focke-Wulf 190 i bio korišten zazadatke iznenadnih napada iz niskog le­ta na ciljeve na jugu Engleske. Samo jeTyphoon mogao sustizati te nezvane go­ste jer je i najnoviji model Spitfirea, .M.ark V, bio prespor za to.

Typhoon l A uskoro je na proizvodnimtrakama zamijenjen avionom Mark lB,koji je umjesto mitraljeza kao glavnonaoružanje imao četiri topa kalibra 20mm. Novi je model prvi puta poletio naborbeni zadatak u augustu 1942. Krajemte godine počeli su u eskadrile stizati iavioni osposobljeni za nošenje dvijubombi po 113 kg pod krilima. U toku1943. povećan je teret bombi od 227 na907 kg, a naoružanju aviona dodane su

i rakete. S tim su se naoružanjem us­koro povećali uspjesi Typhoona kao br­zog jurišnog aviona za napad iz niskogleta s velikom udarnom moći, koji jeuništavao njemačka transportna sred·stva širom sjeverne Evrope. Svoje pra·vc mogućnosti pokazao je Typhoon pri­likom savezničke invazije na Evropu ujunu 1944. Tada je već u službi bilo do­voljno tih aviona da bi se mogle uvestistalne patrole nad frontom i pozadinom.Kopnene snage mogle su ih pozvati učasu potrebe da unište svaki njemački

tenk, artiljerijski položaj, mitraljeskognijezdo ili koju drugu zapreku koja biim se ispriječila u napredovanju.

Prvi Typhooni serijske proizvodnjeimali su uokvirene segmentne pokrovapilotske kabine i preklopna ulazna vrata,ali je kod aviona kasnije proizvodnje tajnespretni dio zamijenjen kliznim, mje­hurastim pokrovom, čime je pilotu znat­no povećana vidljivost na sve strane.Daljnje modifikacije sastojale su se uzamijeni ranijeg stuba antene iza pilot­ske kabine elastičnom antenom i koriš­tenju četverokrake umjesto trokrake eli­se. Proizvodnja Typhoona prestala je no­vembra 1945. isporukom 3.330-tog i po­sljednjeg aviona. Značaj Typhoona u bor·bama 1944. i 1945. god. u sjeverozapad­noj Evropi bio je izuzetno velik. Njego­va debela krila omogućavala su mu da,osim svog topovskog naoružanja, nosi ivelik ofanzivni teret, a snažan motor da­vao mu je izvrsne performanse na ma­lim visinama. Typhoon nije bio pokorasamo za jedinice prve borbene linije,već i za njihove štabove korpusa i ar­mijske štabove, koje je napadao savr­šenom preciznošću.

88

Hawker Typhoon lBPrikazan je avion R iz sastava486. eskadrile Kraljevskih zračnih snaga

ovog Zelanda (kodna slova SA), kojaje u toku 1943. letjela s uzletištau North Wealdu i West Mallingu.

Kamuflaža je normalna po »Uzorku br. h. tinistarstva za zrakoplovnu proizvodnjti1.<' razdoblje poslije 1941, za primjenul ad kopnom »u zonama umjerene klime«.Obratite pažnju na crno-bijele pruge.c: donjem dijelu krila, koje su. razdoblju 1942~4. godine dobivali

a'iona tipa Typhoon iTempest.a bi ih se lakše razlikovalo od lovaca

FIl 190, te ostatke crno-bijelih pruga.avezničkih ekspedicijskih zračnih snagai pod trupa. Nebeskoplavu 45 cm širokuraku oko stražnjeg dijela trupa

i nebeskoplavu kapu elise imali su svibritanski lovci od decembra 1940,a 15 cm široka žuta pruga na napadnojh'ici krila označavala je britanske lovceod decembra 1941.

Lijevo: Zemaljsko osoblje RAF·a pri radur.a avionu »Hawker Typhoon IB«.Obratite pažnju na cijevi četiriju topovai lansirne šine za osam raketa po 27 kg.Objekt u prvom planu što liči na bubanj;e hladnjak golemog, ali ponekad,lt'pouz.danog rednog motora Napier

abre.

Tip - lovac i lovac-bombarder,JednosjedMotor - jedan tekućinom hlađen redniNapier Savre I1C s dvadeset četiricilindra, 2.200 KS u polijetanjuNaoružanje - četiri topa Hispano ModelI od 20 mm sa 140 metaka po topu,plus do 907 kg bombi ili osam raketapo 27 kgMaksimalne brzine - 666 km/hna 3.505 m; 663 km/h na razini moraBrzina krstarenja - 531 km/hPočetna brzina penjanja - 850 m/minPenjanje - 4.572 m za S' 50" ?

Operativni plafon - 10.729 mDolet - 821 km s 454 kg bombi;1.577 km s odbacivim rezervoarimaTežine - 4.010 kg prazan; 5.375 kgopterećen; 6.341 kg brutoRazmah krila - 12,67 mDužina - 9,74 mVisina - 4,67 mPovršina krila - 25,92 m'

Short Sunderlandlako u usporedbi s drugim značajnijim

borbenim avionima RAF-a proizveden urazmjerno ograničenom broju, ShortSunderland (sanderlend) zauzima zavid­no visoko mjesto u analima povijestizrakoplovnih snaga u drugom svjetskomratu. Jedini njegovi takmaci za naslovnajboljeg ratnog hidroaviona bili su ja­panski Kawanishi HBK ,.Emily« i američ­

ki Consolidated PBY Catalina (katalina).Sunderland je više od Cataline pridonioporazu njemačkih podmornica na Atlan­tiku, pa je stoga odigrao i važniju ulo­gu u konačnoj pobjedi Saveznika.

Sunderland je bio vojna verzija pozna­te klase civilnog hidroaviona letećih ča­

maca Short C iz ranih trideseth godina,ci projektiran je prema specifikaciji zajednokrilni "avion koji je trebao zamije­niti već zastarjelu zračnu flotu dvokril·nih pomorskih izviđačkih hidroavionaKraljevskih zračnih snaga. Specifikacijaje izdana 1933. godine, a prvi je prototippoletio u oktobru 1937. Ministarstvo zra­koplovstva je, međutim, prije toga na­ručilo projektiranje novog aviona pre­ma izmijenjenoj specifikaciji iz 1936. go­dine. U naoružanje je Sunderland ušaosredinom 1938. godine. U vrijeme izbija­lIja rata tri su eskadrile bile popunjenenovim tipom aviona i daljnje su slijediletempom koji je omogućavala proiz­vodnja.

Sunderland I se uskoro pokazao kori­~nim protupodmorničkim avionom isnažnim protivnikom u zraku. S dvijemitraljeske kupole na električni pogonprvi put montirane na jedan britanskihidroavion, Sunderland je često uspije­vao oboriti ili odbiti po nekoliko nje­mačkih lovaca. Najranjiviji dio bilo mujt' dno korita i da bi ga zaštitili od na­pada, piloti su obično letjeli što je bilomoguće bliže površini vode. Iako je re­dovito vršio službu patroliranja nad pre­kooceanskim plovnim putovima, Sunder-

land je povremeno bio korišten i za za·datke spasavanja i transporta.' U prvomsvojstvu pružao je pomoć posadama tor­pediranih brodova, u drugom sudjelovaoII evakuaciji Norveške i Krete. Cak jebio korišten i za evakuaciju ranjenika ibolesnih u drugoj operaciji Chindita uBurmi, polijetajući s površine jezeraudaljenih od mora.

Proizvodnja Sunderlanda I dosegla jebrojku od 90 komada prije nego što seu augustu 1941. pojavio avion sa novomoznakom, Sunderland Il. Novi model, sazvjezdastim motorima Pegasus XVIII od1.065 KS i leđnom kupolom na električni

pogon s dva mitraljeza umjesto dvajubočnih rukom upravljanih, ušao je u na­oružanje krajem 1941. godine. Pošto subila izgrađena 43 komada, model MarkIl zamijenjen je modelom Mark Ill. Pr­vi Sunderland III serijske proizvodnje po­letio je u decembru 1941. Od modelaMark Il razlikovao se time što mu jepromijenjeno dno korita smanjenjem vi­sine prednje stepenice. U svemu je bilo'iz-građeno456lhidroaviona Sunderland Ill,pa. je to bila najbrojnija serija osnovnogtipa.Slijedeća verzija, Sunderland IV pQle·

tio je prvi put u augustu 1944. Imao jezvjezdaste motore od 1.700 KS BristolHercules, a uskoro je ustanovljeno damu treba veći vertikalni stabilizator ikormilo, kao i horizontalne repne povr­šine. Kako se shvatilo da će novi tip mo­ći ući u punu proizvodnju tek kroz sta­novito vrijeme, planiran je za korištenjena Pacifiku.

Defanzivno naoružanje trebalo se sa­stojati od dva topa kalibra 20 mm i osammitraljeza od 12,7 mm. Međutim, per­formanse su razočarale pa je za vojnepotrebe izgrađeno samo osam Seafordo­va (siford), kako je Sunderland IV u no­vo.i modifikaciji bio prekršten.

Zadnji model Sunderlanda nosio je oz­naku V. Da bi avion Mark III postizao

potrebne performanse, njegovi su motoriPegasus velik dio vremena u letu mo­rali raditi punom snagom, čime su sevrlo brzo trošill Stoga su ratni pilotipredložili da se motori Pegasus zamije­ne zvjezdastim motorima Pratt & Whit­ney Twin Wasp (tvin vosp) od 1.200· KS.Prvi model Mark V poletio je u martu1944. i ušao u naoružanje u februaru1945. U svemu je bilo izgrađeno 150 le­tećih čamaca Sunderland V prije nego1;10 je u junu 1946. proizvodnja prestala,pa se sveukupan broj popeo na 739 ko­mada.

Kako bi se ovaj tip po oljšao kao iz­\'iđački avion Sunderlandi su od modelaMark Il nadalje opremani radarom zapronalaženje ciljeva zrak-more. Kod mo­dela Mark Il bio je to uređaj ,.ASV Mark1I«, koji se odmah mogao prepoznati početiri vertikalna antenska stuba postav·ljena na gornjem dijelu trupa i 16 tran­smisionih omči u četiri reda po četiri,

po dva sa svake strane trupa. Na mode­lima Mark III kasnije proizvodnje tajje radarski uređaj zamijenjen uređajem

»ASV Mark VIC" i postao standardnomopremom i modela Mark V. Raspoznavaose po izbočinama na donjem dijelu kri­la, s vanjske strane žica za učvršćenje

plo\laka. U svakoj od tih izbočina bio jesmješten po jedan skaner. Vrijedno jespomenuti da je ofanzivno oružje Sun­derland nosio na nosačima u trupu. Pri­jt: odbacivanja bombi trebalo ih je če­

krkom izvući pod krila.Zadnji Sunderlandi povučeni su iz na­

oružanja RAF-a u maju 1959, poslije 17godina službe. Pokazali su se izvrsnimavionima i zaslužili posebno poglavlje upovijesti zrakoplovstva. Možda se Sun­derland najbolje može opisati epitetomkoji su mu dale njemačke posade štosu ga susretale u borbi: fliegende Stachelschwein - leteći dikobraz - zbognjegova moćnog naoružanja.

90

Short Sunderland IPrikazani avion je dvanaesti Sunderlandserijske proizvodnje, avion B iz sastava204. eskadrile Obalske komande (kodnaslova KG). Kamuflaža je standardna,prema shemi za korištenje nad moremu zonama umjerene klime za razdobljeod 1941. do sredine 1942, stamnosivim(boje škriljevca) i specijalnotamnomorskosivim maslinastosivimgornjim površinama, te nebeskoplavim!tipa "S«) donjim površinama. Oznakenacionalne pripadnosti su normalne,osim pruga na vertikalnom stabilizatoru,

oje su u to vrijeme trebale biti trijednake :pruge crveno-bijelo-plaveu bloku ŠIrokom 60 i visokom 67,5 cmTip - mornarički patrolni i izviđačkileteći čamac sa deset članova posade~otori - četiri zrakom hlađena

zvjezdasta Bri5tol Pegasus XXIIa po devet cilindara, svaki snage

1.010 KS u polijetanju

Dolje: Daljinski mornarički izviđač,hidroavion »leteća lađa«, »Sh9rtSunderland Mark V« u zraku. Ovaj zadnjimodel »Short Sunderlanda« serijskeproizvodnje raspoznavao se po skanerimaradarskog uređaja, smje§tenim u malimkupolama ispod vanjskih dijelova krila,i po zvjezdastim motorima »Pratt& Whitney Twin Wasp« umjesto »BristolPegasus« kod ranijih modela, kojisu bili neUo preslabi za .titi avion.

Naoružanje - defanzivno: d~apokretljiva mitraljeza Browrungod 77 mm u nosnoj kupoli, četiripok~etljiva mitraljeza Browningod 7 7 mm u repnoj ~upoli i dvapokr~tljiva mitraljeza Viokers, po jedanna svakom ·od dva položaja za bočnuobradu ofanzivno: do 907 kg bombiMaksimalna brzina - 338 km/hna 1.981 m

Brzina krstarenja - 286 km/hna 1.753 mPočetna brzina penjanja - 253 m/minOperativni plafon - 5.182 mDolet - 4.667 kmTežine - 12.832 kg prazan; 20.230 kgopterećen; 22.725 kg brutoRazmah krila - 34,37 mDužina - 26,11 mVisina - 10,02 mPovršina krila - 138,15 ml

91

Supermarine SpitfireSupermarine Spitfire (spitfajer) sigurnojc najslavniji avion što su ga ikad ima­l~ Kraljevske zračne snage i vjerojatnonajviše hvaljen avion drugog svjetskograta. Bio je to izvanredan lovac, ravanbilo kojem svom protivniku na početku

drugog svjetskog rata i još uvijek do­rastao svakom lovcu s klipnim motoromna kraju sukoba. Raspolagao je golemimrazvojnim mogućnostima i njegov je na­sljednik Supermarine Spitefu[ (spajtful)bio posljednja riječ u razvoju lovačkog

aviona s klipnim motorom. I na kraju,mogućnosti Spitfirea kao borbenog avio­na bile su .ravne njegovim estetskim kva­litetima.

Projektant Spitfirea, R. J. Mitchell (Mi­če!), koji je umro neposredno nakon štoj~ avion ušao u proizvodnju, bavio sejednokrilcima velikih brzina od sredinedvadesetih godina, kad je bio zaduženza projektiranje natjecateljskog hidro­aviona Supermarine S 4. Poslije toga pro­jektirao je hidroavione S 5, S 6 i S 6B,koji su za Veliku Britaniju osvojiliSchneiderov trofej (Snajder). Po zahtje­vu Ministarstva zrakoplovstva iz 1930.godine projektirao je jednokrilni lovački

jednosjed i radio na još boljem projek­tu, s motorom Rolls-Royce Goshwak, za­t\"orenom pilotskom kabinom i uvlači­

vim stajnim trapom, kad su ga dvijeokolnosti natjerale da sve započne iz­nova. Te dvije okolnosti bile su zantjevMinistarstva zrakoplovstva iz 1943. god.za jednokrilnim lovačkim avionom s na-

oružanjem od osam mitraljeza i pojavanovog motora od 1.000 KS Rolls-RoycePV 12, kasnije nazvanog Merlin. Da biprilagodio svoj projekt novim faktori­ma, Mitdhell je potpuno preradio pred­hodni nacrt i rezultat toga prvi puta jepoletio u martu 1936.

Bio je to prototip Spitfirea, a njego­ve performanse, zajedno s karakteristi­kama upravljanja, dovele su do prve na­rudžbe za proizvodnju 310 -aviona u ju­nu 1936. Do oktobra 1939. naručena jeproizvodnja 4.000 aviona. ProizvodnjaSpitfirea I započela je 1937. godine, pr­ve isporuke izvršene su u junu 1938, aprve eskadrile opremljene su novim lo­"ačkim avionima u julu iste godine. Tiprvi avioni, Mark I, imali su motor Mer­lin II i drvenu elisu s fiksnim korakom,ali su promjene elise bile iste kao ione već opisane kod tipa Hurricane. Pi­vih nekoliko aviona, s oznakom Spitfirel" imalo je, kao i prototip, samo četiri

mitraljeza i neizbočenu pilotsku kabinu.Kasniji avioni dobili su ovalni pokrovpilotske kabine, a Spitfire lA prvi je na­uružan s osam mitraljeza. Spitfire lB,kojih je 30 bilo isporučeno u augustu1940, imao je dva topa od 20 mm i če­

tiri mitraljeza. Cjelokupna proizvodnjaSpitfirea I iznosila je 1.583 aviona prijenego što se počeo proizvoditi slijedeći

model.Bio je to Spitfire II s motorom Mer­

lin XX od 1.175 KS. Ušao je u naoružanje11 augustu 1940, a proizvedene su bile dvi-

je glavne verzije: 750 komada Mark IlA,s osam mitraljeza, i 170 komada MarkIlB, s dva topa od 20 mm i četiri mi­traljeza Browning od 7,7 mm. OznakaSpitfire IlC korištena je za varijantuaviona Mark II u službi eskadrila za spa­savanje pilota srušenih u more. Osim uulozi lovca, Spitfire je korišten i kaoavion za fotografsko izviđanje, s ozna­kama A, B, C, D, E, F, i G. Prvi spe­cijalizirani Spitfire PR (PR - photogra­phic reconnaissance, fotografsko izviđa­

nje) bio je PR IV s motorom Merlin 46od 1.100 KS. Izgrađeno ih je bilo 229.

Spitfire III pokazao se korisnim dalj­njim stupanjem u razvoju ovog tipa avio­na, ali nije ušao u proizvodnju. Kon­strukcija mu je bila ojačana da bi mog­la primiti motor Merlin XX od 1.480 KS,a krila podrezana na razmak od 9,30 m.S modelom Spitfire IV iskušan je mo·tor Rolls-Royce Griffon I1B. Uvođenjem

PR IV, model Mark IV s motorom Grif­fon postao je Mark XX. Prototip s ozna­kom IVlXX imao je naoružanje od šestlakših topova u krilima.

Spitfire V, slijedeći značajniji modelserijske proizvodnje, ušao je u naoruža­n.ie februara 1941. Imao je motor serijeMerlin 45 od 1.440 KS i bio prvi models tropskom opremom za službu na bo­jištima Sredozemlja - i Srednjeg istoka,te prvi korišten kao lovac-bombarder sjednom bombom od 227, ili dvije po 113kg. Ukupna proizvodnja modela SpitfireV iznosila je 6.479 aviona u tri glavne

92

Supermarlne Spitfire lAPrikazan je avion D iz sastava603. eskadrile »City of Edinburgh«(Siti of Edinbro) Kraljevskih pomoćnih

zračnih snaga. Eskadrila je u vrijemebitke za Britaniju imala baze u mjestimaDyce (Dajs), Hornchurch (Hornčerč)

i Montrose (~ontrouz). Kamuflažaje standardna po »Uzorku br. 1«Ministarstva za zrakoplovnu proizvodnjuiz 1940. godine za primjenu nad kopnom»0 zonama umjerene klime«s tamnozelenim i svijetlosmeđim(zemljanosmeđim ~ornjim površinamai neuobičajenim bijelo obojenim donjimpovršinama. Znaci nacionalne pripadnostisu normalniTip - lovac, jednosjedMotor - jedan tekućinom hlađen redniRolls-Royce Merlin III s dvanaestcilindara, 1.030 KS u .polijetanjul'iaorufanje - osam mitraljezaBrowning od 7,7 mm s 300 metakapo mitraljezuMaksimalna brzina - 583 km/hna 5.791 mBrzina krstarenja - 507 km/hna 6.096 mPočetna brzlna penjanja - 771 m/minPenjanje - 6.096 m za 9' 24"Operativni plafon - 9.723 mDolet - 636 km normalan; 925 kimpri brzini od 338 km/hTežine - 2.182 kg prazan; 2.624 kgopterećen

Razmah krila - 11,23 mDužina - 9,12 mVisina - 2,69 mPovršina krila - 22,48 m'

/

//

/~

verzije: VA s osam mitraljeza, VB s dvatopa i četiri mitraljeza, te VC s krilima>-univerzal«, koja su mogla primiti na­oružanje verzije A ili B, ili četiri topa.Sa slabljenjem zračnih snaga, sila Oso­vine, Spitfire V sve je više korišten zanapade iz niskog leta. Za te je zadatkebio opremljen motorom Merlin 45M, SOMili 55M, te podrezanim krilima razmaka9,80 m. Druge varijante Spitfirea iz tograzdoblja bile su proizvodne varijante Fi G modela PR, označene PR VI i PR VII.Sve teži problem RAF-a od 1941. god.nadalje bilo je presretanje njemačkih vi­sinskih bombardera i izviđača. Da bi sesuprotstavilo toj opasnosti, razvijen jemodel Spitfire VI s motorom Merlin 47od 1.415 KS na visini od 4.267 m i pilot­skom kabinom pod pritiskom. Proizvod­rja aviona modela Spitfire VI, koji jedosizli,o visinu od 12.192 m, iznosila je

Lijevo; Zemaljsko osoblje RAF-a pri raduna tri lovca-bombardera »Spitfire VC«iz sastava 253. eskadrile na ratištuSrednjeg istoka. Obratite pažnjuna detalje instalacije motora, koja se~ idi jer je motor Merlin skinut,le na redenik municije za top od 20 mmspreman za umetanje u šaržer::11 municiju na desnom krilu. Ispodt;osa srednjeg aviona vidi se zračni filterVokes, neophodan za operacijetl atmosferi punoj prašine da bi sespriječilo prebrzo trošenje motora.

93

ukupno 100 aviona. Imao je krila raz­maka 12,24 m.

Spitfire Vl bio je u stvari privremenimodel, budući da je kao definitivni tipvisinskog presretača bio zamišljen Spit­fire VII. Prvi od izgrađenih 140 komadapoletio je prvi put u aprilu 1942. Avions oznakom V II imao je motor serije Mer­lin 60 od 1.700 KS s dvostepenim kom­presorom. Novom je motoru bio potre­ban ct'rukčiji sistem hlađenja, pa su podkrilima simetrično postavljena dva hlad­njaka. Trebalo je povećati i površinevertikalnog stabilizatora i kormila, kakobi se kompenzirala veća površina ispredtežišta aviona, pa je konstruiran veći ina vrhu oštriji vertikalni stabilizator.Model .lovca-izviđača FR V II razvio se odPR IV i imao motor Merlin 45 ili 46 inaoružanje od osam mitraljeza. Sesna­c!>t aviona FR V II pretvoreno je kasnijeu niskoleteće PR XllI s motorom Mer­lin 32 od 1.645 KS.

Modifikacije koje su bile izvršene namodelu Mark V ll, osim pilotske kabinepod pritiskom, izvršene su i na modeluSpitfire VIll. Imao je u osnovi sličnu

namjenu kao i model Mark V ll, ali jedjelovao na manjim visinama. Taj je tiplI\'ecen u službu augusta 1943, a izgrađe­

liU ih je bilo 1.658 u tri glavne verzije: FjiIII sa standardnim krilima i motoromMerlin 62 ili 63, HF VIlI s povećanim

razmakom krila i motorom Merlin 70,te LF Vlli s podrezanim krilima i mo·torom Merlin 66.

S pojavom Focke-Wulfa 190 1941. go­gine, Spitfire V je bio definitivno nad­mašen i firma Supermarine je počela

razmišljati o temeljito iZmijenjenoj i po­boljšanoj verziji Spitfirea. Još dok susc isporučivali modeli Mark V II i VIIIizgrađen je bio na osnovi Spitfirea VCprivremeni model s motorom serije Mer­lin 60. To je postao model Mark IX i,uprkos činjenici da je bio zamišljen sa­mo kao pomoć u nuždi, proizvedeno ihje bilo 5.665 komada, pa je to postaonajbrojniji model aviona Spitfire. Gra·t1en je bio u verzijama F, LF i HF, a te~u se podoznake razlikovale samo pomotoru. Avion s oznakom IX bio. je po­boljšani model aviona Mark V, ali jošuvijek ne sasvim dorastao avionu Fw 190.II kasnijoj fazi proizvodnje modela MarkIX, krila tipa e zamijenjena su krilimatipa E, top premješten s vanjske strane,a četiri mitraljeza od 7,7 mm zamijenje­na sa dva od 12,7 mm. PR X i PR Xl ­prvi s pilotskom kabinom pod pritiskom,a drugi bez nje - razvijeni su od mo­dela Mark IX.

Zadnja verzija Spitfirea s motoromMerlin bila .ie LF XVl. Imao je motorMerlin 266 Packardove proizvodnje, ve­će vertikalne repne površine i ovalan po-

94

krov pilotske kabine te skraćen stražnjidio trupa. Ovo posljednje znatno je po·boljšalo vidno polje pilota. U svemu jebilo izgrađeno 1.054 aviona s oznakomXVI, s krilima tipa e i E.

Namjera je bila da se avioni Spitfires motorom Griffon označavaju brojevi­ma od XX nadalje, ali je na kraju prvaverzija s Griffon motorom postala Spit­fire XlI. Osnova joj je bio model MarkF, a izgrađeno ih je bilo 100. Taj je tipimao motor Griffon III ili IV podešenZa rad na malim visinama i bio zamiš·ljen kao protuudarac avionima Fw 190koji su se prikradali u niskom letu i na­padali ciljeve na jugu Engleske. SpitfireXlI uveden je u službu od proljeća 1943.Pokusi s modelom Mark VIlI, s moto­rom Griffon, dali su tako ohrabrujuće

rezultate da je izgrađen još jedan. pri­\remeni model, Spitfire XIV s motoromGriffon 65, koji je ušao u službu janua·ra 1944. Imao je još veće vertikalne rep­ne površine i krila tipa e ili E. Proiz·vodnja modela Mark XIV iznosila je 957komada. Daljnji razvoj modela MarkXIV doveo je do modela Mark XVlIl,koji je imao ojačan trup i stajni trapkako bi mogao nositi više goriva. Dokraja rata izgrađeno je bilo 100 avionaF XVlIl i 200 FR XVllI. PR XIX s mo­torom Griffon bio je zasnovan na Spit­fire-u XIV, a imao tip krila modelaMark Vc. .

S avi'onom Mark 21, Spitfire je pretr­pio radikalne promjene, izgubivši elipti­čan oblik krila u zamjenu za aerodina­mički bolja krila koja su mu omoguća·

\ala veću brzinu u obrušavanju. U osno­vi sličan bio je model Mark 22, ali jeimao kraći stražnji dio trupa i ovalanpokrov kabine. Model Mark 21 pojaviose u februaru 1944. i ušao u naoružanjeneposredno prije završetka neprijatelj­stava. Model Mark 22 pojavio se u martu 1945, a izgrađeno je bilo 278 komada.Zadnja verzija, Mark 24, pojavila se po­slije rata, a izgrađena su 54 aviona. Cje­lokupna proizvodnja aviona Spitfire do·segla je brojku od 20.334 komada prijenego što je prestala u oktobru 1947.Građene su bile i pomorske verzije

Spitfirea, ali je stajni trap, koji se uvla·cio prema van i imao malen razmak ko­tača, uvijek ostao njihova slabost. Sea­fire lB (sifajer) je bio izveden od Spit­firea VB, Seafire IIC od Spitfirea IIC,Seafire III je bio prvi model sa sklo­pivim krilima, Seafire XV je imao mo­t01 Griffon, ali je inače bio sličan mo­delu Seafire Ill, a zadnji Seafire iz vre­mena rata nosio je oznaku XVI l. U os­novi bio je to Seafire XV s kraćim straž­njim dijelom trupa i ovalnim pokrovompilotske kabine.

Supennarine LF VBPrikazani avion je obojen po standarnom"Uzorku br. 1« Ministarstvaza zrakoplovnu proizvodnju prema. Shemi za Srednji istok«, sa svijetlosmeđim (zemljanosmeđim) i srednjesivosmeđim (boje kamena) gornjimpovršinama, te nebeskoplavim donjimpovršinama. Traka širine 45 cmnebeskoplave boje tipa "S« okostražnjeg dijela trupa nije korištenana Srednjem istoku. Znaci nacionalnepripadnosti su standardniTip - lovac i lovac-bombarder, jednosjedMotor - jedan tekućinom hlađen redniRolls-Royce Merlin SOM s dvanaestcilind~ra, 1.585 KS na 838 mNaoružanje - defanzivno: dva topaHispano-Suiza od 20 mm sa 60 ili 120metaka po topu i četiri mitraljezaBrowning od 7,7 mm sa 350 metakapo mitraljezuofanzivno: do 227 kg bombiMaksimalne brzine - 575 km/hna 1.829 m; 534 km/h na razini moraBrzina krstarenja - 438 km/hna 1.524 mPočetna brzina penjanja - 1.448 m/minPenjanje - 6.096 m za 7'Operativni plafon - 10.821 mDolet - 756 km s gorivom nošenimu avionu; 1.827 km s odbacivimrezervoarom

Supermarine Seafire IIIPrikazani avion obojen je u skladusa shemom za primjenu nad moremu zonama umjerene klime, stamnosivim(boje škriljevca) i specijalnotamnomorskosivim (maslinasto sivim)gornjim površinama, te bijelim donjimpovršinama. Znakovi nacionalnepripadnosti su oni kakve je koristilabritanska Pacifička flota, a oznakesmještene kao kod američkih aviona.Obratite pažnju da rondele nemajucrveno središte, kako bi se izbjeglazamjena s japanskim hinomaruoznakamaTip - mornarički lovaci lovac-bombarder, jednosjedMotor - jedan tekućinom hlađen redniRolls-Royce Merlin 55 s dvanaestcilindara, 1.470 KS u polijetanjuNaoružanje - defanzivno: dva topaHispano od 20 mm sa 120 metakapo topu u krilima i četiri mitraljezaBrowning od 7,7 mm sa 350 metakapo mitraljezu u krilimaofanzivno: do 227 kg bombi

Supermarine Spitfire XIVEPrikazan je avion D iz sastava 130.eskadrile (kodna slova A.P). Kamuflažai oznake su standardne za razdobljesavezničkog iskrcavanja u Normandijitl junu 1944. godine .Tip - lovac i lovac·bombarder,jednosjedMotor - jedan tekućinom hlađen redniRolls-Royce Griffon 65 s dvanaestcilindara, 2.050 KS u polijetanjuNaoružanje - defanzivno: dva topaHispano Model II od 20 mmSOl 120 metaka po topu u krilima i dvamitraljeza Browning od 12,7 mm!'la 250 metaka po mitraljezu u krilima

Težine - 2.291 kg prazan; 3.016 kgopterećen; 3.044 kg brutoRazmah krila - 9,80 mDužina - 9,12 m

. Visina - 3,02 mPovrAIna krila - 21,46 m'

Maksimalna brzina - 567 km/ha 3.734 m

Brzina krstarenja - 351 km/h na 6.096 mPočetna brzina penjanja - 991 m/minPenjanje - 6.096 m za 8' 6"Operativni plafon - 10.302 mDolet - 748 km s gorivom nošenim

avionu; 1.167 km s odbacivimrezervoaromTežine - 2.472 kg prazan; 3.275 kgo terećen; 3.901 kg brutoRazmah krila - 11,23 mDužina - 9,21 m

-ISina - 3,40 mPovršina krila - 22,48 m'

ofanzivno: do 454 kg bombi ili jednabomba od 227 kg i osam raketa po 27 kgMaksimalne brzine - 721 km/hna 7.925 m; 575 km/h na razini moraBrzina krstarenja - 583 km/hna 6.096 mPočetna brzina penjanja - 1.396 m/minPenjanje - 6.096 m za 7'Operativni plafon - 13.564 mDolet - 740 km pri brzini od 394 km/hs gorivom nošenim u avionu; 1.368 km's .odbacivim rezervoarimaTežine 2.994 kg prazan; 3.856 kgopterećen; 4.663 kg brutoRazmah krila - 11,23 mDužina - 9,96 mVisina - 3,87 DlPovršina krila - 22,48 m'

95

FRANCUSKA

»['otez 631«, lovački avion-trosjediz sastava Armee de l'Air nad kanalomLa Manche u prvim mjesecima rata. Tajadon, lovačka verzija osnovne serije"Potez 63«, bio je jedan od najuspešnijihfrancuskih aviona.

Povijest francuskih zračnih snaga, iliArmee de l'Air (arme d'ler), neobična jeza razdoblje od 20 godina između dvar ata; obilježena nevjerojatnom kombina·cijom straha od obnavljanja njemačkog

militarizma i samouvjerenosti da jeFranc;uska sposobna nositi se s tim pro­blemom. Najbolji primjer straha bila jeizgradnja »neprobojne« Maginotove lini­je (Mažino), koja je Francusku trebala7aštititi od izravne invazije iz Njemačke.

a samouvjerenost se odražavala u čvr­

stom uvjerenju da Njemačka neće jošjedanput zaobići francusku obranu i pro­ći kroz jednu ili više neutralnih zemaljaduž sjeverne granice Francuske. Samo­lI\'jerenost, zajedno s uobičajenom ne­sklonošću civilnih vlada da »rasipaju«novac na svoje oružane snage, značila jeujedno i postepeno opadanje kvaliteteosoblja i ratnog materijala u toku dva·desetih i ranih tridesetih godina.

Francuske zračne snage doživljavalesu jednako propadanje kao i zračne sna­ge ostalih pobjedničkih savezničkih ze·malja u razdoblju kad su se još osje·ćale posljedice prvog svjetskog rata ­nije bilo ni novaca, ni volje da se odr·

96

žavaju nekada druge po veličini zračne

snage u svijetu. Tipovi aviona koji suse našli u naoružanju ili u toku svograzvoja na kraju prvog svjetskog rata,zadržani su u službi do kasnih dvadese­tih godina, dok su savršeniji novi tipovigrađeni u ograničenom broju kao avio­ni za obaranje rekorda i najecanje. Ta­ko je početkom tridesetih godina Fran­cuska počela gubiti dodir s napretkomvojne avijacije. Bombarderi građeni naosnovi skromnog programa ponovnog­naoružanja iz tog razdoblja ističu se ti­me što spadaju u red najružnijih letje­lica što su ikad izgrađene, s jedva osred­njim performansama. Amiot 143 (amio).na primjer bio je neobično ružan dvo­motorni avion s trupom ravnih. kao ote­sanih bokova, kojem je bila namijenje·na trostruka uloga bombarderskog, jti­rišnog i izviđačkog aviona. Jednako ne­vjerojatan kao borbeni tip bio je i Far·man F221, a s njim i modificirani Far­man F222. Potez 540 dopunjavao je trioružnih francuskih bombardera iz ratnihtridesetih godina.Lovački avioni iz tog razdoblja bili su

nešto bolji. Avioni serije Dewoitine D3?

bili su visokokrilci s krilom tipa para­sol i maksimalnom brzinom reda 385km na sat; svi modeli serije DewoitineD500 bili su niskokrilci s fiksnim stajnimtrapom i vrlo velikim razmakom kotača,

a postizali su brzine od 360-400 km/h;Loire 46 (loar) bio je jednokrilac s »ga·lebovim« krilom, a mogao je postići 410km/h; Morane-Saulnier MS 225 (moran­-solnie), još jedan visokokrilac sa para­sol krilom, imao je najveću brzinu od320 km/h.

Ti su avioni bili kičma francuskih zrač­

nih snaga u vrijeme kad je većina ev­ropskih sila počela graditi rafiniranijebombardere, koristeći najnovija dostig­nuća u tehnici građenja aviona i primje­njujući bolje aerodinamičko oblikovanje.Na polju lovačkih aviona druge su sileiznosile na vidjelo brze niskokrilce saslobodnonosećim krilima, uvlačivim staj­nim trapom i zatvorenom pilotskom ka­binom. Jedina prednost francuskih lova­ca iz tog razdoblja bilo je njihovo topov·~ko naoružanje, nasljeđe francuskog in­teresa za to oružje u naoružanju lovač­

kih i bombarderskih aviona u prvomsvjetskom ratu.

U godinama 1935. i 1936, kad je okoposto francuske zrakoplovne industri­

°e bilo nacionalizirano, Francuzi su shva­ili .kako su daleko zaostali iza niza dru­

gih zemalja. Odmah je počeo rad naprogramu razvoja novih tipova i to jedo drugog svjetskog rata dalo nekolikouvremenih i vrlo privlačnih aviona. Na­

<:alost, pomanjkanje stroge kontrole uvrhovima ozbiljno je kočilo napore dae odbrambeni potencijal Francuske re­

\ italizira novim ratnim materijalom.l'mjesto da za svaki tip potrebnog avio­na naručuju mali broj prototipova, ko­ji bi se onda mogli brzo i temeljito is­pitati, Francuzi su tražili mnogo proto­tipova, a njihovo se ispitivanje i ocjenji­,anje provodilo sporo i tromo. Tako suza vrijeme u kojem bi se u Velikoj Bri­taniji i Njemačkoj novi tip ispitao i sta­,io u proizvodnju, Francuzi još uvijekzahtijevali brojne manje promjene naprototipovima koji su se ispitivali. Iakou, doduše, na taj način zračne snage

dobivale na kraju izvrsne avione, to je- sasvim prirodno - dovodilo do pre­kasnog početka serijske proizvodnje ionemQgućilo zrakoplovnoj industriji da

prije teškog poraza Francuske u maju ijunu 1940. isporuči iole znatniji broj no­vih tipova. To je bio jedan od razlogazašto se Francuska morala obratiti Sje­dinjenim Državama s brojnim narudžba­ma američkih borbenih aviona. Malo ihse, međutim, moglo isporučiti na vrije­me, pa je potom veći dio bio poslan uVeliku Britaniju.

Kao što je prije spomenuto, rezultatponovnog naoružanja Francuske bilo jenekoliko prvorazrednih tipova aviona.Najbolji od bombardera bili su dvomo­torni laki bombarder Bloch 175 (bloh),vrhunski dvomotorni srednji bombarderUore et Olivier 451 (liore et olivie) smaksimalnom brzinom od 500 km na satna 5.486 metara visine, te čvrst dvomo­torni laki bombarder, lovac i avion zataktička izviđanja Potez 631. Od lovačkih

aviona najbolji su bili serija niskokri­laca Bloch 150 (prvenstveno 151, 152, 155i na kraju Bloch 157, koji je bio izgra­đen samo kao prototip, ali s performan­sama što su za nekoliko godina bile is­pred većine tadašnjih lovačkih aviona),Dewoitine D 520, Morane-Saulnier MS 406,kao i nekoliko drugih tipova aviona koji

su bili izgrađeni samo kao prototipovi.Malo je ovih tipova, iz prije spomenu­

tih razloga, obilnije korišteno u službi,osim aviona Morane-Saulnier MS 406 iPotez 631. Tako su francuski piloti i po­sade, iako su se hrabro borili protiv Ni­jemaca, imali malo ili nikakve moguć­

nosti da zadrže Nijemce, koji su 1940.godine uživali prednosti koje su im pru­žale centralizirana zrakoplovna industri­ja i posade koje su stjecale iskustvo uborbama u Spanjolskoj, Poljskoj, Dan­skoj i Norveškoj. Ali i bez obzira na nji·hov manji broj i siabiju opremljenost,II usporjedbi s Nijemcima Francuzi suse morali boriti i s velikim teškoćama

neprekidnog povlačenja, nedostatka do­bro uvježbanog osoblja i neizbježnog po­manjkanja rezervnih dijelova za avionei motore, što je bila posljedica spore pro­izvodnje i prevelikog broja tipova bor­benih aviona prve linije. Ovu posljednjusituaciju donekle su popravile zračne

snage višijevske Francuske, koje su odjuna 1940. nastavile život u neokupira­nim zonama Francuske i prekomorskimfrancuskim kolonijama koje je kontroli­rala vlada u Vichyju (Viši).

97

Dewoiline 520Iako nešto sporiji od Messerschmitta BfJV9E iSupermarine Spitfirea, lovac De­Il'oirine 520 bio je nešto ispred njemač­

kog lovca po manevarskim sposobnosti­ma, dok je britanski avion po pokretlji­vosti zaostajao iza Bf J09E. Usprkos tojpokretljivosti i dobrom naoružanju, sud­bina Dewoitinea 520 bila je da odigrarazmjerno malu ulogu u drugom svjet­skom ratu. Razlog je jednostavan: raz­voj novih tipova aviona započeo je uFrancuskoj tako kasno da je malo avio­na proizvodnih serija stiglo do jedinicafrancuskih zračnih snaga prije kapitula­cije Francuske u junu 1940.

Projektiranje D 520 započela je 1936.godine ekipa koju je vodio Emile Dewoi­tine (Emil .Devoaten). Iako francusko Mi­nistarstvo zrakoplovstva nije prihvatiloprvi nacrt, on je 1937. godine prerađen

da bi zadovoljio uvjetima zahtjeva za lo­vačkim avionom izdanog u januaru tegodine. aručena su bila tri prototipai prvi je poletio u oktobru 1938. Imao jemotor od 890 KS 12Y21, dvokraku drve­nu elisu i hladnjake u krilima. U tokuispitivanja ti su hladnjaci zamijenjenijednim u donjem dijelu trupa, a dvokra­ka elisa trokrakom, čime je znatno po­\'cćana brzina. Radi bolje uzdužne stabil­nosti povećane su i vertikalne repne po­vršine. Ta i je tip ušao u proizvodnjumarta 1939.

Planirano je bilo da se u serijskoj pro­izvodnji aviona koristi motor 12Y51 od1100 KS, ali kako nije bio na raspolaga­nju, moralo se uzeti 12Y45 sa 910 KS.Prvi avion serijske proizvodnje koji jepoletio u novembru 1939, razlikovao seod ostalih aviona serije po tome što jeimao motor 12Y31, ovalni vjetrobran ujednom komadu, drljaču umjesto repnogkotača i naoružanje od samo dva mitra­ljeza u krilima. Druga mašina serijskeproizvodnje bila je dovršena po svimstandardima za operativne avione. U vri­jeme njemačke invazije na Zapad, u ma­ju 1940, tempo proizvodnje lovačkih avio­na D 520 dosegao je brojku od 100 avio­na mjesečno, ali je salDa jedna jedinica,

(;roupe de Chasse 1/3 (grup d sas - 10­"ačka grupa) bila njime opremljena zaoperacije. U ostale jedinice stizao je utoku borbi, ali to nije bilo dovoljno dase promijeni ishod bitke za Francusku.l!prkos prebrzom uključivanju' u bor­bene operacije, avioni D 520 francuskihzračnih snaga dobro su se držali. U sve­mu im je bilo priznato 108 potvrđenih

i 39 vjerojatnih obaranja, dok su isto­vremeno izgubili 54 aviona iz svojih re­dova.

Do kapitulacije Francuske u junu 1940.izgrađeno je bilo oko 437 lovačkih avio­na D 520 i planiran početak proizvodnjeD 521: Jedan model aviona D 520 bio jeopremljen i motorom' Merlin III od 1.030KS, s kojim je postizao brzinu od 570km/h na visini od 4.950 m, ali je u novem­bru 1939. taj projekt bio napušten. Os­tale verzije D 520 bile su: D 524 s mo­torom 12Z89ter iz juna 1940, koji je po­stizao 615 km/h; D 523 s motorom 12Y51il maja-juna 1940; D 520 2 iz septem­bra-decembra 1941, s dopunskim poti­skom mlaza iz skraćenih ispušnih cijevi.poboljšanim stajnim trapom i razmjenji­vačem topline umjesto hladnjaka za ulje;SE 5202 s motorom 12Z od 1.600 KS izfebruara 1943, koji nikad nije poletio;avion za brzinska natjecanja D 550 s mo­torom 124crs iz juna 1939 - februara1940, koji je postizao 700 km/h, te D 551iz 1940-1941, vojna verzija modela D 550.

Avion D 520 ostao je u naoružanju zrač­

nih snaga višijevske Francuske u Fran­cuskoj i prekomorskim posjedima, pasu ga saveznički avioni susretali u dalj­njim borbama. Proizvodnja za Vichy na­stavljena je u augustu 1941. i prije ne­go što je u decembru 1943. prestala, bi­lo je izgrađeno još 349 lovačkih avionaLJ 520.

Dewoitine D S20Prikazani avion je 275. izgrađeni avionkako to pokazuju crno ispisane broj!<epreko pruga na vertikalnom kormilu.Kamuflaža su tamnozelene i tamnosmeđešare na sivoj osnovi. Znakovi nacionalnepripadnosti su standarni, a vrijedispomenuti da su rondele na bokovimatrupa francuskih aviona bile stavljenetek od 1940. godine na britanski zahtjev.Predmet u obliku kuke ispod trupa izapilotske kabine je poluuvlačivaradio-antenaTip - lovac, jednosjedMotor - jedan tekućinom hlađen redniHispano-Suiza 12Y)i5 s dvanaestcilindara, 930 KS u polijetanju i 850 KSna razini moraNaoružanje - jedan top Hispano-SuizaHS 404 od 20 mm sa 600 metakapostavljen da gađa kroz osovinu elise,tc četiri mitraljeza MAC 1934 M1939od 7,5 mm sa 500 metaka po mitraljezuu krilimaMaksimalne brzine - 535 km/hna 5.500 m; 425 km/h na razini moraBrzina krstarenja - 485 km/h na 4.000 mPočetna brzina penjanja - 720 m/minPenjanje - 6.000 m za 8' 59"Operativni plafon - 10.250 mDolet - 890 km pri brzini od 370 km/hna 5.100 m normalan; 1.540 km pri brziniod 370 km/h na 5.100 m maksimalanTežine - 2.122 kg prazan; 2.676 kgopterećen; 2.787 kg brutoRazmah krila - 10,12 mDužina - 8,75 mVisina. - 2,57 mPovršina krila - 15,97 m'

Dolje: »Dewoitine 520" iz sastava5. Escadrille, Groupe de Chasse III(lovačka grupa), na kome je u proljeće

i početkom ljeta 194J. letio podoficir­-pilot Pierre le Gloan u Alžiru. Le Gloanje u drugom svjetskom ratu postigao22 pobjede.

98

Morane· Saulnier 406Po broju izgrađenih aviona bio je Mo­rane-Saulnier MS 406 najznačajniji avionArmee de fAair, odnosno fracuskih zrač­

nih snaga u drugom svjetskom ratu. Me­đutim, iako jedan od najmodernijih avio­na u vrijeme kad je bio uključen u na­oružanje, kad je ušao u borbu s nje­mačkim lovcima počeo je pokazivati svo­je godine.

Godine 1934. izdalo je francusko Mini­starstvo zrakoplovstva zalhtjev za jedno­motornim lovačkim jednokrilcem koji će

zamijeniti tri tipa lovačkih aviona, štosu tada bila u službi. Firma Morane-Saul­nier ponudila je tip MS 405 s motoromHispano-Suiza 12Ygrs, koji je prvi putpoletio u augustu 1935. Usporedno ispi·tivanje s drugim ponuđenim tipovima iz­ušeno je u proljeće 1936. i MS 405 je po­kazao dobre osobine postigavši brzinuod 480 km na sat. Kasnije iste godineMS 405" je bio opremljen poboljšanimmotorom 12Ycrs i taj je model konač­

no izabran za serijsku proizvodnju u ju­lu 1937. Ali je još u augustu 1936. od. lorane-Saulniera bilo zatraženo da ispo­ruči partiju od 15 pretproizvodnih lova­ca MS 405 i oni su bili izgrađeni odfebruara do decembra 1939. Na toj supartiji ispitani razni motori, oprema ipreinake u konstrukciji. Kod dvanaestogi trinaestog modela odustalo se od polu·u\"lačivog hladnjaka kakav su imali dru­gi modeli i taj je tip, s novom oznakom..tS 408, bio građen po licenci u· Svi­carskoj.

a kraju je dobiven konačan models novom oznakom MS 406 i taj je u mar­tu 1938. stavljen u proizvodnju. Prvi jeprimjerak poletio u junu 1938. Proizvod­nja se, zbog nacionalizacije francuskezrakoplovne industrije u 1936. godini iograničenih proizvodnih kapaciteta Mora­ne·Saulniera u Puteauxu (Pito), uhodava­la polako, pa su se osnovni sastavni di­jelovi morali proizvoditi u kooperaciji sdrugim firmama i potom isporučivati dr­žavnoj tvornici u Bouguenaisu (Bugne)ili matičnoj tvornici u Puteauxu za za­ušnu montažu. S dolaskom drugih no­"ih tipova, kapaciteti Bouguenaisa pre­pušteni su krajem 1939. drugim projek­tima, pa je proizvodnja još više uspore-

na. Ipak je do kraja ratnog pohoda naFrancusku njenoj Armee de fAir bilo is­poručeno 1.098 lovačkih aviona MS 406.Od drugih francuskih tipova, jedini jePotez 63 proizveden u više od 1.000 ko­mada u tom razdoblju.

MS 406 je s promjenljivom srećom su­djelovao u operacijama od septembra1939. do juna 1940. Najveća mu je manabila nedovoljna brzina, uslijed čega suga brzinom nadmašivali i mnogi njemač·

ki bombarderi. Manevarske sposobnostisu mu, međutim, bile dobre, kako su tona svoju štetu iskusili mnogi njemački

piloti što su se pokušali upustiti u dvo-

boj s iskusnim pilotima MS 406. Sve usvemu, od lovaca koji su u vrijeme bit­ke za Francusku djelovali u sastavu Ar­rr.ee de fAir (MS 406, Dewoitine D 520,Bloch MB 152 i Curtiss H 75), avioni MS406 imali su najmanje uspjeha. U bor­bama je bilo izgubljeno 150 lovaca MS406, dok je njegov pobjednički skor iz­nosio 191 potvrđen i 89 vjerojatnih oba­ranja - slab odnos gubitaka i pobjedaza lovački avion prve borbene linije.Osim toga, visok odnos vjer9jatnih pre­ma potvrđenim obaranjima pokazuje danaoružanje MS 406 nije bilo odgovaraju­će. Avioni MS 406 su poslije prekida ne­prijateljstava nastavili letjeti u zračnim

snagama višijevske Francuske, ali su odnovembra 1942. upotrebljavani uglavnomza obuku.

Vrijedno je zabilježiti da najboiji inajuspješniji lovci MS 406 nisu bili fran­cuski, već oni isporučeni Finskoj. Nekih30 komada isporučila je Finskoj Francu­ska u januaru 1940, a daljnjih 57 zarob­ljeniIh aviona Njemačka od augusta 1940.S drugim motorom, ruskim rednim Kli­mov M-105P od 1.100 KS u aerodinamički

dobro profiliranom kućištu, ovi SuperMorane, kako su bili nazvani, bili su45 km/h brži od franouskog modela iimali odličnu brzinu penjanja i plafon(1.500 m u minuti' i 12.000 m). Francuskaje izvezla lovce MS 406 i. u Svicarsku iTursku. Planirane isporuke Poljskoj, Lit­vi, Jugoslaviji i Kini nisu završene.

Zadnji model u razvoju tipa MS 406bio je MS 410, od kojih je 75 bilo izgra­đeno modifikacijom modela MS 406. Ovajkasniji model imao je četiri mitraljezas redenicima u krilima, umjesto ranijadva s municijom u bubnju. Svi osim jed­noga bili su preinačeni poslije pada Fran­cuske, a nekoliko ih je isporučeno tzv.NDH.

MS 406 je bio prosječan lovački avion,osrednji po oblikovanju i konstrukciji.Nedostajale su mu aerodinamičke kvali­tete suvremenih lovaca, nije imao do­voljno snažan motor, a naoružanje muje bilo preslabo. Samo kao finski SuperMorane postao je ovaj tip zaista korisnimborbenim avionom.

Morane-Saulnier MS 406Prikazani avion je sto devedeset drugiMS 406 Cl serijske proizvodnje, kakoto pokazuju crne brojke preko prugana vertikalnom kormilu. »C1« označuje

da je to lovac (avion de chasse)jednosjed. Oznake na dnu vertikalnogkormila naznačuju težine avionai oktansku vrijednost goriva koje trebakoristiti. Kamuflaža je standardna7a sve avione MS 406, osim prvih 100izgrađenih: tamnosmeđe i tamnozelenegornje površine, te svjetlosivoplavedonje površine. Znakovi nacionalnepripadnosti su standardni. Rondelena trupu dodane su u januaru 1940.Poslije primirja, oko rondela na trupuocrtan je bijeli rub, kao i bijela linijaduž obje strane trupa. Kasnijesu avioni zračnih snaga višijevskeFrancuske bili označeni žutim i crvenimhorizontalnim prugama oko nosa i repai dobili upadljive trikolore na krilimaTip - lovac, jednosjedMotor - jedan tekućinom hlađen redniHispano-Suiza 12Y31 s dvanaestcilindara, 860 KS u polijetanjui na 4.000 mNaoružanje - jedan top HisP'lno-SuizaHS 59 ili 400 od 20 mm sa 60 metakapostavljen da gađa kroz osovinu elis~te dva mitraljeza MAC 1934 od 7,5 ~msa 300 metaka po mitraliezu u krilimaMaksimalne brzine - 490 km/hna 4.480 m; 400 km/h na razini moraBrzina krstarenja - 400 km/h na 5.000 mPočetna brzina penjanja - 1.080 m/minPenjanje - 6.000 za 9' 3"Operativni plafon - 10.000 mDolet - 800 km s gorivom nošenimII avionu; 1.500 km s dopunskimvanjskim rezervoarimaTežine - 1.895 kg prazan; 2.545 kgopterećen; 2.722 kg brutoRazmah krila - 10,61 mDužina - 8,08 mViSln9. - 2,84 mPovršina krila - 16,00 m""

-

99

SOVJETSKISAVEZ

Kao što je što se od-nosi na Sovje prirodu sov-jetskih zračni drugom svjet-skom ratu, ili domovinskomratu« kako ga sami Sovjeti,snažno je utjecala ucija u novembru19l.7. Da nije bilo te revolucije i preuzi­manja apsolutne vlasti od strane Komu­nističke partije, sovjetske zračne snagevjerojatno bi ostale osrednja sila kak­vom ih je smatrala većina ljudi na za­padu.

Zrakoplovni korpus Carske Rusije bioje osnova na kojoj je započela izgradnjasovjetskih zračnih snaga. Carsko ratnozrakoplovstvo imalo je u svom sastavumješavinu ruskih i inozemnih tipova upribližno jednakom omjeru, a ta je poli­tika nastavljena i u godinama neposred­no poslije uspješnog završetka borbi sbijelim i intervencionističkim armijama.TC! je politika omogućila Sovj~tima dadrže korak s tehnološkim napretkom naZapadu, dok su istovremeno izgrađivali

vlastite pmjektne i proizvodne kapaci­tete. Motori su bili uvezeni iz Velike Bri­tanije, Francuske i Sjedinjenih Država iu brojnim pogonima proizvedeni po li­cencijama, s modifikacijama koje su od-

100

govarale sovjetskoj tehnologiji proizvod­nje i klimatskim uvjetima. Taj je pro­gram doveo do razvoja niza jeftinih, la­ganih i vrlo pouzdanih zvjezdastih i red­nih avionskih motora, od kojih je veći

dio bio nešto veće snage od odgovaraju­rih zapadnih tipova.

Krajem dvadesetih i početkom tride­setih godina Sovjeti su, jednako kao iVelika Britanija, Francuska, Italija i Sje­dinjene Države, pridavali veliku vrijed­nost avionima za obaranje rekorda, jersu se na njima iskušavala najnovija teh­nološka dostignuća, a da se nije moraloupuštati u troškove serijske proizvodnjeborbenih aviona koji su ubrzo zastarije­vali u tom razdoblju brzog napretka ae·rodinamike i tehnologije gradnje. Poseb­nu pažnju posvećivali su Sovjeti avioni­ma s velikim doletom i visokim plafo­nom, s posebnim naglaskom na pouzda­nost motora i peformanse aviona. Isto­vremeno je razvoj teških bombardera ­koji je dosegao vrhunac s ogromnim Tu­]Ioljev ANT-20 iz 1930. godine - doveodo prve praktične primjene teorija stra­teškog bombardiranja koje su ušle u mo­du poslije prvog svjetskog rata. Ali na­kon što je krajem tridesetih godina bi-

lo odlučeno da se paznJa usredotoči nataktičke zračne snage, napušten je raz­voj teških bombardera, s iznimkom bom­bardera Petljakov Pe-8 u drugom svjet­skom ratu.

Vrijedno je spomenuti u kakve su sepustolovine Sovjeti upuštali eksperimen­tirajući s novim i smionim taktičkim ide­jama. S avionom ANT-6, na primjer is­pitivan je početkom tridesetih godinaprojekt teških bombardera koji bi zazadatke na velikim udaljenostima nosililovačke avione za svoju obranu. Taj jeavion mogao nositi do pet lovaca, dvana krilima i tri pod njima, ali je ova za­misao bila napuštena poslije uspješnihispitivanja, jer se pokazalo da samo vr­hunski piloti-lovci mogu ponovno pristatiuz matični avion.

Istovremeno dok je eksperimentiraosa zamisli flote teških bombardera, Sov­jetski Savez je prvi u svijetu uveo lovač­

ki jednosjed-niskokrilac, koncepciju ko­ja će postiti standardnom u vrijeme dru­gog svjetskog rata. Taj pionirski korakučinio je Polikarpov s avionom 1-16, alije skeptični Zapad odmah pretpostavioda je izgrađen na osnovi najnovijeg ame­ričkog projekta, P-26. Međutim, američki

je avion, koji je ušao u službu dok jeovjetski lovac još bio u fazi ispitivanja,

bio je mnogo slabija mašina, s fiksnimstajnim trapom i lošijim performansa­ma. 1-17, koji se razvio od 1-16, s aero,dinamički čisto uklopljenim rednim mo­torom, također je vodio u svijetu u raz­~oju svog tipa. Ali usprkos naprednimidejama na kojima su se osnivali nji­hovi projekti, ruski su lovački avioni do­življavali samo ismijavanja na aeronau­tičkim salonima u okviru kojih su biliizlagani. Zapadni su stručnjaci s prezi­rom govorili o slaboj kvaliteti izvedbe,a propuštali su uočiti napredne ideje onjihovoj koncepciji, koje su bile za sva­ku pohvalu, dok su sasvim zanemarivaličinjenicu da je jednostavna, solidna kon­strukcija sovjetskih aviona bila idealnaza potrebe brze proizvodnje s polukva­lificiranim radnicima, kao i za korište­nje na slabim uzletištima i u teškim kli­matskim uvjetima. Razloga da se žale nakompliciranost svojih aviona kad nastu­pi ruska zima imat će najviše Nijemci.

Za razliku od drugih zemalja, Sovjet­~ki Savez je u svom naoružanju nalaziomjesta i za jednokrilne i dvokrilne lo­,'ačke avione, shvaćajući da se pokretan

dvokrilac može pokazati vrlo korisnimu obrani bliskog bojnog polja. Vrijed­nost koncepcije dvokrilnog lovca bila jedokazana u španjolskoIJ1 građanskom ra­tu, gdje je nekoliko sovjetskih tipova,među njima 1-16 i dvokrilac 1-15, doživ­jelo vatreno krštenje. U vrijeme prisil­nog ulaska Sovjetskog Saveza u drugisvjetski rat, međutim, dvokrilni avionibili su već isključeni iz službe u prvojborbenoj liniji.

Ponovnim utvrđivanjem odnosa izme­đu Crvene armije i ratnog zrakoplovstva1930. god. bilo je zaključeno da zračne

snage trebaju biti u stanju pružiti brzui snažnu taktičku podršku armiji. Lovcimoraju biti sposobni da kao laki bom­barderi djeluju raketama i topovima, ad~ se istovremeno mogu oduprijeti ne­prijatelju na srednjim i malim visinama,pa je u tu svrhu potrebno razviti novugeneraciju srednjih bombardera i juriš­nih aviona. Pogodne lovačke avione Sov­jt:ti su našli u serijama tipova Lavočkin

i Jakovljev, bombardere u Iljušinu DB-3,Tupoljevu 5B-2 i Petljakovu Pe-2, a ju­rišni avion u Iljušinu Il-2.

Nakon što su u operacijama protiv iz­nimno efikasne njemačke Luftwaffe bili

Gore: Odjeljenje najboljih sovjetskih.lm'ačkih aviona za sve namjeneu drugom svjetskom ratu, »JakovljevJak-9D«. Avioni na ovoj fotografijisu iz sastava elitnog gardijskoglovačkog puka, snimljeni 1944. godineriad 5evastopolom. Avion u prvomplanu ima na nosu znak svog puka,a kraj njega oznaku Ordena Crvene<:astave.

eliminirani zastarjeli avioni i oni što suveć počeli zastarjevati, ' i nakon Što jekroz stečeno borbeno .iskustvo poboljša­n<l kvaliteta sovjetskih pilota, Crvenozrakoplovstvo uskoro je postalo vjerojat­no najboljim, a svakako najbrojnijimtaktičkim zračnim snagama što su ikadpostojale. I dok su sovjetski ,avioni poapsolutnim mjerilima možda pili slabijiod zapadnih tipova iste kategorije, onisu savršeno odgovarali zahtjevima kojesu im Sovjeti namijenili i bili stoga jed­nako korisni u borbi kao i »bolji« i skup­lji avioni.

101

"Iljušin 11-2 5turmovikIlJušin Il-2 Sturmovik bio je najglasovi­tiji, a vjerojatno i najbolji avion u sa­stavu sovjetskog zrakoplovstva u drugomsvjetskom ratu. Taj je tip aviona biotako uspješan da je naziv Sturmovik,!;to znači jurišni avion, dobio samo avi­on 11-2, po prilici jednako kao što jenaziv »Stuka«, to jest bombarder za ob­rušavanje, dobio samo Junkers 87.

Projektiranje jur1išnih aViiona započelo

je u Sovjetskom Savezu u toku 1930. go­dine, ali su uvjeti postavljenog zahtjevabili tako teški da lim nije odgovorio ni­jedan projektirani aViion. Glavni razlogbio je što se zahtjev za velikom brzinomi manevarskim sposobnostima nije mo­gao ispuniti sa slabim motorima koji suu to vrijeme bili na raspolaganju, dokproblema sa zaštitom i vatrenom moći

koja se tražila nije bilo. Prvi avion kojise približio traženim performansama biojc CKB-55 Sergeja V. Iljušina iz 1938.godine (CKB je kratica za Centraljnojekonstruktorskoje bjuro). Od tog je na­crta projektantska ekipa razvila krajem1939. godine CKB-57. Taj se tip avionamože smatrati stvarnim rodonačelnikom

11-2. Prve letački pokusi, međutim, razo­čarali su, jer je motor Mikulin AM 3S sa1.370 KS bio preslab za tako težak avion.Da1eko više zadovoljile su performansepostignute s motorom AM 38 od 1,.680 KSII oktobru 1940.

Najzanimljivija osobina aviona CKB-57bio je njegov zaštitni oklop. On je za­pravo činio konstrukciju prednjeg dije­la trupa, a sastojao se od oklopne »ka­de« debljine od 5 do 12 mm, koja jeobuhvaćala dno i strane trupa od straž­njeg dijela pilotske kabine do vrha mo­tora. Naoružanje se sastojalo od dva mi­traljeza kalibra 7.62 mm, osam raketaod 82 mm i do 400 kg bombi. CKB-57je pušten u proizvodnju kao 11-2 u mar­tu 1941. Do njemačkog napada u junu1941. bilo i'h je isporučeno samo 249, alisu se pokazali vrlo korisnima u spreča­

vanju napredovanja njemačkih oklopnihkolona. Međutim, njemačka napredova·

nja nije se moglo zaustaviti prije zime1941-1942. godine, a za vrijeme evakua­cije ruske industrije iz zapadne Rusijeu planinsko područje Urala bila je i pro­izvodnja 11-2 prekinuta na dva mjeseca.Početkom ljeta 1942. izrečeni su i ne­

ki prigovori na račun 11-2. Dva najvažni­ja bila su nedostatak stražnje obrane uto vrijeme skoro potpune njemačke pre­vlasti u zraku, te sve slabija efikasnosttopova od 20 mm protiv najnovijih nje­mačkih oklopnih vozila. Prvi je nedosta­tak otklonjen dodavanjem još jednogčlana posade, stražnjeg strijelca, s jed­nim mitraljezorn BS ili VBT od 12,7 mm.Strijelac je smješten iza pilota, i da bist: zaštitio, oklopna »kada« produžena jeunatrag. Drugi nedostatak otklonjen jezamjenom (već ranije ispitanom na mo­dificiranom 11-2) topa od 20 mm topomvJa od 23 mm s mnogo većom početnom

brzinom zrna, pa stoga i većom proboj­nošću. Kako se težina aviona povećala,

pojačana je i snaga motora na 1.750 KSpovećanjem stupnja kompresije.

S tim je modifikacijama novi tip ušaou naoružanje augusta 1942. kao defini­tivni 11-2m3 (»m3« znači »model 3«). Ka­ko je dodavanjem kabine strijelca pobolj­šan aerodinamički oblik trupa, maksi­malna brzina porasla je na 405 km/h,uprkos povećanju težine. Usporedo s[[-2m3 proizveden je i školski avion 11-2Us komandama. i u stražnjem dijelu pi­lotske kabine.

Osnovno naoružanje trebalo je 1943.god. nanovo promijeniti, kako bi se mog­lo izlaziti na kraj sa sve boljim njemač­

kim oklopnim vozilima.. Stoga su topoviVJa zamijenjeni parom topova N-37 iliP·37 velike probojne moći; ugrađen jebio i kontejner s 200 malih protutenkov­skih kumulativnih bombi od 2,5 kg, kaoi bacač koji je pred avione-progoniteljeispaljivao granate s malim padobranom.Te su izmjene bile izvršene na modifici­ranom 11-2m3, koji je ušao u naoružanjeupravo na vrijeme da među najnovijenjemačke tenkove PZKpfw V i VI posije

strahovitu pustoš u bici kod Kurska ujulu 1943.

Istovremeno su izvršene i strukturalnemodifikacije osnovnog zmaja aviona. Iz­vorni tip, koji je imao drvenu konstruk­ciju stražnjeg dijela trupa, označen jesada kao »bazični tip«.

Od prolječa 1944. god. dobio je modi­ficirani 11-2m3 novu metalnu konstrukci­ju. Taj je model imao i stražnju pregra­du oklopne »kade« umjesto prednje istražnje oklopne ploče za strijelca. U to­ku 1944. god. osposobljen je i za nošenjeraketa za napad na uporišta od 132 umje­sto 82 mm, te večeg tereta od 600 kgbombi u ležajevima pod krilima. 11-2 jekoristilo i sovjetsko mornaričko zrako­plovstvo kao Il-2I. Taj je model nosiotorpedo od 55 cm ispod trupa. Razvojtipa 11-2 nastavljen je i poslije završetkarata.

U borbama se 11-2 Sturmovik pokazaooružjem velike razorne mo~i. Obično jedjelovao na vrlo malim visinama, takoda je tuča njegovih topovskih zrna iraketa pogađala cilj horizontalno, na pot­puno iznenađenje jedinica Osovine. Naj­draža taktika pilota 11-2 bilo je »kolosmrti«. Avioni bi preletjeli liniju frontei napadali cilj s leđa, leteći prema linijifronte i vraćajući se u krugu da bi gaponovo napali dok ne bi bio uništen, ilii~trošena sva municija. Tom se taktikomcilj mogao držati pod neprekidnom vat­rom i do 30 minuta. Za sovjetske pilotell-2 je bio »Iljuša«, »leteći tenk«, »leteći

pješadinac« ili »grbavac«. Nijemci su ga,međutim, s punim pravom nazvali»Schwarze tod«, tj. »crna smrt« ili »kuga«.

Dolje: Postroj vrhunskih avionasovjetskog zrakoplovstva »Il-2mJ«na sovjetskom uzletištu.

102

Naoružanje - defanzivno: dva topaSVAK od 20 mm i dva mitraljeza SKASod 7,62 mm u krilimaofanzivno: osam raketa RS 82 od 82 mmili 400 kg bombi .Maksimalna brzina - 450 km/hBrzina krstarenja - 360 km/hPenjanje - nepoznatoOperativni plafon - 7.500 m; visinaoperativnog djelovanja bila je običnoispod 1.980 mDolet - 755 kmTežine - 3.800 kg prazan; 5.335 kgopterećen

Razmah krila - 14,64 mDužina - 11.60 mVisina - 3,39 IDPovršina krila - 38,51 m'

Iljušin 11·2Prikazani avion kamufliran je za zimskeuvjete mat biielom bojom. Ljetna

amuflaža obično su bile sVjetloplavedonje površine i tamnozelene ilitamnozelene i tamnosmeđe gornjepovršine. Znakovi nacionalne pripadnostisu normalni. Cesto su duž trupa bilei pisivane patriotske parole ili gesla,

ao i posvete organizacija koje supoklonile avion. Na bokovima trupačesto su slikana odlikovanja što su ihdobili pilot ili jedinica, osobito u kasnijimfazama rataTip - jurišni avion za napadna zemaljske ciljeve, jednosjed. fotor - jedan tekućinom hlađen redni.1ikulin AM 38F, s dvanaest cilindara,1.680 KS u polijetanju

103

Lovački• •aVioni Lavočkin

Lavočkin La-? je klasičan primjer kakose život osnovnog projekta može produ­žiti spretnim dotjerivanjem aerodinamič­

kih osobina i upotrebom snažnijih mo­tora. Ali dok se taj proces obično odvi­ja na štetu prvobitnih karakteristika up­ravljanja avionom, tipu La-? on je za·pravo samo koristio, tako da je n~ kra­ju postao jednim od najpokretljivijihsovjetskih lovačkih aviona u drugomsvjetskom ratu.

Podrijetlo serije lovačkih aviona La·vočkin leži u zahtjevu iz 1938. god. zajednokrilnim lovcem s visokim perfor·mansama koji će u sastavu sovjetskogzrakoplovstva zamijeniti dvokrilne i je­dnokrilne lovce prve generacije. Nekoli­ko državnih projektnih biroa izradilo jeprototipove, od kojih je onaj što ga jeprojektirala ekipa s Lavočkinom na če­

lu nosio oznaku 1-22 i poletio u martu1939. (Oznaka I znači »istrebitelj«, tj. lo­"ac). Kad je oznaka I promijenjena unačin označavanja kojim se ukazivalo naprojektante, 1-22 je postao LaGG-l, bu­dući da su taj tip projektirali Lavočkin,

Gordunov i Gudkov.LaGG-l je bio, niskokrilni jednokrilac či­

stog profila, s rednim motorom M-105P,izgra~n u malom broju 1940. god. prijenego što će ga zamijeniti LaGG-3. Ovajjc ušao u naoružanje krajem 1940. godi­ne, ali je početkom 1942. bio prebačen

na dužnosti druge linije. Večina sovjet­skih lovaca tog razdoblja imala je veći

postotak drveta u svojoj građi od tadaš­njih zapadriih modela. Kod lovačkih avio­na Lavočkin zapravo je veći dio kon­strukcije aviona bio od drveta, s opla­tom od posebno ojačane šperploče. Pred­nosti tog načina gradnje bile su što setako dobivao lagan, ali vrlo čvrst zmaj

104

aviona, bez utroška skupih strategijskihsirovina, i što su taj rad mogli obavlja­ti manje kvalificirani radnici.

U oktobru 1941. godine počeo je Lavoč­

kin projektirati iz temelja poboljšanuvarijantu LaGG-3, polazeći od zvjezda­stog motora Svecov M-82 od 1.600 KS. 500KS više snage što ju je razvijao taj mo­tor obećavalo je odlične performanse,kad bi se motor mogao uklopiti u osnov­ni zmaj aviona LaGG s rednim motorom.Veći otpor zvjezdastog motora mogao bise kompenzirati uklanjanjem rashladnogsistema rednog motora i lakšim nosa­čem motora, lakšom oplatom i jedno­stavnijim uljnim sistemom. Ispitivanjaprerađenog LaGG-3 s motorom M-82A ulctu dala su vrlo dobre rezultate ~i taj jetip stavljen u ograničenu proizvodnjukao LaG-5 (ponekad označen i kao La-3),kao privremena verzija do dolaska ko­načnog La-5. (Do prividne pomutnje unomenklaturi došlo je u tom razdoblju- krajem 1941. i 'početkom 1942. godine- zbog toga što su u kratkom vremenujedan za drugim umrli Gordunov iGudkov.)

La-5, koji se od LaG-5 razlikovao timešto je imao motor M-82F (»forsirovannij«,tj. pojačani), kraći stražnji dio trupa, tepilotsku kabinu s vidljivošću na sve stra­ne, trijumfalno je prošao kroz sva ispi­tivanja i bio stavljen u proizvodnju ši­lOkih razmjera u julu' 1942. Do krajagodine bilo je izgrađeno znatno preko1.000 lovaca La-5. Shodno taktičkoj dok­trini sovjetskog zrakoplovstva, La-5 jenajveću brzinu postizao na vrlo malimvisinama, a odlična mu je bila i brzinapenjanja na malim do srednjih visina(625 km/h na 3.000 m visine i 4' 30" do3.000 m). Ruski su piloti redovito ope-

rirali na visinama ispod 5.000 m.U martu 1943. pojavio se slijedeći mo­

del, La-5FN s motorom od 1.650 KSM-82FN (»forsirovannij neposredstveno«,izravno pojačani), poboljšanjima u grad­nji, krilima nešto većeg razmaka i višepovijenim prema gore, te s naoružanjemod dva topa kalibra 20 mm i četiri ra­kete od 82 mm. La-5FN mogao se raspoz­nati po velikom otvoru za usisavanje zra­ka u gornjem dijelu oplate motora. Mak­simalna brzina na 5.000 bila mu je 650km/h, a brzina penjanja na 1.000 m iz­vanrednih 18,5 sekundi - skoro dvo­struko veća od većine zapadnih modela.Istovremeno je proizveden i školski avi­on La-5UTl. Nosio je manje goriva, imaosamo jedan top i dodatnu pilotsku kabi­nu za nastavnika.Lavočkin je u međuvremenu radio na

modifikaciji konstrukcije kako bi ostva­rio još bolji avion. Taj se pojavio kra­jem 1943. god. s oznakom La-?, a jedini­ce prve borbene linije dobile su ga 1944.godine. Imao je jači motor M-82FNU iliM-82FNV i bio naoružan s tri topa od20 ili 23 mm i šest raketa od 82 mm.La-? se izvana razlikovao od La-5FN timešto je imao drukčiji oblik pilotske ka­bine i hladnjak za ulje premješten is­pod trupa, iza izlazne ivice krila. Građe­

na je bila i serija školskih i aviona zavezu La-?UTI, kao i dva lovačka avionaLa-?R s raketnim motorom na tekuće

gorivo u repu. Ta posljednja varijantapostizala je maksimalnu brzinu iznad1\50 km/h na visini od 5.000 m. Nisu biligrađeni dalje, jer su plinovi raketnoggoriva vrlo nepovoljno djelovali na drve­ne dijelove u strukturi La-?

Zadnji model u razvoju lovca Lavoč­

kin u toku rata bio je La-9, koji je poosnovnim obrisima sličio La-?, ali je za­pravo bio potpuno nov avion metalne gra­đe. Imao je motor M-82FNV od 1.870 KS,brzinu od 690 km/h na malim visinamai teško naoružanje od 4 topa po 20 mm.Ipak, konačni modeli lovca Lavočkin os­tali su La-5NF i La-?, koji su u proizvod­nji ostali sve do kraja rata. Bili su toizvrsni lovački avioni za male i srednjevisine, dobre brzine i naoružanja, čvrsti

i sasvim sposobni da se uhvate u koštaci s najnovijim njemačkim lovcima, s ve­likim izgledima u uspjeh na, za njih,pogodnim visinama. Dva vrhunska sov­jetska asa u drugom svjetskom ratu,han Kožedub (62 pobjede) i AleksandarPokriškin (59 pobjeda) letjeli su na lo­vačkim avionima Lavočkin u toku većeg

dijela svoje letačke karijere.

Lijevo: "Lavočkin La-5« iz sastava Ceškemješovite zrakoplovne divizije prilazinu slijetanje u završnoj fazi rata 1945.godine. Da bi se poboljšalo upravljanjeavionom pri malim brzinamai u manevriranju, na napadnim ivicamakrila su bili postavljeni automatskislotovi (na fotografiji se vide otvoreni).Aktivirali su se kad bi se odlijepiogranični sloj zraka što struji uz profilkrila, a pokazali se vrlo uspješnima.

Zdravu osnovu Lavočkinova projektapotvrđuje činjenica da je u taj avion,iako je svoj život započeo s rednimmotorom, radi kasnijih potreba biougrađen zvjezdasti motor. Iznenađuje

što je ta izmjena zahtijevala relativnomale strukturalne promjene, a znatnoje poboljšala performanse aviona. Uzlovce Jakovljeva, Lavočkinova serija[ol'ačkih aviona pokazala se jednimod najvažnijih tipova u naoružanjuPI \le borbene linije sovjetskog;:rakoplovstva u drugom svjetskom ratu.

Lavočkin La-'Prikazani avion kamufliran je za ljetneuvjete tamnozeleno i svijetlosmeđena način koji je pretežno korištenu južnim područjima operacija,sa svijetlosivim donjim površinama.Znakovi nacionalne pripadnostisu standardni, a neobavezne crvenezvijezde na gornjim plohama krila nisukorišteneTip - lovac i lovac-bombarder,.iednosjed . .Motor - jedan zrakom hlađen zVjezdastiSvecov M 82FNU s četrnaest cilindara,1.850 KS u polijetanju i 1.450 KSna 4.620 m -

Naoružanje - tri topa SVAK od 20 mmili NS od 23 mm u nosu i šest raketaRS od 82 mm ili do 150 kg bombiMaksimalna brzina - 685 km/hna 6.400 mBrzina krstarenja - 632 km/hna 5.000 mPočetna brzina penjanja - nepoznataPenjanje - 5.000 m za 4' 27"Operativni plafon - 10.500 mDolet - 640 kmTežine - 2.800 kg prazan; HOO kgopterećen

Razmah krila - 9,90 IDDužina - 8,33 mVisina - 3,58 mPovršina krila - 17,50 m'

105

Lovački• •aVioni Mikojan-Gurevič

Projektni biroi kojima su na čelu staja­li Semjon Lavočkin i Artem Mikojan pro­jektirali su avione za sovjetsko zrako­plovstvo i u vrijeme drugog svjetskog ra­ta i u poslijeratnim godinama. Međutim,

dok su ratne godine bile vrlo uspješneza Lavočkina, Mikojan je morao čekati

vrijeme poslije 1945. da bi se njegovi pro­jekti istakli u službi domovine. Serijaaviona MiG bila je građena i u ratu, po­stigavši ograničenu proizvodnju i borbe­ne uspjehe, ali utirući put velikom nizuposlijeratnih mlaznih lovačkih avionaMiG.

Prvi lovac po projektu ekipe MiG, štodolazi od Mikojan i Gurevič, koji je do­spio do stadija proizvodnje bio je MiG-l.Iako je početkom i sredinom tridesetihgodina Sovjetski Savez bio po snazi rat·nog zrakoplovstva među prvima, s iz­bijanjem rata u septembru 1939. otkrilose da oprema sovjetskog zrakoplovstvapočinje zastarijevati u usporedbi s no­vijim avionima kojima su raspolagaleNjemačka, Velika Britanija i Francuska.Stoga je donesen forsirani plan razvojakojemu je jedna od glavnih značajki biozahtjev za jednokrilnim lovcem s viso­kim performansama, izdan u decembru1939. Da bi udovoljila tom zahtjevu, eki­pa MiG projektirala je svoj 1-200 i, za­hvaljujući izuzetnim naporima u projek­tiranju i izgradnji prototipa, prvi je avi­on poletio u aprilu 1940, samo četiri mje­seca J;lakon što je zahtjev bio postavljen.

Iako karakteristike upravljanja novogaviona nisu bile najbolje, performansl."(::; maksimalnom brzinom reda 645 kmna sat) bile su odlične i taj je tip od­mah stavljen u serijsku proizvodnju kaoI~l. Kad je oznaka I zamijenjena inici­jalima projektanta ili projektanata, I~l

je postao MiG-l. Isporuke serijske proiz·vodnje aviona ratnom zrakoplovstvu za­počele su početkom 1941. godine, ali superformanse tih aviona očajno pale uodnosu na prototip, tako da je zabilje­žena brzina od samo 590 km na sat.Razlog tome bilo je dodano naoružanje~ municijom i zaštitni oklop za pilotatc nedovoljna stručnost radnika u pro­izvodnji, za razliku od visokostručnih

radnika koji su gradili prototip. Zbograzmjerno kratkog trupa, MiG-l je biovrlo ćudljiv pri polijetanju i slijetanju,ali je uprkos tomu bilo izgrađeno oko2.100 komada. Lovci MiG-l kasnije pro­izvodnje imali su bolje performanse odranijih aviona, jer je stručnost radnikau proizvodnji porasla.

Daljnji razvoj tog aviona doveo je ujesen 1941. do modela MiG-3, prvobitnotakođer označenog 1-200. Taj model jeimao motor AM-35A od 1.350 KS, kliznjpokrov pilotske kabine i veću zapremi·nu rezervoara za gorivo. Izgrađeno je bi­lo nekoliko hiljada lovačkih aviona MiG-3,ali iako im je brzina (655 km/h na 7.000m) bila odlična, manevarske su sposob­nosti bile slabe, pa je taj tip većinom

bio korišten za taktička izvađanja. Izoperativne službe isključen je MiG-3 1943.godine. Za MiG-S, koji se u toku 1943.pojavio u malom broju, korišten je zmajmodela MiG-3, ali sa zvjezdastim moto­rom Svecov M-S2A od 1.600 KS. Zadnjaratna varijanta na osnovi ,modela MiG-lbio je MiG-7, ali je izgrađen samo kaoprototip. Zamišljen je bio kao visinskilovac i imao pilotsku kabinu pod priti­skom. Za pogon mu je služio redni mo­tor Klimov M·107A od 1.700 KS. Međutim,zbog slabljenja njemačkih zračnih snagakrajem 1944. god. projekt MiG-7 bio jenapušten.

Ratnu seriju aviona MiG karakterisa·lc su dobre performanse, odgovarajuća

vatrena moć, ali slabo reagiranje na ko­mande. Teret borbi što ih je vodilo sov­jetsko zrakoplovstvo nosili su stoga lo·vački avioni Lavočkin i Jakovljev.

Dolje: Lovački avioni »Mikojan-GurevičMiG-3« na sovjetskom uzletištu.Usavršena verzija aviona »Mig-l« s jačim

motorom AM-3SA, »MiG-3« je ušaolt naoružanje potkraj 1941, kad jeSovjetski Savez proživljavao najtežedane svoje ratne sudbine, i u početku

se pokazao korisnim tipom. Međutim,

kad lovački avioni više nisu bili takoneophodno potrebni, »MiG-3« je zbognedovoljne pokretljivosti iz jedinicaprve borbene linije bio prebačen

rw druge dužnosti, prvenstveno brzogizviđačkog aviona. Iz operativne službejc bio isključen 1943. godine.

106

l\fikojan-Gurevič MiG-lPrikazani avion je kamufliran za zimskeu\jete. Jasnocrvene gornje vanjskeplohe krila vjerojatno su trebalepomoći ekipama za spasavanje da izzraka lakše pronađu oborene avione,a pokrivane su ceradama dok je avionbio u bazi. Znaci nacionalne pripadnosti~U standardni. Vrijedno je spomenutida sovjetski avioni nisu nosili oznakeza identifikaciju jedinice. već samobrojeve koji-ma su označavani avioniunutar svake pojedine jedinice

Tip - lovac i lovac-bombarder,jednosjedMotor - jedan tekućinom hlađen redniMikulin AM-3sA s dvanaest cilindara,1.200 KS u polijetanjuNaoružanje - jedan mitraljez BeresinRS od 12,7 mm sa 300 metaka i dvamitraljeza SKAS od 7,62 mm sa 375metaka po mitraljezu u nosu, plusšest raketa RS 82 od 82 mm, 200 kgbombi ili kontejnera s kemikalijama

Maksimalna brzina - 630 km/hna 7.000 mBrzlna krst~renja - 450 km/hPočetna brzina penjanja - nepoznatoPenjanje - 5.000 m za 5' 18"Operativni plafon - 12.000 mDolet - 580 km pri brzini od 550 km/hTežine - 2.595 kg prazan; 3.100 kgopterećen; 3.307 kg brutoRazmah krila - 10,30 mDužina - 8,15 mVisina - 2,60 mPovršina krila - 17,60 m'

107

Petljakov Pe-2Pe-2 Vladimira Petljakova bio je bezsumnje najbolji sovjetski laki bombar­der u drugom svjetskom ratu. Staviše,osnovna konstrukcija bila mu je tako so­lidna i performanse toliko dobre da jePe-2 vjerojatno bio ravan njemačkom

Junkersu Ju-88 i britanskom de HavillandMosquito i po brojnosti i raznovrsnostinamjena koje je ispunjavao: laki bom­barder, bombarder za obrušavanje, dnev­ni lovac, noćni lovac, izviđački avion iprijelazni trenažni avion. Razlog što tajtip aviona nije obavljao i druge zadatkeležao je više u jednostavnosti operacijasovjetskog zrakoplovstva nego u ograni­čenim mogućnostima samog aviona.

Podrijetlo Pe-2 leži u zahtjevu sovjet­skog zrakoplovstva s kraja tri.desetih go­dina za visinskim bombarderom-presre­tačem. Da bi odgovorio tom zahtjevu,Petljakov je konstruirao svoj VI-JOD (VIprema »visotnij istrebitelj«, tj. visinski lo­vac). Prototip VI-JOD bio je završen uproljeće 1939, ali nikad nije letio, jer jeratno zrakoplovstvo povuklo svoj zah­tjev za takvim avionom i umjesto njegaizdalo zahtjev za visinskim bombarde­rom. Petljakov je odlučio da na njegaodgovori projektom kojemu je osnovabio VI-JOD, koristeći iste motore s turbo­kompresorom, isti tip pilotske kabinepod pritiskom, ali modificiran zmaj avio­na kako bi mogao nositi bombe unutartrupa, te leđne i trbušne odbrambenemitraljeze s daljinskim upravljanjem.Međutim, prije nego što je prototip

bio izgrađen, ratno zrakoplovstvo je po­novno promijenilo zahtjev zbog sumnjiu preciznosti visinskog bombardiranja.Stoga je od Petljakova zatraženo da svojvisinski bombarder modificira u bom­barder za obrušavanje, koji su svoju efi­kasnost dokazali u španjolskom građan-

skom ratu. Tražene promjene performan­si na velikim visinama omogućile su dase ne koriste motori s turbokompreso­rom, niti uređaji za stvaranje pritiskau pilotskoj kabini. Time je u avionu do­biveno više prostora, pa je i defanziv­nim oružjem mogla rukovati posada iz­ravno. Novi se avion pojavio u decembru1939. kao PB-JOD (PB prema »pikirujuščij

bombardirovščik«, bombarder za obruša­vanje). Poslije operativnih ispitivanja, utoku kojih su vertikalne repne površinepovećane za jednu trećinu, PB-JOD je pro­glašen izvanrednim avionom, s dobrimkarakteristikama u obrušavanju s izvu­čenim rebrastim plohama zračnih koč­

nica i zadovoljavajućim dijapazonom br­zina kad bi se one uvukle.

Pe-2, kako je PB-JOD sada bio označen,

stavljen je u proizvodnju širokih raz­mjera početkom 1940. godine, a tempoisporuka naglo se povećao u 1941. Iakosu u 1940. god. bile isporučene samodvije mašine, sveukupni broj iznosio jena kraju 11.426 komada. Početno naoru­žanje sastojalo se od četiri mitraljezakalibra 7,62 mm, ali se ono kasnije usta­lilo na tri mitraljeza od 12,7 i dva od7,62 mm. I teret bombi povećan je od600 na 1.000 kg. Poboljšane su i perfor­manse kad je u februaru 1943. avion smotorom Klimov VK-lOSRF zamijenjenu proizvodnji modelom s motorom Kli­rnov M-I0SR. Istovremeno je aerodina­mički znatno »pročišćen« ·i zmaj aviona,pa su se vrata stajnog trapa bolje zatva­rala, profil gondola motora je pobolj­šem, a zazori između pokretnih i fiksnihdijelova smanjeni. .Tim je modifikacija­ma bila povećana maksimalna brzina za40 km/h.

Kao što je prije spomenuto, Pe-2 jebio vrlo svestran avion i modifikacijama

osposobljen da osim bombardiranja vršii nekoliko vrsta drugih zadaća. Prvi mo­dificirani model, koji se pojavio prvompolovinom 1941. godine, bio je Pe-3. Pograđi srodan VI-JOD, bio je zamišljen kaovišenamjenski lovac. Ta je varijanta bilaproizvedena samo u ograničenom broju,jer je osnovni Pe-2 dobio visok prioritet.Poput modela Pe-2 rane proizvodnje, Pe-3je imao redne motore M-105R, ali je bionaoružan s dva fiksna topa SVAK od 20mm i dva fiksna mitraljeza DBK od12,7 mm.Slijedeća varijanta Pe-2 bio je Pe-2R

(R od »razvjedčik«,izviđački avion). Taj jeizviđački avion imao tri kamere monti­rane u prostoru za bombe i automatskopilotiranje po pravcu, kako bi za vrije­me fbtografiranja avion strogo održavaosmjer leta. Zapremina rezervoara za go­rivo povećana je da bi se omogućio do­let od 1.700 km. P-2R je bio namijenjenza korištenje danju i noću. Pe-2UT bilajc varijanta prijelaznog trenažnog avio­na (UT od »učebno-trenirovočni«,prijelaz­ni trenažni). Bio je namijenjen obuci zaprijelaz na operativno letenje, te je izaoriginalne pilotske kabine imao drugu zanastavnika, potpuno opremljenu svim ko­mandama.

Za svoju je veličinu Pe-2 bio vrlo po­kretljiv avion i pokazao se razornim oruž­jem kao bombarder za obrušavanje iliiz horizontalnog leta. Tri mane tog avio­na, ako se tako može reći, bila su velikabrzina slijetanja, sklonost da pada u ko­vit poslije gubitka brzine i krajnja osjet­ljivost pri slijetanju. Pri tom bi tvrđe

prizemljenje obično uzrokovalo da Pe-2odskoči visoko u zrak, s katastrofalnimposljedicama za sve, osim vrlo iskusnihpilota.

108

Lijevo: Sovjetsko zemaljsko osobljepriprema bombarder "Petljakov Pe-2«za borbeni zadatak u vrijeme oštrezime 1941-42. Poput drugih uspješnihsovjetskih aviona, "Pe-2« je bio građen

tl velikom broju i s najmanjemodifikacija što je bilo moguće, jer biSI! time do neprihvatljive mjereporemetila proizvodnja.

Petljakov Pe-2Prikazani avion je kamufliranstandardno, sa zelenim gornjimpovršinama i svijetlosivim donjimpovršinama, a znaci nacionalnepripadnosti su normalniTip - bombarder, jurišni avionza napad na zemaljske ciljeve i izviđački

avion, trosjedMotori - dva tekućinom Wađena rednaKlimav M-105R sa po dvanaestcilindara, svaki snage 1.100 KS .u polijetanju i 1.050 KS na 4.000 mNaoružanje - defanzivna: jedan fiksnimitraljez Beresin UBS od 12,7 mmi jedan fiksni mitraljez SKASod 7,62 mm u nosu, dva pokretljivamitraljeza Beresin UBT od. 12,7 mm,po jedan na leđnom i trbušnompoložaju, te jedan pokretljiv mitraljezSKAS od 7,62 mm za bočnu obranuofanzivno: do 1.000 kg bombi

Maksimalna brzina - 540 km/hna 5.000 mBrzina krstarenja - 430 km/h na 5.000 mPenjanje - 5.000 m za 7'Operativni plafon - 8.000 mDolet - 1.500 kmTežine - 5.870 kg prazan; 7.680 kgopterećen; 8.495 kg brutoRazmah krila - 17,16 mDužina - 12,66 mVisina - 4,00 mPovršina krila - 40,50 m'

109

PolikarpoY 1-153

1-153, po projektu A. J. Sčerbakova, od­likovao se time što je zajedno s avionomFiat CR 42 Falco, bio najbrži lovački dvo­krilac u službi bilo kojih zračnih snagau svijetu. Isto tako bio je jedinstven me­đu serijskim tipovima lovačkih aviona­-dvokrilaca po svom uvlačivom stajnomtrapu.

1-153 je potekao od l-IS, kojega je uljetu 1932. projektirao Nikolaj Polikar­pov. Ovaj potonji imao je neobičnu gor­nju noseću površinu građenu u obliku»galebova krila«, čijJ je centroplan biopodijeljen na dva dijela koji su se sasvake strane spuštali pod kutom do tru­pa, omogučujući pilotu odličn9 vidno po­lje prema naprijed i prema gore. Prili·tan broj US bio je izgrađen prije negošto ga je u proizvodnji zamijenio 1-15bis.Ovaj se pojavio 1934. god. s drukčijim

gornjim krilom većeg razmaha i normal­nim centroplanom, podignutim iznad tru­pa pomoću uobičajenih potpornih kosni­ka. U novo kučište velikog prom,ierasmješten je zvjezdasti motor novijeg ti·pa, M-25. I l-IS i 1-15bis sudjelovali surazmjerno uspješno u španjolskom ratu.Proizvodnja 1-15bis, poznatog i kao 1-152,nije počela do 1936. god. zbog zakašnje­nja u proizvodnji motora.

Model 1-153 razvio je 1953. god. Sčer­

bakov, jedan od Polikarpovu podređenih

projektanata uzimajući sve ono što jebilo najbolje kod l-IS i 1-15bis i pobolj­šavši performanse snažnijim motorom ismanjenim otporom zmaja aviona uvođe­

njem uvlačivog stajnog trapa. Osnovnizmaj bio je od 1-15bis, ali su krila uzetaod ranijeg l-IS. Motor prototipa bio jeM-25B od modela l-15bis, ali su serijskiproizvedeni avioni, koji su bili isporu­čivani od 1936. godine, imali zvjezdastimotor M-62R od 1.000 KS. Sa 250 KS višeod modela 1-15bis, 1-153 re postizao pri·stojnu brzinu od 400 km/h. Međutim, spojavom najnovijih jednokrilaca u sa­stavima zapadnih i japanskih zračnih

snaga, Rusi su shvatili da performanse1-153 treba dalje poboljšati. Rezultat jebio konačni' 1-153 sa zvjezdastim moto­rom M-63R od 1.100 KS. Taj je modelpostizao maksimalnu brzinu od 430 kmna sat i prilično iznenadio Japance pri­likom okršaja na granici Mongolije uljeto 1939.

Eksperimentalne varijante u razvoju1-153 bile su prilično brojne i obuhvaća­

ju: 1-153BS iz 1939, s jednim parom mi­traljeza Berezin od 12,7 mm; 1-153GKiz 1939. sa zvjezdastim motorom M-63TKs turbokompresorom i zatvorenom pilot­skom kabinom pod pritiskom za operaci­je na velikim visinama; jedan prototips naboj no-mlaznim motorima MerkulovDM-4 ispod oba donja krila, što je mak­simalnu brzinu aviona povećalo za 25km/h; 1-190 sa zvjezdastim motoromM-88 od 1.000 KS, te visinski lovacI-190GK, verzija 1-153GK s motorom M-88.

Zadnja varijanta 1-153 bio je 1-153P,naoružan parom topova SVAK od 20 mm.rP dolazi od ruske riječi »puška«, tj. top.)U svemu je bilo izgrađeno 6.578 lovacaove porodice, pri čemu se taj broj di·

110

ieli na 733 l-IS, 2.408 1-15bis i 3.437 l-IS.Ova zadnja varijanta poleazala se višenego doraslom svemu što su imali Ja­panci 1939. i Finci 1940. godine, ako jetim malim dvokrilcem upravljao iskusanpilot koji je znao iskoristiti prednostinjegove fenomentaine pokretljivosti. 1-153je još uvijek bio obilno zastupljen u na·oružanju u vrijeme njemačkog napadau junu 1940. i časno se borio u rukamanajboljih pilota. Godine 1944. taj tip jeveć bio potpuno zastario, pa su preostaliprimjerci korišteni kao školski avioni.Avion 1-153 koristili su i Finci protiv nje­govih ranijih vlasnika jer su jedan diozarobljenih aviona Nijemci prodali Fin,cima.

Dolje: »Polikarpov 1-16« iz sastavasovjetskog zrakoplovstva u letu.Za fašiste koji su se protiv njegaborili u španjolskom građanskom ratubio je »Rata«, ili štakor, za Sovjete"!šak«, odnosno mali magarac, a zaNijemce u drugom svjetskom ratu"Dienstjćiger«, tj. dežurni lovac.Na fotografiji se vrlo dobro vidi velikaravna čeona površina nosa i vrlo krataktrup od krila do repnih površina, štomu je davalo veliku pokretljivost,aTi ga je njegova zbijenost činila i vrlonezgodnim za letenje.

Polikarpov 1-153Prikazani avion kamufliranje standardno, sa zelenim gornjimpovršinama i plavo-sivim donjimpovršinama, a znaci nacionalnepripadnosti su normalniTip - lovac i lovac-bombarder,jednosjedMotor - jedan zrakom hlađen zvjezdastiSvecov M-63R s devet cilindara, 1.000KS u polijetanjuNaoružanje - četiri mitraljeza SKASod 7,62 mm sa 650 metaka po mitraljezu,plus šest raketa RS 82 od 82 mmili 150 kg bombiMaksimalna brzina - 430 km/hna 5.000 mBrzina krstarenja - 300 km/hPočetna brzina penjanja - nepoznataPenjanje - nepoznatoOperativni plafon - 10.710 mDolet - 480 km/h pri brzini od 300 km/h,s gorivom nošenim u avionu, 900 km/hpri brzini od 280 km/h, sobacivimrezervoarimaTežine - 1.437 kg prazan; 1.860 kgopterećen; 2.010 kg brutoRazmah krila - 10,00 mDužina - 6.18 mVisina - 2.82 mPovršina krila - 22,11 m'

olikarpov 1-16Polikarpov 1-16 još je jedan pnmJer ka-o je zapadni svijet krivo procjenjivao

'apanske i ruske avione sredinom tride­setih godina, Kad se u prvim mjesecimazime 1936-1937. avion 1-16 prvi put po­javio u borbi na nebu Spanjolske, pro­-irilo se naivno uvjerenje da je taj tipsovjetska kopija američkog lovca BoeingP-26. Ali projekt Polikarpova već je bio, pitan prije nego što je prvi P-26 ispo­ručen Zrakoplovnom korpusu Armije~ AD, a sa svojom zatvorenom pilotskom

abinom i slobodnonosećim krilima bioje mnogo napredniji model od američkog

ovca. 1-16 bio je prvi u svijetu lovački

'ednosjed niskokrilac s uvlačivim staj­nim trapom koji je ušao u operativnulužbu i tako najavio koncepciju lovač­

og aviona koja će dominirati u drugomvjetskom ratu.1-16, kojega je projektirao Nikolaj Po­

. arpov, a pretihodno je nosio oznaku(KB-12, stvoren je u ljeto 1932. Zahtjev

ojemu je novi lovački avion trebao od­govoriti bio je izdan početkom 1932. god., njime je tražen lovac koji će se ta­

njim metodama i u tadašnjim tvor­'"'icama moći proizvoditi u velikom bro­'t.: a koji će imati najbolje performanse

svijetu. Polikarpov, koji je upravo• '0 završio projekt konvencionalnog dvo·

'Inog lovca l-IS, morao je iz tih raz­oga odabrati jednostavnu konstrukciju

oristiti jeftine materijale za potpuno\' projekt. Prvi prototip, sa zvjezdastim

~ otorom M-22 od 450 KS, poletio je uecembru 1933. Naoružan je bio s dva'traljeza od 7,62 mm i imao stajni

!rap koji se uvlačio ručno. Maksimalnanina bila mu je 360 km/h. Iako se po

.karakteristikama upravljanja CKB-12 po-

kazao kao veoma čudljiv avion, odmahjc bio pušten u proizvodnju kao 1-16 tipl, s pojačanim motorom M-22 od 480 KSi dva mitraljeza SKAS od 7,62 mm, kojisu imali veću brzinu vatre od prethod·nog PV-1. Isporuke zrakoplovstvu zapo­čele su u jesen 1934. godine.

U međuvremenu je u februaru 1934.izvršio svoj prvi let najnoviji model. Bioje to CKB-12bis, koji je sa 700 KS svognovog zvjezdastog motora M:25 postigao450 km/h. Taj je model stavljen u pro­izvodnju u malom broju kao 1-16bis, au junu 1934. zamijenio ga je 1-16 tip 4 smotorom M-25 i dva mitraljeza SKAS od7,62 mm. Kod aviona 1-16 tip 5 izvršenesu manje modifikacije konstrukcije i do­dan zaštitni oklop za' pilota debljine9 mm.

Slijedeći model, 1-16 tip 6, bio je prvaznačajnija proizvodna varijanta. Imao jezvjezdasti motor M-25A, a kako je bioteži od svojih prethodnika, to je nepo­voljno utjecalo na brzinu penjanja.. Tip6 je bio zadnji model 1-16 sa zatvorenompilotskom kabinom, a u proizvodnji gaja 1937. godine zamijenio 1-16 tip 10.Osim što je imao otvoreno pilotsko sje­dište, tip 10 se od svojih prethodnikarazlikovao j po zvjezdastom motoru od750 KS M-25B i četiri mitraljeza od 7,62mm. Istvremeno je građen i školski avi­on 1-16UTI s još jednim pilotskim sje­dištem ispred redovitog. Tip 10 bila jeprva varijanta 1-16 iskušana u borbi ipokazala se u početku svoje karijere vr·lo uspješnom u španjolskom građanskom

ratu i protiv Japanaca u Mongoliji.Međutim, već 1937. godine naoružanje

1-16 počelo je zaostajati za najnovijimzapadnim modelima, pa je donesen pro­gram poboljšanja. Prvi rezultat tog pro­grama bio je 1-16P. Bio je naoružan s dvatopa SVAK od 20 mm i dva mitraljeza od7,62 mm. Taj je model neposredno na­slijedio tip 10 u proizvodnji širokih raz­mjera. CKB-18 je bio eksperimentalni ju­rišni lovac s dva mitraljeza od 7,62 mmu krilima i četiri mitraljeza PV-1 od 7,62mm u trupu, kojima je vatra bila usmje­rena prema naprijed i ukoso nadoIje.Nosio je dvije bombe po 50 kg pod kriolima, a imao i prilično jaku zaštitnu ok­lopnu ploču za motor i donji dio trupa.Međutim, umjesto CKB-18 uveden je unaoružanje 1-16 tip 18. Taj je model pr­vi koristio zvjezdasti motor od 1.000 KS&vecov M-62, ali je bio naoružan samos četiri mitraljeza. Taj nedosta.tak vat­rene moći ispravljen je kod tipa 21, kojije imao dva mitraljeza od 7,62 mm ugra­đena u trupu i četiri topa SVAK od 20mm ugrađena u krilima. Tip 24 bio jegrađen u dvije seriie, prva od niih s mo­torom M-62. Konačni model druge seri­je, 1-16 tip 24B, imao je zvjezdasti mo-

Polikarpov 1-16 tip, 10Prikazani avion kamufliranje standardno, sa zelenim gornjimpovršinama i blijedoplavim donjimpovršinama. Znaci naCionalne pripadnostinalaze se kod prikazanog avionai na gornjim plohama krilaTip - lovac i lovac-bombarder,jt:dnosjed. . .Motor - Jedan zrakom hlađen zvjezdastIM-25B s devet cilindara, 750 KSna 3.000 mNaoružanje - dva mitraljeza SKASod 7,62 mm sa 450 metaka po mitraljezuu nosu i dva mitraljeza SKASod 7,62 mm sa 750 metaka po mitralje:rou krilima, plus šest raketa RS 82od 82 mmMaksimalna brzina - 455 km/hna 3.000 mBrzina krstarenja - 360 km/hPočetna brzina penjanja - nepoznataPenjanje - 5.000 m za 6' 30"Operativni plafon - 8.990 xnDolet - 645 mTežine - 1.265 kg prazan; 1.680 kgopterećen

Razmah krila - 9,01 mDužina - 6,12 mVisina - 2,57 mPovršina krila - 15,00 m'

tor od 1.150 KS Svecov M-63, koji mu jeomogućavao maksimalnu brzinu od 516km na sat na razini mora. Jedna varijan­ta tipa 24 bio je 1-16SPB. (SPB je kraticaza »skorostnji pikirajušči bombardirov­ščik«, brzi bombarder za obrušavanje.)Imao je defanzivno naoružanje od samodva mitraljeza kalibra 7,62 mm, ali je nanosačima pod krilima mogao podnijetidvije bombe po 250 kg.

Tip 24B bila je zadnja proizvodna va­rijanta pravog 1-16, ali je osnovni zmajtog aviona bio korišten za dva druga mo­dela. Prvi je bio 1-180, izgrađen kao ek­sperimentalni model 1938. Za pogon muje služio zvjezdasti motor Svecov M-88od 1.100 KS, a maksimalna brzina bilamu je 550 km/h. Zadnji model koji jepotekao od 1-16 bio je CKB-15. Imao jeredni motor M-100 od 850 KS i postizaoje brzinu od 500 km/h. Naoružanje sesastojalo od jednog topa SVAK kalibra20 mm i četiri mitraljeza SKAS od 7,62mm. Samo ograničen proj tih avionaušao je u naoružanje s oznakom 1-17. Tajje tip prvi put poletio u septembru 1934.

1-16 je značio veliku prekretnicu u po­,'ijesti avijacije i »išak", odnosno maga­rac, nadimak koji su Rusi nadjenuli tomtipu aviona, relativno dobro se nosio sNjemcima u toku prvih nekoliko mjese­ei rata. Međutim, iako su mu manevar­ske sposobnosti bile odlične, zbijenostniegove forme činila ga je vrlo nezgod­nim za letenie, a ručno manipuliraniestajnim trapom uviiek je ostalo problemza neiskusne pilote.

111

Tupoljev 58-2Tupoljev SB-2 predstavljao je, poput to­likih drugih ruskih aviona iz razdobljaneposredno pred drugi svjetski rat, zna­čajnu prekretnicu u povijesti avijacije:označio je pojavu brzog dvomotornogsrednjeg bombardera, tipa koji će u to­ku rata doseći svoj vrhunac s Junker­sum 88, de Havilland Mosquitom, i Mar­tin B-26 Marauderom (maroder). Jedna­ko kao i nekoliko drugih značajnijih ru­skih tipova, SB-2 je svoje podrijetlo du­govao drugom avionu.Početkom tridesetih godina, pod vr­

hovnim nadzorom Andreja Tupoljeva,ekipa s Arhangelskim na čelu projektira­la je ANT-29, dvomotorni teški lovački

avion naoružan parom bestrzajnih topo­va od 102 mm. Iako je projekt bio na­pušten 1936. god. kao nepraktičan, zmajaviona se tokom ispitivanja pokazao do­brim. Tako je, kad su VVS-RKKA (»Vo­jenno vozdušnje sili raboče-krestjanskoi

Krasnoi armii« - Vojno zrakoplovne sna­ge Crvene armije radnika i seljaka) iz­dale zahtjev za novim srednjim bom­barderom, Arhangelski mogao svoj pro­jekt SB-I ili ANT-39 temeljiti na ANT-29.(SB je kratica za »skorostnij bombardi­rovščik", brzi bombarder.) Bio je to aero­dinamički čist srednjokrilac s krilimaznatnog razmaka i površine te dva zvjez­dasta motora M-25 po 750 KS. Stajnitrap je namjerno bio konstruiran takoda su se kotači samo napola uvlačili ugondole motora, kako bi se u slučaju

prisilnog slijetanja izbjegla veća ošteće­

nja. Defanzivno naoružanje SB-I sastoja­lo se od tri mitraljeza kalibra 7,62 mm,a ofanzivni teret od SOO kg bombi.

Daljnji razvoj ANT-39 doveo je do mo­dela ANT-40, u operativnoj službi ozna­čenog kao SB-2. Prototip, sagrađen naosnovi krajnje teških zahtjeva, poletio ieprvi put 1935. godine, a u proizvodnjuušao početkom 1936. godine. Zmai avio·na praktično je bio isti kao i kod SB-l,ali s potpuno zatvorenim sjedištima po­sade. Zadržan je i nacrt stajnog trapakojemu je pola kotača virilo iz gondole.

Za pogon su služila dva redna motoraM-ISO. Iznenađuje, međutim, da se Ar­hangelski odlučio hladnjake smjestiti učelo motora, čime se gubila prednos ma­le: čeone površine rednih motora. S uvo­đenjem motora M-lOOAAU znatno su po­bolj šane performanse i tim se motorimaSB-2, kad se u oktobru 1936. pojavio uSpanjolskoj, pokazao moćnim protivni­kom fašističkom dvokrilnom lovcu FiatCR 32. Sovjetski je bombarder imao ve­ću brzinu u horizontalnom letu, a poštobi odbacio bombe, mogao se i brže pe­njati od talijanskog lovca. Cak su i lovciMesserschmitt Bt 109B imali prilično

teškoća da sustignu SB-2.Krajem 1936. poletio je prvi SB-2bis.

Bio je to znatno poboljšan model s mo­torima M-103 od 960 KS u gondolamaklasičnog tipa. Hladnjaci su bili smje­šteni u trbušnom dijelu gondola, ispodmotora. SB-2bis imao je vrlo solidnumaksimalnu brzinu od 453 km/h i, s ve­ćom zapreminom rezervoara za gorivo od5B-2, dolet od 2.300 km. Taj je tip ušaou proizvodnju 1937. godine, a građen jebio u nekoliko varijanti. Bile su to ko­mercijalni transporter PS-40 iz 1938. go­dine, jedna školska verzija s otvoreniml>jedištem za učenika ispred redovitogpilotskog sjedišta, te SB-PK, bombarderza obrušavanje. SB-PK je imao dva mo­tora AM-105R, po 1.100 KS i ojačan zmajaviona kako bi mogao ponijeti veći te­ret u polijetanju. Razmalh krila bio muje također nešto veći. Maksimalna brzi·na SB-PK, koji je bio stavljen u ograni­č.enu proizvodnju kao Ar-2, bila je neštopreko 485 km/h. Ar-2 je bio zadnja vari­janta osnovnog SB-2, koji je bio izgrađen

tl oko 6.600 komada.U španjolskom građanskom ratu i u

zimskom ratu s Finskom 1940. godineavion SB-2 pokazao se vrlo korisnim. Me­đutim, s niemačkim napadom na Rusijuu junu 1940. dani SB-2 bili su odbrojani.Obrana mu nije bila dovoljna da bi sen2 srednjim visinama rnogao oduprijetinjemačkim lovcima, pa je morao operi·

rati bliže zemlji, a tu je trpio teške gu­bitke od njemačke protuavionske vatre.SB·2 je i dalje, sve do 1943. god. bioohilno korišten u službi prve borbene li­nije, ali je od tada postepeno isključivan,

da bi ih na kraju rata samo nekolikoostalo u toj službi. Bombarderi SB-2 suizvožeqi u Kinu, a trofejne avione kori­stili su Finci.

Gore: Konačni model aviona »SB-2bis«s rednim motorima u klasičnimgondolama.Dolje: »Avia S-79«, češka

verzija aviona »SB-2« ~rađena po licenci.Obratite pažnju na orzginalan tipmotorske gondole s hladnjacima ispredmotora postavljenim na način da sevizuelno dobiva izgled sličan

Zl'jezdastim motorima.

112

Tupoljev 5B·2 (ANT-40)Prikazani avion je kamufliranstandardno, s tamnozelenim gornjimpovršinama i svijetloplavim donjimpovršinama, a znaci nacionalnepripadnosti su normalniTip - srednji bombarder, trosjedMotori - dva tekućinom hlađena rednaKlimov M-100AAU sa po dvanaestcilindara, svaki snage 880 KSll. polijetanjuNaoružanje - defanzivno: dvapokretljiva mitraljeza SKASod 7,62 mm u nosnoj kupoli i dvapokretljiva mitraljeza SKAS od 7,62 mm,po jedan na leđnom i trbušnom položajuofanzivno: do 600 kg bombi

Maksimalna brzina - 422 km/hna 5.000 mPenjanje - nepoznatoOperativni plafon - 8.500 mDolet - 1.200 kmTežine - 3.870 kg prazan; 6.098 kgopterećen

Razmah krila - 20,33 mDužina - 12,27 mVisina - 3,31 mPovršina krila - nepoznata

113

Lovački avioni JakovljevLovački avioni konstruktora AleksandraJakovljeva bili su najviše korišteni sov­jetski lovci u drugom svjetskom ratu, andržani su u službi sovjetskog zrako­plovstva i zemalja socijalističkog blokadugo poslije prestanka neprijateljstva.Iako je to, u usporedbi sa zapadnim tipo­vima, avion relativno slabih performansii nedotjerane konstrukcije, Jak 9 je su­vereno vladao u ulozi za koju je bio na­mijenjen: taktički lovac za male i sred­nje visine. Ispod 5.000 m raspolagao jekombinacijom performansi i pokretljivo­sti kojoj nije bio ravan ni jedan njemač­

ki lovac.Rad na projektiranju bazičnog aviona

koji je dalje· bio razvijan kroz seriju lo­vaca Jakovljev, započeo je 1938. god. naosnovi zahtjeva sovjetskog zrakoplovstvaza avionom koji će zamijeniti tip Potikar­pov I-J6. Tri ekipe projektanata pripre·male su prototipove koji će odgovorititoj potrebi i sva tri ušla su u proizvod­nju: 1-26 kao Jak-J, 1-22 kao LaGG-3 i 1-200ili 1-61 kao MiG-J. Jak-J je prvi put po­letio u martu 1939. i ubrzo privukao po­zornost ruskih vlasti, uključiv i samogStaljina. Određena je što hitnija proiz­vodnja tog tipa i prve jedinice s novimlovcem u svom sastavu sudjelovale su uprvomajskoj paradi 1940. godine.

Proizvodni model lovca Jak-J nosio jej oznaku Jak lIP (lP je kratica za »istre­bitelj-puška«, lovac naoružan topovi­ma). Kad su jednom njegovi početni ne­dostaci bili otklonjeni, u ljeto i jesen1941, Jak-] se pokazao jednim od rijetkihsovjetskih tipova sposobnih da se skorosasvim ravnopravno suprotstavi njemač­

kim lovcima Messerschmitt Bf J09F iFocke-Wulf Fw J90A, te uskoro postaojednim od najviše cijenjenih lovaca usastavu sovjetskog zrakoplovstva. U me­đuvremenu je potreba za operativnimtrenažnim avionom za novu generacijulovaca dovela do uvođenja modela Jak-7V,kasnije označenih Jak-7U. Ta trenažnavarijanta nosila je i oznaku UT/-26. aimala motor Klimov M-105PF od 1.260KS, pogon koji je bio uveden i kod ka-

~ne serije modela Jak-J. S motoromM-105PF, Jak-J je postao Jak-JM (M od..modifikacija«). Jak-JM se od svojih pret­hodnika raspoznavao po kraćem straž­

"njem dijelu trupa, novom pokrovu pilot­ske kabine s vidnim poljem na sve stra­nt' i po tome što nije imao top u nosuaviona. Proizvodnja je prestala 1942. go­dine. Taj je tip kasnijim razvojem postaoJa.k-3, paralelna verzija s modelom Jak-9.

U jesen 1941. formuliralo je sovjetskoratno zrakoplovstvo zahtjev za noćnim

lovcem-jednosjedom. Aleksandar Jakov­ljev je na zahtjev odgovorio svojim mo­delom Jak-7A, koji je u osnovi bio Jak-7U,bez drugog pilotskog sjedišta i s pobolj­šanim naoružanjem. S već standardnimmotorom M-105PF i kraćim stražnjim di­jelom trupa, proizvodni model nosio jetada oznaku Jak-7B. Dvije varijante mo­dela Jak-7 bile su eksperimentalni Jak­-VRD s nabojno-mlaznim motorom Mer­kulov pod krilima, te Jak-7DI (DI kaokratica za »distancioni istrebitelj«, da­ljinski lovac). Samo je nekoliko primje­raka modela Jak-7DI bilo izgrađeno pri­je nego što je taj tip zamijenjen novijomvarijantom.

Nova varijanta nosila je oznaku Jak-9,a osnova joj je bio Jak-7DI. Proizvodnimodeli počeli su se pojavljivati u de­cembru 1942. Motor mu je bio standard­ni M-105PF, a naoružanje jedan top od20 mm i jedan mitraljez od 12,7 mm. Umaju 1943. se osnovnom modelu Jak-9priključio Jak-9M s drugim mitraljezomod 12,7 mm u nosu. Istovremeno je uve­dena još jedna varijanta, Jak-9B (B za"bombovoi« bombarderski). Taj je bom­barderski model imao jednako mitralje­sko naoružanje kao i osnovni Jak-9, alije za razliku od njega imao prostor zasmještaj do 450 kg bombi u unutrašnjo­sti aviona. I Jak-9M i Jak-9B bili su iz­građeni u prilično velikom broju. Sre­dinom 1943. god. broj lovačkih avionaJakovljev u naoružanju prilično je nad­mašio tipove Lavočkin i Mikojan-Gurevič.

Ruski lovci bili su većinom konstrui­rani za oP~racije na vrlo malim udalje-

nostima, ali kad je 1943. god. Crvena ar­mija počela napredovati, ozbiljno se os­jetila potreba za modelima s većim ak­cionim radijusom. Sada su u većim ko­ličinama bile dostupne i lake legure, paje Jakovljev rekonstruirao krila svoglovca i sagradio Jak-9D, s većim rezer­voarima za gorivo u krilima i doletomvećim za 510 km od osnovnog Jak-9. (Dje kratica za »distancionnij«, s velikim ak­cionim radijusom). Naoružanje je biloslično onome kod Jak-9, ali je top SVAKzamijenjen topom MPS istoga kalibra.Jak-9 bio je dalje modificiran dodava­njem unutrašnjih rezervoara za gorivo iuređaja za nošenje rezervoara za odba­civanje, čime je dolet modela Jak-9DD,kako je novi tip bio označen, povećan

na 2.200 km. (DD je kratica za »dalno-di­stancionnij«, za vrlo velike udaljenosti.)

Krajem 1943. zatražilo je sovjetskoratno zrakoplovstvo lovački avion kojiće biti sposoban izaći na kraj s najno­vijom generacijom njemačkih tenkova.Jakovljev je odgovorio modelom Jak-9T(T za »tankovoi«, protutenkovski). Jak-9Tnastao je od modela Jak-9M, s topom od37 mm NS-37 umjesto topa SVAK od 20mm. Zadnja varijanta lovačkog avionaJakovljev s dobro provjerenim motoromM-105 bila je Jak-9L, a imala je motor sturbokompresorom M-150PD od 1.050 KSna 6.400 m visine. (L je kratica za »ljog­kij«, laki).

Slijedeći model, Jak-9U, imao je motorod 1.600 KS Klimov VK-107A (U je kra­tica za »ulučennij«, poboljšan). Jak~9U jeII osnovi bio avion jednak njegovim pret­hodnicima, ali mu je konstrukcija bilačušća, građena s potpuno metalnom no­sećom oplatom. Počeo je stizati u ope­rativne jedinice u jesen 1944. i bio zad­nja značajnija varijanta porodice lovacaJakovljev s klipnim motorom. Zadnja va­rijanta tipa Jak-9 bio je Jak-9P (P za »pe­rehvatčik«, presretač). Razlikovao se odmodela Jak-9U samo time što mu je ra­dio-goniomitraljeska kružna antena izapilotske kabine bila prekrivena prozir­nim pokrovom.

114

Jakovljev Jak-}Prikazani avion na slici desnokamufliran je na alternativni način

za ljetne uVj.ete, s t!!:mnozele~imi tamnosmeđIm gornjIm površmamai svijetlosivim donjim površinama.Znaci nacionalne pripadnosti~u običajeni

Tip - lovac i lovac-bombarder,jednosjedMotor - jedan tekućinom hlađen redniKlirnov VK-105PA s dvanaestcilindara 1.100 KS u polijetanjuNao~je - jedan top SVAK od 20 mmsa 120 metaka postavljen da gađa krozosovinu elise, te dva mitraljeza SKASod 7,62 mm sa 375 metaka po mitraljezuu nosu, plus šest raketa RS 82 od 82 mmMaksimalne brzine - 586 km/hn::. 5.000 m; 500 km/h na razini moraBrzina krstarenja - 240 km/h na 3.000 mPočetna brzina penjanja - nepoznataPenjanje'- 5.000 m za 4' 30"Operativni plafon - 10.000 mDolet - -700 km pri brzini od 520 km/hTežine - 2.330 kg prazan; 2.800 kgopterećen

Razmah krila - 10,00 mDužina - 8,48 mVisina - 2,64 mPovršina krUa -. 17,14 m'

Lijevo: Lovci velikog doleta »JakovljevJak-9DD« na uzletištu u Jugoslaviji.U početku rata za Sovjete su nq.jvaŽnijebile visoke performanse na malImudaljenostima, ali kad se ratna sreća

okrenula protiv Njemačke i soyjetskaarmija počela naglo napredovatI,sovjetsko zrakoplovstvo je sve višepočelC! osjećati ,potrebu, z~ taktič~imaviOnima s veclm akCIOnim radI/usom.

Jakovljev Jak-9DPrikazani avion ima sladardne oznake.Za detalje vidi Jak-1Tip - lovac, za pratnju, jednosjed .Motor - jedan tekućinom hlađen redmKlimov VK-105PF s dvanaest cilindara,1.210 KS u polijetanju i 1.180 KSna 2.700 mNaoružanje - jedan top MPS od 20 mmsa 120 metaka postavljen da gađa krozosovinu elise, te jedan mitraljezBeresin UBS od 12,7 mm sa 120metaka u "nosu

Maksimalne brzine - 600 km/hna 3.500 m; 540 km/h na razini moraBrzina krstarenja - 470 km/hPočetna brzina oenjanja - nepoznataPenjanle - 5.000 m za 4' 54"Operativni plafon - 10.000 mDolet - 1.300 kmTežine - 2.745 kg prazan; 3.115 kgopterećen

Razmah krila - 10,00 mDužina - 8.52 mVisina - 3.00 mPovršina krila - 17,35 m

115

SJEDINJENEAMERIČKE

Iako su neki sumnjali u nadmoć SADprije drugog svjetskog rata, one su 1945.god. bez svake sumnje bile najmoćnija

drl.ava na svijetu. To se u velikoj mje­ri može pripisati United States Army AirFc:rces - Zračnim snagama SjedinjenihDržava - i zračnim snagama United Sta­te!' Navy, ratne mornarice SAD, koja jeimala operativnu kontrolu i nad korpu~om mornaričke pješadije (United StatesMarine Corps). Zračne snage armije Sje­dinjenih Država formirane su 1941. go­dine od ranijeg US Army 'Air Corps ­Zrakoplovnog korpusa armije SjedinjenihDržava - a posliie rata, u septembru1947, postale su US Air Force - Zračne

snage Sjedinjenih Država.U prvi svjetski rat Sjedinjene Države

~u ušle u aprilu 1917. a većina eskadrilanjihovog zrakoplovstva bila je opremlje­nn francuskim i britanskim tipovimaaviona. Pravljeni su bili veliki planovida se u 1918. i 1919. god. američki indu­5trijski potencijali iskoriste za snabdije­vanje savezničkih snaga najnovijim oruž­jem, ali je uhodavanje proizvodnje tra­jalo duže nego Što se predviđalo i rat jezavršio 1918. godine, prije nego što suZI1atnije količine američke ratne opremestigle u Evropu. Međutim, industrijskipotencijal za proizvodnju oružja je os­tao i pomogao da dvadesetih i tridesetih

116

godina Sjedinjene Države nesumnjivo po­stanu svjetskom silom.

Poslijeratna povijest operativnih zrač­

nih snaga armije i mornarice SjedinjenihDržava bila je slična onoj evropskih dr­žava naslovljena financijskim teškoćama

i nezainteresiranošću javnosti, što je do­velo do malih ali razmjerno dobro op­remljenih zračnih snaga. Ulagani su bi­li znatni napori da se zadrži korak srazvojem događaja, osobito od stranemornarice, koja je - s obzirom na geo­grafski položaj Sjedinjenih Država - tre­balo da igra najvažniju ulogu u svakombudućem ratu. Staviše, ratna mornaricaSjedinjenih Država bila je jedna od ri­.ietkih pomorskih snaga u svijetu kojajc shvatila da kombinacija brodova-nosa­ča i aviona s visokim performansamaneće igrati sporednu ulogu u budućim

ratovima. Tako je ratna mornarica Sje­dinjenih Država prije bilo kojih zračnih

snaga uvela avione s uvlačivim stajnimtrapom i bombardere za obrušavanjekao svoje standardno oružje.

Niti USAAC (US Army Air Corps) nijezaostajao za razvojem aviona za obaranjeJekorda i natjecanja, a održavao je iograničenu proizvodnju raznovrsnih zanimljivih i naprednih modela, posebnobombardera i jurišnih aviona. Vrijednoje spomenuti da su za pogon većine ame-

ričkih borbenih aviona, čak i u kasnijimgodinama drugog svjetskog rata, bili ko­rgteni zvjezdasti motori, koje su Sjedi­njene Države pretpostavljale drugimazbog njihova visokog odnosa snage pre­ma težini, a i njihove jednostavnosti ­što dolazi otuda jer im nije potrebnarashladna tekućina, hladnjak i razvodnisistem. Nepovoljni efekti davanja pred­nosti toj vrsti motora bili su što zvjez­dasti motor ima veću čeonu površinu pau borbi predstavlja veći cilj i izaziva"'t'ći otpor zraka od rednih motora. Zbogtoga je trebalo koristiti snažnije motore,s većom potrošnjom goriva. Značajno jeda je najbolji lovački avion SjedinjenihDržava u ratu, Nort American P-Sl Mu­slang (nort ameriken masteng), imao red­ni motor, ali samo zato što je takavmotor bio specificiran u britanskom zah­tjevu po kojemu je taj avion bio pro­jektiran.Zračne snage armije Sjedinjenih Drža­

va već su od ranije bile zainteresiraneza strategijsko bombardiranje i u svije·tll su vodile s razvojem brzih jednokril­nih bombardera sposobnih da veliki te­ret prenesu na velike udaljenosti. Boe­ning B-17 Flyig Fortress (flaj ing fortres ­leteća tvrđava) već se naširoko koristioII operativnoj službi u vrijeme kad je uEvropi započeo drugi svjetski rat i taj

Dolje: »Boeing D-17F«, avion što ga jekompanija Douglas gradila u svompogonu u Long Beachu (Lon Bič),

mašina M iz sastava neidentificiraneeskadrile, 305. bombarderske grupe,40. borbenog zrakoplovnog puka,1. zrakoplovne divizije zrakoplovne8. armije Sjedinjenih Državana borbenom zadatku nad Evropomiz baze na jugu Velike Britanije. Avioni»B17« činili su kičmu strategijskihzračnih snaga Sjedinjenih Državana evropskOm ratištu.

117

istu klasu kao vrhunski Mitsubishi A6M.Taj se odnos promijenio s pojavom lov­ca Grumman F6F Hellcat (helket) i\'ought F4U Corsair (korser). Ovaj po­tonji bio je možda jedini rival Mustanguza titulu najboljeg ratnog lovca.

Standardni torpedni bombarder na po­četku rata bio je Douglas TBD Devasta­ror (devestejtor), ali ga je ubrzo zamije­nio Grumman TFB Avenger (avenđer),

Gok je standardni bombarder za obruša­vanje kroz čitav rat ostao Douglas SDBDauntless (dont1is), kO,iemu se od 1943,prid žio Curtiss SB2C Helldiver (hel-

).'ed' 'ene D • ve imale su još dva

sjajna aviona: patrolni hi­droavion Con l ated PBY Catalina (kon­solidejtid ketelina) i bombarder Consoli­dated B-24 Liberator (liberejtor) , kojegasu USAAF s dobrim' rezultatima koristilei kao strateški bombarder. Još mnogodrugih tipova aviona koristile su Sjedi­njene Države, ali ih je više naprednograđenih čekalo da budu na širokom pla­nu uvršteni u službu kad je rat završio,Oni bi još više bili učvrstili položaj zrač­

nih snaga Sjedinjenih Država kao najve·ćih na svijetu i najsnažnijih zračnih sna­ga sposobnih da izvrše masovne napadena svakom nivou, od taktičkih napadana bliske ciljeve do strategijskog bombar­diranja na velikim udaljenostima.

će tip, II raznim varijantama služiti kroz sastavu britanskih Kraljevskih zračnih

čitavo vrij suk Zadnji izraz kon- snaga.cepcije tešk era u vrijeme Standardni lovački avion Sjedinjenihdrugog svjetskog rata io je Boeing B-29 Država početkom rata bio je Curtiss P-40Superfortress (superfortres - supertvr- (kertis), koji je također služio i u fran­đava), koji je bacanjem atomskih bombi cuskim i britanskim zračnim snagama sna japanske gradove Hirošimu .i Naga- oznakom serije H-7S, odnosno Toma­saki u augustu 1945, krajem drugog sv' - haw Kittyhawk (tomahok/kitihok). Uskog rata, započeo eru istinskog trat ta, međutim, standardni lovci po-gijskog bombardiranja, u čvrsti Republic P-47 Thunderbolt

Sjedinjene • ve s isticale i blik tanderbolt daljinski lovac), Lo-polju srednjih a, proizvod- ckheed P-38 Lightning (lokid laj tning) injom tako izvrsnih lIpov "'kao što su bili svestrano upotrebljivi uzor-lovac NorthMartin B-26 Marauder i Nort Am . an rican P-Sl Mustang. Ali kako se ratn-2S Mitchell (miče!). U toku rata ".~~'l~vjjao, Amerikanci su - jednakotipovi bili opremani sve težim mitralje- i ritanci i Sovjeti - sve manje imaskim naoružanjem i korišteni kao jurišni potrebu za čistim lovcem, pa su se ame­avioni i avioni za napad na brodove. U rički lovci počeli sve češće pojavljivatiistoj je klasi bio i Douglas A-20 Havoc naoružani bombama i raketama kao lov­(daglas hevok), koji je svoju karijeru za- ci-bombarderi. Vrijedno je spomenutipočeo kao srednji bombarder a završio dc: su se Amerikanci radije oslanjali nakao čisti jurišni avion s odličnom kom- mitraljeze nego na topove kao osnovnohinacijom tereta bombi i mitraljeskog naoružanje lovačkih aviona, koristeći iz­naoružanja. Havoc je također bio obilno vrstan mitraljez Browning (brauning) ka­korišten i u službi francuskih i britan- libra 12,7 mm. Kasnije u toku rata po­skih zračnih snaga kao DB-7, odnosno stali su i rezervoari za odbacivanje re­Boston, Amerikanci nisu mnogo trebali davita pojava kod aviona Sjedinjenihlake bombardere, ali je razmjerno mali Država.broj aviona Martin Maryland (meriland) Standardni lovac ratne mornarice Sje-

Boston ispunjavao jaz između lakih i dinjenih Država bio je na početku ratasrednjih bombardera u sastavu snaga Grumman F4F Wildcat (vajldket), kori­Sjedinjenih Držav au većem oju u stan lovac koji, međutim, nije spadao u

Boeing 8-17, Flying Fortress

Boeing B-17 Flying Fortress, koji je usastavu zračnih snaga Sjedinjenih Drža­va služio tokom čitava drugog svjetskograta, možda je najglasovitiji avion Sje­dinjenih Država u ratu. Njegov razvoj uprvoj polovini tridesetih godina pokazujes kakvim su se elanom Amerikanci ba­\'ili pitanjima preciznog teškog bombar­diranja u vrijeme kad se veći dio evrop­skih projekata bombarderskih aviona od­nosio na kategoriju srednjih bombardera.

B-17 je bio projektiran 1934. godine naosnovi zahtjeva što ga je u maju izdaoZrakoplovni korpus armije SjedinjenihDržava tražeći projekt više!TIotornogbombardera koji će biti sposoban da te­ret od najmanje 900 kg prenese na uda­lJenost od najmanje 1.640 km brzinom od322 ili više kilometara na sat. Kako jekompanija već radila na jednom drugomvećem bombarderu, Modelu 294 ili XB-15,odluka da sudjeluje i u natječaju za no­vi avion bila je riskantna. Rad na na­crtu i konstrukciji napredovao je brzo iprototip Modela 299, kako je firma Boe­ing označila novi avion, prvi put je po­letio u julu 1935. Taj se prototip pone·što pogrešno spominje kao XB-17. Za po­gon su služila četiri zvjezdasta motoraPratt & Whitney R-1690 Hornet po 750KS, defanzivno naoružanje sastojalo seod pet pojedinačnih mitraljeza od 7,62mm, a ponijeti je mogao teret od 2.177kg bombi. Iako je taj prototip bio uni­šten u udesu, njegove su performansetoliko obećavale da je USAAC naručio

pretproizvodnu partiju od 14 avionaYB-17, koji je u decembru dobio novuoznaku YIB-17. Prvi primjerak isporučen

jc u decembru 1936. sa zvjezdastim mo­torima Wright GR-1820 (raj t) od 930KS. Prvih 13 aviona YIB-17 bilo je dovr­šeno po tom standardu, dok je četrnaesti

izgrađen kao jedini model YIB-17A u tojpartiji s motorima opskrbljenim turbo­kompresorom. S takvim motorima pove­ćana je maksimalna brzina na 501 kmna sat, a operativni plafon na 9.144 me­tara, pa su oni korišteni za sve daljnjemodele aviona B-17.

Poslije izvršenih ispitivanja, modelY1B-17 dobio je novu oznaku B-17, a mo­del YIB-17A oznaku B-17A. Kako je mor­narica Sjedinjenih Država stavila prigo·vor na avion kojim se pokušava prisvo­jiti njeno .pravo da brani obale Amerike,planiran veliki broj aviona B-17 koje jeUSAAC namjeravao nabaviti morao je bi­ti smanjen. Godine 1938. naručen je prvistvarno proizvodni model, B-17B, koji jeimao veće vertikalno kormilo, veće flap­sove i modificiran nos aviona. ModelB-17B izgrađen je u 39 primjeraka. Pro­izvodnja modela B-17C, kojih je bilo na­ručeno 38 komada, započela je 1939. go­dine. Taj je model mogao ponijeti veću

težinu u polijetanju, poboljšani su mumotori i imao je bolje naoružanje. Poslije B-17C slijedila su u 1941. godini 42adona modela B-17D. Avion B-17D se sa­mo neznatno razlikovao od svog prethod­nika i bio je prva varijanta »leteće tvr­đave« koja je u sastavu USAAF-a ušla uborbu. Veći broj tih aviona uništen je

118

Ila zemlji prilikom iznenadnog japanskognapada na Havaje i Filipinskog otočje udecembru 1941.

Slijedeći model koji je ušao u naoru·žanje bio je B-17E, znatno modificirantip, pri čemu su korištena iskustva štosu ih posade Kraljevskih zračnih snagastekle u borbi. Godine 1941. dobio jeRAF deset aviona B-17C, koji su u nje­govu sastavu nosili naziv Fortress I, aiskustva u borbi pokazala su da je de­fanzivno naoružanje od jednog mitralje­za kalibra 7,62 mm i šest kalibra 12,7mm sasvim nedovoljno. Prvi od 512 iz­građenih aviona B-17E isporučen jeUSAAF-u u oktobru 1941, a karakterizi­ralo ga je potpuno revidirano defanzivnonaoružanje i mnogo veće vertikalne rep­ne površine, čime je omogućeno bolje up­ravljanje avionom na velikim visinama.Naoružanje tog novog modela sastojalose od kupola s po dva mitraljeza od12,7 mm na repu aviona, leđnom i trbuš­nom dijelu, te dva mitraljeza od 12,7 mmna bokovima trupa i dva od 7,62 mm unosu. Teret bombi, koji je kod modelaB-17 bio 4.761 kg, povećan je na 7.983 kgza male udaljenosti. Iznenađuje što jeB-17E, iako mu je ukupno opterećenje

poraslo za 2.880 kg (na ukupno 24.041 kg)dok su mu za pogon još uvijek služilizvjezdasti motori Wright R-1820-65 od1.200 KS, kakve je imao i model B-17C,postizao maksimalnu brzinu od 510km na sat na visini od 7.620 metara, pre­ma 468 km na sat prethodnog modelana istoj visini. B-17E je uključen u ope­racije na pacifičkom ratištu u decembru1941, a na evropskom u julu 1941. Ko­!išten je bio i u prvom napadu Osmezrakoplovne armije Sjedinjenih Državana Evropu 17. augusta 1942.

Međutim, u maju 1942. pojavio seB-J7F, izgrađen na osnovi iskustava kojasu B-17D stekli operirajući na Pacifikuu mjesecima neposredno poslije japan­skog napada na Pearl Harbor. Imao jenov, u jednom komadu odliven nos od»perspexa«, poboljšan motor R-1820-97, teojačan stajni trap, što mu je omoguća·

valo da se opterećenje u polijetanju od24.494 poveća na 29.484 kg, a na kraju ina 32.659 kg. Daljnji elementi dodavanisu mu kasnije u toku proizvodnje, ili sumu ih dodavale jedinice prve borbenelinije, a radilo se obično o zaštitnomoklopu, defanzivnom naoružanju i pove­ćanju zapremine rezervoara za gorivo ukrilima. Na kraju je, ponovnom ugrad­njom nosača pod krilima, omogućeno

tom modelu da ponese teret od 9.435 kgbombi na vrlo kratke udaljenosti. Pro­il.'.vodnja B-17F iznosila je u svemu 3.405aviona. Međutim, uprkos svim modifi­kacijama, B-17F je još uvijek trpio vrloteške gubitke nad Evropom, osobito odstrane njemačkih lovaca, čiji su pilotiCJtkrili da je nos aviona slaba točka .le­teće tvrđave«.

U nastojanju da doskoči njemačkim

frontalnim napadima, kojima je razlogbilo slabo naoružanje u nosu aviona, fu­ma Boeing je razvila model B-17G, kojije prvi put poletio u julu 1943. Taj jemodel imao kupolu ispod nosa aviona sparom mitraljeza od 12,7 mm, kakva jebila korištena i kod zadnjih aviona mo­dela B-17F, a kasniji avioni serijske pro­izvodnje imali su i pobol-jšan tw:bokom­presor, čime je povećan i operativni pla­fon za 1.524 m, tj. na 10.668. Jediniceprve borbene linije izvršile su i mnogedruge modifikacije. Proizvodnja B-17G,

119

Naoružanje - defanzivno.pokretljiva mitraljeza Brood 12,7 mm u kupoli ispodpokretljiva mitraljeza Browod 12,7 mm utrbušnoj kupo l. dvapokretljiva mitraljeza Browning M2u leđnoj kupoli, dva pokretljivamitraljeza Browning Ml od 12,7 mmu repnoj kupoli i četiri mitraljezaBrowning M2 od 12,7 mm, po Jedanna dva položaja s obje strane nosa i dv••položaja s obje strane trupaofanzivno: do 7.983 kg bombiMaksimalna brzina - 462 km/hna 7.620 m s normalnim teretom bombiBrzina krstarenja - 258 km/hna 7.620 m s 1.814 kg bombiPenjanje - 6.096 m za 37'Operativni plafon - 10.851 mDolet - 2.897 km pri brzini od 258 km/hs 1.814 kg bombi; 5.472 km bez ratnogteretaTežine - 16.391 kg prazan;opterećen; 28.421 brutoRazmah krila - 31,64Dužina - 22,78 mVisina - 5,82 mPovršina krila - 131,92

Boeing B-17G Flying FortressPrikazan je avion D iz sastava 401.bombarderske eskadrile (kodna slova LL),91. bombarderske grupe (što označuje

crno slovo A u bijelom trokutuna vertikalnom stabilizatoru),1. borpenog zrakoplovnog puka,1. zrakoplovne divizije 8. zrakoplovnearmije. Razmak između slova kojeoznačuje avion i dvaju slova štooznačuju eskadrilu s jedne i drugestrane znaka nacionalne pripadnostina trupu pokazuje da se radio razdoblju prije kraja jula 1943,a oznaka grupe da je to poslije juna1943. Taj je avion izgradila kompanijaDouglas u Long Beachu (Long Bič)

u Kaliforniji, a rashodovan je bio nakonšto se razbio prilikom slijetanjau Cambridgeu (Kejmbridž) 21. decembra1943. Kamuflaža je standardna,s maslinasto sivim gornjim površinamai svijetlosivim donjim površinama.Znaci nacionalne pripadnos " na gornjojstrani lijevog krila, donjoj . desnogkrila i s obje strane trup n Inisu za razdoblje poslije 1 s bra1943, kad je uveden plav bijelepruge umjesto ranijeg c o

Dalje: Bombarderi »B-17G« iz sastava533. bombarderske eskadrile,381. bombarderske grupe 1. borbenogzrakoplovnog puka, 1. zrakoplovnedivizije 8. zrakoplovne armijeSjedinjenih Država polaze na zadataknad okupiranom Evropom iz svojihbaza u Velikoj Britaniji.

zadnje varijante osnovnog modela B-17,iznosila je u svemu 8.680 aviona.

Sveukupna proizvodnja tipa B-17 do­segla je brojku od 12.731 aviona i »le­teća tvrđava« je s velikim uspjehom s.lu­žila kao standardni dnevni teški bom­barder USAAF-a u Evropi, Jugoistočnoj

Aziji i na sjeverozapadnom Pacifiku. Me­đutim, 1946. god. ostalo ih je samo jošnekoliko stotina u službi. Glavni nedo­statak B-17 bio je što je po projektutaj model bio srednji bombarder, pa iakojc kasnije u ratu mogao ponijeti vrlovelik teret bombi, bilo je to samo nau~trb akcionog radijusa. Druga mana bi­la mu je što se isuviše lako palio kad bibio pogođen neprijateljskom vatrom.

Tip - teški bombarder sa deset članova

posadeMotori - četiri zrakom hlađenazvijezdasta Wright R-1820-97 Cyclone 9sa po devet cilindara, svaki snage1.200 KS u polijetanju i 1.000 KSna 7.620 m

Boeing B-29, SuperfortressAko ni iz kojega drugog razloga, BoeingB-29 Super{ortress pamtit će se uvijekkao jedini avion koji je koristio atomskooružje u borbi kad su u augustu 1945,u završnoj fazi rata s Japanom, bili bom­bardirani gradovi Hirošima i Nagasaki.B-29 je osim toga bio izvrstan avion, smnogim suvremenim rješenjima, među

ostalima, s daljinskim upravljanjem mi­traljeskim kupolama i cjelokupnim pro­f>torom za posadu pod pritiskom.

Zanimanje za bombarderski avion kojiće znatan teret moći velikom brzinomprenijeti na veliku daljinu pokazivale suSjedinjene Države još od modela kao štoje bio XB-15 iz 1933. godine. Iako se za­nimanje službenih krugova za takvo oruž­je tokom druge polovine desetljeća sma­njilo, firma Boeing je nastavila s radomna osnovnom nacrtu nekoliko sličnih pro­jekata, što je kulminiralo u Modelu 341,za koji se smatralo da teret bombi od1.016 kg može prenijeti na daljinu od11.266 km brinom većom od 644 km/h.S izbijanjem drugog svjetskog rata, me­đutim, i mogućnošću da Sjedinjene Dr­žave budu umiješane, Zrakoplovni kor­pus Armije Sjedinjenih Država ponovose zainteresirao za svako oružje koje će

Sjedinjenim Državama omogućiti dabombardiraju neprijatelja na vrlo veli­kim udaljenostima. Stoga je u februaru1940. izdan zahtjev za "Oružje za obranunašeg dijela svijeta«. Njime se tražiobombarder koji će teret bombi od 900kg moći prenijeti na daljinu od 8.583 kmbrzinom od 644 km/h. Taj je bombardertrebalo da ima samobrtveće rezervoareza gorivo, solidnu zaštitu, teško defan­zivno naoružanje i mogućnost da ponese7.260 kg bombi na kraće udaljenosti.

Boeing je preradio nacrt svog Modela341 u Model 345, koji je udovoljavao svimzahtjevima, osim u pogledu brzine. Dvaprototipa, koji će biti nazvani XB-29, na­ručena su u augustu 1940. Atrapa je pri­hvaćena u aprilu 1941. i odmah je zapo­čela izrada prototipova. Uslijed sve go­re svjetske situacije krajem 1941. i po­četkom 1942. godine, program B-29 do­bio je u proljeće 1942. najveći prioritet.

Prvi XB-29 izvršio je svoj prvi let useptembru 1942, ali je već prije toga bi­la naručena partija od 14 pretproizvod­nih modela i više od 1.500 aviona serijskeproizvodnje. Linija aviona bila je izvan­redno čista, 'bez ikakvih izbočenja u pre­djelu nosa, a posebna pažnja bila je po­svećena gondolama motora. Svaki odzvjezdastih motora Wrigjht R-3350 imaoje po dva turbokompresora. Prvi je pro­totip bio bez defanzivnog naoružanja, alije drugi opremljen sistemom koji je biopredviđen za model aviona serijske pro­izvodnje. Sastojao se od kupola firmeSperry s daljinskim upravljanjem i pe­riskopskim nišanskim spravama. Predvi­(teno je bilo također da kupole na avio­nima serijske proizvodnje budu uvlači­

Ye. Treći prototip modela XB-29 imao je!stem kupola firme General Electric,

kojima se upravljalo iz malih ispupće·

nja za astronavigaciju nedaleko svake

120

kupole. Taj je sistem konačno prihvaćen

ZCl avione serijske proizvodnje.Isporuka 14 pretproizvodnih YB-29 za­

počela je u junu 1943. i jedinice su sepočele upoznavati s novim bombarde­rom. Ispravke aviona serijske proizvod·nje započele su u jesen 1943. Krajem go­dine bilo je odlučeno da se B-29 ne ko­risti za ciljeve II Evropi već da se kon­centriraju samo na japanske ciljeve, ubombarderskim operacijama, za koje će

vt·lik dolet B-29 biti najprikladniji. Pret­proizvodni avioni YB-29 imali su zvjezda·st<:- motore R-335Q-21, dok su B-29 serij­ske proizvodnje bili građeni sa zvjezda­stim motorima R-335Q-23, 23A ili 41, a ope­rativno letenje bilo im je dozvoljeno smaksimalnom ukupnom težinom od62.595 kg, prema 54.432 kg za XB-29. Pro­jj'vodnja B-29 dosegla je brojku od 2.527aviona prije nego što je uveden nov mo­del, B-29A. Ovaj je imao za 30,5 cm veći

razmah krila, zvjezdaste motore R-335D­-57 ili 59, manju zapreminu rezervoaraza gorivo i prednju lednu kupolu s če­

tiri mitraljeza umjesto ranija dva. Tomsu kupolom bili opremljeni i zadnji B-29koji, međutim, nisu imali top od 20 mmu repnoj kupoli. Prije nego što je u ma­ju 1946. proizvodnja prestala, izgrađeno

je bilo 1.119 bombardera B-29A.Prvu operaciju izvršio je B-29 u junu

1944, a zatim se tempo operacija iz bazau Indiji i Kini, te s Marijanskog otočja,

kad je ono bilo osvojeno, naglo poveća­

vao. Poslije razmjerno slaba uspjeha srazornim bombama, operacije sa zapalji­vim bombama donijele su mnogo višeuspjeha, uništavajući velike površine ja­panskih gradova. S opadanjem snage ja-

panskog zrakoplovstva, sa B-29 se mogloskinuti cjelokupno defanzivno naoružanjei pripadajuća oprema, osim repne kupole.Time se dobila mogućnost nošenja ve­ćeg ofanzivnog tereta. Ta modifikacija sbojnog polja pokazala se tako uspjelomda je bila prihvaćena i kao model serij­ske proizvodnje, B-29B. Izgrađeno je bi­lo 311 aviona tog modela.

Zadnja varijanta B-29 iz vremena ratabio je F-13A, avion za fotografsko izviđa­

nje, za kojim se ukazala potreba kakobi se utvrdili rezultati bombarderskih na­pada B-29 na Japan. Dodatno gorivo no­šeno je u prostoru za bombe. Varijantekoje su stigle samo do stadija prototipaili projekta bile su XB-39 s četiri rednamotora Allison V-3420 (alison); XB-44 sčetiri zvjezdasta motora Pratt & WhitneyR-4360, koji je postao prototip za serijuB-50, te B-29C, koji je trebao dobiti bo­lje motore. Razvoj je bio nastavljen iposlije rata s varijantama transportnogaviona, aviona za opskrbu gorivom u le­tu, za spasavanje u zraku i na vodi, avio­na bez pilota s daljinskim upravljanjemi izviđačkog aviona. Do kraja neprijatelj­st\'a USAAF-u je bilo isporučeno oko 2.000aviona tipa B-29. Daljnjih 5.000 bilo jeotkazano, ali je proizvodnja dosegla uku­pan broj od 3.960 aviona tog tipa prijenego što je II maju 1946. prestala.

B-29 je bio jedan od istaknutih ratnihaviona i imao vrlo važnu ulogu u napo­rima da se ubrza poraz Japana. Bio jeto izvanredno konstruiran i oblikovan,aerodinamički čist avion, s dobrim per­formansama i nosivošću, te odličnim de­fanzivnim naoružanjem dok je ono bilopotrebno.

Boeing B-29 SuperfortressPrikazan je avion iz sastava 499.bombarderske grupe 20. zrakoplovnearmije Sjedinjenih Država. Oznakagrupe je crno slovo V iznad crnogkvadratnog okvira, što je kasnijepromijenjeno samo u crno V. Avionje dovršen u prirodnom metalu,jer se smatralo da je kamuflažanepotrebna nakon što je glavnina snagajapanskih lovačkih jedinica praktično

bila eliminirana. Dorada u prirodnommetalu ujedno je i poboljšala maksimalnubrzinu. Znaci nacionalne pripadnostisu normalni

Tip - teški bombarder sa deset članova

posadeMotori - četiri zrakom hlađenazvjezdasta Wright R-3350-57 Cyclonesa po osamnaest cilindara, svaki snage2.200 KS u polijetanjuNaoružanje - defanzivno: četiri

mitraljeza Browning od 12,7 mmu prednjoj gornjoj kupoli, dvamitraljeza Browning od 12,7 mmtl stražnjoj gornjoj kupoli, dvamitraljeza Browning od 12,7 mmu prednjoj donjoj kupoli, dvamitraljeza Browning od 12,7 mmu stražnjoj donjoj kupoli, te dvamitraljeza Browning od 12,7 mm i topMa tip B od 20 mm u repnoj kupoliofanzivno: do 9.072 kg bombi

121

Maksimalna brzina - 576 km/hIla 7.620 mBrzina krstarenja - 370 km/hPenjanje - 6.096 fi za 38'Operativni plafon - 9.708 mDolet - 5.231 kmTežine - 31.815 kg prazan; 60.555 kgopterećen; 62.596 kg brutoRazmah krila - 43,36 mDužina - 30,18 mVisina - 9,02 mPovršina krila - 161,28 m'

~rt

Dolje: Teški bombarderi»B-29 Superfortress« bacaju bombena japanski cilj. »Superfortress«je nosila glavni teret daljinske zračne

ofanzive Sjedinjenih Država protivJapana i najveća razaranja postizalakad je zapaljive bombe bacala s malevisine u grozdovima. Japanski gradovi,građeni .većim dijelom od drveta, bili suslabo ili nikako zaštićeni od takvih/;apada.

Consolidated 8-24 liberatorIako manje slavan od drugog teškog bom­bardera iste kategorije, Boeing B-J7 Fly­ing Fortress, Consolidated B-24 Libera­tor bio je po mnogo čemu bolji avion.Nije mogao nositi teret bombi »leteće

tvrđave«, ali je imao sasvim određene

aerodinamičke prednosti: stajni trap natri kotača i razmjerno vrlo velika krila.Stajni trap je uvelike olakšavao polije­tanje i slijetanje, a krila su stvarala veolik uzgon uz minimalan otpor, što je avio·nu davalo dobre opće performanse. Li­berator je bio opremljen i automatskimpilotom, pa iako se ovaj ponekad po­našao nestašno, omogućio je da se dokraja iskoriste prednosti velikog akcio­nog radijusa Liberatora u ulozi pomor­skog izviđača-bombardera.

Noseće površine koje su bile osnovanacrta Liberatora pojavile su se najpri­je kod hidroaviona Consolidated P4Y, akako je Zrakoplovni korpus armije Sje­dinjenih Država bio zainteresiran za teš­ke bombardere s velikim akcionim ra­dijusom i odličnim performansama navelikim visinama, inženjeri firme Conso­lidated mogli su do januara 1939. izraditiatrapu i projekte za bombarderski avions visokim performansama, kombinirajući

krila i repne površine modela P4Y s no­vim trupom. Tokom februara zahtijevaoje USAAC nekoliko izmjena, ali je već umartu bio naručen prvi prototip modelakoji će postati B-24.

Konstrukcija prototipa napredovala jebrzo i glatko, pa je XB-24 prvi put po­letio u decembru 1939. Mogao je nositido 3.629 kg bombi u svom prostranomtrupu i imao naoružan.ie od šest ručno

upravlianih mitraljeza Browning od 7,62mm. Dok je konstrukcija prototipa jošbila u toku, USAAC je naručio sedampretproiz.vodnih aviona YB-24 radi ispi­tivanja u uvjetima operativne službe iti su avioni bili isporučeni u toku 1941.godine. Jedina veća razlika između tadva modela bila je veća težina u polije­tanju i oprema za odleđivanje krila i rep­nih površina kod YB-24.

U toku 1940. godine naručio .ie USAACi svoje prve Liberatore serijske proiz­vodnje s oznakom B-24A. Samo devetaviona tog modela bilo .ie isporučeno. jerse pripremao pobolišani model. Ovai ieimao teže naoružanje i bolje motore. Mo-

tori su bili ispitani na XB-24, koji jedobio novu oznaku XB-24B kad su pri·jasnji Pratt & Whitney R-183D-33 TwinWasp motori s kompresorom na meha­nički pogon zamijenjeni motorima R-183D­-41 s turbokompresorom pokretanim is­pušnim plinovima. Istovremeno su ihladnjaci za ulje premješteni s prijaš­njeg položaja ispod motora na obje stra­ne motora, što je kučištima Liberatoro­vih motora dalo, gledano sprijeda, nji­hov karakterističan eliptični oblik. S timse modifikacijama pojavilo 1941. god. sve­ga devet aviona serijske proizvodnje kaoLiberator B-24C.Slijedeća je u operativnu službu ušla

prva verzija koja je serijski proizvedenau velikom broju, B-24D. Njegova težinau polijetanju povećana je na 25.401 kg,a motori R-1830-43 davali su tom mo­delu maksimalnu brzinu od 487 km/h navisini od 7.620 m, prema 469 km/h na4.572 m visine kod modela B-24A. Doletje bio također povećan na 4.856 km, dak­le za 1.046. Proizvodnja B-24D započela jekrajem 1940. i do kraja je bilo izgrađeno

2.738 aviona.Liberator je upravo trebao postati ope-

. rativnim kad je Japan u decembru 1941.izvršio napad na Pearl Harbor. Sjedinje­ne: Države su odmah zaustavile isporukuI.iberatora koje je naručila Velika Bri­tanija i što je brže bilo moguće uključi­

le taj tip u operativnu službu. Prvi bor­beni let B-24 izvršen je u januaru 1942.s Jave, međutim britanski Liberatori suveć ranije, u 1941. godini, vršili opera­tivne letove. Sredinom 1942. bio je B-Uveć korišten u operacijama USAAF-a naPacifiku, Aljasci, u Indiji i na Srednjemistoku. Te je godine bilo odlučeno da sedielovanje Liberatora koncentrira naPacifik, gdje će se njegov velik dolet,mogućnost upravljanja automatskim pi­lotom i pouzdanost pokazati od' nepro­cjenjive vrijednosti. Međutim, taj je tipi dalje nastavio vršiti službu i drugdje,osobito II Evropi.

Model B-24E bio je u osnovi isti kaoP.-24D, samo što su mu bile poboljšaneelise. Gradile su ga firme Consolidated,Douglas i Ford. Slijedeći model, B-24G,gradila .je u početku firma North Ameri­can. Prvih 25 bilo je u svakom pogledujednako modelu B-24D, ali je daljnjih'

430 izgrađenih primjeraka imalo nosnukupolu s dva mitralje~ od 12,7 mm uprerađenom trupu. Ta se modifikacijapokazala nužnom u toku borbi nad Ev·ropom, jer su njemački lovci otkrili daje u frontalnom napadu nos aviona naj·ranjiviji dio i Liberatora i »leteće tVI'­đave«.

Model B-24H bio je sličan B-24G, alisu ga gradili Douglas, Ford i Consolida­ted. Isporučeno je bilo ukupno 3.100 avio­na ovog modela. B-24l 'bio je, opet, sko­ro identičan B-24G i B-24H i ujedno naj­brojniji tip modela B-24 - proizvedenojc bilo 6.678 tih aviona. Umjesto nosnekupole firmi Consolidated ili Emerson,kakvu su imala prethodna dva modela,B-24l je imao kupolu firme Motor pro­ducts (motor prodakts), a poboljšan jebio i uređaj automatskog pilota i born­barderska nišanska sprava. U stvari sunovu oznaku B-24l dobili i brojni ovimmodifikacijama naknadno opremljeniavioni B-24G i B-24H. Avion B-24L bio jekarakterističan po repnoj kupoli firmeConsolidated s dva ručno upravljana mi­traljeza od 12,7 mm, dok je B-24M imaorepnu kupolu firme Motor products sdva mitraljeza od 12,7 mm. Proizvodnjatih dvaju modela iznosila je u svemu1.667, odnosno 2.593 aviona. Bile su tozadnje varijante bombardera Liberatorserijske proizvodnje, iako je bilo izgrađe­

no i nekoliko drugih eksperimentalnihmodela.

Liberator je koristila i ratna mornari­ca Sjedinjenih Država, i to dva modelapatrolnih bombardera i tri modela tran­sportnih aviona. Bombarderske varijan­te bile su PB4Y-l, u osnovi sličan B-24D,s naoružanjem od osam mitraljeza ka­libra 12,7 mm i teretom bombi od 3.628kg; te PB4Y-2 Privateer (prajvatir)' sasamo iednim vertikalnim stabilizatoromi kormilom, te pojačanim naoružanjem.

Tako i~ Liberator, uprkos tome štomu je ofanzivni teret bio manji od dru­gih savezničkih teških bombardera. do­bro služio zračnim snagama armije imornarici Sjedinjenih Država u raznimverzijama, a glavne su mu prednosti bi­le izvanredno veliki dolet, velika brzinai izvrsne performanse na velikim visina­ma. Proizvodnja Liberatora. koji je bioobilno korišten i u službi Kraljevskih

122

2.račnih snaga Velike Britanije, premaši­la je brojku od 18.000, pa je to bio naj­brojniji tip aviona Sjedinjenih Država udrugom svjetskom ratu.

Consolidated B·241 LiberatorPrikazani avion je jedan od 2.792bombardera B-241 što ih je kompanijaConsolidated izgradila u San Dieguod augusta 1945. do augusta 1944.Oznake na vertikalnim repnimpovršinama i na krilu pokazuju da jeo\'aj avion iz sastava 448. bombarderskegrupe (teških bombardera) 8. zrakoplovnearmije Sjedinjenih Država, koja je 1944.godine vršila operacije iz VelikeBritanije. Kamuflaža je standardna,s maslinastosivim gornjim površinamai neutralno sivim donjim površinama,a i znaci nacionalne pripadnosti sustandardni

Dolje: "Consolidated B-24l Liberator«iz sastava 565. bombarderskeeskadrile, 2. borbenog zrakoplovnogplika, 2. zrakoplovne divizije,8. zrakoTJlovne armije SjedinjenihDržava. lasno se vide visoko usađenakrila i gondole motora oblika.

Tip - teški bombarder sa dvanaestčlanova posadeMotori - četiri zrakom hlađenazvjezdasta Pratt & Whitney R-1830-65Twin Wasp sa po četrnaest cilindara,svaki snage 1.200 KS u polijetanjuNaoružanje - defanzivno: dvapokretljiva mitraljeza Browningod 12,7 mm u nosnoj kupoli, dvapokretljiva mitraljeza Browningod 12,7 mm u leđnoj kupoli, dvapokretljiva mitraljeza Browningod 12,7 mm u trbušnoj kupoli, dvapokretljiva mitraljeza Browningod 12,7 mm u repnoj kupoli i dvapokretljiva mitraljeza Browningod 12,7 mm, po jedan na svakom od dvabočna položajaofanzivno: do 5.806 kg bombi

Maksimalna brzina - 483 km/hna 9.144 mBrzina krstarenja - 346 km/hna 7.620 mPenjanje - 6.096 m za 25'Dolet - 3.380 km pri brzini od 346 km/hna 7.620 m sa 2.268 kg bombiTežine - 16.556 kg prazan; 25.401 kgopterećen; 65.000 brutoRazmah krila - 33,53 mDužina - 20,47 mVisina - 5,49 mPovršina krila - 97,36 m'

Consolidated PBY CatalinaHidroavion Consolidated PBY, kojega suKraljevske zračne snage nazvale Catali­11C<, bio je, zajedno s britanskim hidro­avionom Short Sunderland i japanskimKawanishi HBK »Emily«, jedan od naj·boljih aviona svoje kategorije u vrijemedrugog svjetskog rata. Kako je, međutim,bio manji i stoga lakši od druga dva ti­pa, PBY je bio prikladan i za adapti­ranje u amfibiju, pa je kao takav i da·nas u službi nekih kompanija i po svo­joj dugovječnosti dostojan partner sve­prisutnom Douglas DC-3 Dakota.

Podrijetlo Cataline leži u zahtjevu štoga je 1933. god. izdala ratna mornarica5jedinjenih Država tražeći zamjenu zaprvu generaciju svojih jednokrilnih i jed­noipokriInih »Ietećih čamaca«. Novi jehidroavion trebalo do kraja da koristinajnovija tehnološka dostignuća i imavisoke performanse. I Consolidated .iDouglas sagradili su prototipove, ali jesamo tip firme Consolidated ušao u ši­roku upotrebu u operativnoj službi.

S originalnom oznakom XP3Y-J poprojektu Isaaca Laddona (Ajsek Ledon),kasnije glavnog projektanta bombarderaB-24 Liberator, novi »Ieteći čamac«, naručen je u oktobru 1933. i prvi put pole­tio u martu 1935. Bio je to lijep avion,s krilom ugrađenim na stupu iznad tru­pa i vezanim pomoću četiri kose uporni­ce, te neobičnom značajkom: uvlačivim

plovcima na vrhovima krila. Time jeznatno smanjen otpor, što je pogodovaloopćim performansama. Za pogon su slu..zila dva zvjezdasta motora Pratt & Whit­ney R-1830-58 Twin Wasp, svaki sa pofl25 KS, a naoružanje se sastojalo od če­

tiri pokretna mitraljeza Browning od7,62 mm i tereta do 900 kg bombi.

Ispitivanje prototipa u letu dalo je ta­ko ohrabrujuće rezultate da je u junu1935. naručena serijska proizvodnja ovo­ga tipa, s oznakom PBY-l. Dok se iošpripremala nova proizvodna tra'ka,

XP3}'-J je modificiran po boljem stan­dardu II "iše zaobljenim vertikalnim sta­bilizatorom _ '-ormilom te snažnijim mo­torima R-1830-64, svaki sa po 900 KS.Revidirani prototip poletio je u maju1936, a mornarici je predan u oktobru,po prilici u isto vrijeme kad je PBY-Jserijske proizvodnje počeo ulaziti u ope­rativnu službu. Proizvodnja PBY-J' izno­sila je u svemu 60 aviona, a slijedili sumu PBY-2 (50 izgrađeniIh), PBY-3 (66 iz­građenih) i PBY-4 (33 izgrađena), kon­struirani u toku 1937. i 1938. Ti su mo­deli slični PBY-J u svakom pogledu, osimmotora - zvjezdasti!h R-1830-66 od 1.000KS kod PBY-3 izvjezdastih R-1830-72 od1.050 KS kod PBY-4.

Model PBY-5 imao je dva zvjezdastamotora R-1830-92 po 1.200 KS i promije­njen oblik vertikalnih repnih površina.Mnogo uočljivija promjena bila je u to­me što su klizni pokrovi za mitraljeze usredišnjem dijelu trupa zamijenjeni iz­bočenim kupolama s obje strane koritatrupa, na sredini između krila irepnihpovršina. Te su se kupole prvi put po­javile kod PBY-4, od kojih su svi osimjednoga imali taj novi položaj za strijel­ce. Isporuka PBY-4 započela je u sep­tembru 1940.

Prije nego što .ie prestao proizvoditiPBY-5 Consolidated je otkrio svoju naj­noviju verziju te serije, amfibij ski mo­dei s uvlačivim stajnim trapom tipa tri­cikl, kod kojega su se dva glavna kota­ča uvlačila u bokove korita trupa a pred­nji u odjeljak na donjem dijelu pramca.Cijeli je uređaj bio vrlo skladan, pa iakoje neznatno utjecao na smanjenje per­formansi, to se više nego nadoknađivalo

mnogostranošću koju je njime avion do­bio. Mornarica Sjedinjenih Država jesvoiu narudžbu za PBY-5 odmah promi­jenila na PBY-5A, koiu je oznaku dobionovi tip, i u novembru 1940, samo tridana poslije prvog leta prototipa, naru-

čila daljnja -134 amfibijska avionaPBY-5A.

Daljnje narudžbe toga tipa aviona, ko­ji je prema Britancima sada dobio imeCatalina uslijedile su 1941. i 1942. go­dine: 586 aviona modela PBY-5, 627 avio­na modela PBY-5A i 225 aviona modelaPBY-5B koji se po Zakonu o zajmu inajmu isporučivao Velikoj Britaniji.Ofanzivno naoružanje je do tada već bi­lo povećano od 900 kg bombi kod' PBY-lna 1.814 kg bombi, dubinskih bombi ilitorpeda kod PBY-5A, koji je imao i po­jačano defanzivna naoružanje na dva mi­traljeza kalibra 12,7 mm i tri od 7,62 mm.

U Kanadi su taj tip aviona proizvodilefirme Vickers i Boeing. Prva od njihizgradila je za pSAAF 230 amfibij skihaviona Catalina, -s oznakom DA-JOA, te149 aviona s oznakom Canso za Kraljev­~ke zračne snage Kanade (RCAF - RoyalCanadian Air Force). Boeing je izgradio362 aviona Catalina i Canso, kako je taitip nazivan u RCAF. U međuvremenu, uSjedinjenim Državama tvornica NavalAircraft Factory (nejval erkraft fektori)pristupila je realizaciji programa pobolj­šanja ovoga tipa, pa je 1941. god. uvedennov model PBN-J Nomad. Odlikovao seboljim oblikom korita trupa i plovaka,te višim horizontalnim stabilizatorom ikormilom, a jedan mitral.iez od 7,62 mmna pramcu zamijenjen je oružjem od12,7 mm. Isporuke, uključiv 138 avionaza Sovjetski Savez, započele su u fe­bruaru 1943. Taj je model gradila firmar.unsolidated kao PBY-6A, s dva mitra­ljeza od 12,7 mm na pramcu i radarskim10katorom u kapljastom kućištu iznadpilotske ka.bine.

Ugovori o proizvodnji Cataline otkaza­ni su kad je rat u Evropi završen, na­kon što je bilo izgrađeno 3.290 aviona uKanadi i Sjedinjenim Državama. Već toje činilo Catalinu najbrojnijim hidroavio·nom tipa »leteći čamac« svih vremena,

124

a još ih je mnogo bilo izgrađeno po li­cenci u Sovjetskom Savezu. Catalina sepokazala izvrsnim avionom, s odličnim

akcionim radijusom, ekonomičnom put­nom brzinom za krstarenje i moćnim

cfanzivnim oružjem.

Consolidated PBY·5 CatalinaPrikazani avion je čitav obojensvjetlosivom bojom. Obratite pažnjuna to da su znakovi nacionalnepripadnosti stavljeni na pramac, a neiza krila - karakteristika zajednička

svim patrolnim letećim čamcima ratnemornarice Sjedinjenih DržavaTip - Patrolno-bombarderski leteći

čamac sa sedam do deset članova posadeMotori - dva zrako:n hlađenazvjezdasta Pratt & Whitney R-1830-92Twin Wasp sa po četrnaest cilindara,svaki snage 1.200 KS u polijetanjuNaoružanje - defanzivno: dvapokretljiva mitraljeza Browningod 12,7 mm, po .iedan na svakom od dvapoložaja po sredini trupa, jedanpokretljiv mitraljez Browningod 7,62 mm u kupoli na pramcu i jedanpokretljiv mitraljez Browningod 7.62 mm u tunelu na trbušnompoložajuofanzivno: do 1.814 kg bombi, dva torpedaili četiri dubinske bombe po 147 kg

Dolje: Patrolni· hidroavion "PBN-lNomad« izgrađen u Naval AircraftFactory. Ta prerađena verzija "Cataline«imala je poboljšano naoružanje i viševertikalne repne površine. Isto takvuverz;;u, s oznakom "PBY-6A«, t<radilaje i kom vanija Consolidated. Bio je toamfibijski model. a imao je i radarza otkrivanje cil;eva na vodi, sm;eštentl maloj kupoli iznad pilotske kabine.

Maksimalna brzina - 304 km/hnu 2.134 mBrzina krstarenja - 185 km/hPočetna brzina penjanja - 210 m/minPenjanje - nepoznatoOperativni plafon - 5.517 mDolet - 4.812 kmTežine - 7.950 kg prazan; 11.884 kgopterećen; 15.422 kg brutoRazmah krila - 31,70 mDužina - 19,46 mVisina - 6,15 m

125

Curtiss P-40 KittyhawkSerija lovačkih aviona Curtiss P-40 či­

nila je na početku drugog svjetskog rataosnovu lovačkih (ili - po tadašnjoj ame­ričkoj terminologiji - potjernih, goni­lačkih) eskadrila i u operativnoj službibila korištena u većem broju od bilo ko­jeg lovca Sjedinjenih Država, osim avio­na Nort American P-Sl Mustang i Repub­lic P-47 Thunderbolt. I njemački i japan­ski lovci bili su kakvoćom već nadmašilimodel P-40 Warhawk (vorhok), iako jeto bio čvrst, solidan avion, pa je on svo­je pravo polje djelovanja našao u ulozilovca-bombardera na južnom Pacifiku, usjevernoj Africi i u Italiji.

Tip P-40 u osnovi je bio prerađen ra­niji P-36 kod kojeg je, na desetom iz­građenom avionu zvjezdasti motor Pratt& Whitney R-1830 zamijenjen rednim Alli­son V-1710, čime je dobiven model XP-40.

·Kod prototipa, koji je prvi put poletiou oktobru 1938, hladnjak je u početku

bio smješten ispod stražnjeg dijela tru­pa, da bi uskoro bio premješten na uobi­čajeno mjesto ispod nosa aviona. Služ­bena ispitivanja u maju 1939. pokazalasu da je taj tip najbolji od sviju štosu konkurirali, pa' su odmah naručena

524 aviona P-40 serijske proizvodnje. Na­rudžba ovog prvog značajnijeg tipa, ko­jega je karakterizirao motor od 1.040 KSV-171O-33, stajni trap bez poklopca i do­vod zraka za rasplinjač na gornjem di­jelu nOlia,. smanjena je kasnije, s raz­vojem boljih modela, na 200 aviona. Izračne snage Francuske naručile su P-40,

ali su poslije pada Francuske oni biliisporučeni RAF-u kao Tomahawk I.

U martu 1941. slijedeći je model, P-40B(Britanci su ga nazvali Tomahawk II),izvršio svoj prvi let. Imao je zaštitni ok­lop za pilota, a dva mitraljeza od 7,62mm u krilima zamijenjena su s dva od12,7 u gornjem dijelu trupa, iznad mo­tora. Proizvodnja P-40B dosegla je broj­ku od 131 avion prije nego što je uvedenP-40C. Taj je tip prvi put poletio u ap­rilu 1941, a razlikovao se od prethodnihpo samobrtvećim rezervoarima za gori­vo i još jednom paru mitraljeza od 7,62mm·u krilima. Izgrađena su bila 193 lov­ca P-40C. Avioni serija B i C bili suprvi avioni toga tipa koje su USAAF ko­ristile u borbi kod Pearl Harbora i ujugoistočnoj Aziji. P-40 je trpio velikegubitke od iskusnih japanskih pilota, ko­ji su letieli na nevjerovatno pokretnim

'Mitsubishi A6M. Veće uspjehe avioni P-40su postigli u operacijama grupe američ­

kih pilota-dobrovoljaca u Kini.Kasnije u 1941. godini pojavio se P-40D

s nešto izmijenjenim izgledom. Razlogje bio ugrađivanje motora V-171O-39, či­

me je omogućeno da se trup skrati zapetnaest centimetara a njegov poprečni

presjek smilnji. Uklonjeni su bili i mitra­ljezi u nosu, a onima u krilima povećan

je kalibar na 12,7 mm. Najveća vidljivarazlika bila je u hladnjaku, koji je po­većan i pomaknut točno ispod nosaaviona.

Slijedeći model, P-40E, bio .ie po broiuizgrađenih aviona drugi, iza P-40N, a iz-

građeno ih je bilo 2.320. Taj je model,sa svojih šest mitraljeza od 12,7 mm ukrilima, bio nešto teži od prethodnih iza 10 km na sat sporiji, s brzinom od570 km na sat. P-40E je zadržao držače

za bombe i odbacive rezervoare, koji subili uvedeni kod modela P-40D, i bio jeprvi model P-40 koji su USAAF koristileu borbi protiv Nijemaca. Kao i za mno­ge druge avione, sugerirano je bilo dae ugrade motori Rolls-Royce Merlin, či­

me bi se performanse znatno poboljšale.Rezultat je bio P-40F, uveden krajem1941. godine, s motorom Rolls-Royce Mer­lin 28 od 1.300 KS. Kod tog je modela,a izgrađeno ih je bilo 1.311, uklonjen do­vod zraka na' nosu, a poslije izgrađenih

prvih 260 komada produžen je stražnjidio trupa za 50,8 cm kako bi se pobolj­šalo upravljanje avionom pri malim br­zinama.

P-40K je proizveden u isto vrijeme kadi P-40E, a imao je redni motor AllisonV-1710-73 od 1.325 KS. Maksimalna brzi­na toga tipa bila je 579 km na sat, pre­ma 600 km kod P-40E s Merlin motorom,ali ie on sa svojih 4.536 kg bio najtežimodel čitave serije. Prvi su primjerciimali originalni kratak trup i proširenprednji dio vertikalnog stabilizatora, alije kasnije građen s produženim trupommodela P-40E. Proizvodnja P-40K doseg­la je brojku od 1.300 aviona, te još 600komada P-40M, koji je u osnovi bio P-40Ks motorom V-1710-81.

P-40G, kojih je 59 bilo izgrađeno sre­dinom 1940, bio je prerađen model iz-

126

Naoružanje - šest mitraljeza Browningod 12,7 mm sa 281 metkompo mitraljezu u krilima, plus do 318 kgbombiMaksimalna brzina - 563 km/hna 4.572 mBrzina krstarenja - 415 km/hPočetna brzina penjanja - 786 m/minPenJan.le - 6.096 m za ll'Operativni plafon - 9.327 mDolet - 1.851 kmTežine - 2.816 kg prazan; 3.511 kgopterećen; 3.996 kg brutoRazmah krila - 11.38 mDužina - 9,50 mVislna - 3,23 mPovršina krila - 21,93 m'

Curtiss P-40D Kittyhawk IPrikazan je avion B iz sastava250. eskadrile "Sudan« (kodna slova LD),na kojem je u Zapadnoj pustinji letiokapetan-pilot M. T. Judd '1942. godine.Kamuflaža je standardna po "Uzorkubr. 1« Ministarstva za zrakoplovnuproizvodnju za jednomotornejednokrilce i shemi boja za Srednjiistok - svijetlo smeđe (zemljanosmeđe)i sivosmeđe (boje kamena) gornjepovršine i nebeskoplave donje površine.Znaci nacionalne pripadnosti suuobičajeni. Crvena strijela je osobniznak pilota.Tip - lovac i lovac-bombarder,,iednosjedMotor - iedan tekućinom hlađen redniAllison V-17l0-39 s dvanaest cilindara,1.150 KS u polijetanju i na 3.566 m

Lijevo: Znak pobjede ucrtava. se na trupu\:iona »Curtiss P-40" iz sastava26. lovačke eskadrile, 51. lovačke grupeu Kini, gdje je tdj tip letio s dosta .uspjeha.

vornog P-40 da bi mogao primiti krilamodela P-40E sa šest mitraljeza. ModelP-40H nikad nije bio građen, a projektP-40J je bio napušten. Stoga je slijedeći

model bio P-40L, poboljšana verzija P-40F,olakšan uklanjanjem dvaju mitraljeza ismanjenjem zapremine rezervoara za go­rivo i zaštitnog oklopa. Iako mu je te­žina bila smanjena samo za 113 kg, aperformanse tek neznatno poboljšane, iz­građeno je bilo 700 aviona tog modela.

Uveden 1943. godine, P-40N je bio naj­brojniji model serije aviona P-40, a iz­građeno ih Je bilo 5.200 prije nego štojc: 1944. godine proizvodnja prestala.P-40N je bio model lake kategorije, srednim motorom V-17l0-81 od 1.200 KS.Težina mu je smanjena na 4.014 kg ukla­njanjem dvaju mitraljeza iz krila, pred­njeg rezervoara za gorivo i nekolikimstrukturalnim promjenama, čime je br­zina povećana na 608 km na sat. Kodkasnijih modela vraćena su ta dva mi­traljeza i dodan~ držači za teret bombido 680 kg. Poslije 1977. izgrađenog avio­na motor je bio zamijenjen sa V-17l0-99,il nakon što je bilo isporučeno 3.023 tihmodela, uveden je motor V-1710-115. Zad­nji model te serije bio je XP-400, s čet­

n:rokrakom elisom i hladnjacima moto­ra Allison V-I71O-12l od 1.425 KS ugra­đenim u krila. Izgrađena su samo triaviona. tog modela.

127

Curtiss SB2C HelldiverCurtiss SB2C Helldiver bio je na krajudrugog svjetskog rata jedno od najmoćnijih oružja ratne mornarice SjedinjenihDržava.Početak karijere SB2C bio je, međutim,

veoma buran i ne suviše uspješan, takoda neko vrijeme nije izgledalo sasvimsigurnim hoće li taj tip aviona uopće

ući u serijsku proizvodnju većeg opsega.Projektiran je bio 1939. god. kao za­

mjena dvokriInom bombarderu za ob·rušavanje Curtiss SBC Helldiver, koji setada serijski proizvodio za mornaricu, akoja je Slhvatila da su dani dvokrilnimavionima za službu na brodovima-nosa­čima odbrojani i naručila' dva prototipanovih jednokrilnih bombardera za obru·šavanje: Brewster SB2A Buccaneer (bru­ster bakanir) i Curtiss SB2C Helldiver.Po koncepciji, avioni su bili slični po ve­likim trapezastim krilima usađenim umasivan trup, veoma čvrstih osobina vr­lo potrebnih bombarderima za obrušava­nje. Buccaneer nije naročito uspio, ali jeipak izgrađen 771 avion tog tipa, a ve­ćinom su korišteni kao trenažni avioni.

Glavni teret zamjene Douglas Daunt­!t'ssa, najbrojnijeg bombardera za obru­šavanje u sastavu mornarice SjedinjenihDržava, pao je stoga na Helldiver i nje­gov je prototip, XSB2C-J, prvi put pole·tio u decembru 1940. Serijska proizvod­nja bila je naručena prethodnog mjese·ca i pad prototipa samo nekoliko danaposlije njegova prvog leta nije pokole­bao mornaricu.

Program uvrštenja Helldivera u služ­bu, međutim, kočila je okolnost da jeekipa projektanata morala na modelu iz­vršiti 881 modifikaciju. Glavne od njihbile su revizija repnih površina, koje jetrebalo znatno povećati, rezervoara zagorivo, koje je trebalo prilično pobolj­~ati i povećati im zapreminu, te naoru­žanja, koje je od dva mitraljeza od 7,62mm u gornjem dijelu nosa kod prototi­pa promijenjeno na četiri od 12,7 mm ukrilima. Dok su vršene te i druge izmje­ne, izgrađena je bila nova tvornica zaproizvodnju Helldivera i prvi SB2C-J se­rijske proizvodnje poletio je u junu 1942.

Dok su se letačke jedinice mornariceupoznavale s novim avionom, ponovnoje bilo promijenjeno naoružanje, pa sučetiri mitraljeza od 12,7 mm u krilimazamijenjena s dva topa od 20 mm. De­fanzivno naoružanje stražnjeg strijelca oddva mitraljeza kalibra 7,62 mm i ofanziv­ni teret od 450 kg bombi nošen u pro­storu unutar trupa nisu mijenjani. Pro­i7vodnja SB2C-J s četiri mitraljeza u kri­lima iznosila je ukupno 200, a SB2C-JCs dva topa 778 aviona. Uprkos činje­

nici da se proizvodnja konačno počela

zahuktavati, prve operativne jedinice ni­su dobile novi avion do decembra 1942,a tek u novembru 1943, 11 mjeseci ka­snije, poletio je Helldiver na svoju prvuakciju na Pacifiku.

Samo je jedan XSB2C-2, model SB2C-Jpretvoren u hidroavion, bio izgrađen isHjedeći model koji je početkom 1944.ušao u serijsku proizvodnju bio je SB2C-3.Imao je poboljšan zvjezdasti motor

128

R-260Q-40 od 1.900 KS i četverokraku eli­su. Za pogon SB2C-4 služio je isti motor,ah se taj model razlikovao od svog pret­hodnika time što je imao uređaje za no­šenje osam raketnih projektila od 12,7mm i daljnjih 450 kg bombi pod krilima.Izveden od SB2C4, model SB2C4E raospolagao je i radarskim lokatorom. Ma­tična kompanija proizvela je ukupno 112aviona modela SB2C-3 i 2.045 aviona mo­dela SB2C4 s njegovom varijantom 4F.

Zadnji model izgrađen u većem brojubio je SB2C-5 s povećanom zapreminomrezervoara za gorivo. Proizvodnja SB2C-5dosegla je brojku od 970 primjeraka, aprvi su bili isporučeni u februaru 1945.Izgrađena su bila samo dva primjerkaSB2C-6. Taj je model trebao biti isporu­Civan u velikom broju, a imao je snaž­niji motor R-600-28 i dulji trup. AvioneHelldiver proizvodila je i kanadska in­dustrija: Fairchild (Ferčajld) je isporu·čio 300 aviona HSBF-J, SBF-J, SBF-3 iSBF4, a Canadian Car and Foundry 894aviona SBW-J, SBW-3, SBW4, SBW4E iSBW-5 (Dijelovi oznaka iza crtice ozna­čuju broj modela izvornoga tipa aviona).Oko 26 aviona Helldiver koje je izgradilatvornica Canadian Car and Foundry pre­dano je zrakoplovnim jedinicama flote(Fleet Air Arm), ali ih one nisu opera­th'no koristile. I Curtiss je izgradio oko900 Helldivera s oznakom A-25A za po­trebe zračnih snaga armije SjedinjenihDržava, ali ih je veći dio bio predankorpusu mornaričke pješadije.

U toku 1944. godine Helldiver je sve vi­~e preuzimao zadatke bombardiranja uobrušavanju od Douglasa SBD Dauntless,koji je zastarijevao; ali ga nije mogaopotpuno nadomjestiti jer proizvodnja ni­Je stizala udovoljiti zahtjevima. Ipak jeu bitkama na Pacifiku Helldiver igraodominantnu ulogu i pokazao se moćnim

oružjem protiv ostataka japan~ke flote ibrojnih japanskih garnizona na pacifič­

kim otocima. Nakon što bi velikom pre-

ciznošću odbacio svoje bombe, Helldiverje i dalje bio sposoban nanijeti znatneštete svojim raketama i vatrom iz svo­ja dva topa. Bio je to tako uspješanavion da je još nekoliko godina poslijerata zadržan u službi.

Curtiss SB2C·l HelIdiverPrikazani avion ima standardnukamutJažu za zadnje godine rata:tam~oplave .gornje površine i svijetlosivedonje površIne. Vanjske plohe na donjimpovršin:ama krila ~aKođer su tamnoplave;Kako bl, gledano IZ zraka izvrnuteclonj~ površ!ne kad su kriia preklopljenabHe. Iste bOJe .kao i gornje. ZnacinacIonalne pnpadnosti su standardninešto. veći nego na avionima zračnih 'snag.a armije Sjedinjenih Država, kaošt? j.e .to .blla praksa u ratnoj mornariciSJedInJe~h.~ržava. Bijela zvijezdau ~Ondel! ~lje u stvari sasvim bijela,vec ~ pr:lmjesom male količine plave,što je ~lla .redo:vita praksa kod plavokamufhramh aVIOnaTip - mornarički bombarderza obrušavanje i izviđački aviondro~~ 'Motor - jedan zrakom hlađen zvjezdastiWright R-2600-8 Double Cyclones četrnaest cilindara, i.700 KSII polijetanju i 1.450 KS na 2.377 mNaoružanje - defanziVIiO: četiri fiksnamitraljeza Browning od 127 mmu krili~a i dva pokretljiva' mitraljezaBrowrung od 7,62 mm u stražnjemdijelt~ kabineofanzivno: do 454 kg bombiMaksimalna brzina - 452 km/hna 3.780 mBrzina krstarenja - nepoznataPenjanje - nepoznatoOperativni plafon - 7.529 mDolet - 1.786 kmTežine - 4.701 kg prazan; opterećennepoznato; 6.838 kg brutoRazmah krila - 15,16 mDužina - 11,18 mVisina - 4,01 mPovršina krila - 39,21 m

Dolje: Izvrsna studija najboljegbombardera mornarice SjedinjenihDržava "Curtiss Helldiver« u letu,snimljen iz zraka. Model na fotografijije "SB2C·4F«, koji je bio opremljenmalim radarskim uređajem. Antenasc vidi ispod lijevog krila.

."

129

l.

Douglas A-20 Havoc

Serija jurišnih aviona Douglas A-20 nikadnije dosegla slavu britanskog aviona deHavilland Mosquito ili njemačkog Jun­kers 88, ali je to ipak bio značajan avionkoji zaslužuje veću pažnju nego što mu~e poklanja, jer je to bila snažna i sve­strana borbena mašina.

Projektiranje aviona Douglas Model?A, koji će se na kraju razviti u serijuaviona A-20, započela je 1936. god. ekipapod vodstvom Eda Heinemanna (Ed Haj­neman) po privatnoj inicijativi. Iako ni­je bio izdan službeni zahtjev, Douglasje bio uvjeren da će armiji biti potre­ban jurišni bombarder visokih perfor­mansi i odlučio da započne radom natakvom avionu. Prototip tog aviona, oz­načen kao Model ?B, prvi put je pole­·tio u oktobru 1938. i odmah pobudiozanimanje u Francuskoj. Douglas je pre­radio avion u skladu s francuskim za­htjevima i tako razvio model DB-?, pro­totip kojeg je poletio u augustu 1939.Francuska je naručila velik broj DB-?,ali ih je samo nekoliko operativno letje­lo u vrijeme poraza Francuske u majui junu 1940. S nekim avionima preletjelesu njihove posade u sigurnost na terito­riji Velike Britanije, a preostali diofrancuske narudžbe isporučen je bioRAF-u. U britanskoj službi nazvan je DB-?Boston I i II, od kojih je prvi bio ko­rišten kao trenažni avion, a drugi kaooperativni bombarder.

Francuska je bila naručila 105 aviona,a istovremeno je i USAAC naručio zna­tan broj dvaju tipova izvedenih iz DB-?:63 jurišna bombardera A-20 i 143 modi­ficirana jurišna bombardera A-20A. A-20Aje imao dva zvjezdasta motora s turbo­kompresorima Wright R-260Q-7 i posti­zao 628 km/h, što je bila najveća brzinakoju je postizala bilo koja od varijantiA-20. Međutim, avioni modela A-20 nikadnisu bili korišteni tl ulozi za koju sugrađeni, već ih je 60 pretvoreno u noćne

lovce P-?O s britanskim radarom u »za-=­t"orenom« nosu i četiri topa u bloku is­pod trupa, a tri u avione za fotografskaizviđanje. Avioni modela A-20A, međutim,

bili su korišteni kao jurišni bombarderi.Imali su dva zvjezdasta motora R-260Q-3bez kompresora i, uprkos tome što subili lakši od A-20, postizali su samo 562km/h. Mitraljesko naoružanje pojačano

im je dodavanjem po jednog mitraljezaod.7,62 mm u svaku gondolu motora, po­

.r.ed četiri standardna mitraljeza s djelo-,'anjem prema naprijed, dva pokretna ukabini na gornjem dijelu trupa i jednogu donjem dijelu. Nosili su teret od 1.180kg bombi.

A-20A je u svim važnijim pojedinosti·ma bio sličan britanskom modelu Bo­ston III i RAF je naručio velik brojaviona potonjeg tipa. Mornarica Sjedi­njenih Država primila je također jedanA-20A, kao DB-l, te osam komada A-20Bs oznakom DB-2, bez naoružanja. Za po­trebe armije bio je izgrađen samo pro­totip XA-20B, a imao je kupolu s po dvamitraljeza od 12,7 mm u nosu aviona,na leđnom i trbušnom položaju. Projektaviona serijske proizvodnje A-20B, kojih

130

je bilo izgrađeno 999, bio je zapravo do­vršen ranije od A-20 i A-20A, jer je tobila američka verzija francuskog modelaDB-?A. Iz njega je bio izveden morna­rički tip DB-2. Za pogon su mu služiladva motora R-2600-1s, a nos mu je bioza 12,7 cm duži od standardnog zbogdrukčijeg oblika zastakljenog nosa. Pro­i7vodnja A-20B nije bila naručena dopred kraj 1940. godine.

Vrijedno je spomenuti da su Britancidotle proizveli pet varijanti Bostona podoznakom Havoc za noćne operacije: bom­barder za uznemiravanje Havoc I, Ha­voe II sa » zatvorenim« nosom i 12 mi­traljeza od 7,7 mm u njemu, noćni lo­vac Havoc III, bombarder za uznemira­vanje Havoc IV i Turbinlite Havoc s re­flektorom za osvjetljavanje njemačkih

bombardera.Slijedeći model, A-20C, bio je prvi ame·

rički model koji se okušao u borbi. Uosnovi je bio jednak britanskom modeluBoston III; u proizvodnju je ušao 1941.godine, a izgrađeno ih je bilo ukupno948. Za pogon su mu služili zvjezdastimotori R-260Q-23, a kako mu je težinaporasla na 11.339 kg, brzina je pala na550 km/h. Uklonjena su dva mitraljezaiz gondola motora a ugrađen je nosač

za jedan torpedo od 907 kg ispod trupa.Modela A-20E, modificiranih A-20A postandardu A-20B, s zvjezdastim motori·ma R-260Q-ll, izgrađeno je samo 17 ko­mada. Izgradnja slijedećeg modela, XA­-;:OF, A-20A modificiranog za nošenje jed­nog topa od 37 mm u nosu i po dvamitraljeza od 12,7 mm u leđnoj i trbu­šnoj kupoli, stigla je samo do faze pro·totipa. A-20D bio je otkazan.

Model A-20G bio je najbrojniji modelaviona serije A-20, a izgrađeno ih je bi­lo 2.850 u onekoliko verzija. Prva je imala»zatvoren« nos s četiri topa M2 i dvamitraljeza od 12,7 mm u nosu, te pojednim mitraljezorn na leđnom i trbuš-

nom položaju. Slijedila je varijanta sašest mitraljeza od 12,7 mm u nosu i, na­poslijetku varijanta s proširenim trupomkako bi se mogla montirati leđna kupo·ln firme Martin s dva initraljeza od 12,7mm, nosačima pod krilima, čime je omo­gućeno nošenje daljnjih 90 kg bombi, iodbacivim rezervoarom za gorivo podtrupom, čime je vrijeme održavanja uzraku produženo na preko 10 sati. Po­većanje težine na 13.617 kg smanjilo jebrzinu na 510 km/h. Model A-20H bioje u osnovi isti, a izgrađeno ih je bilo412. Imao je zvjezdaste motore R-260Q-29od 1.700 KS, čime je brzina bila poveća­na na 518 km/h. Zadnje dvije varijante­A-20J' i A-20K, građene su (450 komadaprve i 413 druge) zbog potrebe za boljomopremom za bombardiranje i navigaciju.Ta su se dva modela osnivala na A-20G,odnosno A-20H, a u službi RAF-a bile supoznati pod nazivom Boston IV i V. Obasu imala. nos od »perplexa« odliven ujednom komadu, koji je produžavaoavion za 17,8 cm. Sveukupno je bilo iz·građeno 7385 aviona ovoga tipa prije ne­go što je u septembru 1944. proizvodnjaprestala.

Serija aviona A-20 imala je važnu ulo­gu u ratu, vršeći službu ne samo u zrač·

nim snagama Sjedinjenih Država već iFrancuske, Nizozemske; Velike Britanijei Sovjetskog Saveza. Posebno je Sovjet­6ki Savez dobro koristio skoro 3.000 avio­na toga tipa što ih je primio, u ulozijurišnih aviona. Havoc, kako se taj tipnazivao u službi američkih zračnih sna­ga, bio je čvrst i pokretan ~vion velikihofanzivnih mogućnosti sa svojim mitra·Ijezima, bombama i torpedima, te dob·rim performansama čak i kod kasnijih,teško opterećenih varijanti. Iako je pro­izvodnja Havoca prestala krajem 1944.godine, iz njega je ·izrastao nov tip, A-26Illvader (invejder), koji bi bio proizvo­den u velikom broju da je rat dulje po-

---

Tip - dnevni bombarder, trosjedMotori - dva zrakom hlađena zvjezdastaWright R-2600-A5B Double Cyclone .sa po četrnaest cilindara, svaki snage1.600 KS u polijetanjuNaoružanje - defanzivno: četiri fiksnamitraljeza Browning od 7,7 mmtl nosu, dva pokretljiva mitraljezaBrowning od 7,7 mm na leđnom

položaju i jedan mitraljez Vickers Kod 7,7 mm na trbušnom položajuofanzivno: 907 kg bombiMaksimalne brzine - 544 km/hna 3.810 m; 501 km/h na razini moraBrzina krstarenja - 418 km/hPočetna brzina penjanja - 366 m/minOperativni plafon - 8.413 mDolet - 845 km s teretom od 907 kgbombiTežine - 5.534 kg prazan; 9.217 kgopterećen; 10.109 kg brutoRazmah krila - 18,69 mDužina - 14,48 mVisina - 5,36 mPovršina krila - 43,11 m'

Brzina krstarenja - 438 km/hPenjanje - 3.048 m za 7' 6"Operativni plafon - 7.864 mDolet - 1.754 kmTežine - 7.250 kg prazan; 12.338 kgopterećen; 13.608 kg brutoRazmah krila - 18.69 mDužina - 14,63 mVisina - 5,36 mPovršina krila - 43,11 m'

Douglas DB-7B Boston IIIAvion prikazan na dnu stranice desnojc avion R iz sastava 24. eskadrileZračnih snaga južne Afrike, kojajc krajem 1942. godine operativno letjelaII Zapadnoj pustinji. Obratite pažnjuna to da kodna slova eskadrile nisuoznačena. Kamuflaža je standardnapo "Uzorku br. 2« Ministarstvaza zrakoplovnu proizvodnjuza . dvomo~?rne jednokrilce s rasponomknla manJim od 21 m, uz primjenusheme za Srednji istok«

. a svij~tlosmeđil!1. (zemlj~nosmeđim)l srednje smeđesIvIm gorniimpovršinama, te azurnoplavim donjim

vršinama. Znaci nacionalneripadnosti su britanske rondele umjesto

iužnoafričkih, koje su imale naranČasteredište

Douglas A-2OGAvion prikazan na slici desnokamufliran je po standardu za 1943.godinu: maslinastosive gornje površinei neutralno sive donje' površine. Znacinacionalne pripadnosti su standardniza evropsko područje operacijaTip - laki jurišni bombarder, trosjedMotori - dva zrakom hlađena zvjezdastaWright R-2600-23 Double Cyclonesa po četrnaest cilindara, svaki snage1.600 KS u polijetanjuNaoružanje - defanzivno: četiri fiksnatopa M2 od 20 mm i dva fiksna mitraljezaBrowning od 12,7 mm u nosu, dvapokretljiva mitraljeza Browningod 12,7 mm u leđnoj kupoli i jedanpokretljiv mitraljez Browningod 12,7 mm na trbušnom položajuofanzivno: do 1.814 kg bombiMaksimalna brzina - 546 km/hna 3.780 m

trajao. Ovako se [nvader samo pokazaomoćnim avionom i dostojnim nasljedni­kom Havoca.

Lijevo Dielomično kamuflirani jurišniion "Douglas A-20G". Raniii modeli

·...zali su proziran nos za bombardera­·;,crijelca. ali je on zamijenjen-(iCvorenim nosom s naoružanjem,:ako bi se povećala udarna sna~a tog" a za napad na zemaljske cilieve.

početku su u nosu bila ugrađena, CIri topa od 20 mm i dva mitraljeza

12,7 mm. Modifikaciie izvršeneQ bojnom poHu također su dovele

. do nekoliko drugih rasporedaoružanja. Kod prethodnika modela-ZOG«, "A-20C" često je naknadno biorađen i zatvoren nČ)s s četiri

:traljeza od 12,7 i četiri ori 7.7 mm.

131

Douglas C-47 Skytrainninskih masiva, nametnula se potreba zavarijantom modela C-47 koja će dosizativeće visine. Za te je potrebe bio nami­jenjen C-47B s dva zvjezdasta motoraR-183Q.90 ili -90B, koji su za let na veli·kim visinama bili opremljeni dvostepe­nim kompresorima. Proizvedeno je bilooko 3.108 aviona modela C-47B, te 133 ko­mada TC-47B, posebne modifikacije smotorima R-1830-90C, kojoj je namijenabila da kao leteća škola služi nastavi iznavigacije. I ratna mornarica Sjedinje­nih Država dobila je 458 aviona tipa C-47,s oznakom R4D.

Avion C-47 razvio se i poslije završet­ka rata. Proizvodnja vojne verzije togatipa dosegla je na kraju brojku od 10.123aviona.

,

započela II januaru 1942. (Treba spome­nuti da se ime Dakota - iako se često

koristi za sve avione koji su potekli orlmodela DC-3, civilne i vojne - zapravoodnosi samo na model C-47 koji je bioisporučivan RAF-u, koji je i dao to imesvom novom transportnom avionu.)

Svi vojni modeli aviona DC-3 imali suzvjezdaste motore Pratt & Whitney TwinWasp, a prvi model, C-47 - izgrađeno ihje bilo 953 - imao je verziju R-1830-92oJ 1.200 KS. Slijedio je 4.931 avion mo­dela C-47A, koji se od svog prethodnikarazlikovao samo time što je imao 24-volt­ni umjesto 12-voJtni električni sistem. Uto je vrijeme prosječena Burmanska ce­sta i, kako je u Kinu trebalo transporti­rati materijal i gorivo preko visokih pla-

JOS Je uvijek u službi, vojnoj i civilnoj,trideset godina poslije njegova završet­ka. Ničega blistavog u službi C-47 u dru­gom svjetskom ratu nije bilo, tek mno­štvo neophodnih svakodnevnih zadataka(transport, evakuacija ranjenika, veze,transport padobranskih trupa i vuča je­drilica), izvršavanih često i dobro.

Porodica Douglas Commercial, skraće­

no DC (daglas komeršel) iz koje je pote­kao C-47, osnovana je sa DC-1 iz 1933.godine, koji nikad nije ušao u proizvod­nju, a skoro neposredno slijedio mu jepoboljšani DC-2. Taj su model u znat­nom broju naručivali civilni korisnici,ali i USAAC. U decembru 1935. poletioje prototip putničkog aviona 'DC-3 i ar­mija se odmah zainteresirala za vojnuverziju toga tipa, nešto većeg od svogprethodnika i sposobnog. da ponese 360kg korisnog tereta više. Dok se čekalo

na dovršenje odgovarajućeg voinog mo­dela, USAAC je prihvatio nekoliko vari­janti preinačenoga križanca između DC-2i DC-3 kao dodatak svojoj floti avionamodela DC-2, označenih C-32 i C-34. Svisu križanci imali vanjske dijelove krilamodela DC-3 kombinirane s trupom icontroplanom krila modela DC-2. Nosilisu oznake C-38 (avion za prijevoz trupa,sa zvjezdastim motorima Wright Cyclo­ne), C-39 (avion za transport tereta s mo­torima Wright Cyclone) i C-41 (avion zaprijevoz trupa, sa zvjezdastim motorimaPratt & Whitney Twin Wasp). Avionemodela DC-2 nabavila je i ratna morna­rica Sjedinjenih Država, a nosili su oz­naku R2D-1.

Prva vojna verzija DC-3 bio ie C-S3Skytrooper (skajtruper), a izgrađeno jebilo 405 aviona serijske proizvodnje. Ma­lo se razlikovao od civilnog putničkog

modela, budući da .ie bio namijenjentransportu osoblja i imao neojačan podi samo jedna ulazna vrata na lijevojstrani trupa, a u službu je ušao u ok­tobru 1941. Definitivna verzija za vojnepotrebe bio je, međutim, C47 Skytra.in(skajtrejn) čija je operaciona upotreba

Krajem drugog svjetskog rata uvrstio jegeneral armije Dwight D. Eisenhower(Dvajt Ajzenhauer) vrhovni komandantsavezničkih snaga na zapadnom frontu uzavršnim borbama protiv Njemačke ­zajedno s džipom, bazukom i atomskombombom, i avion C-47 među ona četiri

oružja što su najviše pridonijela pobje­di u ratu. Pa iako mu bolja svedodžbane treba, ipak vrijedi spomenuti da jetaj tip ušao u službu tri godine prijedrugog svjetskog rata kao civilni avion i

132

Douglas C47B SkytrainPrikazani avion obojen je standardnommaslinastosivom i neutralnosivombojom, s normalnim znakovimanacionalne pripadnosti. Obratite pažnjuna velika dvostruka vrata za utovarna boku trupa, svojstvena vojnimverzijama DC-3Tip - transportni avion za prijevoztrupa i transport tereta, avion za bacanjepadobranskih jedinica i vuču jedrilica,sa četiri člana posadeMotori - dva zrakom h1ađena zvjezdastaPratt & Whitney R-1830-90 Twin Waspsa po četrnaest cilindara, svaki snage1.200 KS u polijetanju

Lijevo: Jedini eksperimentalnimodel "XC-47C« s plavcima firme Edo.Obratite pažnju na kotače uvučene

u donji dio plovka u kojima je nošenoi dodatno gorivo:Dolje: "C-47« u klasičnoj ulozi bacanjapadobranskih trupa, u ovom slučaju

iznad Arnhema.

Naoružanje - nikakvoKoristan teret - 27 vojnika pod oružjemili 4.536 kg teretaMaksimalna brzina - 370 km/hna 2.682 mBrzina krstarenja - 333 km/hPočetna brzina penjanja - 344 m/minPenjanje - 3.048 m za 9' 36"Operativni plafon - 7.346 mDolet - 2.575 mTežine - 8.255 kg prazan; 11.794 kgopterećen; 13.608 kg brutoRazmah krila - 29,11 mDužina - 19,43 mVisina - 5,18 mPovršina krila - 91,70 m'

133

Grumman F4F WildeatGrumman F4F Wildeat bio je standardnilovački avion ratne mornarice Sjedinje­nih Država za službu na nosačima avio­na u toku prvih dviju godina rata, pa jeu tom svojstvu morao izdržati glavniudarac japanske zračne ofanzive s opa­snim Mitsubishi A6M na čelu. Avionu ti­pa F4F uvelik~ služi na čast što je, iakou aerodinamičkom pogledu inferioran ja­pan.skom lovcu, pružio ovome junački ot­por, koristeći svoju vatrenu moć, snagui veliku brzinu u obrušavanju protivckretnosti i žustrine "Zeroa«.

Avion tipa F4F bio je prvi jednokrilackoji je projektirala firma Grumman, anjegovo podrijetlo od dugog niza dvokril­nih lovačkih aviona Grumman lako jeuočljivo po zdepastom trupu i tipu ko­rištenog stajnog trapa, kod kojega suse kotači uvlačili u trup. Podrijetlo F4Fleži u zahtjevu mornarice iz 1935. godineza lovačkim avionom s visokim perfor­mansama. Firma Brewster ponudila jesvoj jednokrilni F2A, koji Će na krajuući u službu kao Buffalo (bafalo), alida bi se osigurala od mogućeg neuspjehas još neprovjerenim projektom jednokril­nog aviona za brodove-nosače, mornaricaje naručila i prototip dvokrilea Grum­man F4F.Međutim, eksperimentalni rad sa F2A

i sve jasnije uočljiva zastarjelost kon­cepcije dvokrilnih aviona naveli su 1936.godine Grummana da svoj lovački avionpreradi u srednjokrilni jednokrilac s 07.­

nakom XF4F-2, za razliku od ranijeg dvo­krilnog XF4F-J. Mornarica ,ie naručila

prototip jednokrilca u julu 1936. i on jesvoj prvi let izvršio u septembru 1937,pokazavši se odmah nadmoćnim tipuBrewster F2A u pogledu brzine. Po osta­lim osobinama, međutim, Brewsterov lo­vac je bio boW i po' završenim ispitiva­njima u junu 1938. Brewster F2A je bioizabran za serijsku proizvodnju.

Uprkos tome, osjetilo se da su perfor­manse tipa XF4F-2 dovoljno dobre da bigarantirale uspješan dalinji razvoj, pa jebio naručen model XF4F-3. Imao iezvjezdasti motor Pratt & Whitney XR-

-1830-76 od 1.200 KS sa dvostepenim kom­presorom, umjesto motora R-1830-66 od1.050 KS kod prvog modela, tupo rezanevrhove krila i uglatije vertikalne repnepovršine. XF4F-3 je prvi put poletio u'februaru 1939. i odmah pokazaQ dobreperformanse, a zabilježena je brzina od537 km na sat. Ispitivanja u letu otkrilasu probleme s hlađenjem motora, ali jeusprkos tome u augustu 1939. mornaricaodredila taj tip za serijsku proizvodnju,po modelu izvedenom od drugog proto­tipa XF4F-3. Kod tog prototipa izvrše­na su daljnja poboljšanja, vertikalni sta­bilizator i kormilo bili su mu okomitiji,a horizontalne repne površine podignuteiznad razine krila. Poslije nekoliko eks­perimenata s ugrađivanjem mitraljezaod 7,62 i 12,7 mm u trup i krila, stan:dardizirano je naoružanje od četiri mi­traljeza 12,7 mm u krilima. Prvi F4F-3serijske proizvodrije poletio je u februa­ru 1940. i ubrzo impresionirao mornarič­

ke pilote svojom brzinom, nešto većom

od tadašniih lovaca kopnenih snaga Sje­dinjenih Država, te svojom brzinom pe­njanja, kojom je neosporno nadmašiolovce USAAF-a. Dozvoljen je bio i izvoznovih Grummanovih lovaca, pa su usko­ro stigle narudžbe iz Francuske, Grčke iVelike Britanije. U Velikoj Britaniji jeF4F u početku bio poznat pod imenomMartlet (martlit).

Isporuke F4F-3 mornarici započele suu decembru 1940. i do kraja 1941. mno­

,ge su lovačke eskadrile ratne mornaricei korpusi mornaričke pješadije Sjedinje­nih Država bile opremljene novim avio­nom. U toku 1940. bio je naručen i ma­nji broj F4F-3A: Imao je motor R-1830-90s jednostepenim kompresorom, budući

da je s dvostepenim kod motora R-1830­-7(' još uvijek bilo problema. ProizvodnjaF4F-3 iznosila je ukupno 285, a F4F-3A9 aviona.

Slijedeći se pojavio model F4F-4, koji,ie prvi put poletio u aprilu 1941. Imaoje krila koje je osoblje sklapalo rukomda bi se olakšalo njegovo korištenie nanosačima aviona. U naoružanje je 'F4F-4

ušao na vrijeme da bi odigrao značajnu

ulogu u bitkama u Koraljnom moru ikod otoka Midway (Midvej), koje su po­mogle da se potisne plima japanskih os­vajanja na Jugozapadnom Pacifiku.Grumman je izradio 1.169 aviona F4F-4,a Eastern Aircraft Division, ogranak kor­poracije General Motors, daljnjih 1.140 soznakom FM-J. Taj se model razlikovaood F4F prvenstveno po svoja četiri mi­traljeza od 12,7 mm u krilima, umjestošest ugrađenih kod modela GrummanF4F-4.Izgrađena su bila $amo dva aviona mo­

dela XF4F-5, s zvjezdastim motorom od1.200 KS Wright R-1820-40 i prvi je po­letio u decembru 1940. Samo jedanXF4F-6 bio je izgrađen u jesen 1940, dahi se za model F4F-3A ispitalo ugrađiva­

nje zvjezdastog motora R-1830-90 s jed­llostepenim kompresorom. F4F-7 je biosličan modelu F4F-4, ali namijenjen da­ljinskom izviđanju. Bez naoružanja i svećom količinom goriva, što mu je ukup­nu težinu povećalo na 4.685 kg, prvi od100 naručenih aviona ovoga modela po­letio je u decembru 1941, ali su poslije79 izgrađenih' aviona ostali bili otkazanipočetkom 1942. F4F-7 za jednosjedni avi­OIl imao je izvanredan dolet od 5.633 km.Zadnji Grummanov model izveden odF4F bio je XF4F-8, ali samo su dva avio­na tog modela bila izgrađena krajem1~142. kao prototipovi za Eeastern FM-2.Taj poslednji Wildeat nastao je da bise zadovoljila potreba za lakšim lovcemkoji bi mogao djelovati s manjih uz­letnih paluba eskortnih nosača aviona,koji su se u to vrijeme počeli sve vi­še: upotrebljavati. Za zmaj aviona manjetežine korišten je zvjezdasti motor od1.350 KS Wright R-1820-56, a zadržano jenaoružanje modela FM-J od četiri mitra­ljeza kalibra 12,7 mm u krilima. Easternje izgradio ukupno 4.127 aviona modelaFM-2 i 340 aviona Wildeat VI, koji je biojednak modelu FM-2 ali građen za po­trebe zrakoplovstva britanske flote.

Kao što je već spomenuto, porodicaaviona F4F bila je glavni oslonac Sjedi-

134

Maksimalne brzine - 533 km/hna 6.492 m; 451 km/h na razini moraBrzina krstarenja - 249 km/hPočetna brzina penjanja - 690 m/minPenjanje - 6.096 m za 9' 54"Operativni plafon - 11.278 mDolet - 1.384 kmTežine - 2.376 kg prazan; 3.205 kgopterećen; 3.698 kg brutoRazmah krila - 11,58 IDDužina - 8,76 mVisina - 2,81 mPovršina krila - 24,15 m'

Tip - mornarički lovaci lovac-bombarder, jednosjedMotor - jedan zrakom hlađen zvjezdastiPratt & Whitney R-1830-76 Twin Wasps četrnaest cilindara, 1.200 KSu polijetanju i 1.050 KS na 3.353 mNaoružanje - četiri mitral jezaDrowning od 12,7 mm sa 450 metakapo mitraljezu u krilima i do 91 kgbombi

Grumman F4F·3 WildeatPrikazan avion je iz sastava .Mornaričke

O\"ačke eskadrile VF-8 (kodna oznakaF), koja je u decembru 1941. vršila

operacije s nosača aviona USS Hornet.Kamuflaža je standardna za to razdoblje,a srednjosivim gornjim površinama

: bijelim donjim površinama. Znaciacionalne pripadnosti takođeu uobičajeni za to razdoblje. Prugea vertikalnom kormilu, koje simbolički

. redstavljaju pruge američke zastave,-inute su u februaru 1941.

:la kamufliranim avionima, a na ostalimajunu 1942. Da bi se izbjegla zamjena ...,_..~~~~japanskim hinomaru, središnji crveni _

- g izbačen je iz znakova nacionalne?ripadnosti na krilima i trupu 18.augusta 1942, a 29. juna 1943. uveden je

znatiji znak, koji se sastojao od kruga: zvijezde s crveno obrubljenom bijelom

rugom, koja je od 17. septembra 1943."obila konačan plavi rub

njenih Država u borbi protiv japanskihmornaričkih aviona u toku prvih dvijugodina rata s Japanskim carstvom. Upovoljnim okolnostima Wildcat se mo­gao suprotstavljati japanskim lovcima,ali je svoju stvarnu snagu pokazivao unapadima na japanske bombardere. Avio­ni te kategorije obilno su zastupljeni nalis-ti obaranja Wildeata, pa je omjer za

ijelo razdoblje rata iznosio 6,9 obore­nih japanskih bombardera prema 1 iz­gubljenom američkom lovcu. A tamo~dje je prestala kar' 'era aviona Wildeat,nastavio je tip F6F Hellcat.

_ evo: »Grumman F4F-4 Wildeat«o::.nakama nacionalne pripadnosti"raja 1942, kad je bio ispušten crveni

e .ar U bijeloj zvijezdi.

135

Grumm·an F6F HellcatF6F Helleat je izravni potomak tipa F4FWildeat građen s ciljem da se nosači

aviona ratne mornarice Sjedinjenih Dr­žava opreme lovcima koji će biti spo­sobniji od svog prethodnika da se rav­nopravno nosi s japanskim lovačkim

avionima. Nužno poboljšanje performan­si trebalo je postići aerodinamičkim do­tjerivanjem aviona, korištenjem v.ećeg,

bolje oblikovanog zmaja i ugradnjomznatno jačeg motora. Projektiranje no­vog lovačkog aviona započelo je počet­

kom 1941, a u junu iste godine morna­rica je naručila dva prototipa: XF6F-lsa zvjezdastim motorom Pratt & Whit­ney R-2800-lOW i XF6F-2 s motorom R­-2800-21 s kompresorom. Daljnjim modi­fikacijama, a mnoge od njilh bile su re­zultat borbenih iskustava stečenih s ti­pom Wildeat, prerađena su ta dva pro­totipa u modele XF6F-3, odnosno XF6F4.

Još prije prvog leta XF6F-3 u. junu1942. bila je naručena proizvodnja veli­kog broja aviona tog tipa i prvi F6F-3serijske proizvodnje poletio je samo se­dam tjedana kasnije. Isporuke operativ­nim jedinicama započele su početkom

1943. i taj je tip prvi put ušao u borbuu augustu 1943. To znači da su prošlesamo dvije godine od narudžbe prototi­pa do vatrenog krštenja aviona serijskeproizvodnje u borbi. Dotle je proizvodnjatipa Wildeat bila prenijeta na EasternAircraft Division korporacije GeneralMotors i Grummanove tvornice moglesu se koncentrirati samo na Helleat. Uaprilu 1944. prebačena je proizvodnja namodel F6F-5, ali su do tada bila izgrađe­

na 4.423 aviona modela F6F-3, od toga18 kao F61l-3E s radarom APS-4 sm ješte­nim u malom profiliranom nosaČu is­pod li ievog krila i 205 kao noćni lovciF6F-3N s radarom APS-6 u istom takvomnosaču. I Kraljevska mornarica VelikeBritanije primila je 252 lovca F6F-3, s oz­nakom Helleat l.

Samo jedan prototip lovačkog avionaXF6F4 bio je izgrađen. Temeljio se nadrugom izvornom prototipu i imao zvjez­dast motor Pratt & Whitney R-2800-27kad je prvi put poletio u martu 1943.taj tip nije ušao u serijsku proizvodnju.

pa je nasljednik modela F6F-3 u tom po­gledu bio model F6F-5. Prvi F6F-5 pole­tio je prvi put u aprilu 1944. i odmahbio stavljen u serijsku proizvodnju. Raz­likovao se od F6F-3 većim zaštitnim ok­lopom za pilota, preoblikovanim kućiš­

tem motora, modificiranim vjetrobra­nom pilotske kabine, poboljšanim naoru­žanjem i snažnijim motorom. Poboljša­nje naoružanja izvršeno je osposobljava­njem aviona za nošenje dviju bombi po450 kg ispoć središnjep. dijel? kril? išest raketa od 127 mm pod krilima, a nakasnijim avionima te ozn;ike s mogućnoš­

cu zamjene unutarnjeg para mitraljezaod 12,7 mm topovima od 20 mm. Snaž­niji motor bio je Pratt & Whitney R­-2800-lOW, koji je u slučaju potrebe po­stizao snagu od 2.200 KS ubrizgavanjemvode, što je obilježeno slovom "W« (wa­ter - voda) u oznaci motora. Kao i kodmodela F6F-3 proizvedena je i verzijanoćnog lovca s radarom APS-6, s ozna­kom F6F-5N. Od 6.436 izgrađenih avionamodela F6F-5, 1.189 bili su F6F-5N, a 930komada bilo je ustupljeno Kraljevskojmornarici kao Helleat Il.

Zadnji ratni model tipa Helleat imaoje motor Pratt & Whitney R·2800-18W.

Izgrađena su bila samo dva prototipa soznakom XF6F-6, a prvi je poletio u ju­lu 1944. Helleat je zadržan u operativnojslužbi mornarice i u prvim godina~a po­slije rata, pa su bila razvijena dva dalj­nja modela. Bili su to F6F-5P opremljenikamerama, kao avioni za fotografsko iz­viđanje, i F6F-5K, avioni-mete s daljin­skim upravljanjem, koji su· služili za is­pitivanje projektila. Neki od njih bilisu korišteni i kao leteće bombe u ko­n:jskom ratu početkom pedesetih godina.

Helleat je bio vrlo uspješan avion i unjegovu aktivu upisano je oko 75'3/0 svihobaranja što su ih avioni Sjedinjenihdržava s brodova-nosača postizali u zrač­

nim borbama u drugom svjetskom ra­tu. Osim tih 4.947 pobjeda, avioni Helleatiz kopnenih baza oborili su daljnjih 209neprijateljskih aviona, što znači da su"merički avioni Helleat uništili ukupno5 156 neprijateljskiIh aviona. Ukupno iz­g!"ađenih 12.272 aviona tipa Helleat poka­zali su se vrlo korisnima i, osim svojihsposobnosti u zračnoj borbi, ispoljili ve­liku udarnu moć i u napadima na ze­maljske ciljeve, što su u zadnje dvijegodine rata dobro osjetili japanski otoč'

ni garnizo~i.

136

Gnunman F6F·5 HeOcatPrikazani avion obojen je po službenojhemi ratne mornarice Sjedinjenih

Država u morskoplavoj boji,sa standardnim znakovima nacionalnepripadnosti za razdoblje poslije 29. junal 3, dana kad je naređeno da se crvenirub na znakovima nacionalne pripadnostipromijeni u plavi, kako bi se izbjegla\'aka mogućnost zamjene s japanskim

oznakamaTip - mornarički lovac- lovac-bombarder, jednosjed. 'otor - jedan zrakom hlađen zvjezdastiPratt & Whitney R·28QO-10W Double,rasp S osamnaest cilindara, 2.000 KS

polijetanju i 1.975 KS na 5.151 m

Lijevo gore: Lovci-bombarderi »GrummanF6P Hellcat« zagrijavaju motore prijepolaska na borbeni z,adatak s lakogLijevo: »P6P-5 Hellcat« u letu.. a dnu stranice: »P6P-5 Hellcat« u letu.Taj se model razlikovao od »P6P·3«uglavnom po tome što je imao uređaje

::tl nošen;e šest raketa od 127 mm podrilima.

Naoružanje - šest mitraljeza Browningod 12,7 mm sa 400 metaka po mitraljezuu krilima, plus 907 kg bombi ili šestraketa od 127 mmMaksimalne brzine - 621 km/hna 5.273 m; 539 km/h na razini moraBrzina krstarenja - 270 km /hPočetna brzina penjanja - 1.039 m/minPenjanje - 6.096 m za lO'Operativni plafon - 11.704 mDolet - 1.674 km pri brzini od 256 km/h,s gorivom nošenim u avionu; 2.462 kms odbacivim rezervoaromTežine - 4.152 kg prazan; 5.670 kgopterećen; 6.991 kg brutoRazmah krila - 13,06 mDužina - 10,24 m

r::'~~~~",~V~i:Slna - 3,99 m- Povrilna krila - 31,Q3 ml

137

Grumman TBF Avenger

Uveden u borbu u vrijeme bitke kod oto­ka Midway u junu 1942, upravo kad seratna sreća počela okretati u korist Sje­dinjenih Država, Grumman TBF Aven­ter je veoma nesretno zopočeo svoju ka­rijeru. Kad su, međutim, njegove posa­de naučile kako da se na najbolji način

služe svojim avionom, Avenger se po­kazao kao stvoren da, zajedno s avio­nom Curtiss SB2C Helldiver, postanejednom od najvećih pokora za japanskebrodove, ratne i trgovačke. Avion Aven­ger koristili su s velikim uspjesima i ne­ki od saveznika Sjedinjenih Država, a uratnoj mornarici Sjedinjenih Država vr­šio je službu u raznim ulogama sve do1954. godine.

Avenger je projektiran početkom 1941.god. na osnovi zahtjeva mornarice zaavionom koji će zamijeniti njen torped­ni bombarder Douglas TBD Devastator.Iako kompanija nije nikad ranije proiz­vodila takav tip aviona, projektanti suse s voljom dali na posao, bazirajući

svoj rad na lovačkom avionu F4F Wild­cat: zdepast trup, konfiguracija srednjo­krilca i četvrtaste noseće površine. Uaprilu 1940. naručena su dva prototipaXFBF-l i gradnja je ubrzo započela. Ofan­zivni teret od jednog torpeda ili 900 kgbombi nošen je u prostranom unutraš­njem prostoru za bombe, a ofanzivnonaoružanje sastojalo se od jednog fik­snog mitraljeza kalibra 12,7 mm u leđ­

noj kupoli na električni pogon i jednogpokretnog mitraljeza od 7,62 mm u tr­bušnom položaju.

Mornarica je već bila naručila 286 avio­na serijske proizvodnje oko osam mje­seci prije nego što je u augustu 1941.poletio prvi prototip, a za operativnuslužbu prihvaćen je TBF u decembru

1941. Prvi avion serijske proizvodnje pri­mila je mornarica u januaru slijedeće

godine i jedinice su se počele upozna­vati s novim torpednim bombarderomnajbliže što je bilo moguće. Uprkos ka­tastrofi u njegovoj prvoj akciji, kojomprilikom je od šest u borbu upućenih

aviona modela TBF-l oboreno pet, na­rudžbe su za taj avion rasle i Grummannije mogao udovoljiti svim zahtjevima.Stoga je od Eastern Aircraft Divisionkorporacije General Motors zatraženo da:i ona preuzme proizvodnju Avengera stim da nastavi i s proizvodnjom drugogaviona tipa Grumman koji je proizvodi­la, lovca Wildeat. Eastern je avione Aven­ger s oznakom TBM-l počeo isporučiva­

ti u novembru 1942, osam mjeseci po­što je primio narudžbu. Grumman je ta­kođer nastavio s proizvodnjom do po­četka 1944. godine pa je do tada izgra­dio 1.525 aviona modela TBF-l i 764 ko­mada modela TBF-1C, koji je imao dvafiksna mitraljeza od 12,7 mm u krilimaumjesto ranijeg jednog u oplati moto­ra. Eastern je izgradio 550 aviona mo­dela TBM-l i 2.332 modela TBF-l bile su7'BF-1D s radarom, izviđački avion TBF­-JCP sa specijalnim kamerama, TBF-1Es radarom i TBF-1L s malim reflekto­rom u prostoru za bombe. Eastern je gra­dio iste takve modele. Kraljevska morna­lica dobila je 395 Avengera tipa TBF-1B,najprije označenih kao Tarpon, a zatimAvenger I, te 334 aviona modela TBM-1C,s oznakom Avenger Il.

Zadnji modeli tipa Avenger koje jegradio Grumman bila su tri prototipa:jedan XFBF-2 sa zvjezdastim motoromWright R-26oo-1O i dva XTBF-3 s moto­rom Wright R-260Q-20. Prvi prototip ni­je bio dalje razvijan, a drugi je ušao u

serijsku proizvodnju tvornice Easternkao TBM-3. I sama tvornica Eastern pro­iZ\"ela je četiri prototipa. Osim svogsnažnijeg motora, koji je davao 200 KSviše, avioni ..orodice TBM-3 bili su istikao i TBM-l, a i građeni su bili u istimpodserijama, s dodanim slovima D, P, Ei L svojim oznakama. Model TBM-3Hbio je opremljen radarskim lokatorom.Zadnja ratna verzija aviona Avenger tre­balo je da bude TBM-4, ali su bila izgra·đena samo tri prototipa XFBM-4 u svr­hu ispitivanja ojačanog zmaja aviona.

Ukupna proizvodnja aviona tipa Aven­ger iznosila je 9.839 komada, od čega jeGrumman izgradio 2.293, a Eastern osta­lih 7.546. Britanija je naručila 1.058 avio­na tog tipa, ali je Kraljevskoj mornaricibio isporučen samo 921, te daljnja 63Kraljevskim zračnim snagama Novog Ze­landa. U britanskoj službi bio je TBM-3označen kao Avenger Ill, TBM-3E kaoA\'enger AS Mark 4, a neizgrađeni TBM-4kao Avenger IV.

Poslije rata stekao je ovaj tip velikupopularnost kao protupodmornički avi·on opremljen radarom u kupoli ispodtrupa, dok je leđna mitraljeska kupolabila uklonjena. Takav je bio isporučivan

i nekim saveznicima Sjedinjenih Država.Proizvodila se i transportna verzija sprostorom za sedam putnika, TBM·3R,a služila je za prijevoz osoblja na nosa­če aviona na pučini.

Dolje: Avion »TBM-3« kompanije Eastern,u službi zrakoplovnih jedinica britanskeflote kao »Avenger Il1«. Mitraljezod 7,62 mm utrbušnoj »stepenici« vrloje neu!{odno iznenadio mnoge pilote­-lovce Osovine koji bi taj tip držaliz.a »F4F« ili »F6F«.

138

/

fGrumman (Eastern) TBM-IC AvengerP.: azani avion ima standardnuamuflažu ratne mornarice Sjedinjenihržava, stamnoplavim, slu7beno

orskoplavim«, gornjim površinama:,eutralno sivim donjim površinama.

Z aci nacionalne pripadnosti su normalniz::. kasniju fazu rata

np - mornarički torpedni bombarder,jed

otor - jedan zrakom hlađen zvjezdasti, :ght R-2600-8 Double Cyclone- trnaest cilindara, 1.700 KSpoliietanju

. - oružanje - defanzivno: dva fiksna-'ralieza Browning od 12,7 mm

'rilima, jedan pokretl,iiv mitraljezro ning od 12.7 mm u leđnoj kupoli-edan pokretljiv mitraljez Browning

- .62 mm II trbušnom tuneluzivno: jedan torpedo od 55,9 cm ili

907 kg bombi'!'\malna brzina - 414 km/h• 6-8 m

rzina krstarenja - 389 km Ih'etna brzim., nenjanja - 411 m/minianie - 3.048 m za 13'rativni plafon - 6.523 met - 1.778 km storpedom; 3.758 kg

_ ofanzivnog tereta--ne - 4.7R8 kg prazan; 7.444 kg

O;:: rećen; 7.534 kg brutoah krila - 16,51 m

_"ŽiIla - 12.19 msina - 5 OO m

ina krila - 45,52 m'

139

Lockheed P-38 LightningLovački avion Lockheed P-38 bio je je­dan od najsporijih aviona u drugomsvjetskom ratu, budući da su ga nje­govi piloti većinom ili vrlo voljeli, iliintenzivno mrzili. Izgrađen je bio u ma·njem broju od aviona Republic P-47Thunderbolt ili Nort American P-5l Mu­stang, ali je operativno služio na višeratnih poprišta i pokazao se svestranijimavionom. Nije bio pokretan kao drugilovački jednosjedi, niti tako brz, ali jeipak stekao znatno poštovanje njemač­

kih pilota, koji su Lightningu dali nadi­mak gabelschwanz Teufel, odnosno »đa­

vo s račvastim repom«.Avion P-38 projektirala je 1937. godi·

ne ekipa pod vodstvom H: L. Hibbardaprema zahtjevu USAAC-a za visinskimpresretačem. Kako ni jedan pojedinačni

motor nije imao traženu snagu, Lock­heedova ekipa se odlučila za tip dvomo­tornog aviona, kakav je u to vrijeme biou modi za jednosjedne avione kod evrop­skih projektanata. (Ovaj trend je daonekoliko zanimljivih projekata, među os­talima britanski Westland Whirlwind injemački Focke Wulf l87.) Pitanje os­novne koncepcije vješto je riješeno sadva vitka trupa na koje su montiranimotori, ~urbokompresori i hladnjaci,kao i glavne noge stajnog trapa tipatricikl, dok je između trupova bila gon­dola s pilotQm, naoružanjem i prednjimnosem stajnog trapa. Repne površine bi­le su između trupova. Naoružanje se sa­stojalo od jednog topa kalibra 23 mmi četiri mitraljeza od 12,7 mm grupira­nih u nosu centralne gondole ispred ka­bine pilota. Bilo je to teško naoružanjeza američke avione onoga vremena, alije uprkos tome, na običnoj koncepciji ivrlo velikom opterećenju u junu 1937.USAAC naručio prototip XP-38.

Gradnja XP-38 započela je mjesec da­na kasnije, a prvi put je poletio u ja­nuaru 1938. Performanse XP-38, koji supokretala dva redna motora po 960 KSAllison V-l7lo-11/15, bile su dobre i na­ručeno je 13 pretproizvodnih aviona XP­-38, uprkos činjenici da je u toku po­kusnih letova XP-38 bio potpuno uniš­ten i bez obzira na poteškoće oko otkla­njanja vibracija repnih površina. AvioniYP-38 imali su motore Allison V-171O-27j129 po 1.150 KS i promijenjeno naoruža­nje od jednog topa Oldsmobile kalibra37 mm, dva mitraljeza Browning od 12,7i dva Colt od 7,62 mm. Proizvodnja jeugovorena u septembru 1939. i prvi jc-38, uprkos činjenici da je u toku po­letio u junu 1941. Izgrađeno je bilo sa­mo 30 aviona modela P-38, dok je ostatakod 66 aviona prve partije dovršeno kaoP-38D, prvi operacioni model. Kod njihje promijenjen napadni kut horizontalnerepne površine, jer se otkrilo da je tobio uzrok vibracijama kod ranijih mo­dela. Proizvodnja P-38E, s topom Hispa­no od 20 mm i izmijenjenim nosom, iz­nosila je ukupno 210 aviona, od kojih jeprvi bio isporučen u martu 1942, ali jenjih 99 modificirano u avionu za foto­grafsko izviđanje F-4, kod kojih je topu nosu aviona zamijenjen kamerama.

140

LIghtning, kako su bili nazvani svi mo­deli poslije modela D, naručila je i Ve­lika Britanija. Narudžba je, međutim, ot­kazana nakon što su bila ispitana dvaprimjerka, jer su performanse bez tur­bokompresora, koji nije bio odobren zaizvoz, bile prenis~e za britanske zahtjeve.

Zmajeve aviona izgrađene po britan­skoj narudžbi otkupile su poslije otkazaUSAAF i dovršile ih kao model P-38F, smotorima V-1710-49/53 od 1.350 KS. Mo­del P-38E za USAAF zamijenjen je po­četkom 1942. u proizvodnji modelom P­-38F, koji se od prethodnoga razlikovaopo ugrađenim nosačima za dvije bombepo 450 kg, dva torpeda od 55,9 cm ili od­bacive rezervoare pod centroplanom kri­la. Na P-38F uveden je i za borbu po­dešen položaj flapsova, kako bi avion do­bio veću pokretljivost, posebno u zaokre­tima. Od. 527 izgrađenih P-38F, 20 ih jebilo pretvoreno u avione za fotografskoizviđanje F-4A zamijenom naoružanja ka­merama. P-38F je bio prvi model kojije u augustu 1942. ušao u borbu, ali nijebio korišten u znatnijem broju sve doiskrcavanja Saveznika u Francuskoj isje­\'ernoj Africi u novembru 1942.

Model P-38G, koji se od P-38F razliko­vao po motorima V-171o-51/55 i nekimpromjenama u opremi, zamijenio je mo­del P-38F u proizvodnji u junu 1942. Iz·građena su bila 14°82 aviona tog modelaprije nego što je u martu 1943. proiz­vodnja prestala. Avioni Lightning mode·la G sudjelovali su u najpoznatijoj po­jedinačnoj akciji u ratu: u aprilu 1943.lovački avioni toga tipa, operirajući izbaze Henderson Field na Guadalcanalu,presreli su i oborili transportni avionII kome se nalazio general Jamamoto, vr­hovni komandant Carske japanske moronarice, na preko 805 km udaljenosti odsvoje baze. Kao i kod drugih modela ti­pa Lightning, građene su bile i verzijemodela P-38G za fotografsko izviđanje.

U maju 1943. ušao je u operativnu služ­bu prvi od 601 izgrađenog P-38H. Taj jemodel imao motore V-171o-89/91 od 1.4i5KS i mogao ponijeti teret od 726 kg na

svakom nosaču pod krilima. Kad su zaletove na vrlo velike udaljenosti na tenosače postavljani rezervoari za gorivo,i inače izvanredan akcioni radijus avio­na Lightning bio je još veći od 1.368 km,kakav je imao model P-38G. Avioni F-5C,kojih je bilo izgrađeno 128 komada, bioje verzija za fotografsko izviđanje naosnovi modela P-38H. U augustu 1943.pojavio se P-38J i kod tog je modelavanjski izgled aviona Lightning po prviput bio bitno izmijenjen. Uz iste moto­re kao kod njegova prethodnika, kodmodela P-38] uvedeni su hladnjaci ispodmotora. Bolje hlađenje omogućilo je damotori razviju svoju punu snagu, čime

jc brzina P·38J porasla na 676 km na sat.Od 2.970 izgrađenih aviona modela P-38J,nekoliko stotina ih je bilo pretvoreno u\'erzije za fotografsko izviđanje F-5E iF-5F prije nego što se u junu 1944. po­javio model P-38L. Bio je to najbrojnijimodel aviona tipa P-38, izgrađena su bi­la 3.923 komada. Imao je motore V-l71o­-Ill1113 od 1.600 KS i bio prvi modelaviona Lightning naoružan raketnim pro­jektilima, sa po pet raketa od 127 mmna nosaču nazvanom ..božićno drvce«pod svakim krilom. I ovdje je nekolikostotina aviona bilo pretvoreno u avioneza fot.ografsko izviđanje standarda F-5E,F-5F l F-5G. Zadnji model aviona tipaP·38 t;I op~rativnoj službi bio je, u za·vršnoJ fazI rata s Japanom, P-38. Bio jeto model P·38L prerađen u tip noćnoglovca-dvosjeda.

Kapetan Richard Bong, vodeći američ­ki as sa 40 pobjeda, letio je samo naavionu Lightning, pa je očito da je upravim rukama to bio izvrstan avion. Aipak su se u toku rata razmahala snaž'na osjećanja za i protiv ovoga tipa avio­na i jedva da su se' do danas smirilameđu bivšim pilotima i povjesničarima

zr~koplovstva. Cini nam se opravdanomocjenom da je taj tip manje od većine

d~ opraštao neiskusnim pilotima, alida Je u pravim rukama bio izvrstan avi.on, osobito u ulozi visinskog presretača,

za koju je bio i namijenjen.

Lockheed P·38J LightningPrikazan je avion G iz sastava 428.lovačke eskadrile (kodna oznaka 7Y),• 4. lovačke grupe 9. zrakoplovne armijeSjedinjenih Država na evropskompodručju ratnih operacija u godini 1944.Obratite pažnju da je avion dovršenII prirodnom metalu, budući da zboglabljenja Luftwaffe kamuflaža

uglavnom nije bila potrebna. Zadržavanjeprirodne metalne površine omogućavalo .......je ujedno i bolje performanse.· iaslinastosive plohe na nosuI s unutarnje strane obaju motorskihgondola imaju svrhu da oči pilotazaštite od bl,iještanja. Znaci nacionalnepripadnosti su uobičajeni

Tip - lovac i lovac-bombarder,jednosjed· Iotori - dva tekućinom hlađena rednaAllison V-1710 (1710-111 kao desni motori 1710-113 kao lijevi motor) sa po dvanaestcilindara, svaki snage 1.475 KSu polijetanju i 1.600 KS na 8.748 m· aoruianje - jedan top AN-M2od 20 mm sa ISO. metaka i četiri

mitraljeza Browning M2 od 12,7 mma 500 metaka po mitraljezu, plus 1.452 kg

bombi ili deset raketa od 127 mm.Iaksimalne brzine...,.... 666 km/hna 7.620 m; 579 km/h na 1.524 mBrzina krstarenja - 467 km/hna 3.048 mPočetna brzina penjanja - 1.158 m/minPenjanje - 7.620 m za 7'Operativni plafon - 13.411 mDolet - 724 km pri brzini od 467 km/h,s gorivom nošenim u avionu; 4.184 kmpri brzini od 319 km/h, s odbacivimrezervoarimaTežine - 5.797 kg prazan; 7.938 kgopterećen; 9.798 kg brutoRazmah krila - 15,85 mDužina - 11,53 m

Isina - 3,01 mPovršina krila - 30,43 m'

Lijevo: Lijepa studija aviona »LockheedP-38H Lightning«. Obratite pažnjuna turbokompresore na gornjem dijelui hladnjake sa svake strane vitkihtrupova. Naoružanje se sastoji od jednogtopa kalibra 20 mm i četiri mitraljezaod 12,7 mm.

-------

141

Martin 8-26 MarauderVrlo privlačan u estetskom pogledu, B-26Marauder bio je u stvari nezgodan avionza letenje i rano u svojoj karijeri ste­kao nezavidnu reputaciju smrtonosnezamke za svoje posade. Razlog je ležaoII velikom opterećenju krila, što je opetbila posljedica vrlo teških uvjeta USAAC­-a kojima je projekt trebao odgovoriti.U januaru 1939. izdala je armija zahtjevza novim srednjim bombarderom s vr­lo velikim performansama. Shvaćajući

d,. potrebne performanse na najvećoj vi­sini operativnog plafona ne može posti­ći avion s malim opterećenjem krila,USAAC svjesno nije ni spominjao brzi­ne slijetanja i gubitka uzgona, priznaju­ći time prešutno da će ranije neprihvat­ljive brzine za ta dva slučaja leta sadabiti prihvaćene.

Firma Martin odgovorila je na zahtjevkrasno oblikovanim avionom vrlo malihnosećih površina s dva velika motora.Potreba za novim avionom bila je takohitna da je u septembru 1939. armija na­ručila neposrednu proizvodnju 1.000 avio­na tog tipa, propuštajući normalan po­stupak izgradnje prototipova X i Y ipretproizvodnih modela u svrhu ispitiva­nja. To možda nije bio mudar potez, jerje projekt Peytona M. Magrudera imaodo tada najveće opterećenje krila odsvih američkiJh aviona. Prvi B-26, s dvazvjezdasta motora Pratt & Whitney R·-2800 Double Wasp po 1.850 KS i naoru­žan sa po jednim mitraljezom od 7,62mm na nosnom i repnom položaju, tedva od 12,7 mm u leđnoj kupoli, izvršiojc svoj prvi let u novembru 1940. Prvihnekoliko aviona bilo je određeno za ispi­tivanje i ocjenu, a puna proizvodnja kre­nula je 1941. godine.

Oznaku B-26 dobilo je prvih 201 izgra­đenih aviona. Imali su motore R-2800-5i mogli nositi teret od 2.630 kg bombi.Maksimalna brzina, najveća od cijele se­rije aviona toga tipa, iznosila je, uz bru­to-težinu od nešto preko 13.600 kg, 507km na sat. Prijelaz na novi tip avionanužno je bio prilično dug proces i prvajedinica opremljena avionima Maraudernije postala operativno spremna do de­cembra 1941. Operativno prelaženje nanovi tip aviona još je više otegnuto uvo­đenjem težeg (14.600 kg) modela B-26Adrugom polovinom 1941. godine. Razlogvećoj težini bili su dodatni rezervoariza gorivo u prostoru za bombe, promje­na kalibra mitraljeza u nosu i repu od7,62 na 12,7 mm i ugradnja nosača tor­peda od 55.9 cm na donjem dijelu tru­pa. Proizvodnja modela B-26A, koji je

142

imao zvjezdaste motore R-2800-9 ili R­-2800-39, dosegla je brojku od 139 aviona.Model B-26B ušao je u proizvodnju umaju 1942. godine.Građeno je bilo nekoliko podvarijanti

modela B-26B, koje su se podudarale spartijama građenih aviona. Prva je par­tija imala zvjezdaste motore R-2800-5 po1.850 KS i veću težinu od 16.556 kg. DoIlje je došlo povećanjem zaštitnog oklo­po. za posadu, dodavanjem jednog trbuš­r,og mitraljeza u »tunelu« i udvostruča­

vanjem naoružanja na repnom položajuna dva mitraljeza od 12,7 mm. Druga par­tija imala je zvjezdaste motore R-2800-41ili -43, dva mitraljeza od 12,7 mm zabočnu obranu umjesto jednog od 7,62mm na trbušnom položaju kod prve par­tije, te dulju nogu nosnog kotača staj­nog trapa, kako bi se povećao napadnikut krila i poboljšale performanse u po­lijetanju.

Radikalnija promjena izvršena je kodslijedeće partije. U nastojanju da se sma­nji opterećenje krila i time otklone pro­blemi upravljanja avionom pri malim br­7inama, raspon krila je povećan za 1,8 me­tara na 21,6 metara, čime je površinakrila povećana za 5,2 m2• Time su sestvari trebale znatno poboljšati, ali jetaj efekt poništen daljnjim povećanjem

težine na 17.327 kg dodavanjem drugogmitraljeza u nosu i ugradnjom četiriju

novih mitraljeza, sva četiri fiksna, podva sa svake strane nosa aviona. Isto­vremeno je i prethodna repna kupolazamijenjena kupolom »Martin-Bel«, a ver­tikalne repne površine povećane. Proiz­vodnja te podvarijante iznosila je 2.477aviona.

Po jedan XB-26D i XB-26E bili su eks­perimentalni avioni, prvi namijenjen is­pitivanju termičke opreme za odleđiva­

nje, a drugi da se provjeri učinak pomi­canja leđne kupole prema naprijed. Nijedan od njih niie ušao u proizvodnju,pa je tako sli.iedeći značainiji model po­stao B-26F, s izgrađenih 300 aviona 1943.godine. U daljniim nastojanjima da sepoboljšaju karakteristike polijetanja isli ietanja toga tipa aviona, napadni kutkrila povećan je za 3,5 stupnja. Izvrše-

ne su bile i druge manje modifikacije.Zadnji borbeni model aviona Marauderbio je B-26G, samo neznatno različit odB-26F. Prije nego što je u martu 1945.prestala proizvodnja tog modela, bila suizgrađena 893 aviona B-26G i 57 TB-26G,ovaj drugi kao trenažni avion i avion zavuču meta. Zadnji model aviona tipa Ma­rauder bio je XB-26H, služio je za ispi­tivanje stajnog trapa s dvije noge sa početiri kotača: kakav je kasnije korištenkod mlaznog aviona Boeing B-47. Cjelo­kupna proizvodnja tipa B-26 iznosila je5.157 aviona. Avion Marauder koristile sui Kraljevske zračne snage: 52 aviona Ma­rauder I (B-26A), 19 Marauder lA (B-26B),lOC Marauder II (B-36C), i 350 MarauderIII (B-26F i G). U Sjedinjenim Država­ma, nakon što su bili povučeni iz služ­be prve borbene linije, modeli B-26B i Cpretvoreni su u avione za vuču meta soznakom AT-23. Tako je modificirano208 aviona modela B i 350 modela C.

Iako uvođenje aviona Marauder u ope­rativnu službu nije ni izdaleka tekloglatko i u početku bilo puno teškoća uborbenim uvjetima, Marauder je došaodo punog izražaja u završnim fazama ra­ta, kad su ga njegova velika brzina iteško naoružanje učinili nenadmašnimavionom za taktičku podršku. Njegovoveliko opterećenje krila uvijek je ostalopl'Oblem, ali kako su s razvojem rata pi­loti postajali sve iskusniji, naučili su ka­ko da s tim iziđu na kraj, pa su gubiciB-26 bili na kraju razmjerno najmanjiod sviju američkih tipova aviona.

Martin B-26G MarauderPrikazani avion nije kamufliran, poputvećine aviona Sjedinjenih Državau završnoj fazi rata u Evropi. Obratitepažnju na matcrnu plohu protivbliještanja na trupu ispred položajapilota. Znaci nacionalne pripadnosti!>u normalniTip - laki bombarder 5a sedam članovaposade 'Motori - dV~ zrakom hlađena zvjezdastaPratt & Whitney' R-2800-43 Twin Waspsa po osamnaest cilindara, svaki snage1.920 KS u polijetanju

aoružanje - defanzivno: četiri fiksnamitraljeza Browning od 12,7 mmu nosu, jed<\D pokretljiv mitraljezBrowning od 12,7 mm na nosnompol~žaju, dva pokretljiva mitraljezaBrowning od 12,7 mm u leđnoj kupoli,dva pokretljiva mitraljeza Browningod 12,7 mm u repnoj kupoli i dvapokretljiva mitraljeza Browningod 12,7 mm, po jedan na svakom od dvatrbušna položaja za bočnu obranuofanzivno: do 1.814 kg bombiMaksimalna brzina - 455 km/hn., 1.524 mBrzina krstarenja - 438 km/hPočetna brzina penjanja - nepoznataPenjanje - 1.524 m za 8'Operativni plafon - 6.035 mDolet - 1.770 kmTežine - 10.796 kg prazan; opterećen

nepoznato; 17.327 kg brutoRazmah krila - 21,64 mDužina - 17,09 m\"isina - 6,20 mPovršina krila - 61,13 m'

Lijevo: Laki bombarderi »Martin B-26CM.arauder« u akciji nad neprijateljskimteritorijem. Avion kojega djelomično

pokriva mašina u prvom planu upravojc odbacio svoj teret od šest bombipo 227 kg.

143

North American 8·25 Mitchell

Nort American B-25 Mitchell činio je,zajedno s avionima Douglas A-20 Havoci Martin B-26 Marauder, glavninu jedi­nica USAAF-a za taktičku podršku udrugom svjetskom ratu. Naročito jeMitchell bio mnogostrano upotrebljiv iobljubljen avion. Iako njegov teret bom­bi nije bio osobito velik, opremljen jebio teškim ofanzivnim i defanzivnim va­trenim naoružanjem, pa su ga se nje­mački, talijanski i japanski piloti veomaplašili. A i smioni napad na Tokio u ap­rilu 1942. izvršila je jedinica opremljenaavionima Mitchell s američkog nosača

VSS Hornet - iako Mitchell nije nikadabio predviđen za djelovanje s nosača

aviona, budući da je to bio velik avion,srednji bombarder za operacije iz kop­nenih baza.

Podrijetlo serije aviona B-26 leži uzahtjevu USAAC-a iz 1938. godine zasrednjim bombarderom, kome je firmaNorth American prilagodila svoj po pri­vatnoj inicijativi projektirani NA-40. Bioje to skladan avion s tri člana posade,srednjokrilac s dvostrukim vertikalnimrepnim površinama, teškim defanzivnimnaoružanjem i dva zvjezdasta motoraPrat & Whitney R-1830-56C3-G po 1.100 KS.NA-40 je prvi put poletio u januaru 1939.i, pošto su mu bili ugrađeni drugi mo­tori, Wright GR-2600-A71 od 1.350 KS, pre­dan je u martu USAAC-u na službenoispitivanje. Nedugo nakon što su ispiti­vanja započela, NA-40 je bio izgubljen unesreći, ali su njegove performanse osta­vile tako dobar dojam da je USAAC za­tražio od Nort Americana da i dalje ra­di na razvoju tog tipa i projektira veću

verziju aviona. Tako je nastao NA-62, svećim trupom, dvostruko većom nosivoš­ću bombi, krilima povijenim nadoije iposadom povećanom na pet članova.

Nort American je završio nov modelu septembru 1939. i USAAC je odmahnaručio 184 aviona serijske proizvodnje,07.načenih kao B-25, bez uobičajena du­goročnog programa izgradnje prototipo­va i pretproizvodnih aviona. S radom sezapočelo najbrže što je bilo moguće iprvi je B-25 bio spreman za let u augu­stu 1940. Imao je dva zvjezdasta motO­ra Wright R-2600-9 po 1.700 KS i težinu

od 12.388 kg, za 5f,JJ!o veću od NA-40. Po­četna ispitivania u letu dala su zadovo·ljavajuće rezultate, osim nedovoljne uz­dužne stabilnosti, što je ispravljeno sma­njenjem kuta V-oblika vanjskih dijelo­va krila. Kako nisu bili građeni. praviprototipovi, prvi seriiski izgrađeni B-25zadržani su radi ispitivanja. od toga pr­vih devet s punim kutom V-oblika krila,a daljniih 15 sa smanjenim k1\tom V-ob­lika vanjskih dijelova krila. Ta 24 avio­na treba smatrati prototipovima, mode­lima za ispitivanje i ocienjivanie, dok iepIvi borbeni tip bio B-25A, kojih je biloizgrađeno 40.

Model B-25A bio je u osnovi isti kao iavioni B-25 kasnije proizvodnje, ali op­remI ien zaštitnim oklopom za letačko

osoblje posade isamobrtvećim rezervoa­rima. Borbena iskustva u Evropi, kojasu Britanci prenijeli Amerikancima, po­kazala su da .ie to za borbeni av'ion nuž­no. Isooruke USAAF-u započele su 1941.i na kraju godine je nekoliko iedinicaopremlienih avionima Mitchell bilospremno za akciju. U 1941. godini bio iepl'oizvođen i model B-25B s ukupno 120izgrađenih aviona. I ovaj je bio iednaksvojim prethodnicima, ali se donekle raz­likovao naoružaniem: imao ie kupole"Bendix« s po dva mitralieza od 12.7 mmna leđnom i trbušnom položaju, a uklo­njen ie hio mitraliez od 12.7 mm II re­nu. Povećala se i ukupna težina na 12.909kg. Avioni Mitchell toga tipa izvršili sur:\niie soomenuti Doolittleov naoad naTokio. Godine 1941. zaoočela ie u Kali­forniii proizvodnia sliiedećeg modela.B-25C, a u isto vriieme gratten ie u Texa­su skoro jednak model, B-25D.

Sliiedila su tri eksperimentalna mode­l". sva tri temeliena na modelu B-25C.Sa XB-25E isoitivan je bio termički ure­đaj za odleđivanje, a sa XB-25F isti ta­kav električni uređaj. Na avionu XB-25Gpokusno je ugrađen jedan od naitežihtopova što ga ie koristio ijedan avion udrugom svjetskom ratu - pol jski topM4 kalibra 75 mm dobiven od armi ie.Pokusi s tim topom bili su tako usp.ieš­ni da je model B-25G naoružan topomod 75 mm bio stavlien u serijsku pro­izvodnju. Svaka od 21 nošene granate te-

žila je 6,8 kg, a pojedinačno punjenjevršio je navigator. S tim topom, kojimse nišanilo uz pomoć dvaju mitraljezaod 12,7 mm u nosu, 450 izgrađenih avio­na modela B-25G postalo je razornimoružjem za napad na brodove kad bi seavion našao u povoljnom položaju za ga­đanje.

Poslije B-25G u proizvodnju je ušaomodel B-25H opremljen lakšim topomod 75 mm Tl3El i· brojnim drugim va­tJ'enim oružjima, pa je to bio najteženaoružan model serije aviona B-25. Iakoje bilo izgrađeno 1.000 aviona modelaB·25H, top od 75 mm nije se pokazaoosobito djelotvornim na Pacifiku i Daleekom istoku, gdje je većina aviona mode­la B-25H bila raspoređena.

Model koji je slijedio, B-251, bio je sizgrađenih oko 4.318 aviona najbrojnijirr.odel tipa Mitchell. Imao je stariji tipprednjeg dijela aviona s prilično mno­QO stakla, te naoružanje od jednog po­kretnog i dva fiksna mitraljeza od 12,7mm. Ostali dijelovi aviona bili su jedna­ki modelu B-25H. Zvjezdasti motori R­-2600-13 ili -29 kod B-25H zamijenieni sukod modela B-251 motorima R-2600-92. Sopadanjem snage japanskog zrakoplov­stya u 1944. godini, avioni B-25 mogli sudjelovati na vrlo malim visinama, gdjenije bio potreban bombarder-strijelac paje konstruiran nov nos aviona s osammitraljeza od 12,7 mm. Istvremeno jeMitchell bio osposobljen i za nošenjeosam raketnih projektila od 127 mm podkrilima.

Avioni Mitchell bili su građeni u veolikom broju, od čega je USAAF primio9.816 komada, a ostale savezničke zračne

snage još nekih 2.500. Za svoju veličin~bio je Mitchell razmjerno pokretan aVI­on, a to se pokazalo velikom prednošću

II operativnim zadacima na kojima seosobito isticao: bombardiranju s malihvisina i napadima na uporišta i brodo­ve. Sve u svemu, Mitchell je igrao ulogukoju bi teško bilo precijeniti. K tome~e, za razliku od mnogih drugih sred­njih bombardera i jurišnih aviona, mo­gao osloniti na vlastitu obranu od na­pada neprijateljskih lovaca, pa mu uglav.nom nije bila potrebna lovačka pratnja.

144

Maksimalna brzina - 438 km/hna 3.962 mBrzina krstarenja - 370 km/hPenjanje - 4.572 m za 18'Operativni plafon - 7.376 mDolet - 2.173 mTežine - 19.480 kg prazan; opterećennepoznato; 15.876 kg brutoRazmah krila - 20,60 mDužina - 16,13 mVisina - 3,98 mPovršina krila - 56,67 m'

...,...,

Motori - dva zrakom hlađena zvijezdastaWright R-260Q-92 Double Cyclonesa po četrnaest cilindara, svaki snageJ.700 KS u polijetanjuNaonlŽanje - defanzivn~: dvanaestfiksnih mitraljeza Brownmg od 12,7 mmu nosu, dva pokretljiva mitralje.za .Browning od 12,7 mm u leđnoj ~upoh,dva pokretljiva mitraljeza Browmngod 12,7 mm u repnoj kupoli ~ dvapokretljiva mitraljeza Browmng .od 12,7 mm, po jedan na dva položajapo sredini aviona ...ofanzivno: do 1.361 kg bombI Ih osamraketa od 127 mm

ort American B-25J MitchellPrikazani avion nije kamufliran, štoje bila česta praksa kod avionaSjedinjenih Država u kasnijim fazamarata. Obratite pažnju na maternu plohuprotiv bliještanja na nosu aviona. Znacina"cionalne pripadnosti su normalniTip - laki bombarder i jurišni avion,sa tri do šest članova posade

Lijevo: »Nort American B~25J Mitchell«,u službi Kraljevskih zračnih snagakao »Mitchell llI«. Obratite pažnjuna »bombarderski« nos, nanovo vraćen

pošto se top od 75 mm k~d mo~ela."B25H« nije pokazao osobito uSPJešnim.

145

North American P-51 MustangNorth American P-Sl Mustal1g je jedanod najslavnijih aviona svih vremena.Iako su prvi modeli Mustanga s moto­rom Allison bili dobri avioni za malevisine, tek s uvođenjem motora Rolls­-Royce Merlin kod kasnijih modela do­stigao je Mustang svoju pravu vrijed­nost. U jednostavnosti osnovne koncep­cije kombinirane vrlo lijepim linijamaležale su velike mogućnosti razvoja, paće se Mustang istaći na dva područja

djelovanja: kao lovac-bombarder velikeudarne snage za operacije na malim vi­sinama i kao prateći lovac za velikeudaljenosti i velike visine. U prvomsvojstvu mogao je Mustang sručiti nacilj goleme količine mitraljeske i topov­ske vatre, raketa i bombi, a u drugomje, uz pomoć odbacivih rezervoara, bioprvi saveznički lovački avion koji jeprodro čak do Berlina i Tokija. Mustang.ic: bio izvanredan lovački avion. Proiek­tiran po britanskoj specifikaciji, bio jejedan od rijetkiJh aviona konstruiranihza vrijeme rata koji su ušli u upotrebuširokih razmjera.Početkom 1940. godine Britanci su ku­

povali borbene avione u Sjedinjenim Dr­7.avama. Kako nisu našli lovački avionkoji bi odgovarao zahtjevima što su sekroz borbeno iskustvo pokazali neophod­nima, Britanci su se obratili firmi NorthAmerican, koja je imala malo iskustvana tom polju, s pitanjem ne bi li moglau vrlo kratkom roku od 120 dana kon­struirati lovački avion po britanskoj spe­cifikaciji. Avion je trebao imati dobreperformanse, naoružanje od osam mitra­ljeza, zaštitni oklop za pilota, samobrt­veće rezervoare za gorivo i redni motor;ovo zadnje u skladu sa svim britanskimjednomotornim lovačkim avionima togarazdoblja.

Prototip NA-73, kako je taj projekt na­zvan, bio je dovršen tri dana prije bri­tanskog roka i odmah se vidjelo da jeizvanredno oblikovan - krila s laminar­nim aeroprofilom, trupa malog aerodina­mičkog otpora i općenito besprijekornočiste linije. Posli ie ugradnje rednog mo­tora Allison V-1710-P3R od 1.100 KS pro-

tatip je izvršio prvi let u oktobru 1940.i odmah ušao u proizvodnju, a prve suisporuke započele u decembru. Prvi avi­oni, Mustang I imali su naoružanje odčetiri mitraljeza kalibra 7,62 i dva od12,7 mm u krilima, te dva mitraljeza od12,7 mm u trupu.

Kao jedan od uvjeta za izvoznu dozvolu bilo je određeno da se dva avionaNA-?3 isporuče armiji Sjedinjenih Drža­va radi prociene. na su četvrti i desetiizgrađeni avioni bili predani i ispitivanikao XP-Sl. USAAF su naručile 150 avio­na tog tipa, s četiri topa od 20 mm, kaomodel P-Sl, da bi ih po Zakonu o zajmui najmu mogle ustupiti Velikoi Britanijikao Mustang lA. Međutim, poslije japan­skog napada na Pearl Harbor. nekolikoprimjeraka zadržale su USAAF.

Prvi model aviona Mustang naručen zasame USAAF bio je A-36A, verziia ju·rišnog aviona koji je prvi put poletio useptembru 1942. Naoružanje se sastoj a­jo od šest mitraljeza kalibra 12.7 mm 1\

krilima i dvije bombe po 227 kg ispodkrila. Isporuka 500 naručenih aviona togmodela završena je u martu 1943. Zbogmotora tioa Allison koji ie bio ugrađivan

II ove početne modele. USAAF i RAF suavione Mustang koristile kao .iurišneavione za male visine, odnosno avione zaoperativnu suradnju s armijom. ali jeubrzo zatraženo da MustanR dobije mo­tor koii će maksimalnu snagu razviiatina većim visinama. Djelomično riešenienađeno ie s motorom Allison V-1710-81od 1.200 KS, koii je korišten za modelP-SlAo Godine 1942. naručeno ie bilo 310aviona tog tipa. Ugradnjom jačeg moto­ra tipa Allison. međutim, samoie djelo­mično bio riiešen problem nezadovol.ia­vajućih performansi aviona Mustang iz­nad srednjih visina. pa je trebalo naći

novo rješenje. Odgovor je nađen u ori­iedlogu Britanca. da se umiesto motoraAllison uzme Rolls-Royce Merlin. I u Sie­dinjenim Državama i u Velikoj Britanj­ji eksperimentalno su biJi ugrađeni timotori. proizvedeni u jednoj i drugojzemlji. Za serijsku proizvodnju bila jeizabrana američka verzija. Zadnja ispiti-

vanja, koja su pokazala da se s motoromMerlin maksimalna brzina Mustanga po­\'ećala za po prilici 80 km/h i općenito

iz osnova promijenila performanse avio­na na velikim visinama, bila su završe­na u septembru 1942. i novi je tip pu­[ten u proizvodnju na širokoj osnovi. UKaliforniji i Texasu građena su dvaistovjetna modela, P-SIE i P-Sle. U po­četku je avion isporučivan s motoromV-1650-3 od 1.300 KS, ali je kasnije biougrađivan V-1650-7 sa 1.695 KS. Naoruža­nje modela P-SlC i D bila su u početku

četiri topa od 20 mm, ali je to kasnijepromijenjeno na šest mitraljeza od 12,7mm. Nošeni su i odbacivi rezervoari, čio

me se dolet povećao na 3.348 km. Proiz­vodnja modela P-SIE dosegla je brojkuod 1.988, a modela P-SIC, 1.750 aviona.

Slijedeći model, P-SID, bio je izgrađen

u većem broju nego svi ostali modeliaviona tipa Mustang zajedno. Glavna:značajka po kojoj se taj model razliko­vao od drugih bio je potpuno izmijenjenoblik pilotske kabine kako bi se pobolj­šalo vidno polje pilota. Skraćen je biostražnji dio trupa i ugrađen kapkastipokrov kabine od "perspexa« u jednomkomadu umjesto ranijeg okvirima ispre­sijecanog pokrova. Naoružanje od šestmitraljeza postalo je standardno, kaomotor V-1650-7, a poslije nekoliko ispo­ručenih aviona dodan je i vertikalnomstabilizatoru hrpteni greben radi boljestabilnosti po pravcu. Takav greben jenaknadno dodan i mnogim avionima mo­dela P-SlE i e. Proizvodnja modela P-SlDiznosila je 7.956 aviona, od kojih je 280bilo predano RAF-u kao Mustang IV.

Zadnji model serijske proizvodnje bioje P-SIH, s motorom V-1650-9 od 2.218 KS,kraćom pilotskom kabinom, dodatnimrezervoarima za gorivo i višim vertikal­nim stabilizatorom i kormilom. ModelP·SlH bio je za 499 kg- lakši od P-SlD isa 784 km/h najbrži od sviju varijantiaviona Mustal1g. Samo ih je 555 bilo iz­građeno prije nego što je, posliie kapi­tulacije Japana, daljnja proizvodnja ot­kazana.

Mustang je bio izvanredan avion u

146

147

\413392

North American P·StD MustangPrikazani avion ima prirodnu metalnupovršinu a radi se o avionu R iz sastava374. lovaČke eskadrile (kodna oznaka B~~,361. lovačke grupe 8. zrak.opl?vne. arI?~JeS iedinjenih Država u Velikoj BntaniJIu· proljeće i početkom v ljeta 19~4: v'

Obratite pažnju na sluzbena ~blIJezJa:.normalne znake nacionalne pnpadnostI,maslinastosivu plohu protiv bliještanjana nosu aviona, žutu bojuza identifikaciju grupe na kapi elisei nosu, te crno-bijele "invazione« prugena donjim površinama trupa i krila.Individualne oznake pilota su nazivTika IV na nosu i niz od šest znakovazračnih pobjeda ispod pilotske kabineTip - lovac i lovac bombarder, jednosjedMotor - jedan tekućinom hlađen redniPackard V-1650-7 Merlin s dvanaestcilindara, 1.400 KS u polijetanju

--

Naoružanje - šest mitraljezaBrowning MG 53-2 od 12,7 mm sa 400metaka po mitraljezu za unutarnji pari 270 metaka po mitraljezu za dva vanjskapara, plus 907 kg bombi ili deset raketaod 127 mmMaksimalne brzine - 703 km/hna 7.620 m; 636 km/h na 1.524 mBrzina krstarenja - 583 km/hPočetna brzina penjanja - 1.059 m/minPenjanje - 6.096 m za 7' 18"Operativni plafon - 12.771 mDolet - 1.529 km pri brzini od 636 km/hna 7.620 m, s gorivom nošenim u avionu;3.348 km pri brzini od 393 km/hna 3.048 m s odbacivim rezervoarimaTežine - 3.232 kg prazan; 4.581 kgopterećen; 5.489 kg bruto

: c-\. Razmah krila - 11,28 mr I "- Dužina - 9,83 m

Visina - 3,71 mPovršina krila - 21,66 m'

\'akom pogledu, njegovi piloti i posadebombardera koje je pratio mnogo su gamljeli, a njemački i japanski piloti veo­ma su ga se bojali. S motorom Merlinimao je Mustang veliku horizontalnu br­zinu, veliku brzinu penjanja i ubrzanje.Zajedno s velikom pokretljivošću, to jedalo lovački avion koji ulijeva poštova­nje - a njegove linije čine ga tipom ko­ji se pamti.

LljCI'O: Cet iri lovačka aviona "Nort.:"Illerican P-SJ Mustang" iz sastava. zrakoplovne armije Sjedinjenih

Država. Vide se tri razna tipa: na čelu

;" model "D" bez hrptenog grebena;,.;emu najbliži je model "D" sa takvim

'ebenom; najdalje je model "B"originalnim tipom uokvirenog pokrova

; Ilotske kabine.

Republic P-47 ThunderboltRepublic P-47 Thunderbolt bio je najve­ci i najteži jednomotorni lovački jedno­sjed s klipnim motorom što je ikad biokorišten u operativnoj službi, a po ve­ličini i težini nadmašio ga je samo eks­perimentalni model lovca za nosače avio­na Boeing XF8B-l iz 1943. godine. Poputaviona Nort American P-Sl Mustang,Thunderbolt je u cijelosti bio zasnovani izgrađen u toku ratnih godina, ali jeistovremeno predstavljao i logički zavr­šetak cijele serije bačvastih tipova lo·vačkih aviona firme Republic, koja seod modela P-3S iz tridesetih godina raz­vijala do P-43 Lancer (lanser) iz 1940.Model P-47 bio je ujedno i zadnji lo­vački avion sa zvjezdastim motorom ko­ji je u velikom broju vršio službu ulTSAAF.

Prva dva aviona oznake P-47, XP-47 iXP-47A, u stvari su malo ličili na konač­

ni tip aviona Thunderbolt, jer su biliprojektirani s namjerom da odgovorezahtjevu USAACa za lakim lovcem. Iakoje USAAC pokazao zanimanje za oba mo­dela, izvještaji o zračnim bitkama u Ev­ropi uvjerili su nadležne da će američke

lovačke jedinice morati snabdjeti maši­nom koja će premašiti mogućnosti XP-47i XP-47A od 644 km na sat, imati teženaoružanje i biti opremljena zaštitnimoklopom isamobrtvećim rezervoarima zagorivo.

U skladu s novim zahtjevima, ekipafirme Republic pod vodstvom Alexande­ra Kartvelija potpuno je preradila prvenacrte i projektirala XP-47B. Imao je7vjezdasti motor Prat & Whitney R-28ooDouble Wasp od 2.000 KS, a nije uložennikakav napor da se na račun perfor­rijansi ili' borbene sposobnosti avionusmanii težina. U stvari .ie predloženo na­oružanie - osam mitraljeza od 12,7 mmu krilima - bilo po mierilima onoga·vremena izvanredno teško. Iako bi popredviđenoj težini od 5.443 kg taj tip bionaiteži lovački avion naručen do tada.lJSAAF su u septembru 1940. dale firmiRepublic nalog da nastavi rad iz~rad­

njom prototipa.

Mehanički centar novog lovca bio jenjegov velik zvjezdasti motor s pripada­jućim turbokompresorom. Kartaveli jezapočeo s problemom gdje da smjestikompresor, a potom je oko te dvijeglavne komponente aviona gradio trup.Radi bolje ravnoteže, kompresor je biosmješten u stražnji dio trupa aviona. Toje značilo da će se zrak kojega će kom­presor sabijati usisivati na nosu aviona,voditi cijevima u kompresor na straž­njem dijelu aviona i potom voditi na­trag do motora. Ispušni plinovi za po­gon kompresora vođeni su od motorado stražnjeg dijela trupa i, nakon štosu iskorišteni, ispuštani ispod stražnjegdijela trupa. Da bi snaga motora bilapotpuno iskorištena, bila je potrebnaćetverokraka. elisa velikiJh dimenzija, ato je opet zahtijevalo visok stajni trapda elisa ne bi zahvaćala tlo. Avion jetrebao nositi velike količine goriva, akonstrukcija zmaja trebala je biti čvr­

sta, kako bi mogla podnijeti silu trzajaosam mitraljeza, pa je XP-47B, koji jeprvi put poletio u maju 1941, nužno biovrlo debeo, težak avion. Maksimalna br­zina bila mu je 663 km na sat, što jepotpuno opravdavalo narudžbu 773 avio­na serijske proizvodnje, koju su USAAFizvršile u septembru prethodne godine.

Isporuka aviona modela P-47B, koji seod prototipa razlikovao po kliznom um­jesto preklopnog pokrova pilotske kabi­ne' i motoru R-2800-2, započela je 1942.godine i do kraja je bio izgrađen 171avion. U borbi je P-47B prvi put bio ko­rišten u Evropi i iskustva iz susreta snjemačkim lovcima u aprilu i maju 1943.pokazala su da novom lovcu, iako mupokretljivost i brzina penjanja nisu bilizadovoljava.iući, njegova težina daje fe­nomenalnu brzinu u obrušavanju, a nje­gova čvrsta konstrukcija sposobnost dapodnese borbena oštećenja koja bi uni­štila svaki drugi lovački avion.

Proizvodnja 602 aviona modela P-47C~apočela je u zadnjoj četvrtini 1942. TajJe model nosio odbacivi rezervoar ispodtrupa, a sam trup bio je produžen za

koja 33 cm, kako bi se povećala pokret­ljivost aviona. S odbacivim rezervoarompovećan je dolet od 885 na 2.012 km, augradnjom motora R-2800-5 od 2.300 KSznatno poboljšana brzina penjanja, kaoi ostale performanse. Taj' je motor subrizgavanjem vode, čime mu se u slu­Laju nužde u borbi snaga povećala na2.535 KS, postao standardnim za kasnijegrađene primjerke serijske proizvodnjeslijedećeg modela, P-47D. Izgrađen je biou broju (12.608) većem od bilo kojegdrugog modela, a pod svakim krilomimao je i nosač za odbacive rezervoare.S njima je model P-47D dobio akcioniradijus od 2.897 km, čime je avionu Thun­derbolt omogućeno da bude vrlo kori­stan na zadacima pratnje bombarderana velike udaljenosti. Kasnije u karijerilI10dela P-47D uklonjeni su nosači za od­bacive rezervoare, čime mu je omoguće­

no da nosi bombe do ukupne težine odi.134 kg. Tako naoružan postao je P-47od kraja 1943. godine uspješan lovac­-bombarder. Kako bi se poboljšalo vidnopolje, na kasnijim avionima modela p-41uveden je i mjehurasti pokrov 'pilotskekabine.

Pojava najnovijih njemačkih aviona ileteće bombe V-l dovela je krajem 1944.do razvoja modela P-47M. Taj je modelbio zasnovan isključivo kao lovac i svaoprema lovca-bombardera bila je uklo­njena sa 130 izgrađenih aviona tog mo­dela. Zadnji model aviona Thunderboltserijske proizvodnje - P-47N - bio jenamijenjen za korištenje na pacifičkom

bojištu, gdje je vrlo velik akcioni radi­JUs bio od bitne važnosti. Sličan je biomodelu P-47M, ali s povećanim razma­hom krila za 55,9 cm, ti. na 12,98 me­tara. Imao je motor R-2800-77 od 2.800 KS,a povećana zapremina rezervoara za go­rivo učinila je model P-47N s doletomod 3.782 km avionom s najvećim doletomod svih modela Thunderbolta. Opremalovca-bombardera mu je vraćena, a hrp­teni greben bio veći od onoga što seprvi put pojavio kod modela P-47D. Pro­izvodnja modela P-47N iznosila je 1.816

148

aviona prije nego što je završetak ratas Japanom doveo do otkazivanja izgrad­nJe daljnja 5.934 naručena aviona Thun­dcr bolt. Sveukupno su bila izgrađena

15.683 aviona ,tipa Thunderbolt.Taj su tip koristile i zračne snage Slo­

hodne Francuske, Sovjetskog Saveza iVelike Britanije. Britanci su primljenih340 aviona modela P-47D rane proizvod·nje označili kao Thunderbolt I, a 590P-47D kasnije proizvodnje i daljnje mo­dele kao Thunderbolt II.

Lijevo: Najveći lovac-jednosjeds klipnim motorom u operativnoj službiu drugom svjetskom ratu, »RepublicP-47 Thunderbolt". Na fotografijije model D, prvi smjehurastimpokrovom pilotske kabine.

I

Republic P-47M ThunderboltPrikazani avion dovršen je u prirodnommetalu, s matcrnim plohama protivbliještanja. Znaci nacionalne pripadnostisu normalniTip - lovac, jednosjedMotor - jedan zrakom hlađen zvijezdastiPratt & Whitney R·28DO-57 Double Wasps osamnaest cilindara, 2.800 KSna 9.906 mNaoružanje - osam mitraljezaBrowning sa 425 metaka po mitraljezu

Maksimalne brzine - 761 km/hna 9.906 m; 644 km/h na 3.048 mBrzina krstarenja - 438 km/hPočetna brzina penjanja - 1.067 m/minPenjanje - 9.906 m za B' 24"Operativni plafon - 12.497 mDolet - 901 km na 3.048 m (s gorivomJ10šenim u avionu)Težlne - 4.728 kg prazan; 6.022 kgopterećen; 7.031 kg brutoRazmah krila - 12,43 mDužina - 11,07 mVisina - 4,50 mPovršina krila - 28,61 m'

---""u'---v---.,

Vought F4U CorsairVou~t F4U bio je bez sumnje najboljilovački avion za službu na brodovima­-nosačima u drugom svjetskom ratu, amogao bi s pravom konkurirati i za uop·će najboljeg ratnog lovca. Bio je to iz­vanredno moćan lovac, a kao lovac-bom·barder pokazao se 'tako efikasnim protivJapanaca da su mu nadjenuli nadimak»zviždeća smrt«.

Podrijetlo Corsaira leži u zahtjevimaratne mornarice Sjedinjenih Država iz1~38. godine za lovcem koji će se moći

mjeriti s performansama bilo kojeg kop­negog aviona. Na osnovi tog zahtjeva,kompanija Vought je izradila projekt'V-166B i u junu 1938. dobila ugovor zaizgradnju jednog prototipa. Po izgleduizvanredno impresivan projekt izradilaje ekipa pod vodstvom Texa B. Beisela(Teks Bejsel). Da bi se postigle traženevisoke performanse, novi je lovac bioprojektiran sa zvjezdastim motoromPratt & Whitney XR-2800 Double Wasp,a dimenzije trupa zadržane su na naj­manjoj mogućoj mjeri koliko je to do­zvoljavao motor. Konstrukcija krila bi­la je vrlo domišljata, oblika izvrnutihkrila galeba, tako da je potrebna po­vršina dobivena uz manji razmah. Bu­dući da su se krila i preklapala na mje­stu gdje su bila svinuta pod kutom, tojc i visina aviona s preklopljenim krili­ma bila manja. Stajni trap, koji se uvla·čio unazad, također je bio smješten napoložaju gdje su krila bila svinuta podkutom, što je omogućilo da noge budukratke, čime se također uštedjelo natežini.

Prvi Corsair, prototip XF4U-l izvršioJe svoj prvi let u maju 1940. i uskoroispoljio svoju brzinu, a sposoban je bioletjeti brzinom od preko 644 km na sat.l.' to je vrijeme bio jedini američki lo­vački avion koji je razvijao tu brzinu.Naoružanje se sastojalo od jednog mitra­ljeza kalibra 7,62 i jednog od 12,7 mm

u trupu, te po jednog mitraljeza od 12,7mm u krilima, kao i 10 malih bombi ko­je su se bacale na formacije neprijatelj­skih bombardera. Krajem juna 1941.mornarica je naručila 584 aviona modelaF4U-l serijske proizvodnje.

Prvi je poletio u junu 1942, a isporukesu započele u oktobru. Ti su avioni ima­li motor R-2800-8 umjesto R-2800-4 kodprototipa, te dva mitraljeza više u kri­lima. Najuočljivija je razlika bila pomak­nuta pilotska kabina za 91 cm unatrag,kako bi se u trupu moglo nositi više go·riva. Time je na žalost bilo smanjenoprednje vidno polje pilota kad je avionstajao na tlu, pa je mornarica odlučila

da se Corsair ne može operativno kori­stiti s nosača aviona. Stoga su prvi F4U-lbili predani korpusu mornaričke pješadi­je Sjedinjenih Država i djelovali iz kop­nenih baza, a u borbu u sastavu morna­ričke pješadije prvi put stupili u februa·ru 1943.

Proizvodni kapaciteti kompanije Voughtnisu mogli udovoljavati zahtjevima, pasu stoga avion Corsair gradile i kompa­nije Brewster (Bruster) kao F3A-l iGoodyer (Gudjir) kao FC-l. Kasniji mo­deli što su ih gradile sve tri kompanijeimali su nešto uzdignut pokrov pilotskekabine, što je uvedeno kod 689. proizve­denog aviona Corsair. Ostali početni mo­deli bili su: FC-1A s fiksnim krilima;F4U-1C s četiri topa od 20 mm umjestošest mitraljeza od 12,7 mm u krilima kodranijeg modela, te F4U-1D/FG-1D/F3A-ID,koji su imali motor R-2800-8W s ubrizga­vanjem vode, mogućnost nošenja odba­ch'og rezervoara ispod trupa i nosača zapo jednu bombu ili četiri rakete od 127mm ispod svakog krila, čime se Corsairpretvarao u lovca·bombardera. Proizvod­nja tih početnih modela u pogonima svihtriju kompanija iznosila je ukupno 8.663aviona, od čega je 370 bilo isporučeno

zrakoplovnim snagama Kraljevske mor-

narice Novog Zelanda, a 2.012 zrakoplov­nim jedinicama flote Kraljevske morna­l ice. Prve operacije Corsaira s palube no­sača aviona izvele su zrakoplovne jedini­C~ flote u aprilu 1944, iako su pokusniletovi bili s uspjehom obavljeni skoro de·ret mjeseci prije. U to je vrijeme i mor­narica Sjedinjenih Država konačno izda­la dozvolu za korištenje Corsaira u ope­racijama s nosača aviona.

Kako se u operacijama na Pacifikupočelo osjećati prisustvo Corsaira, na·stavljen je bio i rad na verziji noćnoglovca, XF4U-2. Taj prototip nije bio do­vršen, a od tri aviona modela Xf4U-3,iako je rad na njima započeo još u mar­tu 1942, prvi nije poletio sve do 1946.godine. Isto tako bilo je dovršeno samoB od 27 aviona sličnog modela FC-3kompanije Goodyear. Slijedeći model se­rijske proizvodnje bio je stoga F4U-4, odkojih je prvi poletio u aprilu 1944. Zapogon mu je služio motor R-2800-18X subrizgavanjem vode, snage 2.100 KS. Do­datnih 350 KS ovog motora, dobivenihubrizgavanjem vode, povećavalo je mak­simalnu brzinu Corsaira za 34 km, na718 km na sat. Ostale verzije modelaF4U bile su: F4U4C naoružan s četiri

t0pa od 20 mm; noćni lovac F4U4N scetiri topa i radarom APS-5 u nosaču

montiranom pod krilom; F4U4E s če­

tiri topa i radarom APS-4; avion kompa­nije Goodyear jednak modelu F4U4, tcmodel za fotografsko izviđanje F4U4P skamerama. Cjelokupna proizvodn ja seri·.ie F4U4 dosegla .ie brojku od 2.556 avio­na, uključiv i 200 komada verzije PG4.

To su bile zadnje ratne verzije Cor­sažra, ali iako su u septembru 1945. biliotkazani mnogi ugovori za proizvodnjutog aviona, izvrsni lovac kompanijeVought zadržan je u proizvodnji, samosu bili nešto smanjeni razvojni planovi.Zadnji Corsair isporučen je u decembru1952, pa se taj tip aviona zadržao u pro-

1"0

• • •

iZ\'odnji više od 10 godina. U borbi jeCorsair u sastavu mornarice SjedinjenihDržava i korpusa mornaričke pješadijeprYenstveno služio na pacifičkom bojiš­lU, gdje je izvršio ukupno 64.051 opera­timi zadatak. U operacijama protiv ja­panskih lovaca postigao je Corsair iz·ya.nredan odnos od 11 obaranja premajt.·dnom izgubljenom avionu, uništivši1.140 aviona uz gubitak samo 189 iz vla-

titih redova. I u ulozi lovca-bombarderapostigao je Corsair izvrsne rezultate svo­iom sposobnošću da velik ofanzivni te,ret prenese na cilj znatnom brzinom i ve­likom točnošću.

Lijevo: Lovci-bombarderi "Vought F4U-4«ll/ožda najsvestraniji avion mornarice 'Sjedinjenih Država u drugom svjetskomralu, a svakako najuspešniji mornaričkilovac log rala.

Vought F4U-ID CorsairPrikazani avion kamufliran je postandardnoj shemi za mornaričke lovcena Pacifiku, s morskoplavim(tamnoplavim) gornjim površinamai azurnoplavim (svijetloplavosivim)donjim površinama. Znaci nacionalnepripadnosti su normalni, ali obratitepažnju da su bijele površineprljavobijele, što se postizalomiješanjem bijele i neutralno sive bojetl jednakim količmama

Tip - mornarički lovaci lovac-bombarder, jednosjed

Motor - jedan zrakom hlađen zvijezdastiPratt & Whitney R-2800-8W DoubleWasp s osamnaest cilindara, 2.000 KStl polijetanju i 2.250 KS na visinamaoperativnog djelovanja

aoružanje - šest mitraljeza BrowningMG 53-2 od 12,7 mm sa 400 metakapo mitraljezu u krilima, plus do 907 kgbombi ili osam raketa od 127 mmMaksimalne brzine - 684 km/hna 6.096 m; 528 km/h na razini moraBrzina krstarenja - 293 km/hPočetna brzina penjanja - 951 m/minPenjanje - 6.096 m za 7' 42"Operativni plafon - 11.278 mDolet - 1.634 km s gorivom nošenimU avionu; 2.514 km s odbacivimrezervoarimaTežine - 3.944 kg prazan; 5.461 kgopterećen; 5.951 kg brutoRazmah krila - 12,47 m

užina - 10,16 mVisina - 4,60 mP( vršina krila - 29,17 m'

Indeks fotografija

152

Fotografije u boji:

Associated Press: stranice 120-121; Bap ty: stranice 18 (sasv,im dolje), 24; Biblio­theque Nationale-Signal/Foliot: strana 22; Fox Photos: strana 88, Signal: stranice30-31/Nicole Marchand, 32; US Air Force: 118-119, 126; US Army: stranice 132­132; US Navy: strana 132 (sasvim gore).

Crno-bijele fogografije:

Blitz Publications: stranice lO-ll, 12, 14, 16, 18 (sasvim gore), 20, 26, 28, 34, 36,38--39, 40, 41, 42, 44--45, 46, 48, 50, 52, 54, 56, 60, 62,.64--65, 68--69, 70, 72, 74, 76,78, 80, 82, 84 (sasvim gore/Charles E. Brown), 84 (sasvim dolje), 86, 90-91, 92, 96-97,98, 102, 104, 106-107, 108, 112-113, 114, 116-117,122-123,124-125,128--129, BO, 134,136 (sasvim dolje), 138, 140, 142, 144, 146, 148, 150; Fujiphotos: stranica 58; Fox Pho­tos: stranice 66-67; Novosti: stranice 100-101, 110-111.

Izdavač

"ALFA" - Zagreb, Bogovićeva 7/III

Za izdavača

RADE RADOSAVLJEV

Urednik

BOREN RASPICA

Tehnički urednik

žELJKO PRODANOVIć

LektorSMILJKA KUČINIĆ

Tisak

"NOVI DANI" - Beograd