ﻒﻗﻭ - پرتال جامع علوم...

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

782

وقف هاى زنان عثمانى و وقفيه والده سلطان ماه پيكر اسرا دوغان1

اوقاف مكه و مدينه در عثمانىــته؛ به طورى كه از زمان ــيار زيادى داش ــهر مقدس مكه و مدينه، از ديرباز اهميت بس وقف براى دو شپيامبر اكرم(ص) به بعد، همه دولت هاى اسلامى، اهتمامى جدى بدان نشان داده اند. در اين ميان، پادشاهان ــدان بلاد اختصاص مى دادند. البته ــش هايى را ب ــى نيز جايگاه جالب توجهى دارند كه جز وقف، بخش عثمانموقوفه ها، احسان ها و هدايا، بيش از همه، از مصر سرچمشه مى گرفت. فتح مصر براى سلاطين عثمانى تنها ــد، نبود، بلكه برخى از آداب و سنن اسلامى را از ــامل حرمين هم مى ش به معناى تصاحب قلمرو مصر كه شآنان گرفتند. وقف براى حرمين شريفين در ميان مصريان و حتى در ميان زنانشان رواج بسيارى داشته است. ــات دينى و خيريه ــهرهاى مكه و مدينه مؤسس ــريفين، عثمانى ها نيز نه تنها در ش پس از فتح حرمين شــاص مى دادند؛ وقف در ــق مختلف عثمانى را به بلاد مذكور اختص ــا كردند، بلكه اوقافى در مناط ــادى بن زيــبب همين علاقه و اهتمام به ــد؛ البته به س ــادى به اهالى فقير مكه و مدينه اختصاص داده مى ش ــوارد زي مــزارى در اين اماكن از ــتند. اين اهتمام و خدمتگ ــوان «خادم الحرمين» داش ــلاد مقدس بوده كه عن ــن ب ايسويى موجب مى شد آنها به لحاظ معنوى به آرامش دست يابند و از سوى ديگر ميان رعاياى مسلمان آن، جايگاه قابل قبولى پيدا كنند، چراكه سنت اسلامى وقف ميان مردم عثمانى نيز اهميت بسيار زيادى داشت. ــود وقفى را براى فقراى مدينه ــتاهاى مرزهاى دور عثمانى در بالكان، در حد توان خ ــلمانان روس حتى مســى بزرگ تر در روملى در بالكان و همچنين ولايات مختلف مانند اختصاص مى داد. اين قبيل نمونه ها بخشبورسا، قرامان، دياربكر و مرعش نيز ديده مى شد. اين امر نشان دهنده وسعت ديد مسلمانان بود و معنويت

1. دانشجوى تبعه تركيه و دكتراى دانشگاه تهران، دانشكده الاهيات گروه تاريخ تمدن كشورهاى اسلامى.

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

783

وقف هاي زنان عثماني و وقفيه والده سلطان ماه پيكر/ اسرا دوغان

ــان مى داد و تنها بعد مادى نداشت، بلكه بعد معنوى آن در درجه اول اهميت ــتگى ميان آنها را نش و همبسقرار داشت.1

ــيع را ايجاب مى كرد.2 چنين سازمانى با عنوان ــازمانى وس ــت، س اوقاف حرمين به خاطر اهميتى كه داشنظارت اوقاف همايون در سال 1587م. براى نظارت بر امور اوقاف حرمين و اداره مؤسسه هاى وقفى متعلق به پادشاهان و خاندان ها، تأسيس شد. در ابتدا رياست آن را آقايان قاپو (Kapı Ağaları)برعهده گرفت ــعاده، ناظر اوقاف حرمين ــپس دارالس ــعاده (Babussaade Ağaları)و س و پس از او آقايان باب الســت مى آمد، هر ساله بدون تأخير ــده، به حرمين به دس ــدند. هدايا و درآمدى كه از اوقاف تخصيص داده ش شبدآنجا مى رسيد و شاهان عثمانى با صفت خادم الحرمين آن را همراه با محمل به آنجا مى فرستادند. اگرچه بيشترين اوقاف آناتولى و روم ايلى شخصى بود، درآمد ساليانه آن را مركز حكومت جمع آورى مى كرد و همه را باهم به حجاز مى فرستاد. به سبب هزينه سنگين حمل و نقل، اين راه آسان تر و مطمئن تر بود، ولى دولت ــى خود بهره اى از درآمد اوقاف مى برد و اين جمع آورى اوقاف، منافع دولت را تأمين مى كرد.3 اين امر عثمانــخصى يا دولتى بودن اوقاف بر سردوراهى مورد اعتراض صاحبان اوقاف بود و بنابراين حكومت در مورد شــوم (1574 -1595م.) برده شده و پادشاه چنين حكم ــلطان مرادس قرار گرفت. در نهايت اين منازعه نزد ســتاده شود و برخلاف ميل آنها داد كه كليه درآمد اوقاف خيريه حرمين از طريق قانونى براى صاحبانش فرســوريه، بغداد، مكه و مدينه بوده، نام برده شده، اما در اين ــود. در اين فرمان از همه اوقافى كه در س عمل نش

مقاله كه موضوعش اوقاف زنان عثمانى است، ذكر نمى شود. ــلمانان ــان درآمدهاى اوقاف، بايد از صدقه جوالى نام برد؛ صدقه جوالى جزيه اى بود كه از غيرمس در ميــليمان قانونى به بعد، به اهالى فقير حرمين اختصاص داده شد.4 از ديگر ــد و از دوره سلطان س گرفته مى شــيه بود كه قسمت عمده آن به مدينه منوره تعلق مى يافت. اين وقف متشكل از درآمد ــانجاق اماس اوقاف، سروستاها و مزارع و سهم هاى مالكانه، ديوانى و مالكانه تيمار5 بود و به طور كلى شامل 33 قريه و سه مزرعه

مى شد. درآمد اين اوقاف، جمعاً سالانه دويست و پنجاه و هفت 542 اقچه بوده است.6

1. Hacılar ve Sultanlar Süreyya Faruki ,s 3 2 .Türk vakıfları ve vakfiyeleri üzerine mücmel bir etüd, Halim Baki Kunter,1939.İstanbul s 31 3. Surre defterlerine göre sultan II.Mahmud Han Vakfi›ndan hac yolu ve hicaz’a dağitilan yardimlar,Fatma Soydemir Marmara Üniversitesi · Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yüksek Lisans 2007 4. Osmanlı Devletinde Haremeyn Vakıfları – Dr. Mustafa GÜLER\Tarih ve Tabiat vakfi ,2003,5. Osmanlı Valide Sultanlarının hayır eserleri\ Mahpeyker Kösem Valide Sultan’ın Haremeyn-i Şerifeyn Vakfiyesi,İstanbul , Çamlıca Basım Yayın ve Tic. A.Ş. s 116. 1576 Tarihli Defter-i Evkaf-i Rum’a göre Amasya Sancağından Harameyn’e yapılan Vakıflar ,Adnan Gürbüz,......

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

784


وقف ميان زنان عثمانىــان فراگرفتند كه علاوه بر ــريفين را از مصري ــنت وقف1 براى حرمين ش ــد، عثمانى ها س چنان كه ذكر شــت. در دوره مماليك بحرى، براى سرزمين ــته اس ــاهزاده ها، ميان زنان و امرا نيز رواج داش ــاهان و ش پادشحرمين، احسان و صدقات فرستاده مى شد؛ به عنوان مثال در سال 721 ق. زن سلطان محمد بن قلاون كه طغى نام داشت، حج كرد؛ وى در طول مسير به فقرا احسان نموده، در روز عيد به همگان نان شيرين، يخ، ــال هاى 728 و 731ق. زن پادشاه براى اين سفر، ــى هزار دينار پول انعام داده بود. در س ــايل و س لباس، وســام و مصر فرستاد، هشتاد هزار دينار و ششصد هزار درهم ــترها و هديه هايى كه به امراى ش غير از اجاره شــبب حج، در آن سال در مكه مالياتى كه ازگندم گرفته ــان به س خرج كرد. حتى به گفته برخى مورخان، ايش

مى شد را لغو كرد.2ــينان و مخصوصاً والده هاى ــريفين، غير از دولتمداران عثمانى، كاخ نش ــيطره عثمانى بر حرمين ش با سپادشاه، آثار خيريه بى شمارى وقف آن مكان مقدس كردند. در واقع كل آثار و امور خيريه در دولت عثمانى، ــلطان هاى والده و ثروتمندان انجام ــط پادشاهان، اركان دولت، علما، س ــت دولت، بلكه توس نه فقط به دســلطان هاى والده، يعنى مادران پادشاه، در وقف نامه ها ثبت شده ــد. بيشترين خدمات خير و حسنات س مى ش

است. بخش عمده اين خدمات، در سرزمين مقدس مكه و مدينه و براى اهالى آنجا بوده است. ــليم اول ــلطان س ــتر بود؛3 مثلاً مادر س ــتانبول، وقف بر فقراى حرمين بيش در پايتخت عثمانى يعنى اسفرمودند كه هرسال ميان فقراى مدينه هزار طلا اشرفيه پخش شود؛ اين پول از درآمد حمام مردمى سلطان ــد. در بالكان نيز براى حرمين، ــت ـ تأمين مى ش ــتانبول برپاس بايزيد دوم (1481تا 1512) ـ كه هنوز در اســت؛ همچنين مادر ــتر در پايتخت قديمى عثمانى، اديرنه و اطرافش بوده اس ــده كه بيش ــيس ش اوقافى تأســاجد ــلطان دختر تاج الدين ابراهيم بيگ ـ كه امروزه قبرش داخل مجموعه مس ــلطان محمد فاتح، هما س ســنى شاه سلطان و خرم سلطان زوجه سلطان ــت ـ گل بهار خاتون مادر بايزيد ، زوجه بايزيد دوم حس فاتح اســتادند. زوجه مراد سوم به نام ــليمان قانونى، از حاميان فقراى مكه و مدينه بودند و براى آنها پول مى فرس ســه، مدينه و قدس و خادمان آبدارى ــلاك خود در مصر را براى 120حافظ قرآن در مك ــلطان صفيه نيز ام ســلطان، زن سلطان محمد چهارم و مادر مصطفى، ــجد و چاه هاى آب مكه، وقف كرد. گلنوش امانه االله س مســمه هاى زيادى ساخت. در سال 1823م. تنها در استانبول 71 مكتب خانه ــيرهاى حج، سبيل ها و چش در مس

وجود داشت كه زنان دربار برپا كرده بودند.4

1. Türk vakıfları ve vakfiyeleri üzerine mücmel bir etüd, Halim Baki Kunter,1939.İstanbul s 122. Osmanlı valide sultanlarının hayır eserleri Mahpeyker Kösem Valide Sultan’ın Haremeyn-i Şerifeyn Vakfiyesi,İstanbul , Çamlıca Basım Yayın ve Tic. A.Ş. s 143. Surre defterlerine göre sultan II.Mahmud Han Vakfi›ndan hac yolu ve hicaz›a dağitilan yardimlar\Fatma Soydemir \Marmara Universtesi Turkiyat Arastirmalari \2007\ Yuksek Lisans Tezi 4. Harameyn Hayrına Kurulan Anadolu Vakıfları ,Fahri Çelebi,s 35

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

785


مقام والده سلطانــود، لازم است در مورد ــى مى ش ــلطان ها به حرمين بررس از آنجا كه در اين مقاله وقفياتى مهم از والده ساين مقام توضيحاتى داده شود. عنوان سلطان، مخصوص مادر پادشاه حاكم بوده و ساير زنان پادشاهانى كه ــاه تا زمانى كه پسرشان به سلطنت برسد و ــر به دنيا آورده بودند، اين عنوان را نمى گرفتند. مادران پادش پســلطان شدن را بيابند، سلسله مراتبى طى مى كردند. مادران پادشاهان عثمانى در اوايل عنوان امكان والده ســاهى كه يك شاهزاده به دنيا مى آورد، تا ــدند. خانم پادش خاتون مى گرفتند و بعدها قادن و قادن افندى مى شجلوس پسرش، عنوان قادن افندى و يا حسكى مى گرفت تا بعداً با به حكومت رسيدن پسرش، والده سلطان ــلطان نه به معنى مادر سلطان، بلكه لقب و عنوان براى مادران سلطان هايى بوده كه ــود؛ بنابراين والده س ش

به حكومت رسيده بودند.1 ــده، محترمه، ــتر صفت ماج ــلطان، بيش ــلطنت بود. به عنوان والده س ــمى آنها محدعلياى س صفت رســد و اگر پدر پادشاه در قيد حيات بود، به وى والدماجد يا والدمحترم والده ماجده و والده محترمه اضافه مى شــراى قديمى كه در بايزيد واقع ــاه، اگر مادرش زنده بود، از س ــتن پادش گفته مى گفتند. هنگام به تخت نشســد. اگر پادشاه قبل از والده سلطان مى مرد، به سراى قديم فرستاده ــراى جديد توپقاپو منتقل مى ش بود، به ســلطانى به مادر رضاعى اش يا به ــد، عنوان والده س ــاهزاده بعد از وفات مادرش حاكم مى ش ــد. اگر ش مى شتايه قادن(دايه خاتون)داده مى شد؛ مثلاً سلطان عبدالحميدخان دوم، مادرش را در كودكى از دست داد و مقام والده سلطانى به مادر ناتنى اش، زن عبدالمجيد خان داده شد.2 بعد از وفات والده سلطان، وزرا چهل روز قبر

1. اسامى مادران پادشاهان عثمانى: حليمه خاتون مادر عثمان قاضى، مال خاتون مادر اورخان قاضى، نيلوفر خاتون مادر سلطان مراد خان، گل چيچك خاتون مادر ايلدرم بايزيد، دولت خاتون مادر محمد خان چلبى، امنه خاتون مادر ــه خاتون مادر ياويز ــلطان محمد فاتح، گلبهار خاتون مادر بايزيد دوم، عايش ــلطان مراد دوم، هما خاتون مادر س ســلطان مادر سلطان سليم دوم، نوربانو سلطان مادر ــلطان سليم، حفضه سلطان مادر سلطان سليمان قانونى، خرم س ســلطان مادر احمد خان اول، فولانه والده ــلطان مادر سلطان محمد سوم، خندان والده س ــلطان مراد سوم، صفيه س سسلطان مادر سلطان مصطفى اول، ماه فيروزه والده سلطان مادر سلطان عثمان دوم، ماه پيكر والده سلطان مادر سلطان مراد چهارم، ماه پيكر والده سلطان مادر سلطان ابراهيم خان، ترخان والده سلطان مادر سلطان مراد چهارم دل اشوب والده سلطان مادر سلطان سليمان دوم، معزز والده سلطان مادر سلطان احمد دوم، گلنوش والده سلطان مادر سلطان ــلطان مادر سلطان احمد سوم، سبقتى والده سلطان مادر سلطان محمود اول، شهسوار مصطفى خان، گلنوش والده سوالده سلطان مادر سلطان عثمان سوم، مهرماه سلطان مادر مصطفى سوم، شرمى قادن سلطان مادر سلطان عبدالحميد ــنيه پرور والده سلطان مادر سلطان مصطفى چهارم، نقش دل ــلطان مادر سلطان سليم سوم ،س ــاه والده س اول، مهرشــلطان عبدالمجيد، پرتونيان والده سلطان مادر ــلطان محمود دوم، بزم عالم والده سلطان مادر س ــلطان مادر س والده سسلطان عبدالعزيز خان، شوق افزا والده سلطان مادر سلطان مراد پنجم، تير مژگان قادن مادر سلطان عبدالحميد دوم،

گلجمال قادن مادر سلطان محمد رشاد پنجم، گلستو خانم مادر سلطان وحدالدين خان.Osmanlı valide sultanlarının hayır eserleri Mahpeyker Kösem Valide Sultan’ın Haremeyn-i Şerifeyn Vakfiyesi,İstanbul , Çamlıca Basım Yayın ve Tic. A.Ş. s 82. M.Çağatay Uluçay ,Padişah kadınları ve Kızları,Anlara 1980 s 142

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

786


را زيارت كرده، قرآن مى خواندند.ــت. البته آنها نقش چندانى در سياست و ــلطانى از بالاترين مقام هاى حرم همايون بوده اس مقام والده ســغول بودند؛ گويا در امور خيريه، رقابتى جدى ميانشان جريان داشت. ــتند و به امور خيريه مش حكومت نداشــتان فراوانى در حرم داشت. او حرم را توسط خزينه دار اوستا ـ كه خود منصب ديگرى ــلطان، زيردس والده سبود ـ اداره مى كرد. همه امور حرم تحت نظارت او انجام مى شد و هيچ كس نمى توانست از امر والده سلطان

سرپيچى كند. ــم همراه بود، مخصوصاً هنگام عزيمت از كاخ قديم به كاخ ــلطان به بيرون از كاخ با مراس رفتن والده ســمى بزرگ گرفته مى شد1 كه به آن آلاى والده گفته مى شد. به والده سلطان ها مستمرى نيز داده جديد مراســت. غير از اين تخصيصات، به آنها خوردنى، نوشيدنى و ساير ــد كه باشماقلق(Başmaklık) نام داش مى شــاه هم قرار مى گرفتند. البته براى اداره امور مالى ــان پادش ــد و گاه مشمول احس ــان داده مى ش هزينه هايشــد؛ اين شخص از رجال دولت بود كه به سبب قابل اعتماد بودنش، ــلطان ها، يك كدخدا تعيين مى ش والده س

به اين منصب انتخاب مى شد.ــان را ديده و والده سلطان شده اند. ــاهى پسرانش ــلاطين عثمانى، 36 تا 21 نفر پادش بين همه مادران ســلطان، مادر سلطان سليمان قانونى بود، اما عنوان ــلطان گرفت، حفضه س اولين زنى كه در عثمانى عنوان سوالده سلطان براى اولين بار به مادر سلطان مراد سوم داده شد و از آن پس به همه مادران پادشاهان عثمانى ــلطان، در زمان سلطنت دو پسرش اين مقام را ــد. ماه پيكر والده س ــلطان بودند ـ اطلاق مى ش ـ اگر مادر س

داشته و همچنين در زمان نوه اش سلطان محمد چهارم، عنوان والده بزرگ گرفت.

ماه پيكر، والده سلطانــل از وفات، ماه پيكر ــت. وى قب ــد اول و مادر مراد چهارم و ابراهيم خان اس ــلطان احم ــر، زن س ماه پيكــلطان بزرگ و والده معظمه و بعد از وفاتش والده مقتوله و والده شهيده ــلطان، سلطان ماه پيكر، والده س ســال در كاخ عثمانى زندگى كرد و در سال 1623م، هنگامي كه پسرش ــده است. او بيش از چهل س ناميده شــال والده سلطان شد. در زمان حكومت پسرش، قدرت را در دست داشت و به نوعى ــت، 28س به تخت نشســلطنه بود. وى در سال 1640م. با به تخت نشينى پسر دومش، سلطان ابراهيم خان، براى دومين بار نائب الس

والده سلطان شد.2ماه پيكر به سبب قدرت و نفوذ فوق العاده اش، مورد حسادت برخى منفعت طلبان قرار گرفت و دو جبهه از ــال 1651م، بعد از نماز تراويح رمضان شريف، در اتاق ــد. مخالفان او را در س موافقان و مخالفان او ايجاد شــكل فجيعى با طناب خفه كردند. وى را در استانبول، ــد ـ به ش مخصوصش ـ كه به آن نهانخانه گفته مى ش

1.Vasıf,Tarihi Vasıf, 1219, I s 42 2. Osmanlı Valide Sultanlarının hayır eserleri ,Mahpeyker Kösem Valide Sultan’ın Haremeyn-i Şerifeyn Vakfiyesi,İstanbul , Çamlıca Basım Yayın ve Tic. A.Ş. s 8

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

787


در گنبد سلطان احمد اول دفن كردند.1 در تاريخ عثمانى جز او، هيچ والده سلطانى به قتل نرسيده و اين امر، ــه انجام داده و وقفيات متعدد وى، ــوى ديگر، امور خيريه زيادى ك ــت از نفوذ فوق العاده او دارد. از س حكاي

دليل ديگرى بر اين ادعاست.

خان والده؛ وقفيه ماه پيكر براى مسجد چينى لىــكان ايرانيان در استانبول است ــراى خان والده يا بيوك خان والده، از مهم ترين بناهاى محل اس كاروان س

است توسط ماه پيكر ساخته شده است.ــلطان مراد چهارم (1632- ــر در زمان حكومت فرزندش، س ــلطان ماه پيك ــراى والده خان را س كاروان ســت. هدف وى آن بوده كه درآمد اين كاروانسرا را وقف مسجد چيني لي كند كه خود در ــاخته اس 1640م) ســكودار ساخته بود. در كتاب حديقة الجوامع، اثر ايوان سرايى حسين افندى از اينكه درآمد مسجد چيني لى اســت در زمان ساخت آن، كاروان سراى بزرگ ــراي والده خان تأمين مى شده، سخن رفته اس از وقف كاروان ســنگ نوشته اى ندارد و ــت. كاروان سراى والده خان س ــا وجود نداش ــراى محمود پاش ديگرى به جز كاروان سمعمارش مشخص نيست، اما مى دانيم كه در قرن 17م. ساخته شده است، البته بعضى منابع، به طور دقيق تر

تاريخ ساخت آن را 1651م. گفته اند. اين كاروانسرا در آن سال در سراشيبى چگماق چيان ساخته شد.2.ــيار زيادى دارد، آنكه يكى از مهم ترين مراكز تجمع ايرانيان آنچه در مورد بيوك والده خان3 اهميت بســته ايرانيان مجرد و متأهل در استانبول، مناطق و اماكني مخصوص به ــتانبول بوده است. در گذش مقيم اســرا بوده است. البته غير از اين، ايرانيان زيادى ــته اند كه يكى از معروف ترين آنها همين كاروان س خود را داشــته اند و براى خودشان بيمارستان، قبرستان، ــتانبول سكني داش در طول تاريخ به ويژه بعد از صفويه، در اسخانقاه، مدرسه و سفارت خانه ايجاد كرده اند. تا سال 1927م. در تركيه، آيين هاى مذهبى كه براى مردم ايجاد ــرا آيين سوگوارى براى امام ــده بود، اما ايرانيان در ماه محرم داخل اين كاروانس مزاحمت مى كرد، ممنوع ش

حسين(ع) برپا مى داشته اند.

1. Hakkı Önkal,Osmanlı Hanedan Türbeleri Ankara ,1992, s 195 2. اسرى دوغان، استانبول ايرانيان و كاروانسراى والده خان». پيام بهارستان.ش4، 1388، ص 491

ــمت امين اونو كه به شبه جزيره تاريخى استانبول مشهور است، ــراها در قس 3. امروزه والده خان در منطقه كاروان سقرار دارد. اين كاروان سرا داراى دو طبقه و سه صحن است و ميان كاروان سراهاى استانبول، بزرگ ترين كاروانسرا به شمار مى آيد. البته كاروان سراى محمودپاشا هم حداقل وسعتى به اندازه آن دارد، با اين تفاوت كه تنها يك كاروان سرا نيست، بلكه يك مجموعه است. محل كاروان سرا در منطقه مرجان است كه يك منطقه مهم تجارى است. اصطبل آن به زيرزمين صحن ديگر منتهى مى شود؛ به طورى كه جايگاه حيوانات كاملاً از محل زندگى انسان ها جدا مى شود. اين ويژگى ميان كاروان سراهاى ترك، پديده تازه اى بوده است. به صحن سوم «خان صغير» گفته مى شد و اين صحن از بقاياى دوران بيزانس بوده است در صحن اوّل و دوم 152 و در خان صغير 57 اتاق يعنى جمعاً 201 اتاق وجود دارد.

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

788


ساير وقفيات ماه پيكرــيصد ماه پيكر يكى از ثروتمندترين افراد آن دوران بوده؛ به طورى كه در زمان حياتش، ثروتى بيش از سهزار قروش4 داشته است. وى همه ثروتش را صرف امور خيريه نمود. ماه پيكر صاحب سرزمين هاى وسيعى ــين، مجموعه هاى بزرگ خيرات و وقف نداشت. وى در آناتولى ــلطان هاى پيش بود، با اين حال مانند والده سقاواغى مسجدى بنا كرد كه دو طبقه و مشرف به تنگه استانبول بود و ساختش در 1623م. به اتمام رسيد. همچنين در استانبول مسجد و مدرسه والده ساخته و در رومعلى اوقاف و خيرات ارزشمندى دارد. چشمه هاى بى شمار در استان ها و شهرستان هاى عثمانى نيز از اوست.5 در سال 1640م. در اسكودار استانبول مجموعه ــه، دارالحديث، مكتب خانه، بيمارستان، چشمه و ــجد، حمام عمومى مردانه و زنانه، مدرس ــامل مس چينلى شــال 1640 م. به پايان رسيد و چنان كه اشاره شد، ده ــاخت اين مجموعه در س ــاخت.6 س محفل همايون را سسال پس از آن والده سلطان براى درآمد اين مجموعه، كاروانسراى بزرگى در استانبول به نام بيوك والده خان

ساخت.ماه پيكر عادت داشت در ماه رجب تغيير قيافه داده، بين مردم مى آمد و به امور آنها رسيدگى مى كرد. وى زكات و صدقه مى داد و بدهى محبوسين را پرداخت مى كرد. او كنيزهايش را بعد از چند سال كار با همراه ــوهر مى داد. در يونان كه در آن زمان در قلمرو عثمانى بود، روى نهر بادرا كردن پول و جواهر و جهيزيه شــاخت. همچنين در قاهره ترازوى ــمه و در بركه بزرگ واقع در راه حج، منزلى به نام جديده س پل هفت چش

آب(دولاب) و در قونيه نيز كاروانسرا دارد. ــن در راه مكه و مدينه بوده كه ــلطان، تهيه آب در راه حج و كمك به محتاجي ــرات والده س ــر خي از ديگوقف نامه آن امروز در كتابخانه ملت استانبول در بخش كتاب هاى تاريخى على اميرى افندى به شماره 931 و در نوزده برگ باقى است. اين وقفنامه كه در سال 1626م. تنظيم شده، شامل اسامى افراد مهم آن دوران ــلطان احمدخان اول(1603- 1617) و خط همايون به عبارت ــت. همچنين طغرا، مهر تذهيب دار س بوده اســده» در آن وجود دارد. در اين وقف نامه عبارت «منظورما شده است» ــروح مقبول همايون ش «بر وجه مشــده، سلطان حاجى مصطفى آقا ــده و زير آن مهر خورده است. در مجلسى كه وقف نامه نوشته ش ــته ش نوشــده و از آقاوات حرم 7، صفر آقا متولى اين وقف شده اند. شاهدان اين معامله نيز ــى، وكيل والده ش قزلار آقاساز دولتمداران معروف آن دوره بوده اند. همچنين والده سلطان درآمد هشت روستاى واقع در جزيره ايگرى بز در درياى اژه را وقف كرده كه اين وقف بالغ برشش هزار سكه حسنه بوده و ناظر آن آقاى دارالسعاده بوده

است.8

4. واحد پول عثماني5. İbrahim Hilmi Tanışık,İstanbul Çeşmeleri ,I,II İstanbul 1943 s c I 74 . 6. HüseyinAyvansarayi Hadigatul Cevami,c.II İstanbul 1281 s 144

7. خواجه هاى حرمين الشرفين 8. Kösem Sultanın Vakfiyesi ,Ali Emiri Kütüphanesi,Tarih Kısmı numara 931 s 1-19

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

789


متن وقف نامه ماه پيكر1ــاس قبول استيناس، باده مبادى عالم و ــتايش، سپاس بى قياس و بي شمار، حمد اخلاص اس [1آ] هزار سبانى مبانى آدم، خالق و رازق بشر و نعم ملك كل ملك مال بوده، مالك ذوالجلال والكرم و واقف كل حال بوده سلطان ذى القدم [1ب] ـ جل ملكه و سلطانه، عم بره و احسانه ـ به حضرت جناب مقدس و منزه كه ــلوب منيع اختراع كرده و به هر فرد فردانيت و به الهيت او دليل كافه كاينات را بر نظام بديع ابداع و بر اســوره نبوت و خاتمه رساله رسالت، ــلات آن، فاتحه س ــليمات متواس ظاهر كرده و صلاه واصلات و تحفه تســرور كل شفيع مشفع روز محشر، مستنيد سند اصطفا ابوالقاسم [2آ]حضرت محمد مصطفى ـ عليه السلام ســنات و ارباب مبرات آن لوامع انوار با شرع مبين ــمس على العنام، به آن جناب كه اصحاب حس ـ ما طلع الشــاب رب الارباب اول زمره آل و اصحاب بر روى ــوى سلامت آن هدايت كرده و رحمت بى حس ــبل س به ســيع ــم دين و مبرات عليه هر كدام آن جد بليغ و وس آنها كه تكثير معالم الخيرات جليله و در باب توفير مراس

بى دريغ بوده رضوان االله تعالى عليهم الاجمعين. طغراى پادشاه، بر وجه مشروح مقبول همايون شده [4آ]

ــلطان اعظم و خاقان ــنات و خيرات س ــرعيه و صاحبه حس ــد طالبه اين وثيقه انيقه صحيحه ش ــا بع و اماكرم، باسط بساط العدل والكرم مالك الامانت العظمى، وارث الخلافه الكبرى، مستخدم اصحاب السيف والقلم، ــره، ــر الاكاس ــتعبد ارباب الطبل والعلم، مالك الممالك العالم ذل االله الظليل [4ب] على كافه الامم كاس مســلطان العرب و العجم و الروم، ملك البرين و البحرين، خادم الحرمين الشرفين، آل سلطان بن قاهره القروم، ســلطنته الى يوم الدين و احكم احكام معدلته عن متشابه ــطان احمدخان، اعلى االله تعالى اعلام س السطان الســيده المحذرات كليه المحصنات رفيعه الدرجات ذات العلى و ــخ و التمكين حاصكيه [5آ] حضرت بوده س النســعادات، مهر سپهر عفت بدر اوج عصمت در درياى دولت و اقبال گوهر كان عصمت و اجلال المتحصنه الســلطان ـ دامت عفتها [5ب] و ــه الاوان، ماه پيكر س ــتعان، رابعه الدوران، فاطمه الزمان، عايش بغايه الملك المســروع و معروف رجوعه ــده، بر وجه مش ــان قرار وقف مذكور ش ــريف ايش زادت عصمتها ـ از طرف قرين الشــعاده العليه عمده الخواص ــرعى محضر آن نهج معتبر بر وجه مرعى از آقايان دارالس دعوا حصم جاحد در شــت به نام محمد ــان باش قاپو[6آ] اوغلانى2 اس ــز و التمكين فعلا كه ايش ــه الاصحاب الع ــن، قدم و المقربيــرعاً وكالت ثابت شده افتخار الخواص و ــان ش ــماعيل آقا بن عبدالحنان با شهادتش آقا بن عبدالمنان و اســلاطين، انيس الحضره العليه الخاقانيه، جليس المقربين، مختار اصحاب العز و التمكين، معتمدالملوك و الس

ــتانبول قسمت على اميرى شماره 931 بين صفحات 1-37 نگاهدارى ــخه كتلبخانه ملت در اس 1. اين متن در نسمى شود.

Mahpeyker Kösem Valide Sultan’ın Harameyn Şerifeyn Vakfiyesi ,Çamılca basım Yayım ,İstanbul ,Tarihsiz ,kitabın ek kısmı 2. Başkapıoğlanı.

باشقاپو اوغلانى يكى از منصب هاى حرم عثمانى بوده است .

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

790


ــامله، المحفوف بصنوف عواطف الملك المنان الحاج ــرمديه ذوالقدره الكامله و العزه الش ــنيه، الس السعاده الســرع شريف راسخ الاركان و محفل دين منيف از ــان مجلس ش [6ب] مصطفى آقا بن عبدالحنان حضرت ايش

شامخ بنيان .ــده؛ يعنى فخرالاقران سفر آقا ابن ــجيل متولى، نصب و تعيين ش ــت به خاطر تس وقفى كه مورد ذكر اســن واقفه مومى عليها [7آ] دنيت اين ــر بالوكاله با اقرار تام و تقرير كلام كرده موكل م ــان در محض عبدالمنــده از حضرت رب عزت علت كلمه و جلت، عطاياى جليله و مواهب عليه كه دنيا را به فريب آن مغرور نشبه او واصل شده و آن تعدوا نعمه االله لاتحصوها براى وقفش خدّ وعدّ آن عدم امكانش معلوم شده ماعندكم ــان منساق شده است. عواطف عليه سلطان و مواهب سنيه ــريف به قلبش ينفذو و ما عنداالله باق به مفهوم شــن كما احسن االله اليك كافه انام و به جمله خاص و عام شامل خاقان بر مقتضاى [7ب] امر جليل القدر احســان لازالت ماثره الفاخره زينه الصحايف الزمان قاصم القياصره و قاهرالقروم سلطان ــده، سلطان على الش شــأن به حضرت اسكنها االله تعالى فى على غرف الجنان [8آ] العرب و العجم و الروم، حضرت واقفه جليله الشــانجاق اغريبوز واقع از خاصه لواطيه(روستاى غرب شمالى يونانستان) هبه و تمليك كرده ولايت روم در س

و ملك نامه همايون احسان فرموده. ــت كه ــرخوره و مارت موژق و غرانتچه اس ــامى آن قرا: دادى و رهوه وديقوز وفيله و واديه واكس اســت، غير از آنهايى كه لازمه استثنا ــطور و معلوم اس ــنور نامه و ملك نامه اش مس همه آنها [8ب] حدود و ســوارع عظام و اراضى ــاجد و معابد و طريق عام و ش ــرع دارند؛ هر كدام از آنان حدود معلومه مس ــدن از ش شمقابر و اوقاف و در ساير اماكن واقفه سالفه الاوصاف تقبل االله تعلى منها هذه الاوقاف از عواطف عليه [9آ] سلطانيه احسان فرموده شده ملك نامه همايون بر مبناى مضمون قراى مزبور در داخل آن ملك شده اشيا

وقف و تسبيل شده. بعد از آن حضرت واقفه جليله الشان و جميله العنوان چنين شرط و بيان فرمودند كه ربع حاصل نماى آن ــتاهاى مورد ذكر و از حجاج كرام و مسلمين ذوى الاحترام هر سال از شام شريف به بيت االله ــال روس هر ســبيل آنها سى رأس شتر با اجرت اجاره شود، پنج رأس آنها چادر و اسباب ــوند، فى س [9ب] كه متوجه مى شــته شود و 25 رأس آن آب حمل مى كنند و در راه هرنوع تشنه را سبيل داده شود و از آن شتر، ــقاها گذش ســانى كه در راه ها آب ندارند و جاهايى كه ضرورت[10آ] ــود؛ آب تحميل شود كه كس ــى رأس نيز اجاره ش سكشيده مى شود، در آن مواضع به هرگونه عطشان سبيل شود. دوازده نفر فرد نيز با پول اجاره شود كه شش ــود و براى ذخيره آنها هفت و نيم شامى قنطار بكسماد ــقا ش ــترها و شش نفر آن س ــتربان آن ش نفر آن شــيره انگور و پنير و انار و پياز و ــك) و به مقدار كفايت برنج و عدس و ترخينه و بلغور و روغن و ش (نان خش

نيازمندى هاى پوشش آنها تهيه شود.ــد قطعه حصير و براى مرمت آن 20قطعه ــه قطعه نمد و براى زيرانداز آنها ص ــاى آبى، س [10ب] خيك ه

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

791


مشين(جرم) و براى آب به خيك ها 4 قطعه سطل و يك قيف معروف به اورغانى زمال شصت وقيعه1 رأسا و ــترا شود براى سقاها. هر سال يك چادر و پكسمت و ساير ذخاير آنها براى آن شش ــصت عدد چنگال اش شجفت غرار2 [11آ] و يك جفت صندوق جبانين و براى طبخ طعام يك جفت ديگ اشترا شود به فقراى مكه ــال صد عدد پيراهن و صد عدد عبا و به فقراى مدينه منوره نيز همچنين ــرفه االله تعالى. هر س مكرمه و شصد عدد پيراهن و صد عدد عبا و براى توزيع در راه به محتاجين نيز صد عدد پيراهن و صد عدد عبا خريده ــروح [11ب] به محتاجين توزيع شود و صد جفت ايچاد (كفش) و باشماق نيز اشترا شود ــود و بر وجه مش شــود و 400جفت پابوج3 ؛50جفت آن به صلحاى مكه مكرمه و50جفت آن به صلحاى مدينه منوره توزيع شاشترا شود هر سال فقراى پا برهنه بينشان توزيع شود. براى ايصال فقراى پياده كه در راه ها خسته مانده اند، ــده كه [12ب]هر سال 65 اجرت حسنه4 داده شود و ــترهايى اجاره ش از يك اتراق تا به يك اتراق ديگر شصد عدد خرجى دلبند(روسرى) و صدعدد عرقيه خريده شود هر سال به فقراى راه به سربرهنه توزيع شود و به روح شريف واقفه مشاراليه در طواف بيت االله الحرام و در زيارت روضه رسول (ع)كه به هر نفر 50 [12ب] فلورى5 داده شود و اين چنين ذكر شده مصارف جمعاً 4هزار حسنه صرف شود و مازاد آن بين فقراى مزبور مبنى بر اين امثال و مصارف مهمه آنان مصرف شود و نيز شرط كرده اند كه در مكه مكرمه در بعد از نماز، ــه نفر از اغوات سه اخلاص شريف و يك فاتحه شريف تلاوت كنند و هرسال به هركدام آنها ده ــى و س سفلورى [١٣آ] داده شود و شيخ الحرم بر آنها نظارت نمايد كه بابت نظارت، بيست فلورى به وى داده شود ــريف تلاوت كند؛ به هركدام ــه مكرمه بعد از صلاه فجر 19 نفر نيز از قرآن كريم يك جزء ش ــز در مك و ني10فلورى داده شود و به خادمان زمزم شريف ده حسنه داده شود و به مشدان مكه مكرمه سى حسنه [13ب] داده شود و به هر دو امام 5 فلورى داده شود. چهل نفر آقاى صفه واقع در مدينه منوره سه اخلاص شريف و يك فاتحه شريف تلاوت كرده، به هركدام هرسال ده حسنه داده شود و باز از اغوات ذخيره 25 نفر آقا هر ــريف و يك فاتحه شريفه تلاوت كرده و هركدامشان هر سال ده حسنه [14آ]داده شود ــه اخلاص ش روز سو به نايب الحرم به جهت نظارت بر آنها، سى حسنه داده شود؛ به شيخ الحرم ده حسنه و آقاى خزينه دار نيز ــنه داده شود و نيز در مدينه منوره در وقت صبح و عصر سى و دو نفر يك جزء تلاوت كرده، به ــى حس س

هركدام آن به هر سنه سى حسنه داده شود.ــده را ناظر شده و به جهت نظارت بيست ــت اين اجزاى [14ب]شريف ذكر ش ــي كه نايب الحرم اس و كســته محفل و حافظ اجزاى مرقومه و به هر سال 8 حسنه داده شود و به كسي كه ــود و به سردس فلورى داده شــول اكرم سجاده امام را باز و بسته كند، 5 حسنه داده شود و به مشددان مدينه ــريف حضرت رس در جامع ش

1. به شكل وقيه نيز خوانده مى شود، از واژه عوقه مى آيد.2. كيسه بزرگى معروف به حرار.

3. اين واژه از واژه پاپوش مى آيد و امروزه نيز در زبان تركى پابوج استفاده مى شود .4. سكه حسنه؛ به جاى پول استفاده مى شد.

5. سكه طلا كه در فلرانس( Floransa )ضرب شده است و روى آن گل زنبق كشيده شده است.

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

792


منوره سى حسنه داده شود و به كسي كه در حرم [15آ] روضه مطهره از چاه آب مى كشيد، 5 فلورى داده شود ــنه و چهار نفر آن 8 حسنه داده شود و در ــنه و يكى از آنها نه حس و هفت نفر مجاوران مدينه منوره ده حســريف حضرت موسى (ع) به هر كدام از سى و يك نفر هر كسى كه يك جزء شريف ــريف روضه ش قدس شتلاوت كند، ساليانه [15ب] به هركدام آنها شش حسنه داده شود. و به كسي كه به اجزاى مرقومه ناظر است، به جهت نظارت به هر سنه، بيست حسنه داده شود و ناظر آن بر حسب خدمت دارالسعاده آقايانى كه متشرف

شدند، از اين جمله نيز دو هزار حسنه شده و 4 هزار حسنه در بالا ذكر شده، جمعاً 6 هزار حسنه شده. اشياى وقف شده را به جملتها سالف الذكر به متولى صفر آقا تسليم كرده، آنها نيز بر حسب توليت [16آ] ــرع و اعتراف صحيح مرعى كردند. بعد ــوره را قبض و ضبط كرده اند. چنين گفته اقرارصحيح ش ــراى مذك قــاى مزبور بالمواجهه تصديق و تحقيق كرد. بعد از اينكه ــروح آن صفر آق از آن مقرر قوم جميع در اقرار مشــده، حضرت وكيل مشاراليه حليه تراع و با جلد عطف عنان مقال كرده، موكل من حضرت امر وقف تمام ش

سلطان مومن عليها به اشياى مسفوره [16ب]كماكان سلك ملكشان ادخال مراد فرمودند. امام اعظم همام اقدم و افخم سراج الائمه مقتدى الايمه كاشف الاسرار، الحقايق موضع الاسرار، الدقايق ــريرالاجتهاد، حجت الحق على كافه العباد، حضرت ابى حنيفه نعمان بن ثابت الكوفى جوزى خير ــلطان س ســدنش از اشياى مرقومه [17آ] وقفيت آن به ــريف وقف مزبور غير لازم ش الجزا و مبنى بر كوفى مذهب شــدنش مطلوب من است. گفته متولى مرقوم ــب الوكاله رجوع كردم. متولى مزبور با مأمور به قصر يد ش حســت، ــده اس ــريف ذكر ش نيز فى الموجه جواب باصواب داده، اگر چه حال مبنى بر منوال امام ماهود مذهب شــن الشيبانى در ــف يعقوب الامام ثانى و امام محمد بن حضرت الحس لكن امام همامين بدرين نيرين، ابويوس

نزد آنها اين [17ب] وقف شده اشيايى كه به متولى تسليم شده، وقف آن لازم است. اين بى مراد است. ــد بودنش ــن حال صحت وقفيت وقف مزبور با حليه لزوم محلى بوده، مبنى بر اين باب رجوع منس در ايمحل ارتياب نمى شود. گفته وقف مذكور كه در اين مجله جليله مسطور است، مبنى بر شرع شريف تسجيل ــتطاب ــين [18آ] كرام موقع كتاب مس ــده، قدرت العلماى المدرس و بنيان خير جميل به تكميل آن مأمور شــاب حكم طلب كرده، آنها نيز در جانبين تعامل و در مرام فريقين تفكر و اهتمام كردند. جناب فضيلت اكتسعالماً بتفاصيل الخلاف فى مسائل الموقاف بين الايمه الاسلاف الاشراف صحه و لزوم وقف مزبور را صريح مرعى كردند، بعد از نقض و نقص آن مجال محال و ابطال و احلال آن ممتنع الاحتمال [18ب]شده است. فمن بدله بعدما سمعه فانما اسمه على الذين يبدلونه ان االله سميع العليم و اجرالواقفه على الحى الجوادالكريم

جرى ذلك و حرر فى اوائل المحرم الحرام من شهور سنه ست و عشرين و الف

شهودالحال ــا ــطور اطلعت لها بلا نقصان و قصور و انا الواثق بالملك الجميل خليل پاش ما هو المحرر فى هذه المسالمامور بخدمت الوزاره العظمى، ماهو المسطور فى هذه المنشور وقع عندى خاليا عن القصور و انا الفقير احمد ــبهه و ارتياب و انا عبدالودود داود پاشا الوزير. ــطر فى هذه الكتاب محقق بلا ش ــا الوزيرالثانى[19آ] ماس پاش

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

793


ــا الوزير. و انا ايضا شاهد بها الفقير ــن پاش ماحرر فى هذا الوثيقه وقع عندى على نهج الحقيقه و انا الفقير حسالى ربه الملك الودود و محمود پاشا الوزير. و انا شاهد بحقيقه الهذه الصحيفه على پاشا الوزير و القيودان.

وقفيه زن سلطان سليمان قانونى بر حرمينــلطان سليمان قانونى بر حرمين بوده است. وى كه ــود، مربوط به زن س وقف نامه ديگرى كه ارائه مى شــلانه اموال زيادى را وقف كرده و ــت. ركس ــال 965م. وفات يافته اس ــلانه بوده، در س در اصل نامش ركســتان، مكتب و پل هاى گوناگون، مخصوصاً روى نهر مريج ــه، بيمارس ــتانبول، وقف هاى امارت، مدرس در اســه خيريه اى در مكه مكرمه و ــاى اديرنه، پايتخت قبلى عثمانى دارد؛ همچنين مؤسس ــتان و راه آب ه بلغارســپزخانه ساخته است. مهم ترين ابنيه ــلمان و طلاب علم، همراه با امارات و آش مدينه منوره براى فقراى مســايلش را تأمين ــپزخانه مخصوص بوده كه همه هزينه هاى آن از جمله هزينه خريد وس در مكه مكرمه، آشمى كرده است. اين وقف نامه 21 ورق است كه جعفر آقا بن عبدالرحمن كه در كاخ عثمانى آقاى حرم بوده و ــهيدعلى و يعقوب آقا بن عبدالرحيم، رئيس خزينه سلطنت و يوسف آقا بن عبدالمعين، شاهدان آن بوده اند. شاين وقفيه نيز مثل وقف نامه والده سلطان ماه پيكر، به طور كامل به دست ما رسيده است. ايشان از هدايايى ــكل اراضى به قريه هاى مصر(24 قريه) داده، به فقراى مكه و مدينه و ــليمان قانونى به ش ــلطان س كه ســت. متن اصلى اين وقف نامه به زبان عربى ــامى آنها ذكر شده اس اهالى اش وقف كرده كه در وقف نامه، اس

نيز ترجمه شده است.1 ــاكنان مكه مكرمه و مدينه منوره سه هزار سكه طلا، تقديم به روح ــش از خزينه مصر به فقرا و س بخش

عزيز مادر شاهزاده سليم.2 25ب 967 21,4,15603

ــلطان در مكه مكرمه و تجديد پرده كعبه ــفاى والده س تعمير انبارهاى محصولات اوقاف امارت و دارالشبعد از سال 70 و 804.

به سبب فوت فاطمه سلطان صاحب وظيفه فراست 5يك در چهار قرات6 روضه مطهره و كعبه معظمه و تفويض اين وظيفه به شاهزاده احمد جلال الدين، هفدهم شوال 12647.

هجدهم تموز 1848 تبديل مدرسه به رباطى مختص زنان بيوه به جهت عدم كفايت بودجه كه در مكه

1. اوقاف النساءالسلاطين العثمانيين على الحرمين الشريفين ماجده مخلوف دارالافاق العربيه 2006 قاهره ص 21-7.2. Osmanlı Arşivlerinde Hicaz I-II,Çamlıca yayınları ,İstanbul ,203. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri ,A.DVNS.MHM.D 3-9904. BOA,C.IKTS.600 ــرفين ماجده مخلوق، ــليمان القانونى على الحرمين الش ــلطان س ــلاطين العثمانيين، وقفيه زوجه س 5. اوقاف النساءالس

دارالاوقاف العربيه، 2006، ص .136. همان، ص 16.

7. BOA,Muzehhep Fermanlar,654/1

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

794


مكرمه ساخت آن ادامه دارد، هشتم جمادى الاخر 1278 1.اعزام بازرسانى براى بازسازى ساختمان هايى كه خيرات عادله سلطان در جوار مدينه منوره است2 .

تسليم صره فرستاده از اوقاف صفيه سلطان، زاهده سلطان مرحوم الحاج ابوبكر پاشا بر محل موردنظر،20 جمادى الاخر 11723 .

ــلطان كه به عنوان ــاله پول مرحومه خانم س ــه س صفحه آخر دفتر صره، به تاريخ 1020هجرى تأخير سصدقه مى فرستاد.4

ــتان نيز ساخته بود .البته در طول تاريخ، ــلطان پرتونيال در مدينه منوره غير از اين وقفيه بيمارس والده ســلجوقيان آناتولى، ــمارى بنا كرده اند؛ به عنوان مثال در دوره س ــتان ها و اوقاف بى ش ــلمان بيمارس زنان مسشفاعيه گوهر نصيبه در قيصيريه (1205 م.)، بيمارستان قتلق تركان خاتون در كرمان (1271م.)، دارالشفاى ــكودر (1583م.) و ــا (1554م.)، بيمار خانه والده عتيق در اس ــفاى مانيس ــكى خاتون (1539م.)، دارالش حســتى احداث شده توسط زنان ــات بهداش ــال (1843م.)، تنها چند نمونه از مؤسس ــتان وقف غربا در س بيمارس

هستند.ــلمان عثمانى بوده است. پرتونيال سلطان اقبال، ــتان پرتونيال، وقفيه ديگرى از يكى از زنان مس بيمارســال 1861تا 1876م. در مقام والده ــلطان محمود دوم و مادر سلطان عبدالعزيز است كه از س ــر اول س همسسلطان باقى ماند. وى در سال1883م. وفات يافت و قبرش امروزه در گنبد آق سراى استانبول ـ كه مسكن ــده. او غير از ساخت آثار خيريه بى شمار در مدينه، بيمارستان (خسته خانه) ــت ـ واقع ش و جايگاه ايرانيان اسغربا را بازسازى كرده است. پرتونيال، قصد قطعى براى بازسازى بيمارستان وقفى كه معروف به ابنيه خيريه ــال1296ق./1879م. به پايان برد. با وجودى كه در سال 1876م. مقام ــازى آن را در س ــت و بازس بود، داش

والده سلطانى اش به اتمام رسيده بود، اين امر خيريه را رها نكرد و به سرانجام رساند.ــت، مختص زنان فقير بود و به ــيارى جهات با ديگر بيمارستان ها تفاوت داش ــتان كه از بس اين بيمارســلامى، اتاق هاى مخصوص به ــده بود. براى انطباق با موازين اس ــه طبقه بنا ش بهترين نحو براى آنها در ســاختمان هايى كوچك ــتان قرار گرفت. س ــامل اطبا، مديران و آقايان حرم بودند، بيرون بيمارس آقايان كه شــاخته شد. داخل اين بيمارستان كه از سنگ ساخته ــپزخانه، داروخانه و غرفه هاى خدمتكاران س نيز براى آشــويى خانه و حمام و چهارصد عدد رختخواب مريض وجود داشت و هر اتاق ــده بود، 37 اتاق دلباز لباس ش ش

گنجايش 25 ، 15، 5 يا 3 نفر را داشت.5 خيريات زنان سلاطين عثمانى زياد بوده است؛ مثلا رباط خاصكى سلطانه يا (الخاصكيه): اين بانو خواهر

1. BOA,A.MKT.NZD 384-182. BOA, Y,PRK,HT.17-133. BOA C.ML.15974. Başbakanlık Osmanlı Arşivleri , EU.HMK.SR.D 5 5. Pertevniyal Valide Sultan’ın Medine’de Yaptırdığı Hastane,Doç.Dr.Nil Sarı,I.Türk Tıpp Tarihi Kongresi ,İstanbul 1988 TTK , s 65

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

795


سلطان سليمان، پسر سليم بود. وى رباط را در در سال 940ق. نزديك باب عالي ساخت. در واقع اين رباط، اولين رباطى است كه عثمانيان ساخته اند.1غير از اين، رباطى در مكه توسط يكى از دولت منصبان بيگليگ عثمانى در سال 1318 م ساخته شده بود .ديگر رباط عايشه البكائيك است. وى دختر احمد افندى بوده كه

رباط را در ناحيه بازار الصغير در سال براى دختران مجرد وقف كرده است.2غير از اين دو وقفيه مهم، وقفيه هاى مهم ديگرى نيز وجود دارد كه در اينجا به طور خلاصه، تنها اسامى

آنها را مى آوريم.3

وقفيه هاى زنان پادشاهان عثمانى: ــلطان محمد چهارم ؛4وقفيه دارالشفاى والده سلطان گلنوش امه االله؛ 5 ــلطان، مادر س خديجه تورخان سوقفيه گوهرخان سلطان؛6 وقفيه زينب سلطان؛7 وقفيه جان فداخاتون؛8 وقفيه صنوبر خاتون و9 ترجمه حجت

مربوط به وقف هاى خاتون.10

1. الاربطه فى مكه المكرمه، ج 1، ص....2. Bahri Memlukler döneminde Harameyn hizmetleri, Fatih Yahya Ayaz,1998 s 23 Tez (Yüksek lisans),Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İslam Tarihi3. XVI.-XVII. yüzyıllarda Osmanlı Devleti’nde Haremeyn Vakıfları ve ehemmiyeti. Mustafa Güler. 1999 ,198 s, Tez (Doktora).--Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü4. Hatice Turhan Sultan Vakıf şartlarını tebdiline dair belge ,Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi No 744.415. Emetullah Gülnuş Valide Sultan’ın Daruşşifa Vakfiyesi ,VGMA,Kasa 143-144 vr.1 6. Gıvgerhan Sultan Vakfiyesi ,VGMA,743,165 7. Zeynep Sultan Vakfiyesi,VGMA,28-17468. Canfeda Hatun Vakfiyesi,VGMA,741,23 9. Sanovber Hatun Vakfiyesi ,VGMA,643-557-55810. Hani Hatun Vakfi ile ilgili bir hüccet Tercümesi, VGMA,1763,96

1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

796


1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

797


1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

798


1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

799


1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

800


1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

801


1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

802


1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

803


1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

804


1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

805


1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

806


1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

807


1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

808


1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

809


1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

810


1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

811


1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

812


1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

813


1390

يز پاي

/ 13

ش ،4س

،2/ د

ن ستا

هارم بپيا

814


ﻒﻗﻭ - پرتال جامع علوم...

Documents