iii. równowaga przedsiębiorstwa w warunkach...

© Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy

1

Autor: prof. dr hab. Witold Kasperkiewicz

mgr J. Karol Słowiński

III. Równowaga przedsiębiorstwa w warunkach konkurencji

doskonałej i monopolu

Spis treści:

Wstęp

1. Klasyfikacja struktur rynku

2. Kształtowanie się utargu całkowitego, przeciętnego i krańcowego

3. Optimum przedsiębiorstwa działającego w konkurencji doskonałej

4. Krótkookresowa i długookresowa krzywa podaży przedsiębiorstwa

działającego w warunkach konkurencji doskonałej

5. Istota monopolu pełnego


7. Optimum przedsiębiorstwa monopolistycznego

Słowa kluczowe: konkurencja doskonała, monopol pełny, konkurencja

monopolistyczna oligopol, utarg całkowity, utarg przeciętny, utarg krańcowy, zysk

całkowity, próg rentowności, optimum ekonomiczne/punkt równowagi

przedsiębiorstwa, granica racjonalnych strat, cena zamknięcia, krótkookresowa

krzywa podaży przedsiębiorstwa, długookresowa krzywa podaży przedsiębiorstwa,

krzywa podaży gałęzi, monopol naturalny, optimum ekonomiczne monopolu, cena

monopolowa.


2

Wstęp

Punktem wyjścia rozważań na temat działalności przedsiębiorstwa jest założenie, że każdy

producent dąży do osiągnięcia maksymalnych korzyści z produkcji. Osiąganiu korzyści

towarzyszy konieczność ponoszenia kosztów ekonomicznych. Dotychczas rozpatrywaliśmy

kształtowanie się kosztów produkcji w zależności od rozmiarów produkcji zakładając, że warunki

zewnętrzne przedsiębiorstwa są stałe. Nie braliśmy pod uwagę kwestii kształtowania się cen

rynkowych, po których można sprzedać wytworzone produkty. W gospodarce rynkowej ceny

kształtują się na rynku. Rynek może być jednak różnie zorganizowany. Różnice w organizacji

rynków odnoszą się przede wszystkim do sposobu, w jaki przedsiębiorstwo lub gałąź wyznaczają

ceny i rozmiary produkcji.

W warunkach rynku doskonale konkurencyjnego przedsiębiorstwo przyjmuje cenę jako wielkość

daną i dla osiągnięcia zakładanego celu może jedynie zmieniać wielkość produkcji.

Przedsiębiorstwo działające w ramach konkurencji niedoskonałej posiada natomiast znacznie

większy wpływ na ustalanie ceny rynkowej swoich produktów.

Monopol pełny jest drugą, skrajną w sensie teoretycznym, strukturą rynkową. Sytuacja ta ma

miejsce, gdy na rynku istnieje jedno przedsiębiorstwo wytwarzające produkt nie posiadający

substytutów. Przedsiębiorstwa działające w tej strukturze rynku posiadają pewien wpływ na

kształtowanie się cen sprzedaży swoich produktów. Ceny monopolowe ustalane są zazwyczaj

w formie narzutu dodawanego do kosztów produkcji. Siła monopolu i w konsekwencji zdolność

decydowania o cenie rynkowej zależą nie tylko od wielkości przedsiębiorstwa.

Przedmiotem analizy przeprowadzonej w niniejszym module jest charakterystyka

poszczególnych struktur rynku, jak również kwestie wyznaczania optymalnej ceny i wielkości

produkcji przez przedsiębiorstwo działające w warunkach konkurencji doskonałej oraz przez

monopolistę.

1. Klasyfikacja struktur rynku

Sytuacja rynkowa, w której działa przedsiębiorstwo, determinuje jego zachowanie. Firmy małe,

działające w konkurencyjnych warunkach, będą zachowywały się zupełnie inaczej niż firmy

monopolistyczne dominujące na rynku. Zachowanie się firm na rynku znajduje odzwierciedlenie

m.in. w ich decyzjach dotyczących wielkości i struktury produkcji, wysokości cen itd., które

z kolei rzutują na poziom osiąganego przez te firmy zysku i inne wyniki ekonomiczne.


3

Przykład 3.1

Gdzie zarabiać pieniądze?

Najprostsza odpowiedz na to pytanie brzmi — gdziekolwiek konsumenci skłonni są

zapłacić cenę, która przekracza koszty produkcji. Ekonomiści oraz biznesmeni mają

jednak głębsze spojrzenie na to zagadnienie. Są oni bowiem w stanie zidentyfikować

rynki, na których istnieje większe prawdopodobieństwo osiągania zysków. Mogą oni to

zrobić ponieważ rozumieją czynniki decydujące o poziome zysków.

Pomyślmy o lokalnym biznesie, który znamy i zastanówmy się, jak jest zyskowny.

Weźmy na przykład pod uwagę małą restaurację zlokalizowana w pobliżu Twojej

uczelni. Czy przynosi ona zyski? Zakładamy, że tak. Rzadko jednak widzimy małe

restauracje, które tworzą sieci. Obserwując wyposażenie restauracji, rzadkie

renowacje wnętrza można wyciągnąć wniosek, że zyski tej restauracji są ograniczone.

Weźmy teraz pod uwagę firmę Google o olbrzymiej wartości rynkowej i generującej

olbrzymie zyski. Właściciele Google’a wypłacają z firmy olbrzymie sumy i są

miliarderami.

Co sprawia, że właściciele Google’a są miliarderami, a właściciele restauracji nie?

Próba odpowiedzi na to pytanie może być następująca. Google odnajdują się

doskonale na rynku, zarządzając rynkiem oraz konkurentami w bardzo umiejętny

sposób. Dając sobie radę z konkurencją Google stały się niezwykle cenną firmą.

Dla kontrastu małe restauracje zlokalizowane wokół uczelni konkurują między sobą

w sytuacji, gdy popyt na ich usługi jest elastyczny. Dobrym testem na reakcje popytu

jest obniżka cen przez jedną z restauracji. Wielu klientów uda się właśnie tam

i zostawi swoje pieniądze. Tak więc konkurencja cenowa oraz jej groźba powoduje

utrzymywanie się cen na relatywnie niskim poziomie.

Z kolei Google posiadają relatywnie słabą konkurencję. Przy niewielkiej liczbie

konkurentów oraz ograniczonej ilości substytutów Google ma do czynienia z popytem

relatywnie nieelastycznym. Poziom oferowanych przez nich cen jest wysoki stąd

osiągane zyski są również wysokie.

Przykład ten ukazuje nam, jak różne struktury rynkowe wpływają na poziomy zysków

firm.

Źródło: na podstawie artykułu Bena Elgina opublikowanego

w „BusinessWeek” dn. 4.01.2006 r.

W literaturze ekonomicznej wyodrębnia się zazwyczaj cztery typy struktur rynkowych:

konkurencję doskonałą, konkurencję monopolistyczną, oligopol i monopol. Jako kryteria

wyodrębniania różnych typów rynku przyjmuje się: liczbę firm działających na rynku, mobilność

czynników produkcji (swobodę wejścia nowych przedsiębiorstw na rynek), cechy produktów

(stopień ich zróżnicowania) oraz stopień kontroli cen przez firmę. Zwięzłą charakterystykę


4

alternatywnych struktur rynkowych zamieszczamy w tabeli 1 (Milewski, Kwiatkowski 2005:

143).

Tablica 1. Cechy alternatywnych struktur rynkowych.

Cechy rynku

Modele rynku

Rynek doskonały

(konkurencja

doskonała)

Rynki niedoskonałe

Konkurencja

monopolistyczna Oligopol Monopol

Liczba firm Bardzo dużo Dużo (np.

kilkadziesiąt) Kilka Jedna

Swoboda wejścia

na rynek Nieograniczona Nieograniczona Ograniczona

Bardzo

ograniczona

Cechy produktów Jednorodne

(niezróżnicowane) Zróżnicowane

Niezróżnicowane

lub niezbyt

zróżnicowane

Nieporównywalne

Wpływ na cenę

(krzywa popytu na

produkty firmy

Cena jest

niezależna od

firmy (pozioma

krzywa popytu)

Firma ma pewien

wpływ na cenę

(krzywa popytu

opada, ale popyt

jest relatywnie

elastyczny)

Znaczący wpływ

producenta na

cenę (opadająca

krzywa popytu,

relatywnie

nieelastyczny

popyt zależy od

reakcji

konkurentów na

zmiany cen)

Firma ma bardzo

duży wpływ na

cenę (opadająca

krzywa popytu,

popyt mniej

elastyczny niż

w oligopolu)

Przykłady rynków

Pszenica,

marchew,

ziemniaki

Restauratorzy,

architekci

Cementownie,

cukrownie

Elektrociepłownie,

komunikacja

miejska w wielu

miastach

Źródło: Milewski, Kwiatkowski 2005: 143.


Konkurencja doskonała istnieje wtedy, gdy spełnione są następujące warunki (Rekowski

1993: 206):

1. Na rynku występuje duża liczba kupujących i sprzedających. Każdy z producentów

wytwarza znikomą część łącznej produkcji. Zmiana wielkości ich produkcji nie wpływa na

podaż. Producenci nie mają wpływu na ceny — cena jest niezależna od producenta.


5

2. Istnieje doskonała mobilność czynników produkcji (swobodny ich przepływ między

poszczególnymi gałęziami produkcji) oraz możliwość zakładania nowych firm. Nie ma

barier wejścia na rynek.

3. Oferowane do sprzedaży towary mają jednakowe (zbliżone) cechy użytkowe. Reklama

i marka firmowa nie odgrywają żadnej roli.

4. Kupujący i sprzedający mają doskonałą znajomość rynku (dysponują pełną informacją).

Oznacza to, że producenci mają pełne rozeznanie dotyczące cen, kosztów i możliwości

sprzedaży produktu na rynku, a konsumenci mają pełne informacje o cenach, jakości

i dostępności dóbr.

W warunkach konkurencji doskonałej przedsiębiorstwo jest jednym z licznych podmiotów na

rynku. Zwiększenie podaży przez przedsiębiorstwo nie wpływa na poziom ceny (c). Wykres ceny

jest prostą równoległą do osi odciętych. Utarg całkowity (Uc), czyli przychód ze sprzedaży,

jest równy iloczynowi sprzedanych produktów (Q) i ich ceny (Milewski, Kwiatkowski 2005: 145).

Utarg przeciętny (Up = Uc/Q) jest sumą pieniędzy uzyskanych za jednostkę sprzedanego

towaru. Ze względu na to, że cena nie zmienia się wraz ze zmianami sprzedaży, utarg

przeciętny jest równy cenie. Również utarg krańcowy (Uk), czyli przyrost utargu całkowitego

związany ze wzrostem sprzedaży o jedną dodatkową jednostkę (Uk = ∆Uc/∆Q), jest równy

cenie, ponieważ przedsiębiorstwo każdą następną jednostkę produkcji sprzedaje po tej samej

cenie. Rysunek 1 przedstawia krzywe utargu całkowitego, przeciętnego i krańcowego

w przedsiębiorstwie działającym w warunkach konkurencji doskonałej.

Rysunek 1. Utarg całkowity, przeciętny i krańcowy w przedsiębiorstwie

działającym w konkurencji doskonałej

Źródło: Milewski, Kwiatkowski 2005: 145


6

3. Optimum przedsiębiorstwa działającego w konkurencji doskonałej

Podejmując decyzje dotyczące rozmiarów produkcji, przedsiębiorstwo kieruje się kryterium

maksymalizacji zysku. Całkowity zysk przedsiębiorstwa to różnica między utargiem

całkowitym i kosztami całkowitymi (Zc = Uc-Kc). Na rynku doskonale konkurencyjnym cena jest

wielkością niezależną od producenta.

Cena jest ukształtowana przez rynek i poszczególni producenci nie mają na nią wpływu. Dążące

do maksymalizacji zysku przedsiębiorstwo będzie zwiększało rozmiary produkcji dopóty, dopóki

utarg krańcowy (w warunkach konkurencji także cena, ponieważ Uk = Up = c) będzie wyższy od

kosztu uzyskania kolejnej jednostki produkcji (czyli kosztu krańcowego). Możemy więc

powiedzieć, że przedsiębiorstwo wolnokonkurencyjne maksymalizuje zysk przy

rozmiarach produkcji wyznaczonych przez punkt zrównania się kosztu krańcowego

z utargiem krańcowym, który jest równy cenie (Peterson 1991: 223).

Na rysunku 2 punkty A i D wyznaczają przedział opłacalnej produkcji, mieszczący się między Q1

i Q2. Od punktu A, któremu odpowiada produkcja Q1, przedsiębiorstwo zaczyna osiągać zysk.

Punkt ten nazywa się progiem rentowności. W punkcie E, w którym koszt krańcowy zrównuje

się z utargiem krańcowym (i ceną), przedsiębiorstwo osiąga maksimum zysku całkowitego.

Punkt E wyznacza zatem optimum ekonomiczne przedsiębiorstwa, nazywane też punktem

równowagi przedsiębiorstwa (w tym punkcie koszt krańcowy zrównuje się z utargiem

krańcowym) (Milewski, Kwiatkowski 2005: 146).

Zysk całkowity przedsiębiorstwa jest równy zakreskowanemu polu prostokąta KCEF na rysunku

2.

Powstaje on jako różnica między utargiem całkowitym, wyznaczonym przez pole OCEQr (iloczyn

ceny OC i ilości sprzedanych jednostek produktu OQr) i kosztami całkowitymi wyznaczonymi

przez pole OKFQr (iloczyn kosztu przeciętnego OK i ilości sprzedanych jednostek produktu OQr).

Poczynając od punktu zrównania się kosztu przeciętnego z ceną, czyli od punktu D, któremu

odpowiada produkcja Q2, przedsiębiorstwo przynosiłoby coraz większe straty (Caban 2001:

156).


7

Rysunek 2. Krótkookresowa równowaga w warunkach doskonałej konkurencji

Źródło: Milewski, Kwiatkowski 2005: 146.

Przedsiębiorstwo znajduje się w stanie równowagi dopóty, dopóki nie zmieniają się takie

czynniki, jak np. ceny wytwarzanych przez to przedsiębiorstwo produktów czy też ceny

nabywanych przez nie czynników produkcji. W okresie krótkim liczba firm działających w gałęzi

jest stała. Prowadzą one działalność gospodarczą w ramach posiadanego aparatu

produkcyjnego, który wyznacza poziom kosztów całkowitych, przeciętnych i krańcowych. Na

zmiany ceny firma może reagować tylko zmianami wielkości produkcji, gdyż w okresie krótkim

nie może zmienić kosztów. Jeśli cena wzrośnie, firma zwiększy produkcję i zwiększy zysk lub

zmniejszy stratę. Jeśli cena spadnie, firma zmniejszy produkcję i zmniejszy zysk lub powiększy

stratę. a zatem w zależności od tego, jak kształtuje się cena rynkowa produktu firmy, może ona

osiągać krótkotrwałą równowagę (spełniającą warunek Kk = Uk = c) przy większym lub

mniejszym zysku, a nawet stracie.

Na rysunku 3. przedstawiamy trzy charakterystyczne sytuacje (Milewski, Kwiatkowski 2005:

151).


8

Rysunek 3. Punkty równowagi przedsiębiorstwa w warunkach konkurencji doskonałej

(a) zysk ekonomiczny (ponadnormalny)

(b) zysk normalny

(c) strata



9

Rysunek 3a pokazuje sytuację, w której cena jest wyższa od kosztów przeciętnych

i przedsiębiorstwo osiąga zysk. Jeżeli przyjmiemy, że koszty firmy obejmują nie tylko typowe

wydatki księgowe, ale uwzględniają także koszt alternatywne i zysk normalny przedsiębiorcy, to

przedstawiony na rysunku 3a zysk określimy jako zysk ekonomiczny (ponadnormalny).

Rysunek 3b odzwierciedla sytuację, gdy punkt równowagi firmy znajduje się w punkcie

przecięcia kosztu krańcowego z kosztem przeciętnym. Cena, po której producent sprzedaje

swoje produkty, pokrywa jedynie jego koszty przeciętne. Można powiedzieć, że zysk wynosi

zero. Musimy jednak pamiętać, że koszty alternatywne włączone do kosztów całkowitych

umożliwiają „opłacenie” wszystkich czynników produkcji.

Przy tak ukształtowanym punkcie równowagi przedsiębiorstwo osiąga zysk normalny (Caban

2001: 154).

Rysunek 3c przedstawia taką sytuację, w której cena rynkowa jest niższa od kosztów

przeciętnych, wówczas przedsiębiorstwo ponosi straty. Czy w sytuacji tej przedsiębiorstwo

powinno zaprzestać produkcji? Zależy to od tego, czy cena rynkowa jest wyższa czy też niższa

od przeciętnego kosztu zmiennego. Musimy bowiem pamiętać, że przedsiębiorstwo

funkcjonujące w okresie krótkim ponosi koszty stałe niezależnie od skali działalności

gospodarczej. Cena nie niższa niż przeciętny koszt zmienny zapewnia przedsiębiorstwu

odtworzenie kapitału obrotowego i w konsekwencji umożliwia minimalizację strat.

Przedsiębiorstwo będzie ponosiło straty, będą one jednak mniejsze niż wtedy, gdy zaniechałoby

produkcji.

Granicę racjonalnych strat wyznacza więc poziom przeciętnego kosztu zmiennego

(Kzp=Kz/Q). Dopóki cena jest wyższa od tego kosztu, nie należy przerywać produkcji, ponieważ

pokrywa ona co najmniej koszty bieżące związane z produkcją.

Cena równa przeciętnym kosztom zmiennym (punkt a na rysunku 4) jest określana jako cena

zamknięcia (Milewski, Kwiatkowski 2005: 149). Gdyby cena spadła poniżej tego poziomu,

należałoby zaprzestać produkcji, ponieważ prowadziłoby to do powiększania się strat.


10

Rysunek 4. Granica racjonalnych strat (cena zamknięcia)


4. Krótkookresowa i długookresowa krzywa podaży przedsiębiorstwa

działającego w konkurencji doskonałej

Analizując decyzje przedsiębiorstwa podejmowane na podstawie wielkości kosztów krańcowych

możemy wyjaśnić kształt krzywej podaży firmy. Jeżeli założymy, że cena produktu

wytwarzanego przez przedsiębiorstwo będzie rosnąć w krótkim okresie, np. z poziomu c1 do c2,

c3,... itd. (rysunek 5), to punkt równowagi przedsiębiorstwa będzie także przesuwał się w górę,

do kolejnych punktów przecięcia krzywej kosztu krańcowego z nowym poziomem cen. Łącząc

kolejne punkty przecięcia krzywej kosztu krańcowego z ceną otrzymamy krzywą

krótkookresowej podaży przedsiębiorstwa działającego w warunkach konkurencji

doskonałej (Milewski, Kwiatkowski 2005: 150).

Na rysunku 5 krzywa krótkookresowej podaży firmy pokrywa się z górnym prawym odcinkiem

krzywej kosztu krańcowego (pogrubiona część krzywej kosztu krańcowego powyżej punktu

przecięcia kosztu krańcowego z przeciętnym kosztem zmiennym).


11

Rysunek 5. Krzywa krótkookresowej podaży przedsiębiorstwa działającego w warunkach

konkurencji doskonałej


Krzywą długookresowej podaży przedsiębiorstwa działającego w konkurencji doskonałej

stanowi natomiast odcinek krzywej kosztu krańcowego powyżej minimum kosztów przeciętnych

(pogrubiona część krzywej kosztu krańcowego powyżej punktu przecięcia kosztu krańcowego

z kosztem przeciętnym).

Krzywa podaży gałęzi jest sumą jednostkowych krzywych podaży wszystkich przedsiębiorstw.

5. Istota monopolu pełnego

Monopol pełny występuje wówczas, gdy spełnione są następujące warunki (Rekowski 1993:

229):

1) Na rynku działa jeden producent (sprzedawca) i wielu kupujących.

2) Nie ma możliwości wejścia na rynek opanowany przez jednego producenta —

monopolistę, co może wynikać z przyczyn technicznych (wymagany patent),

ekonomicznych (wysokie nakłady finansowe na budowę nowej firmy, np. fabryki

samochodów) lub administracyjno-prawnych (ustalony przez państwo monopol

spirytusowy, tytoniowy itp.).

3) Produkty są zróżnicowane, nie mają bliskich substytutów.

4) Uczestnicy rynku dysponują doskonałą informacją.


12

Wiele przyczyn może sprawiać, że produkcją danego dobra zajmuje się jeden producent, mający

100% udziału w rynku. Najczęściej wymienia się następujące źródła monopolu (Milewski,

Kwiatkowski 2005: 152):

rząd lub władze przyznają firmie prawo do wyłącznej produkcji danego produktu lub

świadczenia danej usługi;

przedsiębiorstwo może wejść w posiadanie patentu, praw autorskich lub znaków

firmowych, uniemożliwiających powielanie technologii lub produktów przez innych

producentów;

monopol może wynikać z prawa własności do specyficznych, niepowtarzalnych zasobów

naturalnych;

monopol może być związany z korzyściami skali; sytuacja taka występuje wówczas, gdy

jeden producent, wytwarzając taniej niż pewna liczba mniejszych firm, jest w stanie

zaspokoić całkowity popyt rynkowy. W tej sytuacji przedsiębiorstwo ma tak duże szanse

ekspansji, że konkurencja nie może się utrzymać. Przykładami takich przedsiębiorstw są

zakłady energetyczne, gazowe wodociągowo-kanalizacyjne. W przypadku tych

przedsiębiorstw mamy do czynienia z tak poważnymi korzyściami skali, że długookresowe

koszty przeciętne maleją bardzo znacznie wraz ze wzrostem produkcji. Z tego powodu

działalność więcej niż jednego przedsiębiorstwa w gałęzi jest bardzo utrudniona

i ekonomicznie nieuzasadniona. Sytuacja ta określana jest jako monopol naturalny.

Bariery wejścia na rynek tworzą tu czynniki ekonomiczne, a nie administracyjno-prawne

czy techniczne.

Przedsiębiorstwa zajmujące pozycję monopolistyczną mają wpływ na podaż i ceny. Kontrolując

sytuację na rynku mogą one ograniczać rozmiary podaży i sprzedawać towary po wyższych

cenach. Oznacza to równocześnie, że przy podejmowaniu decyzji o zwiększeniu rozmiarów

produkcji monopolista musi liczyć się z koniecznością obniżenia ceny.

Konkurencja na rynku leków a zyski firmy Pfizer

Firma Pfizer może stracić patent na lek przeciw artretyzmowi — Celebrex, w związku

z jego ubocznymi skutkami, powodującymi zawały serca oraz wylewy krwi do mózgu.

Po ujawnieniu ubocznych skutków leku, jego sprzedaż spadła o 44%, do poziomu 446

mln USD. Kwartalne zyski ze sprzedaży tego leku spadły aż o 52%.

Neurotin to kolejny znaczący lek (przeciw padaczce) produkowany przez firmę Pfizer.

Jego sprzedaż spadła aż o 80% w związku z niezwykle silną konkurencją leków


13

generycznych.

Leki generyczne zawierają tę samą czynną substancję leczniczą co lek oryginalny.

Z uwagi na terapeutyczną ekwiwalentność mogą być stosowane wymiennie z lekiem

oryginalnym. Leki te są wprowadzane na rynek po wygaśnięciu patentu na lek

oryginalny.

Kolejny lek Zithromax — najlepiej sprzedający się antybiotyk — będzie musiał

konkurować po wygaśnięciu patentu (tj. za kilka miesięcy) z generycznymi kopiami.

Sprzedaż leków na recepty w USA spadła w ciągu trzech kwartałów o 3% w wyniku

presji konkurencyjnej leków generycznych.

Sprzedaż najlepiej sprzedającego się na świecie leku na obniżenie cholesterolu

(Lipitor) wzrosła do poziomu 2,9 mld USD, aczkolwiek dynamika wzrostu znacząco

spadła.

Pfizer informuje, że sprzedaż pierwszego na rynku leku na impotencję Viagra, spadła

o 4% głównie w związku z pojawianiem się podobnych leków, oferowanych przez

konkurentów.

Próby monopolizowania rynku leków spotykają się ze zdecydowaną reakcją

konkurentów.

W grę wchodzą przecież olbrzymie zyski.

Adaptowane z artykułu Davida Teathera, „The Guardian”, 21 października 2005 r.

Ekstraklasa piłki nożnej w UK a Komisja Europejska

Organizacja transmisji na żywo rozgrywek brytyjskiej ekstraklasy piłkarskiej dostarcza

interesujących spostrzeżeń dotyczących modelu biznesowego realizowanego

w strukturze rynku monopolistycznego. Ekstraklasa brytyjska liczy 20 drużyn, co daje

możliwość przeprowadzenia w sezonie 380 meczów. Można z dużym

prawdopodobieństwem stwierdzić, że sprzedanie transmisji ze wszystkich meczów

(szczególnie tych z dołu tabeli) jest raczej niemożliwe.

Właścicielem praw do transmisji na żywo jest firma BSkyB, która transmitowała

zaledwie 60 meczów.

Kiedy porównujemy monopol z rynkiem doskonałym dochodzimy do wniosku, że

monopole przyczyniają się do ograniczenia podaży. W naszym przypadku fakt, że


14

tylko 60 meczów z 380 możliwych było transmitowanych potwierdza to spostrzeżenie.

Pierwszym punktem naszej analizy jest dociec, czy rzeczywiście BSkyB jest

monopolistą?

Posiadając prawa wyłączności na transmisje na żywo BSkyB jest rzeczywistym

monopolistą. Sprawa ta była przedmiotem dochodzeń prowadzonych przez brytyjskie

oraz unijne organy antymonopolistyczne. Jeśli BSkyB jest monopolistą to czy miał

jakieś powody biznesowe by ograniczać liczbę transmisji? Ograniczenie liczby

transmisji czyni je bardziej niedostępnymi. Mamy więc do czynienia z celowym

ograniczeniem podaży powodującym wzrost cen za transmisje, które płacą stacje

telewizyjne.

Co byłoby konkurencyjnym rozwiązaniem?

Gdyby każdy klub sprzedawał prawa do swoich meczów różnym stacjom telewizyjnym

doszłoby do znacznego zwiększenia ilości transmisji oraz dużego obniżenia ich cen.

Kibice piłki nożnej byliby takim rozwiązaniem zachwyceni. Innym rozwiązaniem

mogłoby być zachowanie praw do znacznej liczby meczów przez BSkyB oraz

przekazania praw do reszty stacjom telewizyjnym, takim jak BBC czy ITV.

Właśnie ta opcja brana jest pod uwagę przez Komisję Europejską by rozwiązać

problem monopolu.


Monopolista jako jedyny producent na rynku nie bierze pod uwagę zachowania innych firm, gdyż

nie ma konkurentów. Musi się jednak liczyć z istniejącym popytem. Oznacza to, że monopolista

nie może zwiększyć rozmiarów sprzedaży bez równoczesnego obniżenia ceny lub może

sprzedawać mniej po wyższej cenie. Utarg krańcowy i przeciętny kształtują się więc inaczej niż

w warunkach konkurencji doskonałej, gdzie utargi te kształtowały się na poziomie niezależnym

od przedsiębiorstwa, zgodnie z zasadą: Uk = Up = c. W warunkach monopolu wzrost rozmiarów

podaży wywołuje spadek ceny. Spada więc utarg przeciętny, jak i utarg krańcowy. Utarg

krańcowy spada w tempie szybszym niż utarg przeciętny, bowiem każde zwiększenie sprzedaży

wymaga obniżenia ceny produkowanych wyrobów (rysunek 6).


15

Rysunek 6. Krzywe utargu w warunkach monopolu


Krzywa popytu na produkty wytwarzane przez monopol jest równocześnie krzywą

popytu rynkowego (Rekowski 1993: 229). Reakcja popytu na zmianę ceny może być różna.

Zależy to od stopnia elastyczności popytu. Krzywa popytu w warunkach monopolu pokrywa się

z krzywą utargu przeciętnego (rysunek 6). Utarg całkowity monopolu rośnie wraz ze wzrostem

sprzedaży i osiąga maksimum przy rozmiarach produkcji Q1. Cenowa elastyczność popytu

wynosi wówczas 1, a utarg krańcowy jest równy 0. Monopolista nie będzie więc zainteresowany

zwiększaniem rozmiarów produkcji ponad poziom Q1, gdyż utarg krańcowy z każdej następnej

jednostki sprzedanego produktu będzie ujemny, elastyczność cenowa popytu będzie mniejsza

od 1, a utarg całkowity zacznie spadać.


16

7. Optimum przedsiębiorstwa monopolistycznego

Równowagę przedsiębiorstwa monopolistycznego w okresie krótkim wyznacza, podobnie jak

przedsiębiorstwa wolnokonkurencyjnego, punkt zrównania utargu krańcowego z kosztem

krańcowym (punkt a na rysunku 7).

Rysunek 7. Krótkookresowa równowaga przedsiębiorstwa monopolistycznego


Przedsiębiorstwo monopolistyczne maksymalizuje zysk przy wielkości produkcji równej Qr, przy

której krzywa utargu krańcowego przecina się z krzywą z krzywą kosztów krańcowych (Peterson

1991: 239). Przedsiębiorstwo znajduje się wtedy w stanie równowagi, czyli osiąga optimum

ekonomiczne (Caban 2001: 161). Rozmiary produkcji większe niż Qr oznaczają, że utarg

krańcowy jest niższy od kosztu krańcowego — zwiększanie produkcji poza Qr staje się więc

nieopłacalne. Z kolei przy rozmiarach produkcji mniejszych od Qr utarg krańcowy jest większy

od kosztów krańcowych, co oznacza, że wskazane jest zwiększenie rozmiarów produkcji do

poziomu Qr, gdyż przynosi to dodatkowe zyski.

Zysk monopolu (rysunek 7) — pole CDEF — jest różnicą między utargiem całkowitym (pole

OFCQr, które powstaje z pomnożenia ilości sprzedanych produktów, czyli OQr, przez cenę, czyli

OF) i kosztami całkowitymi (pole OEDQr, czyli iloczyn ilości sprzedanych produktów OQr i kosztu

przeciętnego OE). Cena, która umożliwia maksymalizację zysku monopolowego, określana jest

jako cena monopolowa (Caban 2001: 161).

W warunkach pełnego monopolu sam producent wyznacza wielkość produkcji maksymalizującej

zysk, musi on jednak brać pod uwagę czynniki wpływające na kształtowanie się popytu.

Wysokość ceny monopolowej zależy przede wszystkim od cenowej elastyczności popytu. Im


17

mniejsza jest elastyczność popytu, tym bardziej opłacalne jest dla monopolu ograniczenie

rozmiarów produkcji, ponieważ monopol może swobodnie podnosić ceny bez obawy

poważniejszego spadki popytu.

8. Porównanie konkurencji doskonałej z monopolem

Porównanie konkurencji doskonałej z przedsiębiorstwem monopolistycznym pozwala wskazać

negatywne efekty działalności monopolu. Rysunek 8 stanowi porównanie wielkości produkcji

i wysokości cen w gałęzi produkcji w warunkach monopolu i doskonałej konkurencji (Milewski,

Kwiatkowski 2005: 156).

Rysunek 8. Produkcja i ceny w warunkach monopolu i doskonałej konkurencji


Rozważmy sytuację, gdy producenci buraków cukrowych, którzy działali dotychczas

w warunkach zbliżonych do doskonałej konkurencji, postanawiają utworzyć wspólną firmę, za

pośrednictwem której będą sprzedawać całą swoją produkcję i która będzie mogła określać

limity produkcji buraków i ich ceny. Firma ta staje się więc jedynym dostawcą, monopolistą,

który zaczyna decydować o wielkości łącznej podaży buraków oraz ich cenie. Poza tym nic się

nie zmienia, m.in. koszty produkcji buraków.

W okresie krótkim (rysunek 8) monopolista będzie dostarczał na rynek produkcję Q1 po cenie

c1, która to cena równa jest utargowi przeciętnemu. Wielkości te wyznacza punkt przecięcia

krzywej kosztu krańcowego z krzywą utargu krańcowego (punkt A). Jeśli w tej gałęzi nadal

panowałaby doskonała konkurencja, to poszczególne firmy zrównałyby swoje koszty krańcowe


18

z ceną, ponieważ koszt krańcowy równy utargowi krańcowemu byłby równocześnie równy

utargowi przeciętnemu, czyli cenie. Gdyby postępowały tak wszystkie firmy w danej gałęzi, to

ich łączna produkcja wyniosłaby Q2 przy cenie c2. Wielkości te wyznaczyłby tym razem punkt B

(rysunek 9), czyli punkt zrównania się gałęziowej podaży (określonej przez koszty krańcowe

firm) z gałęziowym popytem (określonym przez utargi przeciętne). Wynika to z tego, że

w porównaniu z doskonałą konkurencją monopol prowadzi do niższej łącznej produkcji

i wyższej ceny produktu (Milewski, Kwiatkowski 2005: 157).

Analogicznie jest w okresie długim. w warunkach silnej konkurencji i swobody wejścia na rynek

nowych firm produkcja w danej gałęzi będzie rosła, ceny będą spadać, a firmy będą zmuszone

do produkowania przy możliwie najniższych poziomach swoich długookresowych kosztów

przeciętnych. Efektem tego będzie tendencja do eliminowania zysków ekonomicznych. Będą one

jedynie występowały częściowo. W długim okresie pozostaną tylko zyski normalne, wliczane

w koszty. W przypadku monopolu natomiast zyski nadzwyczajne będą mogły utrzymywać się

nawet w długim okresie, w tej strukturze bowiem istnieją silne bariery uniemożliwiające nowym

firmom wejście na rynek.

Wady monopolu widoczne są nie tylko w zakresie wielkości produkcji i wysokości cen. Inne

negatywne efekty monopolizacji to np. prawdopodobieństwo produkcji przy relatywnie wysokich

kosztach (z powodu braku konkurencji) oraz nierówny, dyskryminujący drobne firmy, podział

globalnego dochodu.


19

Bibliografia

Milewski R., Kwiatkowski E. (2005): Podstawy ekonomii, PWN, Warszawa, s. 143-152.

Rekowski M. (1993): Wprowadzenie do mikroekonomii, Polsoft-Akademia, Poznań, s. 201-226.

iii. równowaga przedsiębiorstwa w warunkach...

Documents