ﻲﺸﻫﻭﮋﭘ...

)پژوهشي - علمي(

)۲۱پياپي ( اول شمارة، ششمسال ،دورة جديد، پنجاهمسال ۱۳۹۳ بهار

نشريات علمي كشور، مورخ ين جلسة كميسيون بررسي اعتباراساس رأي يكصدوسيزدهمربحايز شرايط دريافت »دانشكدة ادبيات و علوم انساني دانشگاه اصفهان«مجلة ۱۹/۱۲/۱۳۷۴

طبق نامه مدير كل پژوهشي وزارت علوم تحقيقات و فناوري . پژوهشي شناخته شد _درجة علمي رت چهار مجله تخصصي اجازه انتشار يافت كه اين مجله به صو ۶/۶/۸۷مورخ ۴۴۴۱/۳به شمارة اساس نامه مذكور اين فصلنامه با بر. يكي از اين چهار مجله است» تاريخيهاي پژوهش«فصلنامة

.است» پژوهشي _علمي «حفظ سابقه داراي درجه

:شود ايه ميي زير نماين نشريه در پايگاه اطالعات

http://uijs.ui.ac.ir :سامانه نشريات دانشگاه اصفهان www.magiran.com بانك اطالعات نشريات كشور

www.sid.irجهاد دانشگاهي پايگاه اطالعات علمي

ISC (www.srlst.com(پايگاه استنادي علوم جهان اسالم )ISC(از پايگاه استنادي علوم جهان اسالم ) IF(ضريب تأثير داراي

http://ulrichsweb.serialsolutions.com )المللی نشريات ادواری راهنمای بين( اولريخپايگاه

تاريخيهاي پژوهش مجله )پژوهشي -علمي(

۱۳۹۳بهار) ۲۱پياپي ( اول، شمارة مششدورة جديد، سال ، پنجاهمسال

اصفهان هنساني دانشگاا دانشكدة ادبيات و علوم :صاحب امتياز اصغر منتظرالقائمدكتر : مدير مسؤول

مرتضي نورائيدكتر : سردبير : ت تحريريهئهي

تاريخ اسالم استاد دانشگاه تربيت مدرس وند دکتر صادق آئينه تاريخ ايران دوره اسالمي استاد دانشگاه تبريز دکتر داوود اصفهانيان تاريخ اسالم لبناناستاد دانشگاه پرفسور رضوان السيد تاريخ ايران دوره اسالمي دانشيار دانشگاه اصفهان دكتر فريدون الهياري

تاريخ اسالم استاد دانشگاه لبنان پرفسور ابراهيم بيضون تاريخ ايران دوره اسالمي استاد دانشگاه شهيد بهشتي دكتر الهيار خلعتبري ريخ ايران دوره اسالميتا دانشگاه اصفهان استاد نژاد دکتر مرتضي دهقان تاريخ ايران دوره اسالمي دانشيار دانشگاه اصفهان نيري دکتر لقمان دهقان

تاريخ ايران معاصر پژوهشگر تاريخ استاد ويلم فلور تاريخ ايران معاصر دانشيار دانشگاه دورهام پ لوفت. دكتر ج

دوره اسالمي تاريخ ايران استاد دانشگاه اصفهان بادياصغر محمودآدكتر سيد تاريخ اسالم دانشيار دانشگاه اصفهان دکتر اصغر منتظرالقائم

تاريخ ايران معاصر استاد دانشگاه اصفهان دکتر مرتضي نورائي مرضيه جاللي: مدير اجرايي

دي امي امينه :آرايي صفحه نعيمه فقيهيان : و مترجم انگليسي ويراستار الهام لطفی :فارسي يراستارو ۱۳۹۳ مهرماه: سال انتشار چاپخانة دانشگاه اصفهان :چاپ و صحافي دانشگاه اصفهان :ناشر

دانشگاه اصفهان يتحقيقات و فناوربا همكاري حوزة معاونت

.راي نويسندگان است و مجله در اين زمينه مسؤوليتي نداردآمقاالت نمودار

،تاريخيهاي پژوهش انساني، دفتر مجله اصفهان، دانشكده ادبيات و علوم صفهان، خيابان هزارجريب، دانشگاها: نشاني ۰۳۱۱-۷۹۳۳۱۵۱: دورنگار ۰۳۱۱- ۷۹۳۳۰۹۷: تلفن - ۸۱۷۴۴كد پستي

[email protected]: پست الكترونيكي http://uijs.ui.ac.ir/jhr: سايت مجله

و شرايط پذيرش آن راهنماي تدوين مقاله

تاريخيهاي پژوهش مجلةدر

را منتشر حوزة تاريخينظران هاي پژوهشي صاحب اسالمي، تازه يمنظور رشد و گسترش فرهنگ ايران به تاريخيهاي پژوهشفصلنامه :يط زير را دارا باشدبنابراين مقاالت ارسالي بايد شرا. مندان قرار گيرد ر دسترس عالقهكند تا د مي

شرايط علمي :الف

.هاي نويسنده يا نويسندگان باشد و نتيجه كاوشتحليلي ،)Original research(مقاله بايد داراي اصالت و نوآوري .۱ .معتبر و اصيل نيز استفاده شده باشددر نگارش مقاله بايد روش تحقيق علمي رعايت شود و از منابع . ۲

شود و در صورت داشتن شرايط الزم، براي سي و ارزيابي ميرت تحريريه برئينخست در ه ،پس از دريافت مقاله :توضيحشود و در ت تحريريه مطرح ميشده در هيئ و امتيازات كسب نتايجهاي داوران پس از وصول ديدگاه. گردد داوران ارسال مي

.گيرد امتيازات كافي و پذيرش آن، در نوبت چاپ قرار مي صورت كسب شرايط نگارش :ب

.اصول فصاحت و بالغت در آن رعايت شود مقاله بايد از جهت نگارش ساختاري محكم و استوار داشته باشد و .۱ .عنوان مقاله بايد كوتاه و گويا باشد .۲ لمسؤتلفن هذكر شمار(ذكرشود ) email(محل كار و نشاني اينترنتي با درجه علمي، نشاني هنام مؤلف يا مؤلفان همرا. ۳

.)مكاتبات در برگ ضميمه نيز الزم است .باشد) كلمه ۲۰۰تا ۱۵۰(چكيده فارسي حداكثر پانزده سطر .۴ .كليد واژه فارسي حداكثر شش كلمه باشد .۵كلمه و ۵۰۰۰حداقل (اي ورود به مبحث اصلي آماده سازد ا بركه خواننده ر چنانشد؛ مقاله بايد داراي مقدمه روشن و دقيق با .۶

.)كلمه ۱۰۰۰۰حداكثر .تحقيق از شرايط مقاله است نةبيان پيشي .۷ .طور روشن تحليل شود اصلي مقاله بايد موضوع به در متن .۸ .دقيق باشد مقاله بايد داراي نتيجه .۹

.باشد )كلمه ۲۰۰تا ۱۵۰(چكيده انگليسي حداكثر پانزده سطر .۱۰ .كليد واژه انگليسي حداكثر شش كلمه باشد .۱۱ .نام نويسنده و درجه علمي و محل كار به التين ذكر شود .۱۲شفيعي کدکني، ( :مثال. در ميان پرانتز آورده شود صفحه: خانوادگي نويسنده، سال انتشار ذكر ناماساس متن بايد بر ارجاعات .۱۳

۱۳۷۰ :۳۰۴(. :ذ پاياني بايد به ترتيب زير ذكر شودمنابع و مآخ .۱۴

كتاب: الف

.نام ناشر، نوبت چاپ :نام كتاب، نام مترجم يا مصحح، شهر محل نشر .)سال انتشار( . ، نام)شهرت(خانوادگي نام نشريه: ب .)صاز ص تا (نام نشريه، شمارة دوره، صفحات مقاله »عنوان مقاله« .)سال انتشار( .، نام)شهرت(خانوادگي نام مجموعه مقاالت: جنام :نام گردآورنده يا ويراستار، نام مجموعه مقاالت، محل نشر ،»درون گيومه«عنوان مقاله .)سال انتشار( .خانوادگي، نام نام

.)از ص تا ص( ناشر، شماره صفحات مقاله هاي اينترنتي سايت: د

.اني اينترنتي به صورت ايتاليك، نام و نش»عنوان موضوع« .)آخرين تاريخ( .خانوادگي، نام نام لوح فشرده: هـ .نام ناشر :عنوان، نام لوح فشرده، محل نشر .)سال انتشار( .ادگي، نامخانو نام .سطر تنظيم شود ۲۳صفحه و هر صفحه در ۲۵مقاله بايد حداكثر .۱۵به سامانه نشريات ت الكترونيكي بايستي صور براي ارسال مقاالت به. گردد الكترونيكي دريافت مي كامال صورت مقاالت به .۱۶

صورت الكترونيكي بهاز طريق سامانه نام و مقاله در سامانه ثبت. مراجعه شود http://uijs.ui.ac.ir/jhrدانشگاه اصفهان به آدرس .ارسال شود

.شود كيبات خارجي بالفاصله پس از فارسي آن داخل پرانتز در متن مقاله ذكر اسامي خاص و اصطالحات التين و تر .۱۷ .نامه بايد تاييد استاد راهنما را همراه داشته باشد مقاالت مستخرج از پايان. ۱۸ .شود انده نميبرگردمقاالت ارسالي .۱۹ .مقاله نبايد در هيچ مجله يا همايشي ارائه شده باشد .۲۰

.همچنين ويراستاري آن آزاد استو يا نپذيرفتن مقاله ر پذيرفتنمجله د: ۱يادآوري .نويسنده بايد هنگام ارسال مقاله متن زير را تايپ و همراه مقاله ارسال نمايد: ۲يادآوري

باسمه تعالي تاريخيهاي سردبير فصلنامه پژوهش

م كن نويسنده مقاله تعهد مي اينجانب

، آن را براي هيچ مجله يا تاريخيهاي پژوهش فصلنامةت تحريريه تا زمان اعالم نتيجه ازسوي هيئ .همايشي ارسال نكنم

امضا خ تاري

)ژوهشيپ - علمي (هاي تاريخي مشاوران علمي مجله پژوهش ۱۳۹۳ بهار، )۲۱پياپي ( اول، شماره ششمسال ،دوره جديد، پنجاهمسال

آباد استاديار دانشگاه آزاد اسالمي واحد نجف دکتر عليرضا ابطحي

استاديار دانشگاه تهران احمدي... دکتر فرج ا

استاديار دانشگاه خليج فارس دکتر حميد اسدپور

استاديار دانشگاه اصفهان دکتر سيد مسعود سيد بنکدار

پژوهشگر نژاد دکتر حميد پوريان

آباد استاديار دانشگاه آزاد اسالمي واحد نجف دکتر سهيال ترابي فارساني

استاديار دانشگاه اصفهان دکتر علي اکبر جعفري

دانشيار دانشگاه اصفهان دکتر محمدعلي چلونگر

دانشگاه شيراز استاديار دکتر حميد حاجيان پور

استاد دانشگاه آزاد اسالمي دکتر محمد سپهري

استاديار دانشگاه اصفهان اکبر عباسي دکتر علي

استاديار دانشگاه سيستان و بلوچستان دکتر سيد احمد عقيلي

دانشيار دانشگاه اصفهان دکتر علي اکبر کجباف

مدير مرکز بوشهرشناسي دکتر عبدالکريم مشايخي

دانشيار دانشگاه اصفهان دکتر اصغر منتظرالقائم

اه اصفهاناستاد دانشگ دکتر مرتضي نورائي

پژوهشگر دکتر ايرج ورفي نژاد

پژوهشگر دکتر کورش هاديان

دانشگاه اصفهانتاريخي هاي پژوهش مجله ۱۳۹۳بهار - )۲۱پياپي ( اول شمارة - مششسال -دورة جديد - پنجاهمسال

فهرست مطالب

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ـــــــــــــــــــــــ دوم جهـانی هـاي جنـگ هاي مردم ایران در سال کمبود موادغذایی و شورش ...........................................

لهام لطفیا ، نژاد مرتضی دهقان

۱۶-۱

م1896تا 1796/ق1313تا 1212(منصب داروغه در دوره قاجار( ............................................................ شکرزاده حسن ،فر شهرام یوسفی

۳۸-۱۷

اردالن ري خاندانگیبا تکیه بر قدرت از دوره سلجوقی تا پهلوي، )اردالن( هاي ارتباطی کردستان اهتکوین ر ......... سید برهان تفسیري ، صالح پرگاري

۵۴-۳۹

ــت ایــران بــر بلوچســتان، در عصــر ناصــرالدینشــاه تثبیــت مرزهــا و برقــراري حاکمی ................................ محمد پیري

۷۰-۵۵

صر خالفت عباسی تا پایان گیري و گسترش شهر اصفهان از ع هاي مذهبی در شکل بررسی نقش گرایش ........................................................................................... )م1198تا 750/ق590تا 132( حکومت سلجوقی

بهزاد اصغري، مجید گالبی، عابد تقوي

۸۴-۷۱

اول باسع هاي میسیونري درعصر جانشینان شاه تاریخی فعالیت تحلیل............................................. سیداحمدعقیلی

۱۰۸-۸۵

م623تا 657/ق 1تا 36(صدر اسالم یمان در تاریخ بن بررسی و تحلیل نقش حذیفه( ............................. آیت قبادي ، سیاوش یاري

۱۲۴-۱۰۹

دوم جهانی هاي جنگ هاي مردم ایران در سال کمبود موادغذایی و شورش م1945تا 1941/ ش1324تا 1320

**الهام لطفی - نژاد مرتضی دهقان

چکیده

و ورود بـه خـاك ایـران، مشـکالت 1945اوت/1320طرفی ایران، در سـحرگاه سـوم شـهریور قواي متفقین با نقض بیها را در کشور موجب شدند؛ ضمن آنکه با و اجتماعی فراوانی را به همراه آوردند و برخی اعتراض اقتصادي و سیاسی

بررسی علل و پرسش اصلی این مقاله، . د نیستندالمللی چندان پایبن هاي بین این حرکت نشان دادند، دول بزرگ به پیماناز آنجا کـه ایـن موضـوع مربـوط بـه منطقـه . ور استهاي ناشی از آن در کش آرامیها و نا امل موثر در این اعتراضعو

لـف موجـود بـود، هاي آن زمان که در آرشـیوهاي مخت هایی از اسناد و گزارش شود، نگارنده مثال جغرافیایی خاص نمین نیازهـاي آن است که حضور غیرقانونی متفقین در ایـران و تـامی ة دهند ها نشان تمام نمونه. آورده است عنوان شاهد به .پناه در مناطق مختلف را به دنبال آورد ومیر مردم بی هاي مکرر و مرگ در ایران، قحطیان، از منابع موجود آنهـا و مردم گرسنه ایران نیز در وضعیتی که دولت ایران فاقد هرگونه قدرت، براي حمایت از آنان بود، دست به شورش

اهمیت ایـن مطالعـه در آن اسـت کـه . وهاي اشغالگر سرکوب کردندها را نیر هایی زدند؛ اما اغلب این اعتراض اعتراضروش تحقیـق در ایـن مقالـه . شـده بـه ایـران، در ایـن دوران هسـتند هاي تحمیل چه کسانی مسئول هزینه دهد مینشان .شده در این باره استاي و استفاده از اسناد منتشر انهکتابخ

هاي کلیدي واژه

. هاي مردم ، احتکار، گرانی، متفقین دوم، شورش جهانی قحطی، جنگ

دانشگاه اصفهان ،تاریخ استاد [email protected]

[email protected] )نویسندة مسؤول( دانشگاه اصفهان ،ایران ارشد تاریخ کارشناس **

12/3/1393: تاریخ پذیرش 19/1/1392 :تاریخ وصول

)پژوهشی -علمی( هاي تاریخی پژوهش دانشگاه اصفهان -انسانی دانشکده ادبیات و علوم

ششمدورة جدید، سال ، پنجاهمسال 1- 16ص ، 1393 بهار، )21پیاپی ( اولشمارة

1393بهار ،)21پیاپی( اول، شمارة مشش دورة جدید، سال ،پنجاهمسال هاي تاریخی، پژوهش /2

مقدمه

ایران به دلیل موقعیت خاص جغرافیـایی در طـول تـاریخ رو پرفراز و نشیب خود، با هجوم دول مختلف قـرار روبـه

هـا خارا همه این مصیبت هرچند همانند سنگ. شده استها را تحمل کرده و توانسته اسـت هویـت خـود را و رنج

حفظ کند و برخالف بسیاري از اقوام که اکنـون از ایشـان امی نیز برجاي نمانده، همچنان محکم و استوار بـر روي ن

جنـگ ویرانگـر دوم جهـانی را . پاهاي خود ایستاده استترین حوادث تاریخ معاصر بشـر دانسـت باید یکی از مهم

که باز هم به علت موقعیت استراتژیک، دامنه آن بـه ایـران ترین علـت پرسش اصلی این است که مهم. نیز کشیده شد

هاي قدرتمند جهان به این کشـور چـه بـود؟ تتوجه دولهـاي مختلـف مطـرح کـرد توان در فرضیه پاسخ آن را می

موقعیت اسـتراتژیک ایـران و قرارگـرفتن در مسـیر : مانندشرق و غرب عالم؛ همسایگی ایران با کشـورهاي مهمـی

هـاي مانند هند و روسیه؛ داشتن منابع ارزشمندي از انرژيــن ــاید همــه ای ــا فســیلی و ش ــه. ه ــان ب هرحــال، در جری

جهانی دول متفق براي کمک به شوروي و حفظ دوم جنگمنابع نفتی قفقاز، ایران را به اشغال خـود درآورده و همـه امکانـات ایـن کشــور را در اختیـار گرفتنــد؛ همچنـین بــا

تـرین آن حـق گرفتن حقوق مـردم ایـران کـه مهـم نادیدهنـابع و امکانـات کردن بود، به غـارت م بودن و زندگی زنده

نبـودن کـه بـراي خـالی درحـالی . اقتصادي ایران پرداختندازجملـه . دادنـد عریضه، به ایـران لقـب پـل پیـروزي مـی

امور دولت رضاشاهی و ة پیامدهاي جنگ، گسیختن شیرازاین امر . افتادن امور کشور، به دست فرماندهان متفقین بود

خـود موجب شد، نهادهاي اعمال قانون در کشور قـدرت در چنین وضـعیتی، . را از دست دهند و امور از هم بپاشدگویی باشـند، بـا در دول متفق بدون اینکه مجبور به پاسخ

اشغال خود، تصـمیماتی را نظرگرفتن منافع در منطقه تحتاي نهانی، بـراي این امر موجب شد مسابقه. کردند اجرا می

ه آن بـروز مندي از امکانات ایران شکل بگیرد که نتیج بهره

هـاي مکـرر قحطـی . قحطی در مناطق مختلف کشور بـود ــال ــاي س ــا 1320ه ــا 1941/ش1324ت ــیار 1945ت م، بس

هـاي پناه هزینه که مردم بی طوري و پردامنه بود؛ به گستردهشدن به دست سربازان متجاوز را پذیرفته بودند و برا کشته

ي سیرکردن شکم زن و فرزند خـود، دسـت بـه شـورش هـا ولی گاهی عوامل دیگري نیز به ایـن شـورش . دزدن می

.ها را دارد زد که این مقاله قصد پرداختن به آن دامن می

دوم و ورود متفقین به خاك ایران جهانی آغاز جنگ اما در مواجه بـا لهسـتان، بـراي بـاز پـس گـرفتن ناحیـه

که به طور مصنوعی ایجاد و پـروس )Dantzik( دانتزیگلمان جدا کرده بود، دچار مشـکل شـد؛ شرقی را از خاك آ

ها زیر بار نرفتند و آلمـان تصـمیم بـه جنـگ زیرا لهستانی مۀبراسـاس عهـدنا ). 399و 398: 1383مهـدوي، (گرفت

ورساي، داالن دانتزیگ را به لهستان دادند؛ امـا هیتلـر در ش، اظهار کـرد، غـرورش 1317زمستان/م1939آغاز سال در . ها باشـد لهستانی ر سلطهدهد ملت آلمان زی اجازه نمی

واقع از ابتداي این سال فشارهاي هیتلر بر لهسـتان فزونـی ، آلمـان 1318 شهریور 9/سپتامبر1یافت و باالخره در روز

با دو میلیون سرباز و هـزار و پانصـد تانـک و سـه هـزار ــن ــرد و ای ــه ک ــتان حمل ــه لهس ــا ب ــاز هواپیم ــر آغ س

: 1381زاده، ؛ نقیـب 343: 1362تیلر، (دوم بود جهانی جنگدوم، دولـت جهـانی بالفاصله بعد از شـروع جنـگ ). 216

محمـود جـم، . طرفی قـاطع خـود را اعـالم کـرد ایران بیاي بدین شـرح وزیر وقت، این تصمیم را طی بیانیه نخست

جنـگ در اروپـا در این موقع که متاسفانه نایره «: بیان کردن بـه موجـب مشتعل گردیده است دولت شاهنشاهی ایـرا رسـاند کـه در این بیانیه تصمیم خود را به اطالع عموم می

طرفـی خـود را محفـوظ طرف مانـده و بـی این کارزار بیاما صدور این بیانیه و ). 28: 1335سپهر، ( »خواهد داشت

اي در برنداشت و بعد از دو سال، در طرفی نتیجهاعالم بی

٣/دوم جهانی هاي جنگ ن در سالهاي مردم ایرا کمبود موادغذایی و شورش

هــاي ، نیرو1941اوت 1320/25ســحرگاه ســوم شــهریورمتفقین وارد ایران شدند و این سرزمین را به اشغال نظامی

اي در آغـاز جنـگ، قـول متفقین در بیانه. خود درآوردند داده بودند که تاحدامکان بـراي مـردم ایـران مشـکلی بـه

هاي کلیدي اقتصـاد وجود نیاورند؛ اما در اثر اشغال، بخش صنعت و بازرگـانی خـارجی شـدیدا کشاورزي و : مانند

عنوان ستون فقرات اقتصـاد کشاورزي به. آسیب دیدنددرصد نیروي کـار را جـذب کـرده بـود و 75ایران که

درصد تولیـد ناخـالص ملـی ایـران را تـامین 50حدود در جریـان اشـغال و . کرد ، دچار رکود سختی شـد میعلت آشـفتگی اوضـاع کشـور، تولیـد گنـدم و جـو به

درصـد 9رصد، گـاو د10درصد، برنج 39درصد، پنبه 25: 1387فـوران، (درصد کاهش یافت 7و توتون و تنباکو

این کاهش تولید، زنـدگی مـردم را در وضـعیت ). 395سختی قرار داد و نیروهاي متجاوز، هرگونـه اعتراضـی

علـت وضـعیت بـه . کردنـد شـدت سـرکوب مـی را بهــه ــادر ب ــز ق ــارت و بازرســی نی ــاي نظ جنگــی، نهاده

تحلیـل قضـایا، گویـاي . نبودنـد رسیدگی به امور مردم این مطلب است که اشغال کشور و مشکالت اقتصادي

مرحلـه اول : ناشی از آن، بـه دو صـورت بـروز یافـت علـت کمبـود هـا کـه بـه صورت افزایش شدید قیمت به

توانستند نیازهـاي کاال بود؛ در این مرحله ثروتمندان میگـرفتن جنـگ و کمبـود بـا شـدت . خود را تامین کنند

ویژه گندم، برخی مناطق به مرحلـه شدید موادغذایی، بهتري وارد شدند که اصوال در آنجا کـاالیی بـراي سخت

صـورت کمبـود ایـن مرحلـه، بـه . خرید وجود نداشتبسیار شـدید نمـود یافـت کـه از آن بـه قحطـی تعبیـر

هــاي مــردم در ایــن مرحلــه، واکــنش تــوده. شــود مــیهـا یـن شـورش هاي کور بـوده کـه ا صورت شورش به

در ادامـه بـه . بیش از هر چیز تابع غریزه گرسنگی بـود گرانـی شـدید و . بررسی این رونـد خـواهیم پرداخـت

قحطی و واکنش اقشـار ›—شدن کاالهاي اساسی نایاب .شورش ›—فقر

نیروهاي اشغالگرشوروي و انگلـیس بـا اشـغال ایـران، قـواي خـود را

ة طبق ماد.دندسرعت در نقاط مختلف کشور مستقر کر بهــه ــاد سـ ــان اتحـ ــت پیمـ ــه در هفـ ــه کـ آذر 24گانـ

، بین ایران و انگلیس و شـوروي 1941دسامبر1320/15بایست موادغذایی خـود را از به امضا رسید، متفقین می

: 41، ش1321اطالعات هفتگـی، (کردند خارج وارد میخـود را از داخـل نۀ ؛ اما برخالف این مایحتاج روزا)4

کردند احتیاجاتشـان آنان ادعا می. ردندک ایران فراهم میایـران قۀ شود؛ اما درواقـع، سـربار آذ از خارج تامین می

بودند و کمبـود ارزاق تـا حـد چشـمگیري، بـه تـامین ). 323: 8، ج1363مکـی، (مایحتاج آنان ارتباط داشـت

گذشته از ارتش اشغالگر که در حدود صـد هـزار نفـر از آوارگـان بودند، متفقـین گروهـی صـد هـزار نفـري

هاي روسیه آزاد کرده بودند جنگی لهستانی که از زندانتـامین موادغـذایی ضـروري ایـن . به ایران اعزام کردند

همـین علـت مقامـات گروه کثیر کار مشکلی بـود؛ بـه سرعت تمام غـالت در دسـترس را بـا زور اشغالگر، به

سرنیزه یا با پرداخـت حـداقل بهـاي ممکنـه تصـاحب هـا، متفقـین در ایـن سـال ). 206: 1369، الهـی (کردند

. کردند آشکارا محصوالت کشاورزي ایران را غارت میشوروي تمام محصول غالت آذربایجان و سراسر شمال

بـرد؛ چـون در اثـر جنـگ و اشـغال ایران را یکجا مـی ، ...خیـز اوکـراین و بیلوروسـی و هـاي حاصـل سرزمین

ام تخلیـه زدن کشتزارها هنگـ توسط ارتش آلمان و آتشدر . اراضی، تولید غله در شوروي به صفر رسـیده بـود

توانسـت از حقیقت، شوروي در وضعیتی بود کـه نمـی : 1375لمبتـون، (یک کیلوگرم گندم و جو چشم بپوشد


کاال بین ایران مبادله). 276: 1372اي، ؛ خامه264و 263در . و روســیه غالبــا از راه دریــاي خــزر و جلفــا بــود

دوم ایران بیشتر، واردکنندة جهانی قبل از جنگ هاي سالکاال بود؛ اما بعـد از جنـگ، از مقـدار واردات ایـران از شوروي، در مقابل صادرات به آن کشور، کاسته شـد و

آمدنـد و هاي روسی، خالی به بنـادر شـمالی مـی کشتیکردند، هرچه بیشتر جـنس از ایـران تحویـل اصرار می / ش 1322در ســال ). 397: 1377گلشــائیان، (بگیرنــد

1323ها حدود هزار تن غله و در سـال م، روس 1943م، ده هزار تن غله از مرزهـاي ایـران خـارج 1944/ ش

کردند و این جداي از گندمی بود که در بازار خریداري ــی ــه روســیه حمــل م ــد و ب ــی، (کردن ). 71: 1368ذوق

غرب ایران، از مراکز اصـلی هاي شمال و شمال سرزمینرا از تولید برنج و گندم، در اشغال شوروي بود کـه آن

ها مجزا کرده بود؛ تولیدات ایـن بخـش، در سایر بخشکنترل کامل مقامات شوروي درآمد و جز مقدار انـدکی

رسـید، بقیـه را که تنها، به مصرف داخلی این منطقه میمقامات ). 206: 1369الهی، (کردند به شوروي صادر می

ان خریـد خـود را بـه شـهرهاي شـمالی شوروي مامورــی ــول از م ــد محص ــه خری ــدام ب ــان اق ــتادند و آن فرس

کردند؛ براي مثـال کشاورزان و حمل آن به شوروي میم، در آمل، چند مامور شـوروي 1942/ش1321در سال

برنج کشاورزان ایرانی را خریداري کردند و جز مقـدار هاي شـوروي در شـمال اندکی که براي مصرف پادگان

اسـناد (گذاشتند، مـابقی را بـه شـوروي حمـل کردنـد ــه، ــارتن 1321وزارت خارج ــرگ1: 49، ک ــا در ). ب ی

خراسـان نماینــدگان شـوروي، تمــام محصـول امــالكهمراه پانصد تـن شرکت سهامی فالحتی خراسان را به

گندم و مقداري دام از قوچان خریداري و به شـوروي : 49، کـارتن 1321اسناد وزارت خارجه، (ارسال کردند

اقداماتی از ایـن دسـت فرصـت الزم را بـراي ). برگ1ــودجو ــراد س ــار اف ــاال در اختی ــاق ک ــار و قاچ احتک

در کنار ماموران شـوروي، دالالن خـارجی .گذاشت مینیز در شهرهاي مختلف بـه خریـداري گنـدم و جـو و

طبـق گزارشـی از . ارسال آن به شوروي مشغول بودندــاریخ ــرد، در تـ ــر23بروجـ ــه14/ 1321تیـ ، 1942ژوئیـ

که شهر فقط براي یک روز نان داشت، مالکـان درحالیفروختنــد و آنــان هــا را بــه دالالن خــارجی مــی گنــدمهـایی کـه داراي شده را بـا کـامیون هاي خریداري گندم

کردنـد و عالمت حمل کاال براي شوروي بود حمل میآمدند، همین که ماموران امنیتی درصدد جلوگیري برمی

ران انگلیسی مانع بودنـد و ایـن دالالن آزادانـه بـه مامودر ). 251: 1371تبرائیـان، (دادند فعالیت خود ادامه می

م ، دولت شوروي قراردادي با ایران 1942/ش1321پاییزشـد، موجب آن دولت ایران متعهد می منعقد کرد که به

براي برآوردن نیازهاي شوروي سالیانه هزاران تن غلـه و گندم و جو، به این کشور تحویـل دهـد؛ شامل برنج

درحالی بود که مرکز عمدة تولید گندم و برنج ایران، این. هاي شمالی و آذربایجان، در اشغال شوروي بـود استاننقـاط دیگـر ها از حمل مازاد غله این نواحی، به روس

اي کردند و مدعی بودند، مازاد غله کشور جلوگیري میزمستان همان سال اجـراي مفـاد وقتی در . وجود ندارد

تاخیر افتاد، این قرارداد، یعنی تحویل غله به شوروي بهفشـار سـختی تحـت مقامات شوروي دولت ایران را بـه

ــتند ــی، (گذاش ــن ). 136و 135: 1368ذوق ــال ای اعمروز بدتر ها و کمبود گندم، کیفیت نان را روزبه سیاست

یـران را دولت شوروي وقتی وضعیت بحرانی ا. کرد میالبتـه . تن گنـدم را داد 250تحویل ة احساس کرد، وعد

ــره ــراي به ــین شــوروي صــرفا ب ــرداري تبلیغــاتی چن بپیشنهادي را به ایـران کـرد؛ چـون در آن زمـان بیشـتر

گذشته . رفت هاي شمالی به شوروي می محصول استانــران را ــت ای ــنهاد دول ــوروي پیش ــات ش ــن، مقام از ای

جاي واردکـردن ایـن گنـدم از گفت به نپذیرفتند که میشــوروي، همــین مقــدار را از گنــدمی کســر کننــد کــه

٥/دوم جهانی هاي جنگ ن در سالهاي مردم ایرا کمبود موادغذایی و شورش

موجب قرارداد، دولت ایران باید به شوروي تحویـل بهتـن گنـدم 250آنان یادآوري کردند که تمام این . داد می

اند و باید را براي مصرف مردم فقیر تهران در نظر گرفته). 208: 1369الهـی، (از روسیه بـه ایـران حمـل شـود

ها نیز غالت دردسترس را تا جایی که ممکـن انگلیسیکردند و در اهواز که بود، به قیمت ارزان خریداري می

؛ )206: 1369الهی، (کردند مرکز قواي آنان بود، انبار میبــراین عمــال ارتــش انگلــیس، هــر روز مقــادیر عــالوه

هــاي از مغــازه... چشــمگیري خواروبــار، ســبزیجات وکردنـد کـه ایـن خریداري و با کامیون حمل مـی تهران

اقدام آنان وحشت مـردم و کمیـابی و افـزایش قیمـت اسـناد وزارت خارجـه، (شـد خواروبار را موجـب مـی

ــارتن1321 ــرگ1: 49،ک ــال ). ب م، 1942/ش1321در سایران و همچنین حمـل قۀ از آذو دولت انگلیس استفاده

ت تکذیب شد محصوالت ایران، به خارج از کشور را به؛ )برگ8: 240012439، ش1321اسناد ملی ایران، (کرد

هایی را کـه حامـل م، کامیون1943/ش1322اما در سالمواد خوراکی بـراي متفقـین بودنـد در شـیراز متوقـف

ــد ــاموران بازرســی ادارة اردیبهشــت10در . کردن ــاه م ماي خواروبار استان فارس، در چهارراه زند شیراز، دسته

شوروي را کـه از بوشـهر عـازم تهـران هاي از کامیونبودند بازرسـی و اجنـاس قاچـاق را از دوازده کـامیون

آنـان بالفاصـله پـس از کشـف اجنـاس، . کشف کردندهاي حامـل کاالهـاي قاچـاق را بـراي رانندگان کامیون

شهربانی تحویـل دادنـد؛ سـپس ة تعقیب و کیفر به اداراز بنگـاه تمام اجناس را نیـز بـا پـنج دسـتگاه کـامیون

باربري پارس و یک دستگاه اتوبوس به سیلوي شـیراز حمل و در انبار مخصـوص ضـبط کردنـد، تـا پـس از

ها، تکلیـف رسیدگی کامل به وضعیت رانندگان کامیون). 2: 64، ش1322پــارس، (اجنــاس را مشــخص کننــد

ــوي ــی ازس ــر، انگلیس ــود دیگ ــران کمب ــدان نگ ــا چن هي مثال، بعد از آنکـه در موادغذایی، در ایران نبودند؛ برا

اثر قحطی وضع بسیار وخیمی در ایران به وجـود آمـد، ، با سماجت آمریکـا انگلـیس 1321آبان/1942در نوامبر

تـن 3500تعهد کرد براي جبران کمبود نان در تهـران، گندم از انبارهاي خود، در عراق، به ایران ارسـال کنـد؛

حمل گنـدم ۀ سیلهاي مختلف ازجمله نبود و اما به بهانهاز عراق به ایران، از تحویل این مقدار گنـدم خـوداري

بعد از مدتی، سازمان جاسوسی آمریکا کشف . کردند میکرد مقامات انگلیسی گندم مدنظر را از عراق به اهـواز

انـد؛ امـا از تحویـل آن بـه مقامـات ایرانـی حمل کردهیو که راد ؛ درحالی)207: 1369الهی، (اند خوداري کرده

داد و لندن پیوسته خبر از ارسـال گنـدم بـه ایـران مـی با رادیو گندم وارد «: هاي ایران نوشتند باره روزنامه دراین

: 8، ج1363مکی، (» نمایند کنند و با کامیون خارج می میزمان بـا ورود متفقـین بـه ایـران، بسـیاري از هم). 269

کشاورزان ایرانی، زراعت را رها کردنـد و بـه عملگـی گونـه ؛ ایـن )501: تا فرخ، بی(ها پرداختند براي انگلیسیکاستند و کشـور را بـا هاي زیر کشت می از سطح زمین

سـرانجام، . کردند قحطی و کمبود موادغذایی مواجه می. ها حاضر بـه ارسـال گنـدم بـه تهـران شـدند انگلیسی

گندمی که با سر و صدا و تبلیغـات بسـیار وارد تهـران ورود محمولـه، چنـد هواپیمـاي نیـروي قبل از . کردند

هوایی ایران برفراز پایتخت پرواز کردنـد و اوراقـی بـر انگلـیس و ة سر مردم گرسنه ریختند کـه حـاوي وعـد

گنـدم لۀ اولـین محمـو . آمریکا مبنی بر ارسال گندم بود، در 1942دسـامبر 1321/12آذز 21انگلیس را در تـاریخ

انگلـیس بـر هایی وارد تهران کردند کـه پـرچم کامیون، » آورد انگلیس گندم به ایران می«ها افراشته و عبارت آن

؛ امـا ایـن )303: 1371تبرائیـان، (بر آن نقش بسته بود ریـزه بـود و شیشه و سـنگ گندم اهدایی، مملو از خرده

ورود ). 311: 1371تبرائیـان، (استفاده از آن ممکن نبود آذر بود 17ها درست چند روز بعد از شورش این کامیون

شـاید تـرس انگلـیس از . پردازیم که در ادامه به آن می


وضــعیت ایــران و تــالش، بــراي جلــوگیري از ایجــاد جالـب نکتۀ . ومرج، به ارسال ایـن گنـدم انجامیـد هرج

توجه در آن زمان این بود که ورود غله به تهران ممنوع مصدق در ایـن . ها بود حمل به شهرستانة بود؛ اما اجاز

دانم چه مصلحتی در کار است که نمی...«: فتگ باره میکنند ولـی از حمـل با ورود جنس به تهران مخالفت می

تهـران مثال از حومـه . نمایند به نقاط دیگر ممانعت نمیهر قدر جنس به قزوین برود مانعی نیست؛ ولـی بـراي واردکردن یک خروار آرد به شهر تهران تشریفاتی قائل

هستند جنس که به قاچاق وارد اند که مردم راضیشدهکنند به قیمت گران بخرند و زیر بار تشریفات اداري می

علت اصلی ایـن اقـدام آن ). 183: 1367جامی، (» نروندبود کـه در آن زمـان گنـدم را در بـازار آزاد خـرواري

کردند؛ ولی سیلو مردم دویست تومان خریدوفروش میومان بفروشند کرد گندم خود را به شصت ت را وادار می

و چون در ایران، شهر تهران خریدار بزرگ گندم بـود، متفقین براي اینکه خریداران این شهر بـا آنـان رقابـت نکنند و بتوانند غله را به نرخ رسـمی خریـداري کننـد،

: 1367جـامی، (دادنـد اجازة ورود غله را به تهران نمیهـا نیـز بـدون توجـه بـه در این بین، آمریکـایی ). 183

وضعیت مردم ایران و وجود قحطی در کشور، در فکـر هاي کشتی. رساندن غله و موادغذایی به شوروي بودند

آمریکایی مقدار بسیاري گندم در بنادر ایران پیـاده و از کردند؛ اما در اهـواز بـا قطـار و می آنجا به اهواز حمل

فرستادند هاي ایرانی، موادغذایی را به شوروي می کامیوندر کنـار قـواي متفقـین، ). 521: 1379، )اهـوازي (امام(

اسراي لهستانی نیز نقش موثري در تشدید قحطـی ایفـا چون خریدهاي آنان به صورت یک جا و یک . کردند می

قلم بود و این تاثیر کاملی بر وضعیت خواروبار اهـالی دنبال گذاشت و گرانی و نایابی اجناس را به پایتخت می

کــه درحـالی ). 1: 5042، ش1321 اطالعـات، (آورد مـی آذر 9مردم ایـران در چنـین وضـعیتی بودنـد، در روز

نهمین سال و مناسبت شصت ، به1943نوامبر 1322/30تولد چرچیل، سفارت انگلیس ضیافتی برپا کرد و کیکی

علـت کمبـود آوردند؛ البته به بزرگ به مجلس ضیافت این کیک را دستور چرچیل، موادغذایی در تهران، بنا به

مجمـوع ایـن ). 138: 1365بل، کیم(بدون تجمل پختند دنبـال داشـت عوامل، کمیابی و قحطی موادغذایی را به

.کرد ازپیش بر مردم سخت می که زندگی را بیش

ها اشغال کشور و افزایش قیمتبرخی از مشکالت اقتصادي کشور و بنیه ضـعیف آن،

نبـردن در پـیش هاي اقتصادي غلط رضاشاه،به سیاستگشـت؛ هاي کشاورزي و صـنعت بـازمی صحیح برنامهتـوان بـه برقـراري انحصـارهاي دولتـی ازجمله آن می

ــی ــان ب ــده و زی ــه فای ــه بهان ــانی و آور، ب ــوازن بازرگ تسوءاسـتفاده از آن در جلـب منـافع شخصـی، افــزایش

هاي سنگین بـر دوش مـردم بـراي تـامین فشار مالیاتآوردن نرخ حقیقـی ارز ت و پایینمخارج روزافزون دول

. براي افزایش عایدات ریالی اشاره کـرد ) لیره(خارجی دیگر، این امر به کاهش ارزش پول ملی انجامید؛ ازسوي

هاي مربوط به صدور کاالهاي داخلی و کمبود دشواريارز، براي ورود کاالهاي خارجی ضـروري کـه بعـد از

گـی موجـب ایـران بـود، هم گیـر جامعـه جنگ گریبان). 143: 1367جـامی، (هـا و تـورم شـد افزایش قیمت

هـا شدن پاي ایران به جنگ، زمینه افزایش قیمت کشیدهها یکباره چند برابر را فراهم کرد و در این زمان، قیمت

، 1322تا بهمن 1943/1315تا فوریه 1937از سال . شدافزایش یافـت؛ 778به 100زندگی از رقم پایه هزینه

در اولویـت . برابـر شـد هـا تقریبـا هشـت نی قیمـت یعقرارگرفتن مقتضیات نظامی متفقـین و در اختیـارگرفتن

هـا، ونقـل و تـامین خواروبـار بـراي آن امکانات حمـل -امکان واردات مواد اولیه و ضروري مردم را محـدود

هـاي ناشـی از آن، نظمـی همچنین جنگ و بی. ساخت

٧/دوم جهانی هاي جنگ ن در سالهاي مردم ایرا کمبود موادغذایی و شورش

کـه تـرس درحالی. دادمیزان تولیدات داخلی را کاهش مردم از وضعیت موجود، افـزایش تقاضـا را بـه دنبـال

ــراد داشــت و احتکــار و ســفته ــازي و ســودجویی اف ب: 1370میلسپو،(زد طلب به این وضعیت دامن می فرصت

ــرف). 86 ــال ازط ــل و اعم ــا تحمی ــین ب ــر، متفق دیگهاي مالی در قالب عرضه و چاپ پول به میزان سیاست

بازپرداخت ة هش ارزش پول ایران و شیوچهار برابر، کادزدي مسـلحانه بـود از «اعطایی که به اعتقاد کاتوزیـان

، )188: 1387کاتوزیـان، (» ملتی بسـیار فقیـر و ضـعیف زندگی و گسـترش تـورم امکان افزایش شاخص هزینه

نفیسـی، وزیـر دارایـی وقـت مشـرف . را فراهم آوردندریـال بـه 68 انگلـیس را از ة ایران، قیمـت خریـد لیـر

ــا انگلیســی 140 ــزایش داد ت ــال اف ــامین ری ــراي ت ــا ب هچنـدانی ة هاي ریالی خـود، نیازمنـد فـروش لیـر هزینه

ــند ــه . نباش ــن او ب ــراي ای ــالش ب ــاي ت ــه ج ــکل، ب شزندگی، ارزش حقیقی ریال را پـایین آوردن هزینه پایین

آورد کــه باعــث شــد درآمــد ایــران از فــروش کــاال و : 1367جامی، (ه نصف کاهش یابد خدمات به متفقین، ب

به دنبال کاهش ارزش پول، ). 381: 1364؛ صدر، 144شـدت هاي آن بـه درآمد صادراتی ایران و تراز پرداخت

ــورمی تحــت ــر ت ــر اث ــن ام ــه ای ــت ک ــرار گرف ــاثیر ق تاي، بر اقتصاد کشور گذاشت و با اتخـاذ ایـن العاده فوق

نۀ خـزا خـود را از نۀ شیوه، متفقین نصف مخـارج روزا ــا ). 187: 1387کاتوزیــان، (کردنــد ایــران تــامین مــی ت

هـاي جنگـی متفقـین در ، هزینـه 1321آبان/1941نوامبرآنان، بـراي . ایران، هر ماه نزدیک چهارمیلیون ریال بود

. هاي خود، نیازمند پول محلی ایـران بودنـد تامین هزینهبراي این منظور، میزان اسکناس منتشرشده در ایـران از

، بـه 1322مـرداد /1941میلیـون ریـال در اوت 1550رقم، افــزایش 1321نــوامبر /1942میلیــارد ریــال در اکتبــر3

ــال 2یافــت؛ امــا نیازهــاي متفقــین، انتشــار میلیــارد ریاین در حالی بود که . کرد اسکناس اضافی را ایجاب می

هایی که بانک ها ترقی کرده بود و شاخص قیمت قیمتدر 100یۀ اکـــرد، از رقـــم پـــ ملـــی ارائـــه مـــی

/1941در مـاه اوت 193ش، بـه رقـم 1937/1316سال، 1321شهریور/1942در سپتامبر 331و رقم 1320مرداد

زنـدگی ناشـی از ینۀ این رشد شاخص هـز . رسیده بودو 232: 2، ج1371آوري، (افزایش پول در جریان بود

تجارت خارجی زمینه دیگـري بـود کـه متفقـین ). 233بـدین . پرداختنـد مردم ایران مـی ازطریق آن به استثمار

طـرف کاالهـاي خـود را بـا بیشـترین معنی که از یکدیگـر، ارزش فروختنـد و ازطـرف قیمت، به ایرانیان می

آنان اسکناس چاپ کرده . دادند پول ایران را کاهش میکردنـد و از کیسـه مـردم ایـران خودشـان بـه خرج می

ـ . دادنـد خودشان اعتبار مـی ران، کـاهش ارزش پـول ایموجب شد که سود متفقین در خرید کاالهاي ایـران دو

درعوض، توان وارداتی ایران شدیدا کـاهش . برابر شودپس تورم پول باعـث شـد ). 397: 1387فوران، (یافت

که اندك درآمد طبقات فقیـر و متوسـط جامعـه نیـز از ها تغییر که درآمد آن ها ربوده شود؛ زیرا درحالی کف آن

یافت و روز افزایش می هاي زندگی روزبه نهکرد هزی نمیبـه ایـن . آنان از تامین موادغذایی خود نیز عاجز بودند

ترتیب، کاهش تولید و گرانـی کـاال، برخـی از منـاطق رو کشور را با کمبود شدید موادغذایی و قحطـی روبـه

.کرد

اشغالگران و قحطیزدگــی بــه علــل مختلــف ماننــد خشکســالی و آفــت

ورزي، ممکــن اســت در کشــورها محصــوالت کشــاقحطی رخ دهد؛ اما در کنار تمام عوامل طبیعـی، در

دوم، عوامـل چنـدي بـروز قحطـی و جهانی زمان جنگومیر را تشـدید کـرد؛ ازجملـه حضـور میهمانـان مرگ

چنـدان شدن آنان در سفره نـه ناخوانده خارجی و سهیم


از پررونق مردم ایران؛ انتقال هزاران لهستانی بـه ایـران؛ همه بدتر ربـودن مایحتـاج ایـن مـردم و انتقـال آن بـه

ازآنجاکـه . روسیه یا صرف آن بـراي نظامیـان اشـغالگر ــود و ــه مقــاومتی، اشــغال شــده ب ایــران بــدون هرگون

هاي اقتصادي کشور آسـیب چنـدانی ندیـده زیرساخترفت مردم دچار مشکالتی از بودند در ابتدا انتظار می

هـا، زنـی همه ایـن گمانـه با وجود. این دست نشوندــال ــران در س ــاي ای ــا 1320ه ــا 1941/ش1324ت ت

خصوص در مناطق هاي شدیدي را به م، قحطی1945 محروم تجربه کرد که عوامل چندي را در آن دخیـل

: اند از ها عبارت دانند؛ برخی از آن می

م، یعنی یک سال قبل از 1941/ش1319در زمستان سال ذوقـی، (رو شده بـود م روبهجنگ، کشور با کمبود گند

مۀ اما رضاشاه بدون توجه به این امر، در ادا). 71: 1368کردن کشور، مطابق معمول مقـداري از سیاست صنعتی

ازاي واردکردن محصوالت صنعتی، محصول گندم را بهجایی رسید که براي پرکردن به خارج صادر کرد تا کار به

بـوالرد، (دمی نبـود تازگی بنا کرده بود، گن سیلوي که بهفصـل تمۀ اشغال ایران، چندي پـس از خـا ). 83: 1363

برداشت غله اتفاق افتاد و این باعـث شـد، بسـیاري از ضۀ تولیدکنندگان فرصت را غنیمـت شـمارند و از عـر

). 84: 1363بـوالرد، (محصول برداشتی، امتنـاع ورزنـد دنبال این وقایع، میزان معامالت خارجی ایران کاهش بهاي یافت و درنتیجه واردکردن کاالهاي اساسی العاده قفو

مانند قند، شکر، قماش و غله کاهش یافت و این مـواد در این ایام، یعنی شهریور ). 71: 1368ذوقی، (نایاب شد

. درصد کاهش یافت30تا 25م، تولید میوه 13/1941 20تدریج ازحد در دریاي خزر، به گیري بیش به علت ماهی

کاهش تولید محصوالت . صید ماهی کاسته شد از میزانهاي اشغالگر خارجی سو و تقاضاي ارتش غذایی ازیک

دیگر، قحطی شدیدي را در اکثر براي موادغذایی ازسويمناطق ایران، خاصه آذربایجان و سـواحل خـزر همـراه

در آن زمان خوراك اصلی ). 395: 1378 فوران، (آورد بقــات پــایین جامعــه مــردم ایــران نــان بــود و بــراي ط

هـا، الیموت؛ امـا ازدحـام جمعیـت برابـر نـانوایی قوتومیـر انگیزي به خود گرفته بـود و مـرگ صورت اسف

روز افــزایش غــذایی، روزبــه ناشــی از گرســنگی و بــینانواها قسمتی از سـهمیه آردي کـه دریافـت . یافت میفروختند کردند در بازار آزاد به چندین برابر قیمت می میآرد گندم را با جـو، ذرت، خـاك ة درعوض، باقیماندو

کردند و نان نامرغوبی به دست مخلوط می... اره، ماسه و؛ امـا همـین نـان ) 77: 1386امینـی، (دادنـد مـردم مـی

هاي شاهدان عینی گزارش. نامرغوب نیز دردسترس نبودحکایت از آن دارد که کمیابی ارزاق و مایحتاج عمومی،

مردم ناچار براي تهیه نان و قند و شکر، حدي بود که به). 143: 1367جامی، (رفتند ها باال می از در و دیوار مغازه

وزیـري ، به نخسـت 1942اوت/ 1321قوام که در مردادرسید قرصی نان روي میـز کنفـرانس مطبوعـاتی خـود

اگر بتوانم نـان . مشکل من این است«: گذاشت و گفتــان همۀ مرغــوب دردســترس ــایر ایرانی ــدهم س ــرار ب ق

در ). 398: 1387فـوران، ( »مشکالت حل خواهد شـد م، در بندرریگ چنان قحطی 1942برابر با 1320زمستان

هاي شیوع یافت که اهالی براي رهایی از گرسنگی ملخخوردنـد گرفتند و بعد از پخـت مـی آورده را می هجوم

در همین زمـان، در بـم قحطـی ). 170: 1371تبرائیان، (کمفرما بود و نه تنها، بذري براي زراعت نبـود کامل ح

اي از گرسنگی جان دادند؛ این در حالی بود که بلکه عدهبین بم و زابل، یکی از انبارهاي غله ایران، فاصله چندانی

در تبریز، مرکز غله ). 1: 4782، ش1320اطالعات،(نبود م، 1943/ش1321خیزترین اسـتان کشـور، در زمسـتان

جاي ها به رسنگی رواج یافت که نانواییچنان قحطی و گخامـاچی، (دادنـد زمینی تحویـل مـی نان، به مردم سیب

طورکلی برخی از عوامل مـوثر، ؛ به)320و 319: 1372

٩/دوم جهانی هاي جنگ ن در سالهاي مردم ایرا کمبود موادغذایی و شورش

هاي اشغال و سلطه بیگانگـان در بروز قحطی طی سال :عبارت بودند از

ناامنی

ــت ــاامنی اس ــی ن ــلی قحط ــل اص در دوران . از عوامپاشـیدگی نیروهـاي ازهـم واسـطه م، بـه دو جهانی جنگ

امنیتی در بسیاري از نقاط، جـان و مـال کشـاورزان و . وتـاز دزدان و راهزنـان بـود تاجران دستخوش تاخـت

منۀ رعایا مالک جان و مال خود نبودند و بـا افـزایش دا هاي زیر کشت کاسته تدریج از مساحت زمین ناامنی، به

مان برداشت محصـول که در بجنورد، در ز چنان. شد میــاول و آزار کشــاورزان ــه چپ -دزدان مســلح، شــبانه ب

اطالعـات، (پرداختند و هسـتی آنـان را غـارت کردنـد کاهش زمین زیـر کشـت، کمبـود ). 1: 5014، ش1321

ــراه آورد ــی را هم ــول و قحط ــن، . محص ــته از ای گذشالتجارة بازرگانـان حملـه و ها، به مال راهزنان نیز در راه

، 1942دسـامبر /1321کردنـد؛ در آذر آنان را غـارت مـی کتل دختـر حـد فاصـل جـاده سارقان مسلح، در منطقه

هـاي چـاي شیراز به بوشهر، به کامیونی حامل صندوقهاي چاي را که ارزش پولی آن دستبرد زدند و صندوق

، 1321پـارس، (ان یـود دزدیدنـد معادل سی هزار تومـ اي راهـزن راه را بسـته و یا در هرسین، عده). 2: 45ش

گرفتند و مـانع از حمـل هاي گندم را می جلوي کامیونتهـران و بسـیاري از ). 80: 1374پی، نیک(گندم بودند

شهرهاي دیگـر تولیدکننـدة خواروبـار و مـواد اولیـه و محصـوالت از ضروري نبودند و نیازمند واردکردن این

سایر مناطق کشور بودند؛ امـا وجـود دزدان و راهزنـان ونقـل کـاال بـه نـواحی شد که تجار از حمل موجب می

مختلف خوداري کنند که این کمبود امکانات زندگی و همـراه کننده بـه درپی آن، قحطی را در شهرهاي مصرف

هـاي در کنار فعالیت دزدان و راهزنان، شـورش . داشتهـاي هاي دیگر، ایجاد ناامنی در راه نظمی بیعشایري و

شد؛ چـون عشـایر اصلی ارسال موادغذایی را باعث میهـا اي از مواقع، با بستن راه ناراضی و خشمگین در پاره

میلسپو، (ونقل کاال بودند ها، مانع از حمل و غارت کامیوها، احتکار کاال از طـرف وجود این ناامنی). 65: 1370

آورد؛ چـون دنبـال مـی گان و کشاورزان را بـه تولیدکنندآنان بـراي جلـوگیري از غـارت و بـه امیـد بهترشـدن

.کردند اوضاع، اموالشان را در انبارها ذخیره می

احتکار

همـراه جنگ ترس از کمبود موادغذایی را با خـود بـه آورد که این امر به احتکار کاال، مخصوصا کاالهـاي می

قحطی ة کار از عوامل تشدیدکننداحت. انجامد اساسی میاست که در بسـیاري از مواقـع، منشـا قحطـی شـناخته

در آشـفته بـازار جنـگ و ). 37: 1384کتـابی، (شود میکه بسیاري از مردم براي وضعیت اشغال کشور، درحالی

دادند، آوردن تکه نانی جان خود را از دست می دست بهآنان با خرید و . دادند محتکران به فعالیت خود ادامه می

کاالهـا، بـه کمبـود امکانـات زنـدگی و تشـدید ة ذخیرشاهد ایـن ). 176: 1367کدي، (زدند ها دامن می قیمت

م، نسبتا خوب 1942/ش1321مدعا اینکه محصول سال بود؛ اما با توجه به موقعیـت بحرانـی کشـور، میـل بـه احتکار کاال بود و زمینداران میزان واقعـی محصـول را

کردند تا نشان دهنـد تولیدکننـدگان، مـازادي یپنهان مبوالرد، (براي فروش به دولت و مصرف شهرها ندارند

ــاد ). 307: 1371 ــاموران وزارت اقتص ــه م ــد از آنک بعهـا را از چنـگ با زور یا رشوه، غلـه ) خواروبار بعدي(

هـا را احتکـار آوردنـد، خودشـان غلـه زمینداران درمیمحصول بـرنج سـال ).260: 1363اسکراین، (کردند می

ــا 1943/ش1322 ــود؛ ام ــمگیر ب ــیار چش ــیالن بس م گمحتکران و سـودجویان قبـل از درو بـرنج، بـه دهـات

رفتند و با اغفال زارعـان، بـرنج تـازه را بـه قیمـت میکردنـد گزافی خریداري و در انبارها انباشته و پنهان می


؛ این در حالی بـود کـه )3: 5251، ش1322اطالعات، (مردند و براي سدجوع، ري از مردم از گرسنگی میبسیا

ها مقاالت تندوتیزي روزنامه. به تکه نانی نیز قانع بودندــان مــی . نوشــتند در نکــوهش محتکــران و اقــدامات آن

اي محتکـران را بـه زالوهـایی ستاره، در مقالـه مۀ روزنامکند و مایحتاج تشبیه کرد که خون فقرا و یتیمان را می

کننـد حیله در انبارهاي خـود انباشـته مـی عمومی را با سپنتا دولـت را مۀ یا روزنا). 1: 1375، ش1321ستاره، (

دانسـت؛ مقصر اصلی احتکـار محصـوالت غـذایی مـی چون دولت با احتیاج مبرمی که به گنـدم داشـت، سـر

صورت مستقیم، گندم را از مالکان و زارعان خرمن و بهــراي سوءاســتفاده نمــی ــد و فرصــتی ب ــار خری در اختی

: 16، ش1323سـپنتا، (گذاشت ها می محتکران و واسطهربط با دولتمردان نیـز که احتماال بسیاري از آنان بی) 1

در این میان، نیاز متفقین به موادغذایی فرصـتی . نبودنداي گونـه را براي محتکران ایجاد کرده بود تا بازار را بـه بیشـترین مدیرت کنند که بتواننـد اجنـاس خـود را بـا

ــدگان و ــی از تولیدکنن ــس بعض ــند؛ پ ــت بفروش قیمهـا، تـا حـد امکـان از ها، به امید افزایش قیمـت واسطهکردنـد و بـه مـی جنس خود به بـازار خـوداري عرضه

ــی ــار م ــد احتک ــی، (پرداختن ــناد مل ــازمان اس ، 1321سبراي رفع ایـن معضـل، قـانون ). برگ1: 290000314ش

، 1942مـی 1321/25خـرداد 4 ماده و در18منع احتکار در نامه افراد محتکـر بـه به موجب این آیین. تصویب رسید به

گذشـته . پرداخت غرامت یا مجازات دیگر محکوم بودنـد ــن شــریدان ــار و ) Sheraidan(از ای ، مستشــار خواروب

انبـار ة اي اعالم کرد که هر کس دربار ارزاق ایران، در بیانیهدرصـداز بهـاي کـاالي 20احتکار گزارشی به دولت بدهد

: 1372اي، خامـه (کشف شده را نقدا دریافت خواهد کـرد ؛ امــا هــیچ یــک از ایــن تــدابیر مــوثر واقــع نشــد و )264

بعـد از . دادنـد محتکران همچنان به فعالیت خود ادامه مـی اي بـراي سوءاسـتفاده وسیله مدتی، قانون منع احتکار به

اداري و علـت نبـود دسـتگاه کارآمـد تبدیل شد و بـه . رفـت کارکنان شایان اعتماد، اوضاع روبه وخامـت مـی

کشیدن قانون منع احتکار، خود را ماموران زیرك با پیشکردند و محتکران ثروتمند در عواید محتکران سهیم می

هاي اصلی در ارتبـاط بودنـد، از تـدابیر که با سرشاخه ).79: 1372عظیمی، (کردند دولت احساس نگرانی نمی

چاققا

جنگ و اشغال و کمبود کاالهاي اساسی، زمینه ایجاد قاچاقچیـان از . بازار سـیاه و قاچـاق را فـراهم آورد

قـانونی موجـود اسـتفاده ریختـه و بـی هـم اوضاع بهخصوص کردند و اقدام به قاچاق موادغذایی و به می

ها آن. کردندگندم که مردم نیاز وافر به آن داشتند، میاز، خواروبـار و موادغــذایی را از بـا وسـایل غیرمجــ

کردنــد و بــه نقــاط دیگــر و شــهرها خریــداري مــی، 1363مکی، (فرستادند مخصوصا خارج از کشور می

ورود نیروهاي اشـغالگر راه صـدور غلـه ).323: 8جایران به خارج را باز کـرد و قاچاقچیـان از نـواحی

خصوص شمال و غـرب کشـور، مقـادیر مختلف، بهرنج، گندم، گاو و گوسفند به خارج قاچاق فراوانی ب

هاي مرزي، بسیاري با فرار نیروهاي پاسگاه. کردند میدادن قیمـت، محصـوالت از افراد سودجو با افزایش

آسـانی از مرزهـا خریدنـد و بـه کشاورزي را از رعایا مـی ویـژه عـراق، کردند و در کشورهاي همسایه، بـه خارج می

قصرشیرین ازجملـه نـواحی .فروختند به قیمت خوبی میــت ــان بســیاري در آنجــا فعالی ــه قاچاقچی ــود ک ــرزي ب م

م، بـا افـراط آنـان در 1942/ش1320در زمستان. کردند میمحصـول قصرشـیرین از مـرز ة قاچاق کاال قسـمت عمـد

که بذر کافی براي کشت سال آینـده اي گونه خارج شد؛ بهــد ــاقی نمان ــه، (ب ــناد وزارت خارج ــارتن1320اس : 37، ک

در مناطق جنوبی نیز این اوضاع حاکم بـود؛ مـثال ).برگ1که مردم در وضعیت معیشتی بسیار بدي در بوشهر درحالی

١١/دوم جهانی هاي جنگ ن در سالهاي مردم ایرا کمبود موادغذایی و شورش

شهر و بنـادر اطـراف را غۀ راحتی آذو بودند، قاچاقچیان بهالبتـه مـردم محلـی از ایـن اقـدامات . بردنـد به کویت می

خبر بودند و ریشـه و مرکـز ایـن افـراد در تهـران بـود بیدر طول جنـگ، بسـیاري ).528: 1373نژاد، زرگري(

هـاي خـود، کاالهـاي از رانندگان ایرانی بـا کـامیون ایـن . بردنـد متفقین را به سمت مرزهاي شوروي می

صـورت خریدنـد و بـه افراد در مسیر خود، غله مـی کردند؛ پس به این طریق، خواروبـار قاچاق حمل می

و گـاه و موادغذایی ضـروري مـردم را کـه کمیـاب اسـناد وزارت خارجـه، (کردنـد نایاب بود تاراج می

دولـت نــه تنهـا مــانع از ). بــرگ1: 41، کـارتن 1321فعالیت قاچاقچیان نبود، بلکه با نداشـتن سیاسـت و

کرد؛ بـراي مثـال، تر می ریزي اوضاع را متشنج برنامههاي تفاوت فاحش نرخ گندم در اصفهان و شهرستان

کـرد و مالت قاچاق بـاز مـی مجاور، راه را براي معاها شد قاچاقچیان گندم مردم را از شهرستان باعث می

؛ پس )1: 14، ش1323سپنتا، (به اصفهان حمل کنند از علل اصلی قاچـاق کـاال در ایـن زمـان، اخـتالف قیمت در مناطق مختلف بـود کـه قاچاقچیـان بـراي

گرفتن نیاز مردم آوردن سود بیشتر و با نادیده دست بههـاي کـه گذشته از ایـن، در سـال . کردند لیت میفعا

دسـت آمـده خـوب بـود، دولـت هنگـام محصول بهکـرد و بـا برداشت خرمن نظارت کافی اعمـال نمـی

خوار بر سر خرمن هـا، اي دزد و رشوه فرستادن عدهایـن افـراد بیشـتر . انداخت آنان را به جان رعیت می

اي هـ آمـده را بـه قاچـاق از دروازه دست محصول بهکه با اعـزام افـراد درصورتی. کردند شهرها خارج می

امین براي نظارت بر خرید غله، امکان جلـوگیري از ــود ــاال بـ ــاق کـ ــمل، (قاچـ ؛ 8: 12، ش1322باباشـ

انصافی توان گفت که بی می). 1: 7، ش1322اصفهان،ــی ــزرگ و ب ــرادي، ب ــین اف ــد رحمــی چن ــرین تهدی ت

. ها بود اجتماعی طی این سال

ونقل ایل حملکمبود وس

ش، کـامیون بـه ایـران آمـد و 1300در اواسط دهه اولدرنتیجه براي نخستین بار، انتقال محصوالت کشاورزي

پذیر کرد زده را امکان از مناطق پررونق، به مناطق قحطینیمی از خواروبار کشور، با سیستم ). 75: 1363یر، باري(

ایی ویـژه اقتصـاد روسـت شـد؛ بـه جا می ونقل جابه حمل: 1370میلسـپو، (ونقل داشـت وابستگی خاصی به حمل

دوم کمبـود وسـایل جهانی هاي جنگ ؛ اما در سال)140آوري غله و توزیـع آن را باربري در داخل کشور، جمع

موجـب تعهـدي کـه در دولت ایران بـه . کرد مشکل میونقل زمینی گانه داشت، تمام وسایل حمل پیمان اتحاد سه

بنـابراین، . در اختیار متفقین قـرار داد آهن خود را و راههاي هاي قطار که براي حمل محموله ها و واگون کامیون

رفت همـه بـراي ایران از بنادر، به نقاط دیگر به کار میرساندن موادغذایی و مهمات به شوروي بسیج شده بود

، 1941اوت/1320تا قبل از شهریور). 71: 1368ذوقی، (راي رفع نیازهاي ایران موجـود هزار دستگاه کامیون ب 4

دسـتگاه را مـاموران 600بود؛ اما بعد از اشغال کشـور، هزار دستگاه از 2ها نیز شوروي مصادره کرده و انگلیسی

ونقل مهمات و مـواد از هاي ایران را براي حمل کامیون: 1368ذوقـی، (جنوب به شمال ایران تصاحب کردنـد

از حمل و انتقـال انجام این اقدامات مانع). 138و 137طبــق تلگرافــی از تبریــز در ســال . محصــول بــود

م، مقــدار چشــمگیري غلــه موجــود در 1944/ش1323هاي دولتـی بایـد حمـل غله که کامیونة هاي ادار شعبه

ها علت تعهد دولت، براي واگذاري کامیون کردند به میونقل کاالهاي روسی، در انبارها باقی به متفقین و حمل

ــپ ــد و شـ ــت مانـ ــه، (ش گرفـ ــناد وزارت خارجـ اسـاي از مواقع، کامیون بود؛ در پاره). برگ1: 53،کارتن1320

. اما به علت خرابی و نبود الستیک، امکان استفاده نبـود هاي خـراب، سـفارش دولت ایران، براي تعمیر کامیون


مقداري الستیک و لوازم یدکی کامیون را به آمریکا داد؛ بنـادر ایـران رسـید مقامـات ولی زمانی که این کاال به

انگلیسی محموله را تصاحب کردند و از تحویل آن بـه گذشته ). 208: 1369الهی، (دولت ایران امتناع ورزیدند

هـاي هـا و بـارکش از این، متفقـین بسـیاري از کـامیون غیردولتی را که در دست مردم ایران بود و با آن امـرار

: 2تا، ج سی، بیاعظام قد(کردند مصادره کردند معاش می؛ مثال نیروهاي شوروي شش دستگاه کامیون حامل )246

غله را که از سرخس عازم مشهد بود متوقف کردنـد و هـا را بـه ها به کشاورزان، کامیون پس از بخشیدن گندم

، 1320اسـناد وزارت خارجـه، (اختیار خـود درآوردنـد انجام این اقدامات، مانعی براي ارسال). برگ1: 41کارتن

زده غله و خواروبار از نقاط پرمحصول به مناطق قحطیاما مشکل دیگر تامین سوخت بود؛ زیـرا در زمـان . بود

ــه ــران ب ــت ای ــین از نف ــگ، متفق ــترده جن صــورت گسکردند و رانندگان ایرانـی، بـراي تـامین برداري می بهره

سوخت وسایل خود، با مشکالت جدي مواجه بودنـد؛ اال و موادغذایی از مکان تولید جایی ک همین علتع جابه به

). 138: 1368ذوقـی، (پذیر نبـود به بازار مصرف امکانآن را عمدتا از محل ینۀ آهن سراسري ایران نیز که هز راه

هـا و مالیات بر چاي و قند و شـکر و بـا تحمیـل رنـج : 1387کاتوزیان، (فشارهاي بسیار، بر مردم تامین کردند

. طور کامل در اختیار متفقین بود ها، به ، در این سال)160آهن براي ارسال تجهیزات جنگی و موادغذایی آنان از راه

در ). 176: 1367کـدي، (کردنـد به شوروي استفاده میم، ماموران شوروي قطاري را که از 1941/ش1321سال

ــراي زنجــان عــازم تهــران بــود در ایســتگاه قــزوین، بتبرائیـان، (جایی نظامیان شـوروي متوقـف کردنـد جابه

گذشته از تمام این نکات، حاکمیت جنگ ). 254: 1371باربري، براي حمل خواروبـار و نبود تعداد کافی کشتی

ضروري از اقصی نقاط دنیا به خاك ایـران وضـعیت را ).206: 1369الهی، (کرد تر می پیچیده

هاي ناشی از قحطی در وضعیت اشغال شورشن قحطی، فشار بسیاري بر دنبال آ کمبود موادغذایی و بهکرد؛ پـس مـردم در برابـر وضـع مردم ایران تحمیل می

دادند که در ادامه به چند هایی نشان می موجود، واکنش :کنیم نمونه از آن اشاره می

ــاه ــان م ــوامبر/1320در آب ــاه در 1941ن ــردم کرمانش ، مهـا را شدن و کمبود نان، بازار و مغازه اعتراض به گران

در مقابل شهربانی اجتماع کردند؛ چـون تعطیل کرده ومذاکرات آنان با مقامات به نتیجه نرسید، بـه سـاختمان شهربانی حمله کردند که با تیراندازي ماموران شهربانی،

سـازمان اسـناد (یک نفر کشته و سه نفر مجروح شدند بدین شـکل ). برگ4: 293000212، ش1320ملی ایران،

حق بـود و ا که کامال بهفریادهاي اعتراض مردم ایران رکـرد حکایت از سختی وضـع معیشـت و زنـدگی مـی

در رشت کوپن برنج، پارچه، قنـد و . کردند سرکوب میشکر در دست مردم باقی بود؛ اما خبري از قند و پارچه

براین، مقدار فراوانی سیگار در انبـار عالوه. و شکر نبودوزیـع هـا را بـین مـردم ت دخانیات موجود بـود؛ امـا آن

اهالی رشت چند بار به فرمانـداري مراجعـه . کردند نمی. کردند و خواستار رسـیدگی بـه ایـن وضـعیت بودنـد

ژوئیــه 9/ 1321تیــر 18نگــرفتن در روز دنبــال نتیجــه بــهسـراها و هزار نفر، مرد و زن به کـاروان 2، حدود 1942کوبی شهر حمله کردند و آنچه به دستشان برنجنۀ کارخا

هـا، در برابـر بردند؛ چون تعداد پاسبان رسید، به غارتمردم کم بود، آنان موفق به دفع غائلـه نبودنـد پـس از ــه ــد ک کنســولگري شــوروي درخواســت کمــک کردن

آن، چند کامیون سرباز شوروي بـه شـهربانی وارد درپیاي را دسـتگیر کردنـد شدند و مـردم را متفـرق و عـده

سـر بـار سربازان شوروي کـه ). 280: 1372اي، خامه(مردم ایران بودند و از آذوقه و موادغـذایی آنـان تغذیـه

کردند، به درخواست حکومت ایران، فریاد اعتـراض می

١٣/دوم جهانی هاي جنگ ن در سالهاي مردم ایرا کمبود موادغذایی و شورش

1321/26 مـرداد 4در . کردنـد مـردم را خـاموش مـی

، مردم بروجرد در اعتراض به کمبود نان، از 1942ژوئیهآنـان بـه . صبح شـورش غریبـی برپـا کردنـد 6ساعت

و انبار غله حمله کرده و خسـاراتی دارایی و شهرداريدخالت ماموران حکومت، دونفر را به قتـل . وارد کردند

گونـه آرامـش را اي را مجروح کرد و ایـن رساند و عدهدر )! 1: 4951، ش1321اطالعـــات، (برقـــرار کردنـــد

در . شـورش زدنـد گلپایگان نیز مردم گرسنه دسـت بـه اطـراف هـاي ، مـردم دهسـتان 1942اکتبر/1321مهرماه

سـوي گلپایگان که از سختی معیشت خسته بودند، روبهمـاموران شـهربانی بـا . شهر نهادنـد و شـورش کردنـد

چنـد روز . استفاده از سالح گرم، مردم را متفرق کردندبعد، مردم خمین نیز چنین حرکتـی انجـام دادنـد و در اعتراض به وضع نان، شورش کردنـد کـه آنـان را نیـز

در آذر ).92و 91: 1374نیـا، ديمـرا (سرکوب کردنـد شـهر نۀ خـا این سال، مردم مالیر شورش و در تلگراف

وزیـر و آنان پس از مکالمـه بـا نخسـت . تحصن کردندتن گنـدم 250دریافت قول مساعد وي، مبنی بر تامین

از مالیر و نهاوند و تویسرکان و کسب اطمینان از منـع ــرك کر ــه را ت ــهر، تلگرافخان ــه از ش ــروج غل ــد خ دن

حرکت مردم مالیر، در ). 1: 5064، ش1321اطالعات، (امـا .جویانه بـود مقایسه با سایر مناطق، آرام و مسالمت

خیزترین استان کشـور، بـه علـت مردم تبریز، مرکز غلهوضع اسفناکی که حاکم بود، دوبار دسـت بـه شـورش

، 1943ژانویـه و فوریـه /1321در بهمـن و اسـفند . زدندقحطی بود که نانواهـا بـه جـاي نـان تبریز دچار چنان

اسـفند 26درنتیجـه، در . دادنـد زمینی به مردم مـی سیبهــا ریختنــد و بــه مــردم خشــمگین تبریــز بــه خیابــان

. هاي دولتی و انبارهاي غله شهر هجوم بردنـد ساختمان، مستشار آمریکایی خواروبـار )Vioyan(مستر ویویان

به تهران فـرار جاي انجام اقدامی موثر در آذربایجان، بهکرد و ارتقاء مقـام یافـت و بـه مـدیریت کـل نظـارت

مصـدق در ). 183: 1367جـامی، (صنعتی منصوب شد ــروردین31جلسۀ ــل 1324/20فـ ــس 1945آوریـ مجلـ

شوراي ملی، راجع به فرار ویویان در جریـان شـورش گر ویویـان نظـري نداشـت قبـل از «: مردم تبریز گفت

که فـرار نمـود طوري و یا به داد انعقاد قرارداد استعفا میکرد و به مرکز هـم کـه آمـد سـکوت اختیـار فرار نمی

ــی ــرد نم ــی( »...ک 8در ). 316: 1، ج1327اســتوان، ک، مـردم تبریـز بـراي بـار دوم 1943ژوئن 29/ 1322تیر

مردم گرسنه از . ها تظاهرات کردند شورش و در خیابان، در خصوص نوبر و خیابـان هاي مختلف تبریز، به محلهشهرداري جمع شدند و همـه از زن و بچـه ونیـز ة ادار

ایـم، بـه مـا نـان زدند، مـا گرسـنه پیر و جوان فریاد میتـر خواهیم بمیریم و پیوسته جمعیت انبوه اند، نمی نداده

دهند، نه شد و فریاد مردم بلندتر که به ما نه چاي می میانـد هامیدوار به نان خالی بودیم که آن را هـم نـداد . قند

وقتــی مــردم تبریــز کــه ). 1: 21، ش1322فریــاد، (غلـه در کشـور بودنـد چنــین ة تـرین تولیدکننـد بـزرگ

ویـژه وضعی داشتند، طبیعی بـود در منـاطق دیگـر، بـه مراتب تهران که واردکننده موادغذایی بود، وضع مردم به

ــه در .تـــر بـــود وخـــیم ــزارش شـــده اســـت کـ گـآباد نیز در اثر ، مردم نجف1943ژوئن 1322/1خرداد11

دنبـال فشار حاصل از کمبود نان، دست به شورش و بهها زدند که این حرکت نیز به سرنوشت آن غارت مغازهسـرعت سـرکوب شـد هـا گرفتـار و بـه دیگر اعتـرض

).برگ 1: 313000112، ش1322سازمان اسناد ملی، ( 1321/8آذر17اند که شـورش برخی منابع گزارش داده

هران نیز در واکنش و اعتراض مردم بـه ، ت1942دسامبرفشارهاي اقتصادي بوده است؛ اما سیاسـتمداران بـراي

ــفیه هــاي سیاســی از آن سوءاســتفاده و حســاب تصصـورت آموزان به در این روز، دانش. برداري کردند بهره

هـــاي درس را رهــا کردنـــد و خودجــوش، کــالس آنـان بـدون . جمعـی بـه سـمت بهارسـتان رفتنـد دسته


رد با مانعی، به مجلس وارد شدند و با دادن شعار، برخواز وضع خراب نـان و کمیـابی آن شـکایت کـرده و از

مکـی، (وکالي مجلس، تقاضا کردند فکـري بیندیشـند ــداد ). 233و 232: 8، ج1363 ــر تع ــدتی، ب ــد از م بعت افزوده شد و مردم کوچه و بازار که در بین آنان جمعی

بـاش نیـز بودنـد وارد اجتمـاع تعداد بسیاري از اراذل و اورفتـه اجتمـاع مـردم متفرقـه و رفتـه . آمـوزان شـدند دانش

. آمـوزان را بـرهم زد ماجراجو، رشته نظم و ترتیب دانـش رفتند، همه چیز را خراب هاي مجلس ماجراجویان به اتاق

عصر، شورش . هاي بسیاري وارد آوردند کردند و خسارتبا چوب و چمـاق بـه دستجاتی . تري پیدا کرد شکل وخیم

ها و شکستن غارت مغازه ها آمدند و شب هنگام، به خیابانســمت منــزل قــوام، آنــان بــه . هــا پرداختنــد در و پنجــره

بعـد . وزیر وقت، رفتند و آنجا را نیز غارت کردنـد نخستسـمت از این وقایع حکومـت، سـپهبد امیراحمـدي را بـه

حکومت نظامی فرماندار نظامی تهران برگزید و او با اعالمو اســتفاده از قــوه قهریــه آرامــش را بــه شــهر بازگردانــد

در این روز، شـعار اصـلی ). 104و 103: 1370نیا، مهدي(آنان دولت و تصمیمات غلط او . بود» یا مرگ یا نان«مردم

در این بلـوا . دانستند را موجب نابسامانی اوضاع کشور میزداشت شـدند نفر با 156نفر زخمی و 700نفر کشته، 20

فـوران، (به بازار نیـز مبـالغ هنگفتـی خسـارت وارد شـد ها اي از عامالن غارت مغازه دولت قوام عده). 398: 1378

، ازجملـه . وزیـر را دسـتگیر کـرد و هجوم به خانه نخستاطالعـات و چنـد تـن از مۀ عباس مسعودي مـدیر روزنـا

س کارمندان این روزنامه که بنا بـه اظهـارات دولـت در را هـاي بعد از آن، تمـام روزنامـه . غارتگران خانه قوام بودند

استثناي روزنامه رسمی و دولتـی اخبـار روز پایتخت را بهروز در 43توقیف کرنـد و روزنامـه اطالعـات بـه مـدت

اي در شـهربانی براي دستگیرشـدگان پرونـده . توقیف بودن تشکیل دادند؛ اما رسیدگی به پرونده و بازپرسی از متهما

در عمـل دچـار مشــکل بـود؛ زیــرا بازپرسـان در جریــان

هایی برخورد کردنـد کـه در همـان روز رسیدگی، به چک. محمدرضا پهلوي به نام عباس مسعودي صادر کـره بـود

هاي دربـار و دولـت بـه بعد از آن، بالفاصله تمام دستگاهمنظـور جلـوگیري از افشـاي حقـایق، تکاپو افتادنـد و بـه

کار برکنار کردند؛ پس واقعیت این جریـان بازپرسان را ازاي از ابهام باقی ماند و طراحان اصلی آن، همچنان در هاله

رسـد محمدرضـا پهلـوي، نظر می به). 175: 1367جامی، (طلبی قوام خسـته شـده و قدرت تازي شاه ایران که از یکه

پنداشـت، بود و قوام را رقیبی سرسخت بـراي خـود مـی یــن شـورش مــردم بـراي تضــعیف و درصـدد برآمـد از ا

شورش مردمی کـه مـرگ را در . برکناري قوام استفاده کنددیدند و به علت کمبـود موادغـذایی و یک قدمی خود می

آویز شاه بـراي زدند، دست نبود نان، دست به اعتراض می .تضعیف رقبا بود

نتیجه

اي دوم، قحطـی گسـترده جهـانی هاي جنـگ در طول سالگرفــت و باعــث شــد مــردم بــا مشــکالت و ایــران را فرا

در این زمـان، نـان کـه . رو شوند هاي بسیاري روبهسختیعلت کمبود غله و افزایش الیموت مردم ایران بود، به قوت

امـا مـردم قـادر بـه . قحطی، بسیار نامرغوب و کمیاب بودکیفیت نیز نبودند و جمعیـت انبـوه مقابـل تهیه این نان بی

مردم شـهرهاي .گشتندست خالی بازمیها اغلب، د نانواییــه ــت ب ــعیت، دس ــن وض ــه ای ــراض ب ــف در اعت مختل

هـا بـا خشـونت بسـیار ایـن شـورش . هایی زدنـد شورشالبته باید در نظر گرفت کـه در بعضـی از . شد سرکوب می

مواقع، حکومت و گروهی از افراد سودجو کـه بـه دنبـال م اهداف و منافع خـود بودنـد، از خشـم و نـاراحتی مـرد

وبـوي هـا رنـگ آنـان بـه اعتـراض . کردند سوءاستفاده میتـوان در آن را مـی دادند کـه بـارزترین نمونـه سیاسی می

دولت وقت براي کمک به مردم، . آذر تهران دید17شورش

١٥/دوم جهانی هاي جنگ ن در سالهاي مردم ایرا کمبود موادغذایی و شورش

اي دربرنداشـت و اقدامات چنـدي انجـام داد؛ امـا نتیجـه حاصـل ایـن همـه، . اي دیگر بـر مشـکالت افـزود گونه به

معیشتی و زندگی طبقات متوسـط و پـایین پریشانی وضعسطح زنـدگی آنـان . دوم بود جهانی شهري در خالل جنگ

درعوض، بازرگانان عمده و دالالن . شدت تنزل پیدا کرد بهدرآوردن هاي فراوانی بـراي پـول و طبقات مرفه شهري راه

که توده درحالی. و سوءاستفاده از بدبختی مردم پیدا کردندهـاي دیدنـد و نـابرابري خت آسـیب مـی مردم از تورم سـ

.اجتماعی افزایش فراوان یافت

کتابنامه هاکتاب)الف

، ترجمـه 2، جتاریخ معاصر ایـران ، )1371(آوري، پیتر، - .2عطائی، چ: محمد رفیعی مهرآبادي، تهران

هـاي جهـانی در جنـگ ،)1363(اسکراین، کالرمونـت، - .نوین: ، ترجمه حسین فراهانی، تهرانایران

شـدن خاطرات من؛ روشن، )تا بی(اعظام قدسی، حسن، - .ابوریحان: جا بی ،2، جتاریخ صدساله

اهمیـت اسـتراتژیک ایـران در ، )1369(الهی، همـایون، - .3دانشگاهی، چ: تهران ،دوم جهانی جنگ

تـــاریخ ، )1379(، ســـیدمحمدعلی، )اهـــوازي(امـــام - .انجمن آثار و مفاخر فرهنگی: ، تهرانخوزستان

تحوالت سیاسی و اجتمـاعی ، )1386(رضا، امینی، علی - .2صداي معاصر، چ: ، تهرانایران در دوران پهلوي

،1970 - 1900اقتصـاد ایـران ، )1363(یر، جولیـان، باري - .مرکز تحقیقات تخصصی حسابداري و حسابرسی: تهران

ترجمه حسین شترها باید بروند،، )1363(بوالرد، ریدر، - .2نو، چ: ن، تهرانابوترابیا

گذشــته چــراغ راه ، )1367(پــژوهش گروهــی جــامی، - .5ققنوس، چ: تهران ،آینده

، ایـران در اشـغال متفقـین ، )1371(تبرائیان، ضیاءالدین، - .رسا: تهران

، دوم جهانی هاي جنگ ریشه، )1362(پی، . جی. تیلر، اي - .علمی و فرهنگی: ترجمه بهرام فرداد امینی، تهران

، اوراق پراکنده از تاریخ تبریز، )1372(اچی، بهروز، خام - .مهد آزادي: تبریز

خـاطرات سیاسـی دکتـر انـور ، )1372(اي، انـور، خامه - .گفتار: تهران اي، خامه

هـاي بـزرگ در ایـران و قـدرت ، )1368(ذوقی، ایرج، - .2پاژنگ، چ: تهران ،دوم جهانی جنگ

ت نخسـتین خـاطرا ، )1372(نژاد، غالمحسـین، زرگري - موسسه پژوهشـی و : ، تهرانسپهبد ایران احمد امیراحمدي

.مطالعات فرهنگی، ایران در جنگ دوم جهـانی ،)1355(سپهر، احمدعلی، -

.دانشگاه ملی ایران: تهرانــدین، - ــی، فخرال ــی در ، )1372(عظیم ــران دموکراس بح

، ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوي و بیـژن نـوذري، ایران .البرز: تهران

، خـاطرات سیاسـی فـرخ ،)تـا بی(السلطنه، فرخ، معتصم - .جاویدان: جا بی، ترجمـه احمـد مقاومت شکننده، )1387(فوران، جان، -

.8رسا، چ: تدین، تهراناقتصـاد سیاسـی ، )1387( کاتوزیان، محمدعلی همایون، -

، ترجمــه ایــران از مشــروطیت تــا پایــان سلســله پهلــوي .14مرکز، چ: یزي، تهرانمحمدرضا نفیسی و کامبیز عز

دفتـر : ، تهـران هاي ایـران قحطی، )1384(کتابی، احمد، - .هاي فرهنگی پژوهش

، هــاي انقــالب ایــران ریشــه، )1367(کــدي، نیکــی آر، - .قلم: ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران

سیاسـت موازنـه منفـی در ، )1327(استوان، حسین، کی - .روزنامه مظفر: ، تهرانمجلس چهاردهم

مکاتبات چرچیل و روزولت ، )1365(بل، وارن اف، کیم - .زرین: ، تهراندرباره ایران


هــاي گذشــته و اندیشــه، )1377(گلشــایئان، عباســقلی، - .انیشتین: ، تهرانزندگی یا خاطرات من

، ترجمـه ایران عصـر قاجـار ، )1375(س، .ك.لمبتون، آ - .جاویدان خرد: سیمین فصیحی، مشهد

ــرادي - ــا، م ــت اهللا ،)1374(محمــدجواد، نی خــاطرات آی .حدیث: ، تهرانپسندیده

، 8ج ،سـاله ایـران تـاریخ بیسـت ،)1363(مکی، حسین، - .علمی و ایران: تهران

ــنگ، - ــدوي، عبدالرضاهوش ــط ، )1383(مه ــاریخ رواب تاز ابتــداي دوران صــفویه تــا پایــان (خــارجی ایــران

.9امیرکبیر، چ: ، تهران)جهانی دوم جنگ، السـلطنه زندگی سیاسی قوام، )1370(نیا، جعفر، يمهد -

. 3پانوس، چ: تهرانها در ایران؛ خـاطرات آمریکایی، )1370(میلسپو، آرتور، -

ــگ ــانی دوران جن ــنگ ،دوم جه ــا هوش ــه عبدالرض ترجم .البرز: مهدوي، تهران

از (الملـل تحوالت روابط بین، )1381(زاده، احمد، نقیب - .8قومس، چ: ، تهران)کنگره وین تا امروز

تقـدیر یـا تـدبیر؛ خـاطرات ، )1347(پی، عزیـزاهللا، نیک - . سینا ابن: ، تهرانپی اعزاز نیک

اسناد )بسازمان اسناد ملی ایران، حضور متفقین در ایران و رواج -

.برگ1، 290000314، ش1321احتکار، ــیس از حمــل ___________- ــت انگل ، تکــذیب دول

.برگ 8، 240012439، ش1321موادغذایی ایران، ، شورش مردم کرمانشـاه در اعتـراض ___________-

. برگ4، 293000212، ش1320به کمبود نان، آباد در اعتـراض ، شورش مردم نجف___________-

برگ1: 313000112،ش1322به کمبود نان، مرکز اسناد وزارت خارجه، ربودن گندم سرخس توسط -

.برگ1: 41،کارتن1320ها، روس

هــاي ایــران در اختیــار ، کــامیون____________- .برگ1، 53، کارتن1320شوروي و شپش گرفتن غله،

، قاچاق کاال از قصرشیرین به عراق، ____________- .برگ1، 37، کارتن1320

، قاچاق کاال توسط رانندگان ایرانی، ____________- .برگ 41،1، کارتن1321

ل و خراسـان بـه ، حمل محصول باب____________- .برگ1، 49،کارتن1321شوروي،

خریـدهاي اضـافه انگلیسـی هـا و ، ____________- .برگ1: 49، کارتن1321وحشت مردم،

ها روزنامه )ج .7ش، شماره1322اصفهان، - .4782ش، شماره 1320اطالعات، - .4951ش، شماره 11321اطالعات، - 5014ش، شماره 11321اطالعات، - .5042ش، شماره11321عات،اطال - .5064ش، شماره11321اطالعات، - .5251ش، شماره1322اطالعات، - 41.ش، شماره 1321اطالعات هفتگی، - .45ش، شماره 1321پارس، - .64ش، شماره1322پارس، - . 14ش، شماره 1323سپنتا، - .16ش، شماره1323سپنتا، - .1375ش شماره1321ستاره، - .21ش، شماره1322فریاد، - .12ش، شماره1322مجله فکاهی باباشمل، -

)م1896تا 1796/ق1313تا 1212( منصب داروغه در دوره قاجار

** کرزادهحسن ش - فر شهرام یوسفی

چکیده

در قالـب اشـکال مختلـف چـون داروغـه ،داروغه از مناصب حکومتی است که از دوره تیموري تا پایان عصـر قاجـار به تنـاوب داراي اختیـارات ،دوره تیموري تا قاجار زاین منصب ا. داروغه ایالت و داروغه شهر وجود داشت دفترخانه،

. بـود در ارتباطبا مقوله نظم و امنیت عمومی جامعه به عنوان حاکم شهر یا ایالت، معموال داروغه. شدسیاسی و قضایی در تـامین ،نقـش اساسـی همچنان )م1896تا 1796/ق1313تا 1212(تا پایان عصر ناصري ر دوره قاجاراین منصب د

داروغـه از چـه ،در این مقاله برآنیم تا به ایـن پرسـش بپـردازیم کـه در ایـن دوره . نظم و امنیت عمومی جامعه داشتتا چه اندازه در تداوم کارکردهاي پیشـین بـود و تـا چـه میـزان ایـن این منصب،ساختاري برخوردار بود؟ کارکردهاي

تحلیلی و بر پایـه منـابع به روش توصیفی ایم دهکرتالش هاي فوق د؟براي پاسخ به پرسششکارکردها دچار دگرگونی دهد نتایج حاصل از تحقیق نشان می. زیمپرداببه بررسی تحوالت منصب داروغه در دوره قاجار ،اي و آرشیوي کتابخانه

ي تنـزل چشمگیرمنصب داروغه از نظر ساختار و محتوا دچار تغییر شد و تا حد ،در این دوره در مقایسه با ادوار پیشاز داروغـه .دکرحفظ ترین کارکرد آن بود، اما اهمیت و نفوذ خود را در امور عمومی نظم و امنیت جامعه که مهم یافت؛

گیري روند نوسازي و تجدد متاثر از غرب و شتاب علت این امر. شدتدریج با تنزل جایگاه مواجه اواخر دوره ناصري بههاي پایانی دوره قاجار و آغاز عصر در سالسرانجام نیز بود؛ کننده نظم عمومی تامین ورود برخی نهادهاي نظامی جدید

. کلی از میان رفت پهلوي به.

هاي کلیدي واژه .اداره شهر، امنیت، نظم ،داروغگی، داروغه

تاریخ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگیاستاد

[email protected] )نویسندة مسؤول( دانشجوي دکتري تاریخ دانشگاه بین المللی امام خمینی قزوین **

18/6/1393: تاریخ پذیرش 10/11/1392: تاریخ وصول

)پژوهشی -علمی( هاي تاریخی پژوهش دانشگاه اصفهان -انسانی و علوم دانشکده ادبیات

ششمدورة جدید، سال ، پنجاهم`سال 17-38 ، ص1393بهار، )21پیاپی ( اولشمارة

1393بهار ،)21پیاپی( ، شمارة اولمششدورة جدید، سال ،پنجاهمسال هاي تاریخی، پژوهش /18

مقدمه

ترکـی دارد و از اي است که ریشـه مغـولی داروغه واژهمتی در سلسله مراتب مناصب حکـو ،دوره مغول به بعداین اصطالح در متون تـاریخی عهـد .ایران شیوع یافت

،عالی اقتدار تیموري تا قاجاریه ناظر به نوعی قدرت و منظور ،معناي کاربردي در. مالی بود درحوزه سیاسی و

سیاسی مالی و انتصاب فردي به عنوان ناظر این واژه ازایـن کـه بـود اي هبا اختیـارات ویـژ ،یا ایالت یک شهر

در سلسـله . داد مـی به وي مستقیماات را سلطان اختیارمنصب داروغه به عنوان ،مراتب مناصب حکومتی ایران

نظـــم در دســـتگاه برقـــرارينـــاظر مـــالی و عامـــل با عنـوان داروغـه دفترخانـه و زیـر نظـر ،دیوانساالري

به عنوان ناظر کرد؛ همچنین فعالیت میالممالک مستوفینیـز در بـین ایـالت و در اماکن شهري و ،نظم عمومی

ایـن ،تا پایان عصر صـفوي رسد به نظر می. ر بودعشایخصـوص لقـب حـاکم اصطالح نام عمومی حکام و به

از منصب داروغه از نظر ساختار و ماهیت، .اصفهان بوداز اختیـارات و شـماري ،تـدریج اواخر عصر صفوي به

دسـت سیاسی را از زمینه مالی و در ،وظایف مهم خود ،کدخدا و نظـایر آن و همراه مناصبی چون کالنتر داد و

امنیت عمـومی به امور خاصی در زمینه برقراري نظم وبـه ،درنتیجه از میـزان اهمیـت و نفـوذ آن ؛دشمحدود

در عصر تیموري و .اي کاسته شد مالحظهدرخور شکل بیشتر از بین طبقات اشـراف نظـامی ها داروغه ،صفوي

هـاي از الیـه ،دوره قاجاریـه از؛ امـا شـدند انتخاب می ؛ ولـی شـدند گمنام جامعه برگزیـده مـی فروتر و نسبتا

در مسائل عمومی نظم و امنیـت ،هنوز نقشی تاثیرگذارحاضـر بـه بررسـی منصـب مقاله. ندکرد جامعه ایفا می

در جامعه ایران عصر قاجار و تبیین سـاختار و ،داروغه علتبه . ازدپرد کار کردهاي مهم آن در دوره قاجار می

هـاي مـدرن تحوالت مربوط به نوسازي و ورود پدیـده انتظـامی منصـب داروغـه در و در زمینه قضایی ،غربی

بیشـتر تـا دوره ناصـري نقـش پررنـگ و ،دوره قاجاردر پـژوهش حاضـر تحـوالت شت؛ پـس، تاثیرگذار دا

از ابتداي دوره قاجار تا پایـان عصـر را منصب داروغه بـرآنیم تـا بـه ایـن ،در ایـن مقالـه .ایم گرفته ناصري پی

پرسش بپردازیم که در این دوره منصب داروغه از چـه ،کارکردهاي آن تا چه انـدازه ساختاري برخوردار بود؟

در تداوم کارکردهاي پیشین این منصب بـود و تـا چـه د؟ فرضیه اصـلی شدچار دگرگونی اکارکردهاین میزان

، دوره قاجـار در داروغـه منصـب :نیز به این قرار استصـفوي بـا ادوار تیمـوري و درادامه منصبی بـود کـه

تلعولی به ؛قضایی همراه بود مالی وو قدرت سیاسینیز شیوه حکومتی تاثیر تمدن غرب و تحوالت ناشی از

هاي مختلف آن تضـعیف شکل این منصب در قاجارها،موسسـات مـدرن بـا جـایگزینی نهادهـا و ،درنهایت و

عصـر مشـروطه بـه بعـد تـدریج از ی بهدولت انتظامی وپــژوهش حاضـر براســاس روش تحقیــق .ناپدیـد شــد

بـا مطالعـه دقیـق تمـام و آرشـیوي اي کتابخانه ،تاریخی خارجی، هاي داخلی و سفرنامه منابع دوره قاجار اعم از

نشـریات سایر منابع مکتوب چون آثار ادبـی و و اسنادر باب تبیین د ،تاکنون پژوهش مستقلی. تهیه شده است

. منصــب داروغــه در دوره قاجــار انجــام نشــده اســت تحقیقاتی که خانم لمبتون و ویلم فلور راجـع بـه ایـن

امـا ؛حاوي اطالعات مهمی اسـت اند انجام دادهمنصب کلی از روند دگرگـونی منصـب داروغـه يتنها تصویر

ایـن به یا در آثار خود، محققان ایرانی نیز . دده ارائه میه یا به تکرار مباحـث نویسـندگان و نکردوجه موضوع ت

چـون ییهـا در کتاب ؛ مثالاند سیاحان خارجی پرداختهتـالیف غالمرضـا ،تاریخ اجتمـاعی ایـران دوره قاجـار

نهاد دادرسی و نظام قضایی ایران از حکومت و ورهرام... تـالیف محمـد طیبـی و ،افشاریه تا انقالب مشـروطه

فـر و شهرام یوسـفی اخیرا .شود اي دیده می چنین رویهعنــوان داروغــه در دوره بــااي محمــد بختیــاري مقالــه

١٩/ م 1896تا 1796/ ق 1313تا 1212(منصب داروغه در دوره قاجار

شـده که برعکس مطالـب چـاپ اند منتشر کرده صفویه،دید جدیدي توانسته اسـت اطالعـات با رویه و ،ایرانی .دنکفردي ارائه منحصربه تازه و

پیشینه داروغه

جـزو ،واژه داروغه از دوره تیموري تـا پایـان قاجاریـه مناصب و اصـطالحات رایـج در تشـکیالت حکـومتی

هـایی کـه در ادوار بـا توجـه بـه دگرگـونی .ایران بوددر مفهوم و کـار کردهـاي داروغـه روي داده ،مختلف

ــ ــه تعریف ــت ارائ ــخص و یاس ــق از مش ــه دقی داروغبه ،در نزد مغوالنو ابتدا این واژه در. نیست پذیر امکان

خان بزرگ در سلطان یانماینده شخص معناي رئیس ودر ادوار پـس از دوره تیمـوري و .شده بود ممالک فتح

از ایـن . داروغه تضعیف یافـت جایگاه سیاسی ، صفويحکـومتی برگزیـده یبـه عنـوان منصـب زمـان، داروغـه

ازسوي حکام مسئولیت امنیت عمومی شهرها و دستگاه بــه ایفــاي نقــش و دیــوانی دولــت را برعهــده داشــت

اسـت واژه داروغـه در بـین اقـوام گفتنی .ختپردا میاما استفاده از ایـن واژه ؛ آن رایج بود هاي هشعب مغول و

چینی به نام یدر منبع .دبودر دوره تیموري ،و رواج آنبـه کـارگیري ایـن واژه و هـایی بـر هاشار ،افسانه نهانآن براسـاس شـده اسـت؛ در بـین مغـوالن ،وظایف آن

الیغ سـواي امیـر بـوقی، در المـ ،م1221/ق618درسال«

مغــول، یعنــی نماینــده رئــیس ]داروغچــی[داروخچـی وظایف داروخچی به ایـن .وجود داشت امپراتوري نیز

لشـکرگیري سر شماري سـاکنان، :شده است شرح ذکرگـردآوري و دادن ارتباطـات پسـتی، سازمان از بومیان،

مالیـات بـه ایصـال خـراج و رساندن و وصول مالیات،، ایـن گـزارش طبـق ). 2/837: 1366 تولـد، بار( »دربار

نظـامی وظایف داروغه نوعی اختیارات وسـیع مـالی و مناطق در ،بود و داروغه را به عنوان نماینده خان بزرگ

هـاي نظر به کاربرد برخی واژه. ندک فتح شده معرفی می

نویـان یاسـاق و بیتکچـی، باسقاق، مغولی چون یارغو،ــان و . ..و ــات دیوانیـ ــول، درادبیـ ــان دوره مغـ مورخـ

. اسـت برانگیـز به واژه داروغه قدري تامـل نکردن اشارهدوره تیموري مربـوط در ،به واژه داروغه ها هاولین اشار

تیمـور وقایع ایام ظهـور جریان ذکر درق، 781 لبه ساجریان فتح در و ق 781سال در که چنان .ایران است در

...« :ودشـ مـی اولین بـار عنـوان داروغـه ذکـر ،خوارزمــده ــوارزم را کوچان ــان خ ــاحبقران متعنی ــرت ص حض

سمر ( »بهادر را در خوارزم داروغه گذاشت علی امیرشیخنظامی منصب اهمیت سیاسی و). 2/519: 1383 قندي،

آن جهت است که عموما ازتیموري، در دوره ،داروغهبین خاندان سلطان یـا ازیا ا شخص سلطان رها داروغه

بـه نظـر . دندکر منصوب می انتخاب واشراف نظامی ازگاه معنـایی معـادل بـا داروغه گه ،این دوره رسد در می

[ و. ..« .تیافـ نماینده سیاسی شخص سـلطان حاکم وکبکجـی یـورتجی را تموك قـوچین بـرادر ]امیرتیمور

داروغگی یزد داد و اللم قـورچی را داروغگـی ابرکـوه تامــل در ).2/670: 1383 ســمرقندي،( »عنایــت فرمــود

آن دارد که آنان حکایت از ،هاي این دوره القاب داروغهمنصب داروغه .شدند میان سپاهیان برگزیده می از بیشتر

تـداوم وضـعیت دوره تیمـوري ،دوره ترکمانان نیـز در جریان فتح خراسان، قوینلو در ازجمله جهانشاه قره .بود

امیر رپیشت و ...« :دکراي براي شهر هرات تعیین داروغهبود بـه محمد پیرزاده بخاري را که از امراي میرزاسلطان »روان فرمـود داروغگی تعیین نمـوده بـه جانـب شـهر

ــده ایــن جــا نیــز در). 2/829: 1383 ســمرقندي،( دارناشخاص مهـم نظـامی امرا و از منصب داروغه یک نفر

هـاي گرایانه حکومـت است که به جهت ماهیت نظامی سلطان قرار و خلوتیان دربار ان ومعتمد جزو ،این دوره

با اسـتقرار دولـت ، قرن دهم هجري آغاز در. گیرند میصفویه منصب داروغه همچنان قدرت و اقتـدار پیشـین

منـابع و متـون دوره صـفوي نـام .دکـر خود را حفـظ


کـه بـه را نظـامی رجـال سیاسـی و تعدادي از افراد وبـراي . (انـد کـرده اند ذکر سمت داروغگی گمارده شده

اطالع بیشتر در زمینه نقش و جایگاه داروغـه در عصـر داروغـه در دوره «فـر و بختیـاري، یوسفی :ك.صفوي رــفویه ــاریخ اجتمــاعی، ش » ص ــات ت ــه تحقیق ، 3مجل

).1390پاییز

هاي مختلف منصب داروغه در دوره قاجار شکل داروغه دفترخانه مبارکه

ــفویه ــد دوره ص ــه همانن ــی ،در دوره قاجاری از گروه بـا عنـوان ند وکرد میها در امور دیوانی فعالیت داروغه

مسئول رسیدگی » داروغه دفترخانه مبارکه یا فراشخانه« آنــان. نــدبود بــه امــور و دعواهــاي دیوانخانــه دولتــی

ند؛وظیفه تامین نظم در میان دیوانیان را داشـت ،همچنینا هتمام دستور پشتهمانند دوره صفویه او ،عالوه برآن

و هـا تیول تنخواه، که در رابطه با انتصابات، را ها قمو رهـا و حسـاب با رسیدگی به صورت زد و بود مهر می...

از ضابطان و مباشران عایدات دولتی ،هاي واصله مالیاتــی ــت م ــرد بازخواس ــذکره( ک ــوك، ت ).39: 1376 المل

داروغه دفترخانه تمـام ،چنین براساس نوشته تاورنیههمیـا هکـه رسـیدهاي جعلـی عرضـه کـرد راافراد دغلی

داد و گوشـمالی مـی کـرد میدند تنبیه کر ستانی می زیاده برخی از ،قاجاردوران اوایل در). 157: 1385 لمبتون،(

شـعرا و دارندگان منصب داروغه دفترخانه همـایون از شاعري شاه قاجار عهد فتحعلی ه درک چنان .بودندبان یاد

اصفهانی با تقرب به دربار به نام میرزاسیدمحمد سحاب لقـب داروغگی دفتـر و « به مفتخر ،قران خاقان صاحب

وي کسـی بـود کـه مجتهدالشعرایی مخصـوص شـد و حسـاب و قافیـه و علم عروض و شاعري بر عالوه بر

ها به مداحی خاقان سال طب استحضاري تمام داشته ورحلـت کـه »ق 1222 سـنه در قاجار همت گماشته تا

یا انتصاب میرزاصـادق ). 10/127 :1339 هدایت،( درک

عـین دفترخانه همایون که دره به عنوان داروغ ،مروزينیـز شـاعري و زمینه شـعر و در علم حساب، تبحر در

ه کتابی به نام ک چنان .تالیفات تاریخی تبحر داشته استآمیخته به با نثري متکلف و ،گشاي مروزي تاریخ جهانشـاه دوران سلطنت فتحعلـی ذکر وقایع در ،صنایع ادبی

نگاري نیز منصب وقایع. به رشته نگارش درآورد قاجارته شـده شـ گذا مروزيکه به عهده ازجمله مناصبی بود

اعتضادالســـلطنه، ؛ 14/8105 : 1380 هـــدایت،( بـــودحـداقل تـا اواخـر دوره داروغـه منصب ).275: 1370

همچنــان در تشــکیالت اداري قاجــار وجــود ،ناصــري ،م1872/ق1291سـال را براساس اخباري، درزی ؛داشت

ــایع م« ــین وق ــه یرزامحمدحس ــتوفی و داروغ ــار مس نگپدران وي این منصـب را د که قبالش» دفترخانه خاص

ــتند ــرف،( داشـ ــرم شـ ــماره :ق1305محـ ــا . )54شـ یـدر ذکر مناصـب ، الماثر و االثار اعتمادالسلطنه در کتاب

بات جـزو اداره محاسـ «هاي مهـم دوره ناصـري و مقاموالیات و نظم دفترخانه مبارکه و تحصیل بقایاي حکام

نــام بــرده اســت »خــان، داروغــه دفتــردار از میرزاتقــیرسـد شـرط مهـم به نظر می. )28 :تا بیاعتمادالسلطنه، (

تصدي منصب داروغگـی دفتـر همـایون یـا دفترخانـه آشنایی با رمـوز نویسـندگی و علـم حسـاب همایونی،

از این منصب ،متون عصر قاجاردر منابع و .استبوده جز آنچه اشـاره شـد ذکـري بـه میـان نیامـده اسـت و

براسـاس توضـیحات ،وظایف این منصـب جزئیات ورغم تمایز علی کهمناصب و مشاغل عصر صفوي است

از آن قاجارهـا ،شیوه کشورداري قاجارها بـا صـفویان ).76: 1376، الملوك تذکره(اند استفاده کرده

کمانانداروغه تر

هـا را توان گروهی دیگر از داروغـه می ،در دوره قاجارمیــان در ،تیمــوري یافــت کــه هماننــد دوره صــفوي و

٢١/ م 1896تا 1796/ ق 1313تا 1212(منصب داروغه در دوره قاجار

د تا ضمن کر حکومت نصب می آنان را .ترکمانان بودند ایالت ترکمناز ،وجوهات دیوانی آوري مالیات و جمعـ نکدستورات حکومتی مراقبت اطاعت از براي البتـه .دن

قبایـل معلوم اختصاص به ایـالت و قرار این منصب از در گرگـان داشـت و ترکمان ساکن نواحی اسـتراباد و

ارتباط با ایـالت یـا قبایـل دیگـر در، قاجار متون عصرکسـی بـود داروغه ترکمانان .داروغه تعیین نشده است

دارشــدن حکومــت ضــمن عهــده، کــه ازســوي دربــاررکمانـان مالیـاتی ت دیـوانی و بر جریـان امـور استرآباد، در. کـرد دوره قاجـار نظـارت مـی گوکالن در یموت و

تعیین منصب داروغه ترکمانـان ، ابتداي حکومت قاجارـ و دربار راهمراه با حکومت استرآباد .داد یشاه انجام م

فراوانی به منصب هاي هاشار، منابع دوره قاجار بیشتر درـ ؛ شده است داروغه ترکمانان الرزاق دبه عنوان نمونه عب

خبـر « شورشـی ذکـر در ثرسلطانیها اثر خود، دنبلی درحاکم استرآباد عزالدینلوي، خان قاجار طغیان محمدزمان

: 1383 دنبلــی،( کنـد را بیـان مـی »داروغـه ترکمانـان وــا رضــاقلی. )236 ــل از ،خــان هــدایت ی مورخــان اوای

حـوادث دوره ق تحـوالت و 1268سال قاجاري که تا در تـواریخ نگاشـته اسـت، ال قاجار را در کتـاب فهـرس

قتــل از خواجــه کاشــغري، اشـاره بــه شــورش یوســف داروغـه گـوکالن بـه »خـان فندرسـکی نقـی میرزاعلی«

کنـد می م ذکر1814/ق1228سال در ،دعوت مزورانه اوــدایت،( ــري در .)365: 1373 ه ــد ناص ــاس ،عه براس

از داروغه ترکمانـان ،هاي روزنامه وقایع اتفاقیه گزارش ،این دوره برخالف اوایل قاجاریـه ت که درشده اس یاد

یمـوت داروغـه ایلخـانی طوایـف گـوکالن و حاکم وطوایـف انتظـام امـور « :دنـد کر ینصـب مـ ترکمانان راــان حســن مراقبــت مقــرب یمــوت از گــوکالن و الخاق

خـان خـواهرزاده گونـه خان ایلخانی که امیـر جعفرقلیاسـت این روزها داروغه طایفه یموت کرده خود را در

به میـان طوایـف مزبـور فرسـتاده مشـغول دادوسـتد و

ــاتی و ــوانی مــی مالی ــه،(» باشــد دی ــایع اتفاقی : 1373 وقها مسئله درگیري نیز اهمیت استرآباد و ظاهرا .)2/1839عـاملی بـود کـه از ،ایـن منطقـه ناآرامی ترکمانان در و

بـا را هاي این منطقـه داروغهدربار ،ابتداي دوره قاجار خانـدان قاجـار میـان افـراد از و رات حاکم شـهر اختیا

تـا ،هـا این دسته از داروغـه رسد به نظر می. گزید میبرهمچنان وجـود ،آن حتی پس از تحوالت مشروطیت و

تشکیل ارتش مـدرن و تنها با ظهور رضاخان و. داشتندعشایري وظایف داروغه نواحی ایلی و در ،گر سرکوب

.ترکمانان به ارتش منتقل شد

منصب داروغه شهر دوره قاجار با دوره صفويدر مقایسه داروغه شهر

،از نظر کارکرد و وظـایف ،داروغه شهر در دوره قاجارالبته با این تفاوت .دنباله همان داروغه دوره صفویه بود

داروغه شهر از اشـخاص متنفـذ و ،که در دوره صفویهره کـه در دو درحالی؛ شد اشراف درجه یک برگزیده می

ترین وظایف داروغه اصـفهان مهم .بودگونه ن قاجار اینمراقبت از داخل و بیرون شهر و جلوگیري از سرقت و

نیـز مجـازات کسـانی بـود کـه اعمال خـالف شـرع و :1378 میرزاسـمعیا، ( شـدند گونه اعمال می مرتکب این

داروغه شهر عصر صفوي و داروغـه تفاوت عمده ). 48تیــارات قضــایی و جایگــاه در حــدود اخ ،دوره قاجــار

داروغـه .خانوادگی متصدیان شغل داروغـه شـهر بـود بـود، بیگـی دیـوان آنکه زیر نظـر علتعصر صفوي به

داراي اختیارات قضایی بود و مانند آنچه درباره داروغه شــکل مــوروثی داشــت و از کـرد اصـفهان صــدق مــی

ــانواده ــی خ ــلطنتی انتخــاب م ــرافی و س ــاي اش ــد ه شداروغـه دوره ،حال درعین). 153: 1378 ،الملوك تذکره(

در حکم حاکم ،صفوي داراي قدرت سیاسی بود و گاهاما داروغه دوره .یک شهر یا ایالت نیز داراي اختیار بود


از این لحاظ فاقد قدرت و نفوذ سیاسی بود و از ،قاجارشواهد چندانی در دست نیست کـه ،نظر تشکیالتی نیز

هماننـد دوره صـفوي ،دورهنشان دهد داروغه در ایـن بلکـه ؛بیگی و در برابر آن پاسخگو بـود نظر دیوان تحت

زیر نظر حاکم یا ،رتبه بیشتر به عنوان یک منصب پایینتامین امنیت اير، بدر دوره قاجار. اجزاي او قرار داشت

عمومی جامعه شبکه وسیعی از مناصب حکومتی وجود . ن امنیت بـود داشت که داروغه یکی از این عوامل تامی

سایر مناصب مرتبط به امـور ،زیرا در کنار داروغه شهرکالنتران ، بیگی دیوان شهر چون حاکم و زیردستان وي،

و کدخدایان به امر تامین نظم و امنیت در مراکز شهري ،وظیفه داروغه در حوزه امنیت عمـومی .دندبول وشغم

بـه طبقـات مختلـف نکردن تامین امنیت مردم و تجاوزردم به همـراه سـایر عوامـل دخیـل در تـامین امنیـت م

گاه بسته بـه موقعیـت هـر شـهر و .عمومی جامعه بوداهمیت جایگـاه ،نیز جایگاه سیاسی حاکمان آن مکان و

منصب داروغه در برابر مناصب دیگري چون کالنتـر و کدخدا و سایر اجزاي دسـتگاه حکـومتی حـاکم تغییـر

در ،اهتمـام داروغـه وظایف داروغه و اهمیـت .کرد میرعایت شرایط و اصول منصب داروغگی امري بود کـه

صـورت در .شـد در فرمان انتصـاب داروغـه ذکـر مـی دادن القـاب ، داروغه را بامعاشرت و رفتار خوب حسن

ه محمدشـاه قاجـار ک چنان .کردند میو عناوینی تشویق داروغـه دارالخالفـه در فرمانی م،1835/ق1252سال در

اهتمـام در رعایـت حـال رعیـت و تلـ عبـه را تهران بـه لقـب خـانی ه وکـرد تشـویق به مردم نکردن تعدي

ــر ــر مفتخ ــی، ( دک ــناد مل ــازمان اس ســند: ق1252سداروغه شهر در مواجهـه بـا هرگونـه ).310/295شماره

قانونی و خالفکاري مراتب را بایـد ابتـدا بـه اطـالع بیهمچنــین ؛رســاند مــیحــاکم یــا اجــزاي دارالحکومــه

باید عامل یـا ،درصورت کشف هرگونه جرم و جنایتی

عامالن آن را براي رسیدگی و مجازات معمول بـه نـزد کدخدایان و روساي باره،البته در این .دافرست میحاکم

محالت شهر به همراه اجزاي داروغـه موقـع شـب بـه پرداختند و هرگونه گزارشی را به داروغه زنی می گشت

ورت مواجهـه بـا اعمـال خـالف، او نیز درص .دادند میو بــراي تعیــین و اجــراي کــرد مــیمقصــر را دســتگیر

کشـف «ماننـد ؛ مجازات به حاکم یا اجزاي او می سپردو دادن داروغـه توسط ،یک فقره زنا در شهر خوانسار

گزارش ایـن عمـل خـالف بـه شـاهزاده احمـدمیرزا و ــال ــهر در س ــاکم ش ــتور ح ــه دس ــرد ب مجــازات آن ف

ــه( »م1852/ق1268 ــایع اتفاقیـ در ). 1/278: 1373، وقـچـون تهـران و تبریـز داروغـه ،برخی شـهرهاي مهـم

در رسـیدگی بـه امـور ،آخرین مرتبه از مقامات مسئولبـه عنـوان نمونـه در سـال ؛ عمومی نظم و امنیت بـود

در ایام لیالی قدر کالنتـر و و در تهران ،م1851/ق1267لیت مراقبـت ها و داروغه مسئو کد خدایان شهر و گزمه

، وقایع اتفاقیه( از مساجد و تکایا و سرگذرها را داشتنددر تبریز حفظ نظم و امنیت و رعایت ). 1/155: 1373

از وظایف مهمی بود که بایـد ،مسائل اخالقی و شرعیآن اهتمـام و بر ،کدخدایان و داروغه شهرو بیگلربیگی نظـر به). 3/2258 :1373، وقایع اتفاقیه( ندکرد سعی می

در تهــران قـدرت و نفــوذ ،رســد در دوره ناصـري مـی ــاکم ــوب ح ــر منص ــون وزی ــبی چ ــر و و مناص کالنت

از منصـب تر به مراتب بیشتر و مهم ،کدخدایان محالتها و در گزارش ،نام داروغه نیاوردن .داروغه بوده است

خصـوص در بـه ،هـاي ایـن دوره اخبار منابع و روزنامهـ مراسم رسـمی دربـار را مـی ی بـراین مـدعا تـ لعوان ت

در مراســـم عیـــدقربان ،بـــه عنـــوان مثــال .دانســت بـا « کـردن شـتر قربـانی در تهـران ،م1858/ق1274سال

میـرزا حکمـران حضور اشرف واال شاهزاده محمـدتقی الخاقـان میرزاموسـی وزیـر دارالخالفه و آمـدن مقـرب

٢٣/ م 1896تا 1796/ ق 1313تا 1212(منصب داروغه در دوره قاجار

جاهان کالنتر و دارالخالفه با ارباب قلم در شهر و عالیمنصبان نظام و خوانین به حضـور و صاحب کدخدایان

).4/2627 :1373، وقایع اتفاقیـه ( انجام گرفت »شاهزادهدر مقایسه با ادوار ،از نظر تغییر و تحول منصب داروغه

توان گفت که در دوره قاجـار بـه صفوي و تیموري میجایگـاه منصـب داروغـه بـا لی که بیان خواهد شد،عل

ــه شــد ــزل مواج ــه .تن ــایف و ب ،درنتیج ســیاري از وظاختیارات سیاسی و اقتصادي و حتی قضایی این منصب

.دشــاز آن جـدا معمـول بـود هـاي قبلـی کـه در دوره پایگـاه برخالف آنچه در ادوار قبلی از نظـر ،برآن عالوه

هـا از معمول بود و بیشـتر داروغـه ها داروغه اجتماعیمیان سران اشراف نظامی و طبقـات ممتـاز مـذهبی یـا

در دوره قاجــار معمــوال شــدند، ســی برگزیــده مــیسیاها از میان اشخاص گمنام و فاقد پایگاه طبقـاتی داروغه

شـاه دوره فتحعلـی در مـثال ؛شـدند عالی برگزیـده مـی اعیان شهر شخصی از ،داروغه شیراز براي مدتی ،قاجار

توجـه خـود، طفولیـت بارفروش مازندران بود کـه در ــالم ــاه ع ــب شاهنش ــه جل ــودرا ب ــرده ب ــین در«. ک ح

میرزا به مملکـت فـارس و مامورنمودن نواب حسینعلیجرگــه ایــن جــوان نیــک نهــاد را در ســواحل عمــان،

خواص صاحب اعتبار آن شـاهزاده کارگزاران خاص وبه منصب داروغگـی شـهر دل منسلک فرمودند و دریا

: 1346، محمـودمیرزا قاجـار (» شیراز سـرافراز نمودنـد بـه « داشـت و داروغه طبع شعر نیـز گویا این ).1/651

تخلـص خـود را شـحنه انتخـاب ،مناسبت شغل مزبورــود ــوده ب ــاعرطبع . »نم ــه ش ــن داروغ ــلی ای ــام اص ن :بیتی چنین گوید که در بود خان محمدمهدي

صـــالش مپســـند بـــزم و از ایـــن بیشـــتر از دور

ــزم ار ــه بــ ــحنه را راه بــ ــدهی در شــ ــکند نــ شــ

)1/65 :1346دمیرزا قاجار، محمو( هـا، عسـس نظیر ،اجزاي زیردست خود باداروغه شهر

نظارت بر عالوه ،ها همراه با گزمه، میرشب و میراحداث

نیـز نظـارت ربـازا بـه جریـان نظـم عمـومی شـهر بر سـایر را این کار ،بسیاري اوقات کمااینکه در .دندکر می

حتـی و رکدخداي شه کالنتر، بیگلربیگی، مناصب نظیرمالی دستگاه حکومتی حاکم ایالت کارگزاران دیوانی و

با این مناصب ،این مسائل ها در داروغه و ددان انجام می .دندکر میمشارکت همکاري و

دیدگاه منابع خارجی به منصب داروغه شهر

بـا ، مسـتمر ارتبـاط مـداوم و علـت داروغه هر شهر به و رفتـار رزطـ نظـر همـواره از ،طبقات مردم اصناف وچنین .رو بود روبهمنفی هاي عموما قضاوت با معاشرت

محققـان تفسـیر دیدگاه و بر، داروغه شهر تلقی از طرزماموران خارجی واردشده به ایـران تـاثیر نیز خارجی و

بیش از هـر شـغل و منصـب ن افرادای .اشتگذفراوان اندرکار نظـم و امنیـت جامعـه، داروغـه شـهر و دست

اجزاي دیگر از و نددانست می خانه را موثر روغهاجزاي داکدخـدایان غافـل و چون کالنتـر ، کننده نظم شهر تامین

فرانسـوي )معادل التین نـام ( دروویل گاسپار. شدند می ایـران دیـدن کـرده اسـت، شاه از که در دوران فتحعلی

به قـدرت ر،اوایل قاجا عملکرد داروغه شهر در بارهدرتعدیات فـراوان بازارها و ها در اروغهاقتدار فزاینده د و

تجـار خصوص بازاریان و به ،ها به اصناف مردم داروغهعهـده کـه اداره بـازار بـر بـود وي معتقد .باور داشت

نوع باج هر ند وکن میدر آنجا قضاوت داروغه است وگیرند بـدون بازرگانان می کسبه و رشوه که بتوانند از و

ــت ــه بازخواس ــواینک ــل،درو( ندش در). 79: 1370 وی گزارش دیگـري کـه نتیجـه مشـاهدات یکـی دیگـر از

به نام چارلز جیمز ویلز دوره ناصري، سیاحان خارجیبـه ،قبلـی نمونـه داروغـه شـهر هماننـد بـاره در است،ـ ،یري شدید داروغهگ سخت اخـذ انـواع ن وابـه مظنون

.اسـت اشـاره کـرده هاي مختلـف باج به بهانه رشوه و


گونـه شـود کـه داروغـه قفـط ایـن دآور میوي یا ،البته، قماربازان، غارتگران ،مواجهه با دزدان برخوردها را در

گـزارش در .تواند انجام دهـد زنان فاحشه می و مستانبراي گـرفتن ،ویلز ضمن اینکه داروغه به انواع تنبیهات

ولـی درنهایـت اگـر ؛متهمان مجاز شده اسـت اقرار ازباج را به داروغه هد رشوه ویا نخوا شخص متهم نتواند

بـراي رسـیدگی او را داروغـه ،آن صورت در بپردازد،ـ به شخص حاکم تسلیم می ،قضایی : 1363 ویلـز، ( دکن

گزارش منابع خارجی این است که در نکته جالب ). 83بـراي آن اختیـارات ،آنان در شرح و توصـیف داروغـه

قضایی و قدرت صـدور و اجـراي خودسـرانه احکـام ).78 :1366 فلور، ( اند را قائل شده قضایی

کارکردهاي اصلی منصب داروغه شهر

متـون ایـن هـاي منـابع و توجه به محتواي گـزارش باداروغه ترکمانان که داروغه دفترخانه و از به غیر، عصر

اشاره شد،ها به آن قبال و خاصی داشتند وظایف ویژه ووقـوع از ترین وظیفه را درجلـوگیري داروغه شهر مهم

شده داشت کشف اجناس گمو مفاسداجتماعیو دزدي ومرج و هرگونه هرج از حراست شهر حفظ و ،کل در و

با توجه . شرع برعهده وي بود رفتارهاي خالف عرف ومسـائل رسـد در بـه نظـر مـی ،هاي موجـود به گزارش

در ،اجراي این احکام احکام قضایی و مربوط به صدور؛ روغه شـهر داراي اختیـاراتی نبـود دا دوره قاجار عمال

کشـف هرگونـه از بعـد داروغه شـهر معمـوال بنابراینعوامل آن سرقت یا جنایت را عامالن و قتل، سرقت یا

منتظـر کـرد و مـی بیگـی معرفـی یا دیوان به حاکم شهر یـا سـایر ی کـه حـاکم قعمـوا در .دمان حکم می صدور

دنـد کر میمبادرت به اجراي حکم تر، رتبه عالیمناصب ـ ؛ کرد اجراي حکم دخالت نمی داروغه در نمونـه رايبدزدان اصفهان یک فقره دزدي انجام شد و درزمانی که

ــان توســط ند ودشــ دســتگیر رســیدگی بــه جــرایم آن تنبیـه و .فـت انجـام گر ،نایب الحکومـه ،خان چراغعلی

زدن و سپس بریدن دسـت و که چوب مجازات آنان نیزوقـایع ( دشـ الحکومـه انجـام یـب به دسـتور نا پاي بود

،یا در حادثه دیگـري در زنجـان ).1/43: 1373، اتفاقیهیک اصـفهانی تمـامی امـوال ،،م1859/ق1275 به سال

ــارت از ــه عب ــیدابراهیم زنجــان ک ــامزاده س ــیم و ام گلـ پوشش صندوق امامزاده بود به سرقت و ها قندیل ؛ردب

ویـل را تح او وکـرد را کشـف اما داروغـه دزد مزبـور ــزداحــاکم زنجــان ،خــان چراغعلــی دزد ،د کــه وي نی

: 1373، وقــایع اتفاقیــه(کــرد دستگیرشــده را مجــازات اجراي حکم نه توسط داروغه ی نیزاقعمو در). 4/2774

به مشهد در مثال .شد پایتخت داروغه انجام می بلکه در السـلطنه چهـار حسـام به دسـتور ،م1856/ق1272 سال

پایتخت داروغـه کشته بودند، درنفري که چند سید را ــدند ــاص ش ــه( قص ــایع اتفاقی در ).3/1702: 1373، وق

توانست خاطیان و مقصران را داروغه می ها، زمانبرخی یک هر در اصفهان داروغه شهر، مثال .ندکجریمه مالی ؛ چون به علتدررا پانصد دینار جریمه ک اصناف صباغ

بـام غ از پشـت طفل شاگرد صـبا کوتاهی و اشتباه آنان، ).1/237: 1373 وقـایع اتفاقیـه، (شده بود فوت افتاده و

ــزارش ــاي موجــود براســاس گ ــار ،ه در ،در دوره قاجکـه بــا بودنـد یهـای شـهرهاي مختلـف ایـران داروغــه

ایالـت و انتخاب حاکم یا بیگلربیگـی شـهر تصویب وآرامـش مسئول حفظ نظـم و این گروه . شدند تعیین می

همـراه بـا داروغـه شـهر .بودنـد روز شـب و در، شهر ترا بـه نحواحسـن وظـایف ستبای می ،زیردستان خود

مجازات حـاکم عزل و بازخواست و تا از داد انجام میایـن . مانـد شهر یا دیگر مقامات حکـومتی بـه دور مـی

:وظایف به این شرح بود

٢٥/ م 1896تا 1796/ ق 1313تا 1212(منصب داروغه در دوره قاجار

تامین نظم و امنیت عمومی مراکز تجاري و بازارتجاري به هاي بزرگ وخصوص شهر به ،در هر شهري

وظیفـه ترین بخش از مهم وجود بازارهاي بزرگ، علتاصـناف مغازه بازارها و نگهبانی از داروغه محافظت و

در برخی متون صحبت از داروغـه بـازار ،رو ازاین .بودداروغـه را از نظـر حـوزه ،ازجملـه فلـور .شده اسـت

و رسیدگی بـر صـحت ددان مینظارتی محدود به بازار ها و نیز نظارت بـر اخـالق عمـومی در زان و مقیاساو

را هاي اصناف بازار محاسبه مالیات اخذ و و سطح بازارکنـد مـی ذکر ،داروغه بازار، وظایف اصلی داروغه جزو

که براساس گزارش متون و درحالی ).69: 1366 فلور،(معناي کالن آن که در داروغه شهربه اسناد دوره قاجار،

ه شـد توجـه بود اطراف آن و تمام شهر نظارت کلی برــوب دوره .اســت ــازار در بیشــتر متــون مکت ــه ب داروغ

اعتمادالسـلطنه در ،قاجاري ثبـت نشـده اسـت و تنهـا در ذکر اجزا حکومت جلیله دارالخالفـه ،اآلثار و المآثراز اداره نظمیـه و پلـیس دارالخالفـه اشاره به در ،تهران

اسـم بـرده اسـت ارخان سرهنگ داروغه باز میرزاحسنرسـد داروغـه به نظـر مـی ).27 :تا بی السلطنه، اعتماد(

کـار نهادهاي درگیـر در همراه با دیگر مشاغل و ،شهروظایف سایر کنار در نظم عمومی، مسئولیت بازار را نیز

دزدي کـه در قبال نامنی و در و برعهده داشت خویش در تبریــز بــه ســال .داد پاســخگو بــود بــازار روي مــی

ــادق ،م1860/ق1276 ــه محمدص ــگ داروغ دزدي از بیـ ها مغازههاي تخته بام بازارها و اموال مردم از ا کمـک ب

امـوال را وکـرد دسـتگیر دزدان را چنگگ آگاه شـد و یـا حـاکم ). 4/3016: 1373 وقـایع اتفاقیـه، (بازگرداند

،ق1268 سـال در ،الخاقان اسکندرخان مقرب، کرمانشاهداروغـه را فرسـتادن نایـب ایفقسمت دیگري از وظـ

به همراه تعدادي گزمه و مسـتحفظ بـه بیـرون ،داروغهدر برابر تعدي دزدان و راهزنان ،شهر و مراقبت از زوار

ــت ــرده اس ــان ک ــه ( بی ــایع اتفاقی ).1/291: 1373، وقنیز دسـتگیري هاي شبانه داروغه و دستیارانش و گشت

،بو بازجویی از اشخاصی که بعد از سه ساعت از شـ ند از وظایف کرد هاي شهر تردد می در محالت و کوچه

: 1373، وقـایع اتفاقیـه ( اصلی و مهم داروغه شهر بـود کـه داروغـه در بـود مواقعی نیز ،حال درعین ).3/2276

، خصـوص بـازار بـه ، سـوزي در شـهر قبال وقوع آتشبـه .دکـر مهار آتـش اقـدام مـی ايربمسئول بود و باید

ــه ــال در ،عنـــوان نمونـ ــه و ،م1859/ق1275 سـ گزمـقـدیم بـازار درو تبریز سوزي در کشیکچی وقوع آتش

آن اقـدام مهـار بـراي تا دندبه داروغه اطالع دا راشهر یا اهتمـام داروغـه ). 4/3016: 1373، وقایع اتفاقیه( ندک

سوزي حجـرات کاروانسـراي آتش اطفاء ساوجبالغ درره منابع با وجود اشا. )22 :1372، عباسی( عبداهللا حاجی

خارجی به نقـش داروغـه در محاسـبه و اخـذ مالیـات اي بـه ایـن در منابع عصـر قاجـار اشـاره اصناف بازار،

. وظیفه داروغه نشده است

نظارت بر اخالقیات و شرعیات جامعههاي مردم، داروغه تامین امنیت بازارها و خانه عالوه بر

در زمینــه نیــز گـاه وظــایف محتســب دوره صــفوي را چون شرب و زنا و هم ،رزه با فساد و اعمال نامشروعمبا

و داروغـه فهـیم و ...« .دار بود دستگیري فواحش عهدهدر هر شهري مقرر فرمود که منع فسق و فجـور ...پخته

، آصـف ( »و فواحش و دزدي و شلتاق و تعـدي نمایـد ــب ).308: 1352 ــن منص ــاره ای ــاي دوب ــاعنوان ،احی ب

شـاه نیـز نت ناصرالدیناواسط سلط در ،احتساب آقاسیدر دوره ،بنـابراین .این وضعیت ایجاد نکرد تغییري در

والیان ایاالت تاکید شدیدي بر اهتمام قاجار نیز حکام وــان ــرع ،داروغگ ــالف ش ــال خ ــوگیري از اعم در جل

والـی ، السـلطنه هماننـد تاکیـد شـدید حسـام .ندکرد می


و در اوایل عهد ناصري بر رعایت امور شرعی ،خراسانقبـال هرگونـه شـرب خمـر و هـا در مسئولیت داروغه

:1373، وقـایع اتفاقیـه ( وجود فاحشه در محالت شـهر بـه ،خـان چراغعلـی ،یا دستور حاکم خمسـه ). 3/1701

فسـاد و بـراي کـه اي خانـه کـردن براي خراب داروغه :1373، وقایع اتفاقیـه ( شد شرب خمر از آن استفاده می

به دستور حاکم شهر يدهمچنین مجازات مر). 3/2620شناسایی و او را بود و داروغه خوانسار که متهم به زنا

در ).1/291 :1373، وقـایع اتفاقیـه ( ده بـود کـر دستگیر در ،جنـوب ایـران نویسان انگلیس از هاي خفیه گزارش

شــیراز درخصــوص م گزارشــی از1893/ق1310ســالــه ــراي ســعی داروغ ــهر ب ــت ازش ــازي و ممانع قمارب

مقاومت هشده است که البته بثبت قماربازان دستگیري داروغه منجرشده مامور درگیري بین آنان و قماربازان و

داروغـه مـامور به قتـل ، این درگیريدرنهایت واست ).420:1362 ،سعیدي سیرجانی ( دیانجام

کشف اموال گمشده و دستگیري متهمان به سـرقت و

جنایتاز ممانعـت عالوه بـر کار داروغه شهر قع،در بیشتر موا

کشـف ن بـه نـوامیس مـردم، امتجـاوز فعالیت دزدان ودســتگیري شناســایی و نیـز اشــیاء گمشــده و امـوال و

،درصورت بروز هرگونـه سـرقتی .قاتالن بود سارقان ون بـه آداروغه مسئول یافتن اموال مسـروقه و اسـترداد

داروغه شـهر همـراه سـایر مناصـب و .صاحبانشان بوددر برابــر هرگونــه ســرقت و دزدي ،ســئولنهادهــاي م

دزد را ،وقـوع دزدي بایست پس از می مسئول بودند و .دادند ایالت تحویل می یا به حاکم شهر وکرده دستگیر

شـده خود باید جریمه مال دزدیـده ،این صورت غیر درالبتــه درصــورت کشــف مــال .نــدپرداخت مــی يرا نقــدالکشـف داروغـه سـهمی بـه عنـوان حـق ،شده دزدیده

ذکـر روزنامه وقایع اتفاقیـه در در مثال .کرد دریافت میدکـان وقـوع دزدي از گزارشی از گلپایگان، شهر اخبار

است که پس آمدهشخصی یهودي به نام خدادداد عطار وي داروغـه و ، خان، حاکم شهر آگاهی محمدابراهیم از

شده گماشتگان بازار را ملزم به کشف دزد و مال دزدیده حاکم شهر داروغه را تهدید کـرد . کردمدت ده روز در

خود باید جریمـه امـوال دزدي ،این صورت غیر درکه حادثـه یا در ).3/2124 :1373 وقایع اتفاقیه،( را بپردازد

شد که دکان مالجعفر بزاز ارومیه سرقتی از در ،مشابهیده که تـا کرد داروغه را موظف ،اکبرمیرزا ،والی ارومیه

خـود ،در غیـر ایـن صـورت و نـد کرا پیدا سارق روز: 1373، وقـایع اتفاقیـه ( جریمه مال مسروقه را بپـردازد

وقـوع یـک فقـره روزنامه مسافرت هرات از). 3/2568برابـرآن در، سـبزوار مسـئولیت داروغـه شـهر دزدي و

شخصـی زوار مازنـدرانی آمـد « :دنـ ک مـی گونه یـاد اینـ بیرون شهر عرض کرد به حاکم که در شـام گ مـرا دی

ــه بودنــد، ــگ را پخت ــام پختــه دزدیدنــد دی .بــا ش فرسـتاد داروغـه را آوردنـد و ، حاکم، خان قلی مصطفی

دیگ این شخص را پیدا نموده بیرون شهر گفت برو در ام پیـدا گفت تفحص بسیار کرده می داروغه رفت و .بده

بـه آن پـول دیـگ را دینـار داروغه چهـارهزار و نشد، »ود او را و قـبض گرفـت آورد شخص داده روانـه نمـ

).62: 1374 روشنی زعفرانی،(

تامین امنیت ایرانیان غیرمسلمان رسیدگی به امورغیرمسلمانان نظارت و، دوره قاجار دربـود اي اختیارات داروغه جزونیز ،شهرهااز بعضی در

به عنـوان ضـابط آنـان و اختصاصی شکل که اغلب بهالبته نظـارت .دهر بواي داروغه شجد يو .کرد عمل می تلـ عبـه ،هاي دینی غیرمسلمان این گروه بر ها داروغه

،شـده ازسـوي داروغـه اجحافـات اعمـال ها و تندروي

٢٧/ م 1896تا 1796/ ق 1313تا 1212(منصب داروغه در دوره قاجار

،به عنوان مثال .شکایت نبود اعتراض و همواره خالی از هاي یهودي شهر گروه ،م1896/ق1313به سال شیراز در

کـه همـواره بـا تعـدي و نـد بوداي داروغـه نظـر تحتموجـب امـر همـین . کـرد مـی ها برخورد جحاف با آنا

،و بـه دسـتور صـدراعظم شـد وي شکایت یهودیان از دبرکنــار شــعنــوان ضــابطی طایفــه یهــود داروغــه از

،نیـز اقعبعضی مو در ).495: 1362 سعیدي سیرجانی،(ــلمان از ــاع غیرمس ــتی اتب ــت و سرپرس ــایف حمای وظ

هرات در ،م1856/ق1273به سال مثال .بود داروغه شهربـود ،والـی خراسـان ،السلطنه حسام اختیار در که هنوز

دادن اجازه بـه جماعـت موظف بود ضمن داروغه شهردر سـوزاندن میـت بـه روش معمـول خـود، بـا ،هندو

هرگونه مزاحمت براي آنـان همراه از نفر فرستادن چند ).3/2085: 1373، وقایع اتفاقیه( ندکجلوگیري

جازات داروغه شهرعزل یا م هاي نمونه

کسانی که داروغه شـهر بودنـد ممکـن ،در دوره قاجارشـغل و مقـام خـود را از دسـت ،لل متعدديعبود به از اختیـارات ،البته برکناري و عزل داروغه شهر .بدهند

چـون هم ،حاکم شهر یا جانشین او در اداره امور شـهر عزل داروغه منابع دوره قاجار .بیگلربیگی یا پیشکار بود

زورگـویی، ی چون سوءاستفاده از قـدرت، قعدر موارا همکاري و مشـارکت بـا مجرمـان در ارتکـاب جـرایم

البته این برکناري همـراه .اند بیان کرده... قتل و ،مختلف ،در ایـن دوره ،درواقع .با مجازات و محکومیت نیز بود

توانستند درصورت هاي مختلف جامعه می مردم و گروهنوعی شکایت و نارضایتی به ،ه با تعدیات داروغهمواجه

.نند و در انتظار رسیدگی باشندکخود را به دولت ابراز و وزیرحــاکمو حــاکم، چـون همهــاي باالدســتی مقـام

صورت اثبات جرم داروغـه، توانستند در بیگلربیگی می هـاي نمونهدر دوره قاجار .نندکوي را عزل یا مجازات

لل عآن داروغه شهر به یافت که درتوان متعددي را میازجمله زورگویی و ظلم و سـتم بـا شـکایت و ،متعدد

ــه و در پـــی گـــزارش ــواهی اهـــالی مواجـ دادخـهاي وي از منصب خود عـزل و حتـی بـه کاري خالف

براسـاس .هاي سنگینی نیز محکوم شده اسـت مجازاتدر همــدان بــه مــتن یکــی از اســناد دوره قاجــار،

ســبه بــازار بــه علــت تعــدي و ک ،م1864/ق1281ســالو نـد بازار را تعطیل کرد ،ها اجحاف داروغه شهر به آن

ند و شکایت علیهستخانه آقا میرزاابوتراب بست نش درــزد ــه را ن ــددحــاکم بر داروغ ــی ( ن ــناد مل ــازمان اس س

ازیـا در سـند دیگـري ). 295/ 931ش :ق1281ایران،اي درخصـوص امیرنظـام گروسـی در نامـه ،آذربایجان

شکایت اهـالی ایـن چنـین تلعبه ،زوم تغییر داروغهلمدتی است که از همه اطراف اعم از علماي « :نویسد می

داعیــان تجــار و مطلــق کســبه بــازار از وضــع عظــام،چون بـا ایـن .نمایند خان داروغه شکایت می محمدعلی

شکایت عمومی بقاي داروغگـی بـیش از ایـن انقضـاء دون تاخیر کسی دیگـر نویسم که ب می شده است موکدا

را که در این شغل باشد و مناسب بدانیـد معـین کـرده »اطالع بدهید کـه بـه داروغگـی شـهر منصـوب شـود

).10849/296ش : ق1307 ملـی ایـران، سازمان اسناد(جلوگیري از اقدامات خـالف ايرب شاه ،در عهد ناصري

:دکرصادر زیرها فرمانی به شرح داروغهرهاي ممالک محروسه ایـران پـاره در بعضی شه سابقا«

ها در آنجاها قمارخانه نگـاه اشخاص با اجازت داروغهشـدند و مـی داشتند و مرتکب قبـایح و اعمـال بـد می

ها از این اشخاص رسـم توجیـه وجهـی گرفتـه داروغهچون ایـن معنـی خـالف .دادند اذن افعال ناشایست می

راي اعلیحضرت پادشاهی و امناي دولـت علیـه اسـت ـ لهذا حسب هـا هالحکم مقرر فرمودند که در این روزنام

هـا به ممالک محروسه اعالم شود که بعد از این داروغهوجه مطالبه پول ننماینـد هیچ ها به و غیره از چنین جاي


وقـایع ( »و این اعمـال بـه کلـی منـع و موقـوف باشـد ــه ــه ).1/277: 1373، اتفاقی ــیراز ب ــهدر ش ــایی نمون ه

مرتکب قتـل شـده ،آن داروغه خود رکه د یمخور میبرکـرده اسـت یا در انجام سرقت بـا سـارقان همدسـتی

، اگـر در دوره قاجـار ).464: 1362 سعیدي سیرجانی،( هداروغه شهر در انجام مسئولیت خویش کوتـاهی کـرد

و ایـن د کـر سواستفاده می ،یا از موقعیت و قدرت خود داد مـی شده بود گزارش کوتاهی را فردي که به او ستماز شغل خـود ، داروغه راحاکم شهر یا بیگلربیگی شهر

ــزول و در موا ــعمع ــی ق ــور و ب ــاقتی قص ــام ،لی در انجبـه عنـوان .دکـر وظایف محوله به حـبس محکـوم مـی

سندي از اسناد دوره قاجار داروغـه تربـت طبق ،نمونه کـرد سوءاسـتفاده ،و از مقام خـود تعدي علیه یک زن

ان و دخالت صدراعظم حـاکم پی گزارش به تهر درکه موظـف بـه بازداشـت داروغـه و ،الدوله رکن، خراسان

سـازمان اسـناد ملـی ( فرستادن او بـه دارالخالفـه شـد ــران، ــري ). 295006855ش: ق1295 ای ــه دیگ در نمونداروغه دارالخالفـه تهـران بـه ،م1852/ ق1269درسال

هاي شهر و محافظـت از اهتمامی در نظم گزمه بی تلعو بــه دســتور شــدبــازار و غیــره معــزول هــاي مغــازه

بیــگ و شــانان عبــدالعظیم شــاهزاده اردشــیرمیرزا عــالی ندددار داروغگــی پایتخــت شــ محمــدجعفربیگ عهــده

اخـذ قـع در برخـی موا ).1/739: 1373، وقایع اتفاقیـه (موجب عـزل داروغـه از مقـام خـود ،وجوه غیرقانونی

به دسـتور ،شدن داروغه شاهرود تنبیه و معزول. شد میزورگویی و اخـذ مبـالغ خـالف تلعبه و حاکم شهر

، وقـایع اتفاقیـه (بـود تقصـیر حسـاب از چنـد نفـر بـی ــاندر ).3/1716: 1373 ــایی زم ــت ه ــه عل ــه ب داروغ

از مقــام خــود معــزول همدسـتی بــا اشــرار و ســارقان ،خـان میرزااسـمعیل کـه همانند داروغه استرآباد شد؛ می

، وقــایع اتفاقیــه( دکــرمعــزول ، او را پیشــکار اســترآبادخـود داروغـه عامـل ،ی نیـز قعدر موا ).3/1878: 1373

سـیدي قـدري جـنس از همـدان آورده، « :سرقت بـود اند معلوم شد کار شب دکان او را بریده .کرد کاسبی می

ــت ــه اسـ ــی،( »داروغـ ــورت ).54: 1372عباسـ درصـ ،بدرفتاري و اجحاف در حـق پیـروان غیرمسـلمان نیـز

داد یا دچار تـوبیخ و خود را از دست می داروغه شغلمیرزاعباس داروغه که ظلم و تعدي بـه « :دش اخطار می

نمـود او را بیگلربیگـی معـزول کـرد، طایفه یهـود مـی بیـگ نـامی را از گماشـتگان خـود را ضـابط حسینعلی

: 1362 سـعیدي سـیرجانی، ( »طایفه یهود نمـوده اسـت چینـی دسیسـه در کرمانشاه داروغه شهر به علت ). 165

تنبیه شد و شغل خود را از دسـت ،و استشهاد دروغینــه، ( داد ــایع اتفاقی ــز ).1/652 :1373 وق ــواقعی نی در م

ن و سـارقان ات سستی در نگهداري مجرمعلداروغه به تلـ عشـد یـا بـه که به فرار آنان از زنـدان منجـر مـی

بـه دسـتور حـاکم یـا ،مجرم ویافتن سارق ناتوانی درــ شــدن و چــون زنــدانی یهــای ه مجــازاتبیگلربیگــی ب

مـثال .شـد خوردن محکوم می پرداخت جریمه و چوببه علت فرار یکـی ،در شیرازو م1887/ق1304سال در

به دستور صاحب دیـوان داروغـه ،ن از زندانااز مجرم). 294: 1362، سـعیدي سـیرجانی ( را چوب زده بودند

شـاهد ،م1874/ق1291همچنین باز در شیراز بـه سـال دزدي امــوال مــردم و ت لــعحــبس داروغــه شــهر بــه

ناتوانی داروغه در کنترل شهر از دست سارقان هسـتیم فـت بـه دسـتور حـاکم شـهر انجـام گر ،که این حبس

شکی نیسـت کـه ).53و 46: 1362 سعیدي سیرجانی،(در دوره قاجـار بــه ،هماننـد مشـاغل و مناصـب دیگـر

تـر همضعف سیستم نظارتی و قضایی و از همه م تلعماهیت خودکـامگی و اسـتبدادي کـه بـر روح تلعبه

تمامی دارنـدگان مناصـب و مشـاغل حکـومتی حـاکم آنـان بـه هـا و ارتکـاب امکان سوءاستفاده داروغه بود،

بـازگویی .فـراهم بـود جرایمی همانند فساد و ارتشـاء دهنـده ایـن نشـان هـا هاي داروغه از مجازات نمونهاین

٢٩/ م 1896تا 1796/ ق 1313تا 1212(منصب داروغه در دوره قاجار

ن عصر قاجار با وجـود موانـع واقعیت است که در ایراــا و محــدودیت ــالم یه ــه در راه اداره صــحیح و س ی ک

ها و نهادهاي حکومتی وجـود داشـت، بـاز بـه دستگاهاندك توجه و اهمیتی به برقـراري عـدالت ،ل متعددعل

.و رفع ظلم و ستم از مردم عادي وجود داشت دوره قاجار در چگونگی نصب داروغه شهر

کـاهش لـل تنـزل و ع یکـی از رسـد کـه به نظر مـی مربـوط بـه ،موقعیت داروغـه شـهر در دوره قاجـار

در دوره . انتخــاب داروغــه بــود چگــونگی نصــب ومشـاغل قاجار موضوعی بـه نـام فـروش مناصـب و

مناصـب ،بیشـتر مواقـع در حکومتی وجود داشت و؛ شد صورت اجاره به متقاضیان واگذار می حکومتی به

این قاعده مستثنی نبود از بنابراین منصب داروغه نیزشغل داروغگی نیز ماننـد ،براساس شواهد مختلف و: 1353 اي، مراغـه ( بود »همه شعبات کارها به اجاره«

ایـن منصـب را بـه عنـوان ، عبـارت دیگـر به). 134 هر کردند و به متقاضیان براي اجاره عرضه می ی،شغل

د برنـده کـر مبلغ را پیشنهاد مـی ترین رقم وشکس بی بارهدر ،سفرنامه خود بیگ در ابراهیم .دبون مناقصه ای

قـول از ،دوره ناصـري این نحوه تعیـین داروغـه در به جان عزیزت ...« :نویسد ن اردبیل میاساکن یکی ازاردبیل یکصد تومان به وجـه اجـاره کس در فردا هر: 1353 اي، مراغـه ( »فردا داروغه اسـت او پس افزود،

نحوه نصب ن وضعیتی درچنی ،طرف دیگر از). 134زورگـویی راه را بـراي تعـدیات و داروغـه شـهرها،

ه کـ چنـان .کـرد بیشتر دارندگان این منصب بـاز مـی گونه تعـدیات این از ،يبسیار هاي پراکنده و گزارشآن در از یهـای دست است که به نمونه ها در داروغه

.ایم کردهمطالب قبلی اشاره

روغهي منصب داارهاي ساخت ویژگی ساختار اداري

،منصبی بود که در دوره قاجار يداروغه از نظر ساختاراي در زنجیـره در چارچوب ساختار انتظامی و قضـایی،

وظیفــه .از مشــاغل و مناصــب حکــومتی قــرار داشــت رسیدگی به مقوله نظم و امنیت در جامعه بودیا داروغه

عـالوه بـر ،یا در درون دسـتگاه دیـوانی ) داروغه شهر( کـرد اي مسـائل مـالی نیـز رسـیدگی مـی به پـاره ظم،نماهیت عمومی و فراگیـري تلعبه ).داروغه دفترخانه(

در زمینه برخورد با طبقات و اصـناف ،که داروغه شهراین نوع منصب داروغه بیشـتر از مختلف مردم داشت،

،چون داروغه دفترخانه و داروغه ایـالت ،سایر مناصب ،رو ازایـن .ته همراه داشـ ب یهاي ضد و نقیض قضاوت

این نوع از منصـب داروغـه به ،در بررسی حاضر بیشترمنصـب داروغـه ،در دوره قاجار. کنیم یتوجه و دقت م

اهمیتی که در تامین نظم عمومی جامعه داشت تلعبه ایـن . کـرد دهی جامعه ایفا می در امر نظم ،فراوانینقش

و چـون کالنتـر هم ،مناصـب دیگـري در حالی بود کهبنـابراین در دوره .کدخدا نیز مسئول نظم عمومی بودند

نظـارت و همواره شغل داروغگی به دقت تحت ،قاجاربیگلربیگـی و و کنترل مناصب باالدسـتی چـون حـاکم

ضمن هدف از این نظارت آن بود که. پیشکارحاکم بودهـاي از فعالیـت هـا، تعـدي حمایت از داروغه در برابر

تـا حـد امکـان داروغگـی، صـب شرورانه متصدیان منمقامـات قعی،در مـوا تلـ عبه همـین .دشوجلوگیري

در جریـان اخبـار و ،اي چـون صـدراعظم نیـز بلندپایهدر گزارشـی کـه .گرفـت هاي داروغه قرار مـی گزارش

در ،روزنامه وقایع اتفاقیه درباره اخبـار دارالعبـاده یـزد بـا ،داروغـه و ظلم تعدي آورده ،م1853/ق 1269سال

اعتدالی داروغـه بی«: شود دخالت صدراعظم مواجه مییزد و بعض صادرات که معمول نبود نسبت به کسبه و


مراتب در ضمن روزنامه یزد اصناف آنجا حواله نموده،به عرض جناب مجدت و جاللـت نصـاب صـدراعظم

الخاقــان ســردار بــه امیراالمــرا العظــام مقــرب رســیده،به عالیجاه میرزامطلب حکمران یزد و کرمان و همچنین

حسـابی او الحکومه یزد نوشتند که به مقام رفع بی نایباز همچنـین ).1/608: 1373، وقایع اتفاقیه( » ...برآیند و

تعدي بـه داروغـه یـزد نیـز صـدراعظم وقـت، جریانو رسیدگی به این امر برايو اطالع یافت ،السلطان امین

ـ مجازات متجاوزان به داروغـه، م اصـفهان، حـاک رايب سازمان اسناد ملی،( دردستور اکید صادر ک ،السلطان ظل

داروغــــه ،در دوره قاجـــار ).6365/295ش: ق 1305چـون هم ،منصبی بود کـه همـراه بـا مناصـب دیگـري

نظارت حاکم هـر شـهر و ایالـت کدخدا تحت کالنتر و بـر نحـوه انجـام وظـایف ،وي همکـاران حاکم و .بود

عزل و نصب براي ،همچنین وکردند نظارت می داروغه م1856/ق1272در حوادث سال .ندداشت اختیار داروغه

هاي مردم، افزایش سرقت از خانه تلعبه ،در کاشان وشدن مردم به حکمران اصفهان وي با شکایت و عارض

نماید کـه قدغن اکید می« داروغه و کدخدایان کاشان را: 1373، وقـایع اتفاقیــه ( »دزد را بدسـت بیاورنــد حتمـا

بـه ،همچنان که نصب و تعیین داروغـه نیـز ). 3/1840در جریـان عـزل داروغـه ؛ شـد دستور حاکم انجام مـی

از قرار رقم نواب مسـتطاب شـاهزاده واال تبـار «تهران شـغل اردشیرمیرزا حکمران دارالخالفه تهران و توابـع، شـانان داروغگی دارالخالفـه تهـران را بـه عهـده عـالی

»...واگـذار نمودنـد ...و محمدجعفربیگ بیگ عبدالعظیم ).1/749: 1373، وقایع اتفاقیه(

مالی ساختار تلـ عمنصب داروغـه بـه ،از نظر مالی در دوره قاجار

ــراوان، ــدات ف منصــب پردرآمــد و برخــورداري از عای

همـواره بـراي افراد مختلـف، ،رو ازاین ؛سودآوري بودضاي براي حاکم و اع یهای کش تصدي این منصب پیش

شکی نیست کـه دادن ایـن .دفرستادن دربار سلطنتی میدر ازاي درآمـدهاي سرشـاري بـود کـه ،هـا کـش پیش

صـورت رشـوه و توانسـت بـه متصدي این منصب مـی ،درکــل .بــراي خـود فــراهم آورد ،غیرقــانونی يهـدایا

ازطرق زیر کسـب عایدات و درآمدهاي منصب داروغه :شد می درآمدهاي مشروع و قانونی هـاي کـه گـروه یهـای الکشـف حق که ازطریق هدایا و

بـه پرداختنـد، مختلف اصناف و طبقات مردم به او مـی رسـم بـراین بـود کـه ،در دوره قاجـار . آمـد دست می

مبلغـی ،داروغه درصورت کشف مال دزدي یا گمشـده به تناسب .کرد الکشف دریافت می به عنوان انعام یا حق

افـزوده نیز یدات داروغه بر عا ،افزایش ناامنی و سرقتافتـاد اتفـاق مـی ،نـدرت شد و برعکس آن نیز که به می

در سـال ،در گزارشی از کرمانشـاه مثال .دبو پذیر امکانآمده است کـه در اثـر اقـدامات مهـم ،م1852/ق1268

میرزا در نظم و نسق امور آنجا و امنیت قلی شاهزاده امامو اسـتعفا داد داروغه آنجـا از شـغل خـود ناشی از آن،

حـدي که امنیت شـهر بـه گونه بیان کرد علت آن را اینعمل خالفی از احدي سر نـزده ،است که در این مدت

خانـه اسـت، و دیناري از جاهایی که ماخوذي داروغـه خانه از عهده وجه اجاره داروغه ،رو ازاین است؛ نرسیده ).1/422: 1373وقایع اتفاقیه، (آییم برنمی

نامشروعدرآمدهاي ستانی از مراکز فسـاد ها ازطریق رشوه و باج گاه داروغه

براي خود ،توانستند هرچند نامشروع می ،و افراد خاطیهمچنین داروغه ازطریـق .نندکدرآمدهاي کالنی کسب

٣١/ م 1896تا 1796/ ق 1313تا 1212(منصب داروغه در دوره قاجار

توانست می ،ابزار تهدید و سوءاستفاده از موقعیت خود ازجمله در .ندکمبالغی به زور و تعدي از مردم دریافت

،داروغـه يتعد از ینمونه جالب یگب یمنامه ابراه یاحتسایـن . از شـهرها ارائـه شـده اسـت اهالی یکـی زبان از

سئوال که داروغه وجه اجـاره را یندر پاسخ ا شهروندهـر دهد که داروغه از یم یحتوض کند؟ یم ینکجا تام از

.یـرد گ یمـ ، اجرت عسس به نام ،قران یک یدکان ماه ینطـرف شود، یحاصل نم یچندان یدعاآن چون از یول

ــوا و ــت دع ــه تهم ــان را ب ــده«تاجرزادگ ــاز جن و يبپنجاه تومان به یاچهل یک هر گرفته و از »يخور عرق

همـراه بـا ،گرفتن پـول غالبا .کند یاخذ م یمهعنوان جرــونت و ــت خش ــکنجه اس ــه( ش ). 134: 1353اي، مراغ

ــام ــک اعتص ــه ،المل ــب اول وزارت امورخارج ر د ،نایدر گـرفتن ،سفرنامه خود به تعـرض و تعـدي داروغـه

ه اســـت دکــر وجوهــات اضــافه در طــبس اشــاره چنــین مــداخل وجــود ).249: 1351 الملــک، اعتصــام(

موجب ازدیاد متقاضیان منصب ،غیررسمی و غیرقانونیبـه نوشـته .شـد مـی اي طبقـه داروغه از هـر صـنف و

شخصـی براي تصدي این منصـب، ،دروویل در ارومیه: 1370 دروویل،( ده بودکرمبلغ ده هزار تومان پرداخت

79.(

تشکیالتی ساختاربـه نظـر ،هـاي منـابع دوره قاجـار گـزارش محتواي از

رسد که منصـب داروغـه شـهر در بیشـتر شـهرها و می :بندي زیر بود تقسیم شامل ها از نظر تشکیالتی، ایالت

؛داروغه .1 ؛نایب داروغه .2هـا و عسـس و ها خانه که شامل گزمه هاجزاي داروغ .3

؛شد میرشب می

خانــه کــه داروغــه شــهر و اجــزاي منصــب داروغــه .4بـه ،اقامت داشـتند و از ایـن محـل در آنجا ، داروغگی

مجرمان و تبهکـاران ؛ همچنینشدند ماموریت اعزام میالبته در راس . آوردند را براي بازجویی اولیه به آنجا می

یـا اجـزاي دسـتگاه حکـومتی و این تشکیالت، حـاکم دیوانســـاالري قـــرار داشـــتند و داروغـــه را زیرنظـــر

داروغه بـه عنـوان مقـام ،بندي در این تقسیم .تندگرف میجانشـین او کـه ،صـورت نبـودن وي کـه در بودعالی

امـر دشـ مـی یـده نام نایـب داروغـه و شاگرد داروغـه رسیدگی به مسائل عمومی مربوط به نظـم و جـرایم را

ــ ــیانجـ ــثال .داد ام مـ ــه در مـ ــب داروغـ ــدام نایـ اقـدر زمینه دستگیري ،در کرمانشاه و م1856/ق1273سال

همچنین نقش شـاگرد ؛عوامل سرقت از یک کاروانسرا ،در شـهر هـرات و م 1856/ق1273سـال در ،ها داروغه

: 1373، وقایع اتفاقیه(تامین امنیت بازارها در شب براياز محـل اسـتقرار ،در بعضـی منـابع ).2072 و 3/2019

نام برده شده اسـت و پایتخت داروغهبه عنوان داروغه هماننـد گـزارش . خانـه داروغـه ، دیگـر منابع در برخی

شـدن کـم بـاره در ،روزنامه وقـایع اتفاقیـه از کرمانشـاه وفور امنیت که در سـطور تلعخانه به عایدات داروغهز ا ،نظیـر خراسـان ،هـا در برخی ایالت .قبلی اشاره شد

یـاد داروغـه پایتخـت محل اقامت داروغه با اصطالحن نیـز امحل اجراي مجـازات مجرمـ ،شده است که گاه

...ق1274ســال در ذکــر اخبــار خراســان در « .بــودقدغن اکید نموده او را آورده ...هالدول الخاقان قوام مقرب

در پایتخت داروغه که محـل عبـورومرور عامـه اسـت ، وقایع اتفاقیـه ( »انیدندقصاص نموده به سزاي خود رس

ــال ).3/2458: 1373 ــا در س ــاز در ،م1856/ق1273ی بــه دســتور حســام ،خراســان ــان مقــرب الســلطنه ب الخاق

الدوله قاتالن چند نفر از سادات را کـه چهـار نفـر قواموقـایع ( رسـانند پایتخت داروغه بـه قصـاص بودند در


ــه ــاهرا ).3/1702: 1373، اتفاقی ــطالح ظ ــت اص پایتخاصطالحی بوده که فقط در خراسان و شهرهاي ، وغهدار

.آن رایج بود

تنزل موقعیت منصب داروغه در دوره قاجار از نظر تـامین امنیـت و ، منصب داروغه در دوره قاجار

همچنان از مناصب مهم دولتی بـه شـمار ،نظم عمومیاز ،لـل متعـدد عبـه ،اما داروغـه دوره قاجـار ؛رفت می

فاصله تدریج ین در دوره صفوي بهاهمیت و منزلت پیش، دو در دوره قاجار .یافتگرفت و به سطح نازلی تنزل

نقشـی وجـود باداروغه منصب دش باعث عامل اصلیاز جایگـاه مهمـی کرد ایفا میدر تامین نظم عمومی که

:برخوردار نباشد

شیوه حکومت قاجارهاــه را حکومــت ایــاالت و شــهرها پادشــاهان قاجــار ب

بـراي حضـور جایی سپردند؛ پس می ،خوددگان شاهزابـه عنـوان حـاکم ،در قالب مناصب حکـومتی ،سایرین

،در چنـین وضــعیتی .مانـد سیاسـی ایـاالت بـاقی نمــی از نظـر را که بیشترین تنزل بود داروغه یکی از مناصبی

زیرا این منصب در ادوار ؛منزلت و موقعیت متحمل شدآنچنـان ،تیموري خصوص در دوره صفوي و به ،پیشین

به معناي حاکم ،اهمیت و منزلت داشت که گاه داروغهبنـابراین .رفـت سیاسی یک شهر یا ایالت بـه کـار مـی

ــاي شــیوه تحــول در شــیوه حکــومتی قاجارهــا و احیدر ســپردن حکومــت ایــاالت و ، حکــومتی ســلجوقیان

یکی از ،شهرها به شاهزادگان و اعضاي خاندان سلطنتیدر ، که موجب شـد منصـب داروغـه عوامل مهمی بود

هاي منحصر به وظایف و مسئولیت ،معناي داروغه شهرده و ازهرگونه اقتـدار سیاسـی پیشـین تهـی شانتظامی

.شود

تاسیس نهادهاي انتظامی و قضایی جدید غربیــه ــار بـ ــوص در دوره قاجـ ــان خصـ ــلطنت از مـ سـ

سیاسـی و و تعامالت گسترده فرهنگـی ،شاه ناصرالدینتـاثیر تحـت .شتاب گرفت میان ایران و اروپا ،اقتصادي

هاي نظـامی و بعضی از نهادها و سازمان ،چنین رونديپیــدا ورود بــه جامعــه ایــران اجــازه یانتظــامی اروپــای

مناصـب و ،هاي نظـامی جدیـد ورود سازمانبا .کردندکالنتـر و نهادهاي سنتی و کهن ایرانی همانند داروغـه

نیـروي پلـیس .شـد یـت اهم و کـم یافت و کدخدا تنزل .کــاربرد انتظــامی داشــتو بــود یکــی از ایــن نهادهــا

بـه اصـالح ،شاه در سفر دوم خود به فرنـگ ناصرالدینبراساس شـیوه اروپـایی و تاسـیس نیـروي نظمیه امور

. دشـ مند ههمانند کشورهاي اروپایی عالق، پلیس جدیدبـراي ،دستور اسـتخدام یـک نفـر افسـر ایتالیـایی پس

ایـن افسـر ایتالیـایی .دکـر روي مزبور را صادر ایجاد نینـام ) معـادل التـین نـام ( کنت آنتـوان دومونـت فـرت

الملکـی و امتیـاز نظـم با لقـب و داشت که دستور شاه ــر ــانی امی ــیس ، توم ــروي پل ــکیل نی ــامور تش ــم دش

،با تشـکیل نیـروي پلـیس ). 120: تا بی اعتمادالسلطنه،(عاع قـدرت الشـ قدرت و اختیارات داروغه شـهر تحـت

اداره نظمیـه .این نیروي نظامی جدید غربی قرارگرفـت مجموعه جدیـدي بـود کـه از نظـر و پلیس دارالخالفه

تشــکیالتی جــزو اجــزاي حکمــت جلیلــه دارالخالفــه در ،هــاي اعتمادالســلطنه براســاس نوشــته .بــود تهــران

داروغـه ، خـان سـرهنگ اواخر عهد ناصري میرزاحسنبـــــود ه پایتخـــــت در راس اداره نظمیـــــ، بــــازار

ــا بــی اعتمادالســلطنه،( ــا 1303هــاي ســال در ).27: ت تــا 1884/ق1305 ــه از در گــزارش ،م1886ت هــاي نظمی

از حضور داروغه در رسیدگی و کشف ،محالت تهراننظـر اداره نظمیـه یـا زیـر جرایم و حوادث دارالخالفه

بـه داروغـه اطـالع «. صـحبت شـده اسـت پلیس دیده

٣٣/ م 1896تا 1796/ ق 1313تا 1212(منصب داروغه در دوره قاجار

هیم نـام را دو روز اسـت چنـد ابـرا دهند که حاجی میحـبس پزخانـه نزدیـک چهارسـوق بـرده، نفر در شیره

داروغـه فرسـتاده مشـارالیه را .انـد اند و کتک زده کردهآقا نام سرباز بـا حسـین و شود که علی آورده معلوم می

این که مشارالیه بـراي ]براي[اکبر نطنزي با هم مالعلیزیـاد بـه او زده پزخانه رفته است کتک دستبرد به شیره

که آثار صـدمه در بـدن اوسـت و دو روز هـم طوري بهاکبـر اجزاي چارسوق حسین و مالعلی .حبسش نمودند

کرده به اداره آوردند با راپـورت واقعـه نـزد را دستگیرجنـاب وزیـر نظــام فرسـتاده شـدند کــه تنبیـه ســخت

در اواخـر دوره ).1/287: 1377 رضـایی، خیش( »بشوندچـون همیدایش نهادهـاي انتظـامی جدیـد با پ ،ناصري

و کـه گـاه بود مرتبه نازل داروغه آنچنان ،نیروي پلیسبــه او و کــرده تحقیـر راداروغــه ،در شـهرها مختلــف

بـراي .دادنـد مـی وشـتم و حتی ضربکردند میتوهین وشـتم و تحقیـر داروغـه در ضـرب بـه توان می ،نمونه

ــزد ــان و یــ ــیراز و زنجــ ــارهشــ ــرد اشــ در .کــ در زنجــان داروغــه از چنــد نفــر ،م1890/ق1307ســال

شیرینی خواسـته »باالبانچی که در شهر کاسبی داشتند« با داروغـه نـزاع کـرده و نداده وشیرینی را ها بود و آن

).18: 1372 عباسـی، (ده بودنـد او و اتباعش را کتک زبـا داروغـه و یینظیـر چنـین بگومگـو نیزدر شیراز از

سعیدي سـیرجانی، ( است وشتم او گزارش شده ضربوشـتم ایـن تحقیـر و ضـرب گاه، ). 479 و 429: 1362

و شـد مـی با مداخله مقـام صـدارت مواجـه اه داروغهحکم رسیدگی سـریع بـه ایـن ،صدراعظم وقت قاجار

،نظیــر آنچــه در ســطور پیشــین .داد مــیرا قبیــل امــور عمده ایـن تلعالبته شاید .شد، ذکردرباره داروغه یزد

ــل بر ــات قبی ــورد طبق ــف خ ــردممختل ــه م ــا داروغ ،بــخت ــري س ــهگی ــدید داروغ ــتفاده ش ــا سوءاس از او ی

.دبو پرکردن جیب براي ،موقعیت خود

آثـار ادبـی دوره انعکـاس آن در منصب داروغه و قاجارهـا انعکاس ویژگی مظاهر مهم تجلی و ادبیات از هنر و

ایران دوره رپس د. اجتماعی هر جامعه است ساختار وحـوزه در اوهـاي فعالیـت داروغـه شـهر و ،نیز ارقاج

بـا وجـود ایـن در .ادبیات مـنعکس شـد در، اجتماعیدیوان اشـعار اعم از ،بررسی بیشتر منابع ادبی این دوره

معانی کـاربردي و واژه داروغه در از ،آثار منثور ادبی و دسـت و مشـاغل پـایین اما از .نیستصنایع ادبی اثري

محتسـب و و چـون عسـس هم ،تـابع منصـب داروغـه اشاره برايگاه ،میان دراین .شده است بسیار یاد کدخدا

نیز استفاده شده واژه شحنه به دارنده منصب داروغه از خان محمدمهدي گفته شد، که پیشتر همچنان مثال .است

شاه به ایـن اوایل سلطنت فتحعلی داروغه شیراز که در ،اشعار خـود در بود و شاعر منصب منصوب شده بود،

بـه .کرد استفاده می شحنه تخلص از شبه مناسبت شغلهنـوز ،افـواه عامیانـه مـردم آن زمـان رسـد در می نظر

دو از هـر شحنه وجود نداشت و بین داروغه و تفاوتیــارکردي ــر ک ــاد ،نظ ــانی را ی ــت یکس ــد ورآماهی .بودن

شـیرازي بـه نـام ياشعار شـاعر از محمودمیرزا قاجارمنتخباتی آورده اسـت ، محروم عروف بهم، حسینعلی آقا

هبـ شحنه هاي عسس و واژه، این اشعاراز یابیات که در :است کار رفته

نیســـــــت هرگـــــــز برهنـــــــه پایـــــــان را عسســـــــی شـــــــحنه بیمـــــــی از غمــــــی از

صــراحی در دســت مــن مســت و شــب آدینــه و واه بــــر مــــن اگــــر از ره عسســــی برخیــــزد

).470و 536: 1376 محمودمیرزا قاجار،( ولی ؛اشعار شاعران دیگر نیز ذکري ازداروغه نیست درچــون عســـس هم ،مشــتقات منصــب داروغگــی از

منظـور ، حـال درعـین .ی شده اسـت فراوانهاي استفاده


نیز به مناسبت کـارکرد یهای کاربرد چنین واژه شاعر ازوحشتی است بیم و برخورد با سارقان و این مشاغل در

عملکردهاي رفتارها و تلعبه ،صباین منا که عامه ازمعـروف دوره برجسته و شاعر ،قاآنی .زورگویانه دارند

دراشـعار خـود بـه ،شـاه ناصـرالدین زمان شاه تا فتحلیواژه عسس استفاده کرده است کـه بـه از یهای مناسبت

:ماهیت این شغل است نوعی یادآور وظیفه و کــــز ره نفــــس گســــیخته آمــــد یکــــی ز در

ــابکی ــو دزد چـ ــرار چـ ــس فـ ــد از عسـ ــه کنـ کـــق ــاش خالیـــ ــه اوبـــ ــدك از طعنـــ و آن زاهـــ

ــد دم ــی نزنـ ــه کنجـ ــده بـ ــس دیـ ــون دزد عسـ چـ ).534و 392: 1380قاآنی، (شعراي اواخر دوره ناصـري از ،الممالک فراهانی ادیب

،نقل مثنوي ابوالقاسم طنبـورزن در تا پایان دوره قاجار،تر مهمهمه از به ماهیت کار اجزاي منصب داروغگی و

اشاره ن امتهم شکنجه آنان در گرفتن اقرار از خشونت و :دکن می

ــک و ــر بانـــــ ــرآورد و نفیـــــ ــاد بـــــ فریـــــــر ــت بگیـــ ــریر اســـ ــس دزد شـــ ــاي عســـ کـــ

يکـــــو شـــــحنه ز زیـــــن هیـــــاهو عســـــس وــر او ــدور ســــــ ــتند بــــــ ــرد گشــــــ گــــــــس ــاالر عســـ ــه ســـ ــت بـــ ــب گفـــ محتســـــی در محـــــــبس ــن دزد دنـــــ ــر ایـــــ ببـــــ

ــنگ بــــــــر ــه کــــــــن ...ســــــ آویختــــــ اخننـــــی بـــــر نـــــ بنـــــد بـــــر پـــــا نـــــه و

زن شـــــــاید لـــــــت کـــــــش و شـــــــکنجه درــه ز ــد کـــــ ــرار آیـــــ ــه اقـــــ ــار بـــــ انکـــــ

آنچــــــه دزدي شــــــده ز امــــــوال کســــــان ــ ــدش داد بـــــ ــان ه بایـــــ ــت عسســـــ دســـــ

).2/643: 1378 فراهانی،( نگـاه بـه ،منـابع ادبـی دوره قاجـار رسـد در به نظر مینگـاهی تـوام بـا مشاغل حافظ نظم عمومی، مناصب و

ستم بـه نگرانی فزاینده از تعدیات احتمالی و بینی وبدکه روال کار این مناصـب کـه همچنان .ه استمردم بود

امنیت رفتاري توام بـا ایجاد تامین نظم عمومی وبراي داشـتند مـردم فرسـا هاي طاقت گاه شکنجه خشونت و

،شـده شواهد ارائـه طبق ،هرحال به .فتندپذیر مینوعی بهخـود منصـب داروغـه بـه آنکـه یش ازمتون ادبی ب در

مشـتقات تـابع ایـن منصـب کـه اجـزا و توجه شود از هوم داروغـه گـاه فم و یاد شده، بود عسس ترین آن مهم

.گرفته شده است مترادف با شحنه هجنتی

مناصب حکومتی ایـران دوره در میان سلسله مشاغل ومنصـب داروغـه ،دوره مغول به بعد ویژه از به ،اسالمی

، دیربـاز ازداروغـه . ده ناشناخته وغیرملموسی نبـود پدی دررا نظـامی اختیـارات اجرایـی و از اي حجم گسترده

مناصـب مهـم و مشـاغل و از ؛ پسداشت ماهیت خوددوره مابین تیموریـان خصوص در به ،حساس حکومتی

قبـال داروغه فقـط در ،دوره قاجار در .ودب ،تا قاجاریه کنـار البتـه در ول بود وامنیت عمومی شهر مسئ نظم و

؛ بیگلربیگی کدخدا و و چون کالنترهم ،مشاغل دیگري داروغه نـه بـه عنـوان نـاظم و ،آن پیش از ادوار دراما

بلکه به عنـوان نماینـده سیاسـی کننده امنیت شهر تامین قبال محاسـبه و دروي . بودشخص سلطان حکومت ویالـت ا و نظـامی شـهر اداره سیاسی و ها و اخذ مالیات

مقامات حکـومتی مناصب و دیگر ناظر وظیفه داشت وبه خصوص داروغـه ،در دوره قاجار نقش داروغه .بود

مناصب چـون نفوذ سایر به علت ازدیاد قدرت و ،شهرمقامـات حکـومتی دخالت سایر نیز کدخدا و کالنتر و

حوزه بیگلربیگی در بیگی و دیوان پیشکار، چون حاکم، .بـین نرفـت امـا از ؛ نزل پیدا کردتامین امنیت شهري، ت

هـاي واگذاري شغل داروغگـی اختصـاص بـه خانـدان اشرافی بـانفوذ نداشـت بلکـه بـرخالف ادوار نظامی و

٣٥/ م 1896تا 1796/ ق 1313تا 1212(منصب داروغه در دوره قاجار

مردمان از هپایگاه اجتماعی داروغ نظر از ،قاجار پیش ازاز آن اینکـه تر مهم ؛شد معمولی انتخاب می رتبه و پایین

،ر بیشـتر مواقـع درا هـا فرامین عزل یا نصـب داروغـه چون شاه یا صدراعظم صادرهممقامات ارشد حکومتی

حاکم بومی این یا ایالت، همان شهر بلکه در دکردن نمیمنزلـت ایـن منصـب جایگاه و. داد وظایف را انجام می

داروغـه را تضـعیف یافـت؛ امـا دوره قاجار، سنتی در قاجـار ایـاالت ایـران عصـر شهرها و بیشتر توان در می

گـاه زیـر و کدخدا و به همراه کالنتر وي. دکرده مشاهرا مشاغل حکـومتی وظـایف خـود دیگر فرمان آنان یا

ماهیت اسـتبدادي و تلعبه ، دیگر ازسوي .ددا میانجام بسـان سـایر داروغه نیز قاجار، بودن حکومت خودکامه

تجـاوز و احتمال فسـاد از ،مشاغل حکومتی مناصب وه جاي اینکه عامل تامین نظـم بخود، گاه و نبود برکنار

اخالل در نظـم به همدستی با سارقان و، امنیت باشد وترس توده بدبینی وباعث این مسئله .عمومی متهم بود

شـهرها هـا در داروغـه رفتار عملکرد و از ،مردم عاديتوانسـتند هـا مـی جامعه سنتی ایران داروغـه در. دش می

ـ ونقشـی مهـم ، براي مردم عـادي شناسـایی رد یمثبتامنیـت نظـم و ننـد و کایفـا کشـف جـرایم ومجرمان

هرچندکـه بـه .براي آنان به ارمغان بیاورنـد حداقلی راا، هـ برخورد روزانه داروغه وظیفه و و ماهیت کار تلع

هـاي تـوان قضـاوت می شهرمردم و با اصناف مختلف جامعـه در امـروزه نیـز . شـنید آنان باره ضدونقیضی در

نظـم و دار که عهـده پلیس شهردرباره ل المث فی ،مدرنوظـایفی ،مقـام مقایسـه در واست امنیت عمومی شهر

همان تلعبه باز دارد، قاجار یک داروغه عصر از فراترارتباط تنگاتنگ با اصـناف مختلـف و ماهیت کارکردي

.وجود دارد هاي ضدونقیضی قضاوت مردم،

کتابنامه ها کتاب) الف

،)1352( ،)الحکمـــا ســـتمر(محمدهاشـــم ، آصـــف - .امیرکبیر :تهران مشیري، محمد ، تصحیحالتواریخ رستم

بـه ،سفرنامه، )1351(، میرزاخانلرخان الملک، اعتصام - .چاپخانه فردوسی :تهران محمودي، کوشش منوچهر

،اآلثار و المآثر، )تا بی( محمدحسنخان، اعتمادالسلطنه، - .کتابخانه سنایی: تهران

ــلط - ــی نه،اعتضادالس ــی عل ــرزا قل ــیر ،)1370(، می اکس .ویسمن :تهران فر، کیان جمشید به اهتمام ،التواریخ

ترکستان در عهد نامه، ترکستان، )1366( و،.و بارتولد، - ،آگـاه :تهـران ترجمه کریم کشاورز،، 2ج ،هجوم مغول

.2چبـه کوشـش مآثرسلطانیه، ،)1383(، عبدالرزاق دنبلی، -

.اطالعات: تهران منصوري، فیروز ترجمـه ،ایـران در سـفر ، )1370(، گاسـپار دروویل، -

.4چ شباویز، :تهران اعتمادمقدم، منوچهرــمرقندي، - ــال سـ ــدالرزاق کمـ ــدین عبـ ،)1383(، الـ

بـه اهتمـام ، 2تردف، 2، جبحرینال مجمع سعدین وال مطلع انسـانی و پژوهشـگاه علـوم :تهـران عبدالحسین نوائی، .مطالعات اجتماعی

مرو، هرات، سه سفرنامه ،)1347(، اهللا قدرت روشنی، - .دانشگاه تهران :تهران ، مشهد

،)الممالـک ادیـب ( حسـین بـن محمدصـادق ،فراهانی -بـه ، ج2،الممالـک فراهـانی دیوان کامل ادیـب ، )1378(

:تهـران اهتمـام مجتبـی برزآبـادي فراهـانی، تصحیح و .فردوس

اجتمـاعی تاریخ از یجستارهای، )1366(، ویلم فلور، - :تهـران ابوالقاسـم سـري، :ترجمه ،دوره قاجار ایران در

.توس

1393بهار ،)21پیاپی( ، شمارة اولمششدورة جدید، سال ،پنجاهمسال هاي تاریخی، پژوهش /36 ،دیوان قـاآنی ، )1380( محمدعلی، بن اهللا حبیب قاآنی، -

.نگاه: تهران ،)خوانساري( صادقی به تصحیح امیرــذکره ،)1378(، میرزاســمیعا - ــه کوشــش ،الملــوك ت ب

محمـــد دبیرســـیاقی بـــا تعلیقـــات مینورســـکی بـــر .امیرکبیر :تهران نیا، مسعود رجب ترجمه الملوك، تذکره

تـاریخ ایـران سـیري در ، )1385(، س.ك.آن لمبتون، - .امیرکبیر :تهران ترجمه یعقوب آژند، ،اسالم از بعد

، 2ج المحمــود، ســفینه، )1346( محمــودمیرزا قاجــار، -موسسـه :دانشـگاه تبریـز پـور، تحشیه خیـام تصحیح و

.فرهنگ ایران تاریخ وــه - ــن، اي مراغـ ــدین زیـ ــیاحتنامه ،)1353(، العابـ سـ

:مـومنی، تهـران بـاقر مـوخره حواشـی و ،بیـگ ابراهیم .اندیشه

ــواریخ فهــرس ،)1373(، خــان رضــاقلی هــدایت، - ،التــحیح و ــیه تص ــوائی تحش ــین ن ــم و عبدالحس میرهاش

مطالعـات انسـانی و پژوهشـگاه علـوم :تهـران محدث، .فرهنگی

الصـفاي روضهتاریخ ، )1380(، -------------- - :تهـران کیـانفر، صحیح جمشـید ، ت15 و 10 ، جناصري .اساطیر

هاي نظمیه گزارش) 1377(، ---------------- -راپــورت وقــایع مختلفــه محــالت محــالت تهــران، از

انیسـه بـه کوشـش ، 1ج ،)ق1305تا 1303( دارالخالفهملـی سـازمان اسـناد : تهرانآذري، شهالو رضایی شیخ . ایران

وقـایع منـاطق نویسـان انگلـیس از هاي خفیه ارشگز - سـعیدي سـیرجانی، به کوشـش ، )1362( ،جنوب ایران

.نوین :تهرانهــاي اوضــاع گــزارش------------------- -

بـه ،)1372( ،ناصـري اجتماعی والیات عهدو سیاسیــی کوشــش ــا عباس ــدیعیو محمدرض ــرانپرویزب :، ته

هـا ه ازخط چینمنظور نویسند .ملی ایران سازمان اسناد . چک شود

اسناد) ب

بـه شـماره اسناد دوره قاجـار ملی ایران، سازمان اسناد :دستیابی

1720/296 - 3484/230 – 295000291 - 295006855 – 296001224 - 1245/296 -

1721/296 - 3684/296 - 10849/296 - 10902/296 - 931/295 - 6365/295 - 3686/296 4885/296 - 12641/296 - 310/295 - 19531/296

- 2097/295 - 9781/296 - 8863/296

ها روزنامه) جــه - ــایع اتفاقی ــه وق ــه و ،)1374و 1373( ،روزنام تهی

جلـد 4 کتابخانه ملی جمهوري اسـالمی ایـران، :تنظیم .ق1275تا 1268هاي سال

.ق1291سال، 54ش روزنامه شرف، -

٣٧/ م 1896تا 1796/ ق 1313تا 1212(منصب داروغه در دوره قاجار

1شماره سند .السلطان درخصوص تنبیه مهاجمان به داروغه یزد به ظل )السلطان امین(راف صدراعظم تلگ

.المعظم شهرشعبان1302ئیل خط فارس به تاریخ سنه مخابرات دولتی سنه تخاقوي

.از تهران به اصفهانر میدان خان نفر د السلطان دامت شوکته از قراري که به عرض رسیده است در یزد شش حضور حضرت اشرف واال ظل

اند که یکی نخورده است جز چند سـاچمه بـه نشین است سه چها ر تیر تفنگ رو به داروغه شهر خالی کرده که داروغه . ها اهتمام فرمایید اند مقرر است حضرت واال در تنبیه آن دست و پاي داروغه رسیده است و مرتکبین را حبس کرده

المعظم شهرشعبان17صدراعظم شب

جواب

العالی تلگراف جنابعالی در مسئله داروغه یزد و حرکتی که از آن شش اب مسطاب اجل اکرم افخم صدراعظم مدظلهجن .المرقوم تلگراف کردم که از مرتکبین تنبیه و تهدید سخت نمایند نفر به ظهور رسیده است مالحظه شد حسب

المعظم شهرشعبان19السلطان ظل

2شماره سند الول بارض قدس طهرانا خط خراسان ربیع

الدوله حـاکم خراسـان دربـاره تنبیـه داروغـه تربـت خـدمت نـواب اشـرف واال درخصوص تلگراف سپهساالر به رکن

دهیم بدون تاخیر انجام بدهید این داروغـه الدوله بعد از این خواهش دارم در این قبیل امور که به شما زحمت می رکنهـا عیبـی و فرصـت ه نمایید و آدم همراه او فرموده نوعی توجه بفرمایید کـه در راه تربت را فوري و کمال سرعت روان

. خیلی زود به تهران برسد تاخیري نکرده مستقیما حسین

جوابهمان روز که حکـم حضـرت عـالی در فرسـتادن و العالی، خدمت حضرت اجل اشرف افخم سپهساالر اعظم دام اقباله

فرستادم داروغه تربت را آوردند و حبس کردم از تلگراف هم عرض کردم حاضر است احضار داروغه تربت رسید فوراالن داروغه تربت را به پنج نفر غالم که محل اچگونه ممکن است در احکام و فرمایشات جنابعالی دقیقه مسامحه ورزم

.زود به دارالخالفه خدمت جنابعالی بیاورند وثوق و اطمینان بود سپردم معجال

21الدوله رکن


خط خراسان صفر بارض قدس طهران

20تخلف بفرستید دارالخالفه حسین بنواب اشرف واال فرمانفرماي خراسان داروغه تربت را بیاینکه جواب تلگرافی که در باب داروغـه العالی جواب خدمت حضرت اجل اشرف افخم اکرم سپهساالر اعظم دام اقباله

اند تاخیر افتاد براي این بود که او را حاضر نموده بعد عرض نمایم فرستادم او را آوردند گویا ضعیفه که او ودهتربت فرمخان حاکم تربت تفضـیل بجنـاب اند محمدحسن اند تظلم نموده حکم به احضار او فرموده را پارسال در تربت داغ کرده

ورد با چاپار روانه خدمت جنابعالی نمایم اگر بعـد از رسـیدن نصیرالدوله نوشته و خواهش کرده است که همان کاغذ آفرماییـد او را نگاهـدارم تـا چاپـار برسـد و کاغـذ چاپار باز حکم احضار او را فرمودند روانه دارم در این صورت مـی

.فرمایید حاال روانه دارم خان را مالحظه فرمایید می محمدحسن

.االول ربیع18الدوله رکن

گیري با تکیه بر قدرت از دوره سلجوقی تا پهلوي، )اردالن( هاي ارتباطی کردستان اهتکوین ر

خاندان اردالن

** سید برهان تفسیري - صالح پرگاري

چکیده

ز، براي هایی را نی اند طبیعتا راه اجتماعات بشري هر جا که بوده. ها یکی از ملزومات حیات بشري بوده و هستپدیدة راهمسئله راه یکی از محورهاي مطالعاتی مشترك میان تاریخ و جغرافیا و به بیانی . اندبرقراري ارتباط با یکدیگر پدید آورده

در تحقیق حاضر، سعی شده است با بررسی منطقه جغرافیایی استان کردستان امروزي که . دیگر، جغرافیاي تاریخی استهاي ارتباطی آن، در داخل خود کردستان و نیز در ارتبـاط بـا ر بوده است و قابلیتدر گذشته، به کردستان اردالن مشهو

سپس به این سوال پاسخ دهـیم کـه . ها و ارتباطات در این منطقه بیاندازیم دنیاي پیرامون، نگاهی اجمالی به وضعیت راه. اسـت عوامل مـؤثر بـر آن کـدام بـوده هاي ارتباطی این منطقه، از دورة سلجوقی به بعد، چگونه بوده و سیر تکوین راه

در این راستا، ابتدا درخصـوص مبـادالت . ها چه اثري بر پیدایی قصبات در این مناطق گذاشته است عالوه، تکوین راه بهپردازیم و در راستاي تبیین اهمیت ایـن اي به شاهراه بزرگ خراسان و اهمیت ارتباطی آن، براي کردستان میمنطقه برون

هـاي تـاریخی و و بـا توجـه بـه قابلیـت ) اردالن(سپس، با عطف توجه به خود منطقه کردستان . کنیم الش مینزدیکی تدرکل، با نگاهی به موقعیت جغرافیایی و . کنیم جغرافیایی و طبیعی درونی این منطقه، خطوط مواصالتی آن را بررسی می

واصالتی امـروزي کردسـتان در بسـیاري مواقـع همـان هاي متوان گفت که راه مکانی قصبات و بلوکات این منطقه، می . هاي ارتباطی منطقه در گذشته هستند خطوط مواصالتی بلوکات گذشته بوده که تابع قابلیت


.منطقه جبال، کردستان اردالن، جغرافیاي تاریخی، راه

دانشگاه خوارزمی ،دانشیار تاریخ [email protected] .

[email protected] )نویسندة مسؤول( دانشگاه خوارزمی ،دانشجوي دکتري تاریخ ایران اسالمی **

13/3/1393: تاریخ پذیرش 16/10/1392: لوصوتاریخ


ششمدورة جدید، سال ، پنجاهمسال 39-54 ، ص1393بهار، )21پیاپی ( اولشمارة

1393بهار ،)21پیاپی( اول ، شمارة مششدورة جدید، سال ،پنجاهمسال هاي تاریخی، پژوهش /40

مقدمه

العبـور سرزمینی کوهسـتانی و صـعب )اردالن(کردستان ین موقعیت خاص جغرافیایی، همواره مـانعی است که ا

در این منطقه، هر . ارتباطی براي این سرزمین بوده استقدر از جنوب و شرق به سمت شمال و غـرب پـیش

شـود و ایـن مسـئله ها افـزوده مـی برویم بر ارتفاع کوههـاي مواصـالتی و حتـی بـر سـیر مکـانی خود، بر راه

بنابراین . شته استتحوالت تاریخی این منطقه تأثیر گذااي توجه به جغرافیاي تاریخی کردستان نه تنهـا مسـئله

مهـم در جغرافیــا اســت بلکــه از ایــن جهــت نیــز کــه جغرافیاي تاریخی سرزمینی، با این اهمیت راهبـردي را

در بحث از . کند داراي اهمیت فراوانی است بررسی میها و ارتباطات، قبل از هر موضـوعی بایـد بـه مسئله راه

اي، مبتنـی ها تا اندازهاین نکته توجه کرد که تمام تمدنهاي رشد شهرها در تمدن. اندبر تخصص و مبادله بوده

هاي تخصصی پیشرو، بیانگر نیاز انسان به بازار و کارگاهاي تخصـص و انسان در فرآیند مبادله، در زمینـه . است

مهارت پیدا کرده و دستاوردهاي تخصصی خـود را بـا کند؛ اما مبادله نیازمند راه، به هر شکل مبادله میدیگران

هـا بـا یکـدیگر آن است و ازطریق راه است که انسـان نوعـان خـود، راه مرتبط شده و در کنشی متقابل با هـم

هـا مطالعـه راه . کننـد خود را در مسیر توسعه هموار میپژوهان اهمیت بسزایی دارد و براي جغرافیدانان و تاریخ

بــراي . هاســت عالقــه مشــترك آن ایــن موضــوع، هــا در حکــم ابزارهــاي امــروزي جغرافیــدانان، راه

هایی که با طبیعت ونقل هستند و به عنوان ویژگی حمل. کننـد ها را به خود جلـب مـی اند، توجه آن درهم تنیدهپژوهان از این جهت است کـه ها براي تاریخاهمیت راه

ن بـوده و هـا و افکارشـا ابزارهاي اصلی انتشـار انسـان هـاي انسـانی، از همـین طریـق هستند و تمـام فعالیـت

حقیقتی انکارناپذیر این است که جاده . شوندهدایت میهـاي گونـاگون خـود، مسـیرهاي شـکارچیان، در قالب

هــاي هــاي کوهســتانی و جــاده رو، جــاده هــاي مــال راهجا و شده دوران رومیان و عصر حاضر در همه مهندسی

نقشـی حیـاتی ایفـا کـرده اسـت؛ تـا هـا، در تمام دورهها، وجود جامعـه شود بدون وجود راهکه گفته می جایی

بنـابراین، بـا توجـه بـه . یافته غیـرممکن اسـت سازماناهمیت این مسئله تحقیق حاضر برآن است که وضعیت

ها را در سیر و تأثیر آن) اردالن(ها در کردستان ایران راههمچنـین بـا . کنـد حوادث تاریخی این منطقه بررسـی

هـا در منـاطق مطالعـاتی رویکردي جدید، به مسئله راههاي ارتبـاطی کنیم و با بررسی سیر تکوین راه توجه می

کردستان از دوره سلجوقی به بعد، به سـواالتی از ایـن هـا نحوه اثرپذیري سیر تکوین راه: دهیم دست پاسخ می

ونه از بافت جغرافیایی منطقه و نیز تحوالت سیاسی چگها و بوده است؟ این مسئله تا چه میزان، بر پیدایی قصبه

تکوین بلوکات در منطقه تاثیرگذار بوده است؟ در ایـن راستا فرض محقق براین اساس استوار است که از دوره سلجوقی به بعد، با پیدایی و تکوین ایالت کردستان این

ــل راه ــی و منطقــه در مســیر تکام ــاطی داخل هــاي ارتبگیري خاندان اردالن و قدرت. ود قرار گرفتخارجی خرفته نوعی انسجام را ترشدن این منطقه، رفتهنیز کوچک

در برقراري روابط، بـراي ایـن منطقـه در پـی داشـت؛ درنتیجه این مسئله بر پیدایی قصبات جدیـد در منطقـه اثرگذار بوده و تغییراتی را در معادالت ارتبـاطی ایجـاد

یسنده بر این است که وضعیت نیز فرض نو. کرده استهاي آن و نیز بر سیر یابی راه جغرافیایی منطقه، در مکان

پیدایی و تکوین قصبات تـاثیر بسـزایی داشـته و حتـی هـاي ارتبــاطی امــروزي ایــن منطقــه نیــز، تــابعی از راه

. ها و موانع جغرافیایی و ارتبـاطی منطقـه اسـت قابلیتزه با عنوان منـاطق مناطقی که ما امرو )اردالن(کردستان

شناسـیم، در قـرون اولیـه اسـالمی کردنشین ایـران مـی بخشی، از منطقه جبال بوده و جغرافیـدانان اسـالمی از

رو الزم است اند؛ ازایناین مناطق، با نام جبال یاد کرده

٤١/ گیري خاندان اردالنر قدرتبا تکیه ب از دوره سلجوقی تا پهلوي، )اردالن( هاي ارتباطی کردستان اهتکوین ر

در اینجا توضیحی کلی دربـاره منـاطق مهـم کردنشـین ی و دهیم تا کمکی، براي درك بیشتر اهمیـت جغرافیـای

اما، براي جلوگیري از به درازا . تاریخی این مناطق باشدنظـر شدن بحث از ذکر دیگر مناطق جبال صـرف کشیده

گونـه توصـیف مقدسی سرزمین جبـال را ایـن . کنیم میآشامیدنی مردمانش شیر و عسـل و درختـانش «کند می

هاي این اقلـیم را که سرزمین هنگامی... گردو و انجیر ودینـور . آشکار خواهد شد زش آن بیشترتوصیف کنم ار

). 384: 1361مقدسـی، (» زیبا و کرمانشاهان را یاد کـنم مورخان و جغرافیدانان قرون اولیه اسـالمی، بـه وجـود

اند که بیشتر شامل کردها در مناطقی از جبال اشاره کردههاي ایـران در اقلـیم ترین شهر مهم. شودغرب جبال می

البته شاید نه تماما کردنشـین، جبال که کردنشین بودند،ــتند ــر هس ــرار زی ــه ق ــوان : ب ــوان(حل ــانقین، ،)حل خ

ماه (، بیستون، دینور )قرماسین(کرمانشاهان قصرشیرین،؛ 78تـا 76: 1387یعقـوبی، ) (کنکـور (، کنگـاور )کوفه

جغرافیدانان چنـدین شـهر مهـم ). 510:1362مستوفی، ه براي جلـوگیري اند ک دیگر را نیز ذیل جبال ذکر کرده

هـا از به درازاکشیدن بحث، در اینجا از پرداختن بـه آن این شهرها بـر سـر شـاهراه بـزرگ . کنیم نظر می صرف

اند که این امر، از اهمیت ارتباطی خراسان به بغداد بودهبراي آشنایی بیشتر با منطقـه . کند این منطقه حکایت می

ایـم آورده جبال و موقعیت مهم ارتباطی آن، نقشه آن راهاي حج نیز ترسیم شده اسـت کـه که در این نقشه راه

در این . خود، گویاي اهمیت ارتباطی منطقه جبال استتـوان نقشه، ایالت کردستان مشخص نشده است؛ اما می

گفت که در غـرب راه ارتبـاطی حـج، از کرمانشـاه بـه مراغه و در جنوب خط سرحدي ایالت آذربایجان قـرار

. گرفته است

هـاي برگرفته از کتاب لسترنج؛ جغرافیاي تاریخی سرزمینمنطقه .هاي حج در دوره عباسی ن قشه راه:خالفت شرقی

مطالعاتی این پژوهش، یعنی کردستان، جز منـاطقی اسـت

که جغرافیدانان قرون اولیه اسالمی، از آن به عنـوان جبـال ر حسـنویه د بویه، خاندان کـرد بنـی در زمان آل. اند نام برده

در )شـهر زور (دینور، واقع در شـرق اردالن و شـهر زول ــتند ــارت داش ــرب اردالن ام ــدان، . غ ــن خان ــس ای مؤس

الدوله دیلمـی بـود حسین برزکانی، معاصر رکن بن حسنویهایـن . حسنویه به امـارت رسـید و پس از او پسرش بدربن

خاندان به مدت صدوسی سـال امـارت کردنـد و گـاهی، و بدر، در معادالت سیاسی منطقـه ویژه در عهد حسنویه به

قرارگـرفتن ). 43تـا 38: 1384بدلیسـی، (تأثیرگذار بودند دو پایگاه حکومتی ایـن خانـدان، در شـرق و غـرب ایـن

شـد؛ مناطق، برقراري ارتباط میان این مناطق را منجـر مـی کـرد حاکمـان ایـن منـاطق، بـراي اداره همچنین اقتضا می

بـه منظـور گـردآوري منطقه و حفظ قـدرت خـود و نیـز ایـن راه ارتبـاطی از . هایی برآینـد مالیات، در پی ایجاد راه

از دینـور بـه شـاهراه . 1: دو مسیر ممکن بود برقرار شـود بزرگ، خراسان به بغداد، متصل شده و از طریق حلوان به

) بیجار امـروزي (ازطریق شیز و گروس . 2شهر زور برود؛ ز بـه مریـوان و شـهر زور به داخل منطقه آمده و از راه سق

پـردازیم؛ در مبحث شاهراه خراسان، به راه اولی مـی . برودتـوان بـه منـابع موجـود اکتفـا کـرد و درباره راه دوم، نمی

بیشتر، باید به قراین تاریخی در این خصوص توجه کـرد؛ اند؛ امـا از قـراین زیرا هیچ یک از منابع به این راه نپرداخته

اهمیـت خاصـی برخـوردار بـوده پیداست که ایـن راه از گویـد طورکه بارتولد بـه نقـل از مقدسـی مـی همان. است

گفتنـد زیـرا در بـین راه مـداین، شهر زور را میان راه می«پایتخــت قـــدیمی ساســانیان، و شـــیز، معبــد بـــزرگ آذرگشنسب، قرار داشته و پادشاهان ساسانی باید هر سـاله

ایـن امـر . تندگذشـ براي زیارت این معبد از شهر زور مـی نشان از قدمت و اهمیت ایـن منطقـه دارد کـه طبیعتـا بـر خطوط مواصالتی و نیز مبادالت این منطقه هم تأثیرگـذار

). 201: 1308بارتولد، (» بوده است


شود ایـن سـت آنچه درباره اصل ایالت کردستان گفته میکــه در نیمــه اول قــرن ششــم هجــري قمــري، دوازدهــم

سـلجوقی قسـمت غربـی ایالـت میالدي، سـلطان سـنجر جبال، یعنی آنچه از توابع کرمانشاه بود، جدا کـرد و آن را

شـاه را کردستان نامیـد؛ سـپس بـرادرزاده خـود، سـلیمان ایالـت کردسـتان مشـتمل بـود بـر . فرمانرواي آنجـا کـرد

هاي بین آذربایجان و لرستان و قسمتی از اراضـی سرزمین، ناحیه مـذکور را در سلسله جبال زاگرس و از همان زمان

بیـات، ( انـد دفاتر دیوانی رسما به نام کردستان ثبت کـرده از حمداهللا مستوفی اولـین کسـی اسـت کـه ). 402: 1367

گویـد بـرد و مـی این ایالت، با عنـوان کردسـتان نـام مـی شاه بسیار آباد شد و عایـدات آن کردستان در زمان سلیمان

ه ایـن مبلـغ، ده برابـر به دو هزار هزار دینار طال رسید کـ ــت ــوالن اس ــه، در دوران مغ ــن ناحی ــد ای ــزان درآم . می

شاه شهر بهار، در سیزده کیلومتري شـمال همـدان سلیمانرا مرکز خویش قرار داد و در آنجـا قلعـه مسـتحکمی بنـا

این ایالت در آن زمان، شـامل . )208: 1367لسترنج، (کرد ق جبـال والیات همدان و دینـور و کرمانشـاهان در مشـر

از . زاگرس و شهر زور و سنجاب در مغرب آن جبال بـود مشرق به عراق عجم، از شمال به آذربایجان، از مغرب بـه ــود ــه خوزســتان محــدود ب ــوب ب عــراق عــرب و از جن

به هنگام حملـه مغـوالن، کردسـتان ).74: 1363نیکیتین، (بهـار، مرکـز آن، . ایران شامل منطقه کوهستانی زاگرس بود

جانشینان چنگیزخـان اهمیـت خـود را از دسـت در زمانــلطان ــه س ــود را ب ــاي خ ــال داد و داده و ج ــاد چمچم آب

ــلطان ــد س ــران ش ــتان ای ــی کردس ــر حکمروان ــاد مق . آباي از رؤســاي محلــی کــرد از نــوعی حــال، عــده درعــین

بنـا بـه قـول . منـد بودنـد استقالل یـا خودمختـاري بهـره ـ بـن خردادبه و قدامه ابن ه جـاي شـهر جعفـر، درگذشـته ب

بـه . سنندج فعلی، شهري به نام سیسر وجود داشته اسـت اعتقاد یاقوت حموي این کلمه در فارسی، به معنی سیسـر

ــه نــام صــدخانیه . اســت مجــاور سیســر محلــی اســت ب

» سـنه «و محتمال به مرور زمان، ایـن کلمـه بـه ) صدخانه(چهـار قلعـه ظلـم، ). 405: 1367بیـات، (تغییر یافته است

آباد به تناوب دارالملـک کردسـتان نگان، مریوان و حسنپلانـد اردالن بوده که در زمان خود، از قالع محکم عالم بوده

انـد آنجـا را بـه و هیچ یک از سالطین روزگـار، نتوانسـته از امــراي مشــهور کردســتان اردالن، . غلبــه تســخیر کننــد

ــاس صــفوي، هلوخــان ــاه عب ــا ش و پســرش 1معاصــر بخان در ابتدا سـر ناسـازگاري بودند که هلو احمدخان خان

گذاشت؛ اما بعدا روابط وي با شاه عباس بهبـود یافـت و کـه شـاه عبـاس کانون الطاف شاه قـرار گرفـت؛ تاجـایی

احمـدخان داد و فرمـان خواهر خود، زرین کاله را به خانــهرزور را بــراي ــمام ش ــه انض ــتان، ب ــت کردس حکوم

ــ خــان ــه گاه ــرد ک ــدخان صــادر ک ــم احم ــداد ه ــا بغ ا تخـان صفی، سـلیمان بعدا در زمان شاه. کردحکمفرمایی می

اردالنی که سرسپرده صرف شاه بود دارالملـک را از قلعـه ــۀ پالنگــان و حســن ــه آورد و قلع ــه ســنندج حالی ــاد، ب آب

وي قالع ظلم، پالنگـان، . حکومتی خود را در آنجا بنا کرد، گریزگـاهی آباد و مریوان را ویران کـرد کـه دیگـر حسن

از این تـاریخ بـه بعـد، شـهر . براي حکام کردستان نباشدنگـار، وقـایع (سنندج مسیر توسعۀ خود را در پیش گرفت

هـاي منشـعب و از این زمان به بعد، راه) 30تا 27: 1364 .تـوان پیگیـري کـرد از سنندج را با وضـوح بیشـتري مـی

تــا 117: 1364بدلیســی، (بررســی تــاریخ خانــدان اردالن رساند که ایـن منـاطق بـا مراکـز در این دوران، می 2)126

اداري و حکومتی همچون شهرزور، قلعـه ظلـم، پالنگـان، رفته به نوعی انسـجام دسـت یافـت؛ آباد رفتهسنه و حسن

پس طبیعتا براي حاکمان ایـن منـاطق، برقـراري خطـوط مواصالتی بین نقاط مختلف و قـالع حکـومتی، بـه علـل

ایـن . ضرورت یافت... سی، امنیتی، اقتصادي ومختلف سیاها و بلوکات جدیـد، در کردسـتان گیري شهرامر در شکل

در حـدود . که بعدا، بحث خواهـد شـد چنان. تأثیر نبودبیقرن یازدهم هجري قمري، قرن هفدهم میالدي، یعنـی در

٤٣/ گیري خاندان اردالنر قدرتبا تکیه ب از دوره سلجوقی تا پهلوي، )اردالن( هاي ارتباطی کردستان اهتکوین ر

تـدریج کوچـک دوران صفویه ایالت بزرگ کردسـتان، بـه دان و لرستان از آن جدا شـد و شد؛ زیرا از یک طرف هم

هاي واقع در غرب جبال زاگرس، از طرف دیگر، سرزمینکه سـرانجام در ایـران، ها درآمد؛ تاجاییبه تصرف عثمانی

نام کردستان به منطقـه اردالن اطـالق و محـدود شـد کـه حـدود ). 77: 1364نگـار، وقایع(مرکز آن سنه سنندج بود

تنها جـایی کـه خاص ایران،جغرافیایی اردالن یا کردستان - امروزه در تقسیمات کشوري با نام کردستان شناخته مـی

از شـمال بـه جنـوب دویسـت : شود، بـدین قـرار اسـت هـاي افشـار کیلومتر طـول دارد و در شـمال بـین بخـش

غربــی، در مغــرب ســلیمانیه و قلعــه در آذربایجــانصــاینهـاي کرکوك، در جنـوب دره دیالـه و در مشـرق بخـش

؛ )97: 1363نیکیتـین، (س و همدان واقع شـده اسـت گروآرا اختالفـاتی البته تحدید حدود صورت گرفته توسط رزم

کردسـتان اردالن را ).4: 1320آرا، رزم(جزیی با ایـن دارد شـرقی کــه رود از هـر طـرف، بـه جــز در سـمت شـمال

. هاي بلند احاطه کرده اسـت گذرد، کوهاوزن از آن می قزلین فضاي بسـته، سـرزمینی نسـبتا پسـت قـرار در وسط ا

هـــاي آن، رســـوبات گرفتــه و در فواصـــل بـــین کـــوه جمعیـت نیـز بیشـتر در . نشین شده اسـت حاصلخیزي ته

ها متمرکز است و اغلـب روسـتاها، در ایـن همین بخشاند که نهر آبـی در هایی واقع شدهفرورفتگی مرکزي و دره

منطقـه را بـه دو تـوان ایـن در کل مـی . ها جاري است آنمنطقۀ شـمالی و شـرقی کـه فالتـی . 1: بخش تقسیم کردکرده و از غـرب بـه اوزن از آن عبور می وسیع بوده و قزل

چشمه محدود و از شرق به گـروس متصـل هاي چهل کوهدر اینجا ذکر یک نکته خالی از فایـده نخواهـد . بوده است

ــاه ــه شـ ــود و آن اینکـ ــب بـ اول صـــفوي در طهماسـم، امیراالمرایـی همـه اکـراد ایـران را بـه 1563/ق970سال

بیگ تفویض کـرد و سـلطانیه، زنجـان، فردي به نام خلیلکمر و نواحی چندي مابین آذربایجـان و عـراق ابهر، زرین

تیول او چنـدان پایـا نبـود؛ امـا . را به عنوان تیول به او داد

مبنایی شد براي انسجام این منطقـه، در همسـایگی اردالن یعتا به عنوان مرکزي اداري، در مناسبات اقتصادي و که طب

کـه از طوري خطوط مواصالتی این منطقه تأثیرگذار بود؛ بهبـه ) بیجـار امـروزي (این والیت راهی ازطریـق گـروس

خصوص در دورة قاجاریه، با داخل اردالن برقرار بود و بهبرپایی بازار بزرگ بیجار، تأثیر ارتباطی و مواصـالتی ایـن

منطقـۀ جنـوبی تمامـا . 2. خـورد ر بیشتر بـه چشـم مـی امالعبـور هاي صـعب هستانی و داراي معابر تنگ و گردنهکوارتباطات و کشاورزي در این منطقه، بـا مشـکالت و . بود

هـا کـاري موانع طبیعی مهمی مواجه بوده که غلبـه بـر آن شد سکنه ایـن ناحیـه همین امر باعث می. بس دشوار بود

: 1363نیکیتـین، (راه دامداري امرار معاش کننـد بیشتر، ازتوان گفت در نقاط التقاط این دو ناحیـه بـا هـم، می). 98

چــون موقعیــت طبیعــی همــوارتر بــود شــهرهاي بــزرگ کردستان اردالن و بلوکات مهم این منطقـه ماننـد سـنندج،

قـرار ... آبـاد و کـو، حسـین سقز، دیواندره، کامیـاران، تیلـه در بخـش غربـی آن کـه منطقـه اورامانـات را اند و گرفته

شـود اگرچـه جـاذب جمعیـت بـوده و داراي شـامل مـی روستاهاي فراوانی است، تنهـا شـهر عمـدة مریـوان قـرار

؛ )بعدا به این موضوع پرداختـه خواهـد شـد (گرفته است العبـور هـاي صـعب زیرا وجود موانع ارتباطی عمده و کوه

ــد ارتباطــا ت و درنتیجــه، در ایــن بخــش، موجــب تحدیرشدنیافتن شهرها شده است؛ بنابراین، این مسئله بر قضیه

خصوص در بخش اورامانـات تـأثیر ها در کردستان، بهراهبسزایی گذاشته و طبق منابع موجود، باعث شده است کـه حداقل در دوران اسالمی، هیچ شاهراه ارتبـاطی مهمـی از

- لعـات راه این مناطق عبور نکند و بـه تبـع ایـن امـر، مطا

شناختی که از مباحث اساسی جغرافیاي تاریخی اسـت در .این منطقه، با مشکالت بسیاري مواجه است

منازل و فواصل حدود کردستان اردالنــدالقادربن ــه عب ــاب ســیراالکراد، ب ــانی در کت ــتم باب رس

توصــیف حــدود کردســتان اردالن پرداختــه اســت کــه


هاي این م راهتواند الگویی، براي ترسیتوصیفات وي میبه همین علت، در اینجا ذکر توصـیفات او . منطقه باشد

ها داراي اهمیت است؛ پس در اینجا براي تفهیم بهتر آناز شـهر : حـدود شـرقی . الـف : کنـیم بندي مـی را دسته

وچهـار فرسـخ همدان تا سنندج چهار منـزل و بیسـت آبـاد ســه فرســخ و تعــداد از همــدان تــا صــالح. اسـت

از آنجا تا همه کسی سه . دود نهصد استخانوارشان حاز همه کسی تا اسفندآباد که ابتداي زمین اردالن . فرسخ

از آنجـا تـا دهگـالن سـه فرسـخ، از . است یک فرسخآباد سه فرسخ و از آنجا تاسـنندج سـه دهگالن تا کرگ

شهر سنندج حدود پنج هزار خانوار بوده و طبق . فرسخزار نفر جمعیت م، سی ه1887/ق1276سر شماري سالاز سـنندج تـا سـلیمانیه : حدود غربی. داشته است؛ ب

از سـنندج . وشش فرسخ و شش منزل فاصله است سیاز دوویسه تا جانوره هفت . تا دوویسه سه فرسخ است

از آنجا تـا اسـرآباد شـش فرسـخ و از آنجـا تـا . فرسخاز آنجا به بعد خاك دولـت . پیجوین شش فرسخ است

از شهر سنندج تا قریۀ : ود شمالیحد. عثمانی است؛ جاز سنندج . وهفت فرسخ و پنج منزل است کچک بیست

از . از آنجا تا دیواندره هفت فرسـخ . تا گزان پنج فرسخاز آنجا تا سـقز شـش . دیواندره تا باشماخ شش فرسخ

فرسخ و از سقز تا کچک که ابتداي خاك مکري اسـت مکـان کـه از سـنندج تـا ز : حدود جنوبی. سه فرسخ؛ د

وشـش فرسـخ انتهاي زمین این مملکـت اسـت بیسـت از سـنندج . معین شده که شامل پنج یا شش منزل است

از آنجـا تـا شـاهینی چهـار . تا قریه یمینان شش فرسخاز آنجـا تـا .فرسخ و از شاهینی تا روانسر چهار فرسـخ

از آنجا تا زالن سه فرسخ و از زالن . جوانرود سه فرسخسخ و از زمکان تا زهـاب دو فرسـخ تا زمکان چهار فر

: عـراق (درضمن، اهمیت راه ارتباطی با سلیمانیه . استبراي اردالن داراي اهمیت خاصی بـوده ) کردستان بابان

است؛ زیرا سلیمانیه با کرکـوك و تجـارت عثمـانی در

توانست از این تجارت ارتباط بود و کردستان اردالن میبابـانی، ( منـد شـود طور مستقیم و غیرمسـتقیم بهـره به

).193تا 190: 1377

تبیین اهمیت تاریخی منطقه به لحاظ بازرگانی

شده جزیی از منطقۀ مهم جبال بوده است مناطق بررسیمانده از دوران قبـل از اسـالم در جاي و از روي آثار به

توان بـه اهمیـت ارتبـاطی و بـه تبـع آن این مناطق، میدر دوران اسالمی هم . اهمیت سیاسی این منطقه پی برد

بر اهمیت این منطقه افزوده شد و قرارگـرفتن در کنـار شاهراه ارتباطی خراسان به بغداد، بـه نوبـۀ خـود ایـن

تـأثیر قـرار طور مستقیم و غیرمستقیم تحـت مناطق را بهشـدن ویژه از دورة سلجوقی بـه بعـد، بـا تبـدیل داد؛ به

ن در بسـتر کردستان اردالن به یکـی از ایـاالت و افتـاد هـاي تحوالت سیاسی، این منطقه در مسـیر تکـوین راه

رفتـه از دورة این سیر رفته. مواصالتی خود قرار گرفت-صفویه به بعد تکمیل شد که اهمیت ایـن سـیر را مـی

توان، در پیدایی خطوط مواصالتی امروزي این منـاطق در سفرنامه خود، دربـاره (pollock) پوالك. نشان داد

با وجود مصرف بسیار «گوید ر این منطقه میدادوستد دداخلی گوشت، باز بازار صادرات گوسـفند رونـق دارد که از طریق کردستان به ترکیه عثمانی و قفقاز صـورت

ها در بهترین فرش«: گوید و در جایی دیگر می» گیرد میهاي درجـه فرش. شودفرهان نزدیک کرمانشاه بافته می

ــت ــه دوم را چادرنشــینان کردس ــه تهی ان، همــدان و میان؛ سـپس از »دارنـد کنند و با قیمت ارزان عرضـه مـی می

صادرات کردستان به قسـطنطنیه کـه امـروزه اسـتانبول 333: 1368پـوالك، (کنـد شود صـحبت مـی خواند می

با توجه به این توصیفات، از پویـایی بازرگـانی ).380ون توانویسان و مؤرخان، می شده ازسوي سفرنامه گزارش

شرقی خود را گفت که این منطقه نقش مواصالتی غربیهاي مختلـف خوبی ایفا کرده و در دورهدر بازرگانی به

٤٥/ گیري خاندان اردالنر قدرتبا تکیه ب از دوره سلجوقی تا پهلوي، )اردالن( هاي ارتباطی کردستان اهتکوین ر

بـوده ... داراي کارکردهاي مذهبی، تجـاري، سیاسـی و -هاي این منطقـه مـی پس، این امر بر اهمیت راه. است

هـا وارد اما سوأل اینجاست که چرا این شـاهراه . افزایدنشـدند و اگـر نگـوییم ایــن ) اردالن( منطقـه کردسـتان نوعی همیشه، براي ورود بـه آن اند به منطقه را دور زده

توان براي این امر دو علـت می. اند میل بوده ناتوان یا بی :اقامه کرد

مناطق زیر به نـاامنی «گوید طبق نوشته پوالك که می. 1وحــوش قســمتی از راه مشــهد، حــول: شــهرت دارنــدی کوچک واقع در جنوب غربی، بعضـی استرآباد، نواح

آید که که البته از شواهد چنان برمی» از مناطق کردستانطـور منظور پـوالك از کردسـتان، کردسـتان اردالن بـه

این امر مـی ). 314و 283: 1368پوالك، (خاص است تواند بیانگر این مسئله باشد که این منطقه داراي امنیت

ــه کو ــه بـ ــا توجـ ــوده و بـ ــدانی نبـ ــتانی و چنـ هسـهـا کـار العبوربودن منطقه، تأمین امنیـت کـاروان صعب

رسـد ایـن مسـئله به نظر مـی . بسیار مشکلی بوده استحتی بر ذهنیت جغرافیدانان قـرون اولیـه اسـالمی هـم تأثیر گذاشـته اسـت؛ پـس آنـان بـا همـین ذهنیـت، از

.اند مسافرت و پرداختن به این منطقه خاص پرهیز کردهگرفتـه از موقعیـت خـاص جغرافیـایی علـت دوم بر . 2

العبور است بـه هاي صعب منطقه است؛ دربرگیرنده کوهتـوان نحوي که با توجه به امکانات ارتباطی قدیم، نمی

ترسیم کـرد ) اردالن(خط سیر مستقیمی را در کردستان ایـن . العبور آن را مسدود نکرده باشد هاي صعب که کوه

ایـن سـوأل باشـند توانند پاسخگوي علل تاحدودي میکردستان که درست در کنار شاهراه بزرگ خراسان قرار داشت؛ اما چرا این شاهراه، بـا رسـیدن بـه همـدان راه کرمانشاه به بغداد را در پیش گرفته و از ورود بـه ایـن منطقه اجتناب کرده است؟ حتی این منطقه درسـت بـر

ز هم، سر راه کرمانشاهان به آذربایجان بوده است؛ اما باراه ارتباطی این دو منطقه از نزدیـک همـدان و تقریبـا

شده گذشته و وارد این منطقه نمیمرزهاي کردستان میتوان اهمیت نزدیکی به شـاهراه با وجود این، می. است

ــینی، در ــل شهرنش ــیر تکام ــان را در س ــزرگ خراس بکردستان دنبال کرد؛ زیرا این منطقه با رساندن خود بـه

هـا و ري خراسـان، در پـی رفـع نیازمنـدي شاهراه تجاکاري کـه هـر اجتمـاع . عرضۀ محصوالت برآمده است

در ایـن . زنـد انسانی، در صورت توان دست به آن مـی بـه عنـوان گلوگـاه ارتبـاطی ) سنندج(راستا، شهر سنه

کردستان اردالن با این شاهراه، بیشترین نفع را برده و با ود، توانسته است توجه به موقعیت جغرافیایی خاص خ

در مقایسه با دیگر نقاط این ناحیه، به صورت مرکز این ــاطی و مواصــالتی تجــارت و درنتیجــه، چهــارراه ارتب

هاي ایـن صورت مرکز راه که سنندج، به طوري درآید؛ بهالبتـه بازارهـاي دیگـري نیـز، بـه . منطقه درآمده اسـت

مراتبی کمتر، در دسترس این منطقه بوده است؛ ازجملهواسطۀ اهمیت تجاري و سیاسی تبریز، بازار تبریز که به

هاي مختلـف تـاریخی از اهمیـت اقتصـادي و در دوره-ارتباطی بسیاري برخوردار بوده است؛ پس این امر می

توانست بر خطـوط ارتبـاطی کردسـتان نیـز تأثیرگـذار که راه ارتباطی حج از کرمانشـاه بـه تبریـز، چنان. باشد

ــیم ــط ل ترس ، از )G.Lestrenge(ســترنج شــده توســی ــتان اردالن م ــر موجــب کردس ــن ام ــته و ای گذش

یافتن منطقه و رشـد مبـادالت و درنتیجـه رشـد اهمیت .شده است هاي منطقه می راه

اهمیت ارتباطی کل منطقۀ کردستان

ــی، ــاه هخامنش ــوش اول، پادش ــۀ داری ــدامات اولی از اقهــاي شوســۀ بســیار و ایجــاد ارتبــاط بــین احــداث راه

راه شاهی کـه . هاي مختلف کشور بود پایتخت و بخشپایتخت ایران را به سارد، پایتخت کشور لیدیه، مربـوط

کیلومتر، 2400مایلی، بیش از 1500ساخت با طولی میشود سازي در آن دوران محسوب میاز شاهکارهاي راه

1393بهار ،)21پیاپی( اول ، شمارة مششدورة جدید، سال ،پنجاهمسال هاي تاریخی، پژوهش /46 این راه بعد از گذشتن از حلـوان ). 265: 1380تابانی، (

هاي فرعی دیگـري ن، در کردستان راهو کنگاور و همداشد که مناطق دیگـري را نیـز، بـه نیز از آن منشعب می

کرد؛ از قبیل همدان بـه خوزسـتان و پایتخت وصل میدر این بـین، . فارس، همدان به ري و دریاي خزر خلیج

کردستان نیز به علت موقعیت ممتاز در قرارگـرفتن بـر ... ولیس، سـارد و هاي تجارتی ابریشم، پرسـپ سر شاهراه

عبور این . شداز روند بازرگانی شرق به غرب منتفع میها، از کنار کردستان مسلما موجب دادوستد کردهـا، راه

هـا هاي تجاري در حال عبورومرور از این راهبا کاروانهـاي فـراوان ساسـانی در وجـود سـکه . شده اسـت می

ها نهاي مختلف و وفور آها و اندازهکردستان، در شکلعلت آشکاري بر وجود حیـات مبـادالتی گسـترده، در

این امر نیز به نوبۀ خود، . این منطقه و در آن زمان استها در این منـاطق تـأثیر گـذارد توانست بر مسئلۀ راه می

).267: 1380تابانی، (

ــین ــاطق کردنش ــود در من ــاریخی موج ــار ت از : آث ها و اهمیت منطقههاي وجود راه مؤلفه

شـد تاریخ، موقعیت ممتاز کردستان موجب می در طولاین منطقه همیشه توجه فاتحان و فرمانروایان را جلـب

موقعیت جغرافیایی استثنایی کردستان، چه از نظـر . کندویـژه ارتباطی و چه از جهت راهبردي و نظامی کـه بـه

صـغیر بـوده داراي دروازه ارتباطی فالت ایران و آسیايهـاي طبیعـی رچندکـه ویژگـی اهمیت فراوانـی بـود؛ ه

فرد کردستان، دسترسی به آن را بسیار دشـوار منحصربههمــین اهمیــت راهبــردي، . کــرد وگــاه غیــرممکن مــیصورت هستۀ مناقشـات و محـور کردستان را همواره به

به علـت همـین . آوردهاي زمانه درمیتهاجمات قدرتاهمیت، فرمانروایان ایران و صاحبان قدرت زمانه که به موقعیت منطقه آگاه بودند بناها و آثار یـادبود خـود، از

را در ... ها و تابلوهاي لشکري و کشوري و نامه قبیل فتح

هاي پایکولی و آوردند؛ مانند کتیبهاین منطقه بوجود میو 313: 1380کیمبـریج، ( نـی در سـرپل ذهـاب آنوبانی

آنان به علت حساسـیت منطقـه، مطمـئن بودنـد ). 586مورد توجه و بازدید قرا خواهد گرفـت و نیـز آثارشان

العبوربودن منطقه، از قوام و دوام این آثار به علت صعب). 347: 1390کـوك، (بیشتري برخوردار خواهنـد بـود

تالش چندانی بـراي کشـف آثـار تـاریخی موجـود در کردستان صورت نگرفته است؛ اما چندین نمونه از این

. انـد به امروز شناخته شده توان برشمرد که تا آثار را میهاي شـهري در خرابه. 1: اند از ازجملۀ این آثار عبارت

. 2نزدیکـی انــدرکاش بــدون کتیبـه یــا نقوشــی در آن؛ . 3شرقی گردنه کاروشنیکا؛ هاي شهري در جنوب خرابه

سنگ ستونی بزرگی در گردنۀ کله . 4گلکاتپه در مهاباد؛ سـلیمان تپه تخت. 5؛ )خالدي(شین از پادشاهان هالدیا

ــار آذر ــولی در افشـ ــازان مغـ ــون و غـ ــابر ارغـ و مقـهایی در روستاي آساوله احتمـاال خرابه. 6غربی؛ بایجان

( اي از اشـکانیان در اورامـان دخمه. 7از عهد ساسانی؛ هـا در اورامـان و بانـه و قبوري از آشـوري . 8؛ )نوسود

غـار .10غـار کـاوات در نزدیکـی پـاوه؛ . 9سردشت؛ ) 75: 1327محسنی، (کرفتو با آثار حیاتی موجود در آن

ناحیـــۀ ســـقز از امـــاکن مهـــم ایـــران، از نظـــر . 11و 1946/ش1326و1325هـاي در سـال . شناسان باستانم، آثار نفیس و جالب توجهی در زیویه، واقـع در 1947

کیلومتري شرق سقز و همچنین آثار متعددي متعلق 40وستاي سـنت کشـف شـد کـه به دورة هخامنشی، در ر

بیـات، (شناسـان را بـه خـود جلـب کـرد توجه باستانــا ). 407: 1367 ــۀ وان از خشایارش ــار، کتیب ــر آث از دیگ

... هخامنشی، کلیساي ادسا و میافارقین، طـاق بسـتان و وجود این آثـار در ). 330تا 314: 1380تاباتی، (بودند

رتباطات در منطقۀ کردستان، از سابقۀ طوالنی برقراري اهـاي ارتبـاطی مهـم حکایـت این منطقـه و وجـود راه

هاي مزبور، کند؛ اما متأسفانه اطالعات خاصی از راه می

٤٧/ گیري خاندان اردالنر قدرتبا تکیه ب از دوره سلجوقی تا پهلوي، )اردالن( هاي ارتباطی کردستان اهتکوین ر

ویژه در خود کردسـتان اردالن، موجـود نیسـت و در بهامیـد . توان با قاطعیت اظهارنظر کرد این خصوص، نمی

شناسـی، در ایـن هـاي باسـتان است در آینده با کـاوش .هایی اساسی برداشته شود این راستا گاممناطق در

هاي بازرگانی اطراف کردستان در دوران اسالمی راه ها و اهمیت آن

هـاي بعد از اسالم، با افزایش اهمیت مناطق جبال و راهتـأثیر قـرار گرفـت و ارتباطی آن، کردستان نیـز تحـت

هاي ارتبـاطی طور مستقیم و غیرمستقیم، به برخی راه بهها راه موصل ترین این راه یکی از مهم. ل شدجبال متص

به دمشق بود که از آنجا بـه سـواحل دریـاي مدیترانـه اهمیت این راه از آن جهت بود کـه وحـدت . رسید می

دینی و سیاسی موجود در نواحی مسیر، ایاب و ذهـاب از ). 570: 1379آشـتیانی، (کرد تر می ن را در آن راه آسا

ا در دوران مغول، راهی بود هاي مهم مخصوصدیگر راهکـرد و از آنجـا از راه که بصره را به بغـداد متصـل مـی

هـاي کردسـتان، پـس از عبـور از و کـوه ) هولیر(اربیل صـغیر نیـز ازطریـق راه ارمنستان. آمد مراغه به تبریز می

الروم و سیواس معابر کوهستانی کردستان یا از راه ارزنهدر (Lajazzo)بنـدر الژاز یا از راه وان و دیاربکر بـه

رسید که مرکز تجارت بزرگ تجـار اسکندرون می خلیجدو مرکز ارتبـاطی . ایتالیایی و فرانسوي و اسپانیایی بود

مهم، در اطراف کردستان اردالن شاهراه بزرگ خراسان هاي ارتباطی سلطانیه بودند که این منطقـه نیـز از و راه

.تشده اسمند میها بهرهارتباط باآن

سلطانیه و اهمیت ارتباطی آن براي منطقه پس از انقراض خالفت عباسیان، شـهر سـلطانیه رونـق

ها تغییر یافت و پایتخت ایلخانان شد؛ پس ترتیب جاده. هاي اصلی مؤثر نبودکرد؛ ولی درواقع این تغییر، در راه

در اوایل فرمانروایی خلفاي عباسی، از سمت راسـت و ه بر شاهراه خراسان واقع شـده چپ شهرهاي بزرگی ک

شد که به دیگـر نقـاط ایـران هایی منشعب میبودند راه-از حوالی کرمانشاه راهی به سمت شمال می. رفت می

رسـید کـه در سـاحل رفت تا به تبریز و شهرهایی مـی البته لسـترنج در کتـاب خـود، در . دریاچۀ ارومیه بودند

اي نقشههاي حج در دوران خالفت عباسی توصیف راهدهد این راه از کردسـتان ترسیم کرده است که نشان می

رفتـه اسـت گذشـته و بـه طـرف تبریـز مـی اردالن میدر دورة مغول با پدیدآمـدن شـهر ).11: 1367لسترنج، (

سلطانیه، در بین ابهر و زنجـان، بـر اهمیـت اقتصـادي حمـداهللا . منطقۀ شمال غرب ایران امروزي افزوده شـد

ها پرداخت؛ سلطانیه به توصیف شاهراهمستوفی از شهر راهی که بـه همـدان و از : شاهراه جنوبی«: به شرح زیر

به قـزوین : رفت؛ شاهراه شرقیآنجا به بغداد و مکه میازطریق زنجان بـه : و ورامین و خراسان؛ شاهراه شمالی

اردبیل و قفقـاز؛ شـاهراه غربـی از زنجـان بـه تبریـز و ــغیر و ــیاي ص ــتوفی،(» ...آس ــا 163: 1362 مس ). 170ت

گویـد مستوفی در توصیف شاهراه غربی از سلطانیه میاز سلطانیه به قونیۀ روم اقصی حد ایـران سیصـدویک «

فرسنگ، از سلطانیه تا زنجان پنج فرسنگ ازو تا ربـاط سـاخت شـش الـدین علیشـاه مـی نیکباي که وزیر تاج

فرســنگ ازو تــا ســرچم هفــت فرســنگ کــه در آنجــا الـدین محمد رشیدي و نیز بـرادرش جـالل الدین غیاث

از . اند جمله باشد هجده فرسنگ هر کدام رباطی ساختهاز ... رود و این مرحله راهی به سمت چپ به مراغه می

لسـترنج، (» ....وشـش فرسـنگ سلطانیه تـا تبریـز چهـل 1362 :183.(

شاهراه بزرگ خراسان و اهمیت آن براي منطقه

هـا بـود و پـنج اد مرکز راهدر زمان خلفاي عباسی، بغدشاهراه، این پایتخت سیاسی و اقتصادي را به شهرهاي

سـاخت بصره، کوفه، انبار، تکریت و حلوان مربوط مـی راه حلوان براي ما داراي اهمیـت ). 89: 1367لسترنج، (


از دروازة خراسان، واقع در شـرق بغـداد . خاصی استکـرد ر میشد که از ایران عبو شاهراه خراسان شروع می

یافـت و ازطریق ماوراءالنهر تا مرزهاي چین امتداد مـی این شاهراه ارتبـاطی بغـداد بـا ). 163: 1365رسته، ابن(

مشرق بود؛ بنـابراین، عبـور آن از منـاطق کردنشـین از دربـاره شـاهراه . بسیاري جهات، به نفع این مناطق بود

. تـر اسـت رسته از همه مفصل بزرگ خراسان شرح ابنپـس از حرکـت از همـدان و عبـور از «: نویسدیوي م

-ها اروند و قدما اورونت می سلسله کوه الوند که عرب

هـاي دیگـر بـه شدند و یا از راهگفتند وارد اسدآباد میبعـد از . رسـیدند تر بود می قریۀ خنداد که اندکی جنوبی

هاي کوهستانی که ایمن از دزدان نبـود گذشـته بـه درهحالیه کنگاور است و از آنجا بـه قلعۀ قصراللصوص که

قریۀ دکان و بعد به قرماسین که امروزه کرمانشاه نامیده در راه بین دکان و کرمانشاه از کنار . رسیدند شود می می

تـرین گذشـتند کـه مفصـل کوه معروف به بیسـتون مـی ــه ــت کتیب ــش بســته اس ــاي هخامنشــی در آنجــا نق » ه

درباره شـاهراه لسترنج). 167تا 163: 1365رسته، ابن(شاید ایـن شـاهراه بـیش از «: نویسدبزرگ خراسان می

ها از شرح و وصف جغرافیـدانان برخـوردار سایر جادهاین جاده از دروازة خراسان در شرق بغـداد . شده باشدهاي مسـتحکمی شد و از صحرا گذشته از پلشروع می

کرد تا بـه ها ساخته بودند عبور می که بر روي رودخانههـاي ایـران گردید که از آنجا بـه کـوه ان منتهی میحلو

شد و پس از عبور از یک رسیده به ایالت جبال وارد میسپس ایالـت جبـال . رسید سرباالیی تند به کرمانشاه می

را با خطی مورب درنوردیده بـه سـمت شـمال شـرقی لسـترنج، (» ...رسـید رفت و از همدان تا بـه ري مـی می

تفصیالت، تبیین اهمیت ایـن هدف از این). 11: 1367راه بود که ایالت کردسـتان بـر سـر آن قـرار داشـت و

منـد توانست بهـره طبیعتا از مزایاي اقتصادي آن هم میشود و از این طریق، در مبـادالت اقتصـادي شـرق بـه

عبور شاهراه بزرگ خراسان از منطقۀ . شد غرب وارد میه و اقتصــادي منطقــ جبــال، در کــل از اهمیــت سیاســی

هاي مواصالتی آن حکایـت دارد؛ موقعیت راهبردي راهویژه اینکه وجـود آثـار تـاریخی مهمـی چـون کتیبـۀ به

بیسـتون و طـاق بسـتان در ایـن منطقـه خـود، گویـاي هاست؛ زیرا رسم پادشاهان بر این اهمیت خاص این راه

هاي بزرگ و داراي اهمیت ها را بر سر راهبود که کتیبها در دسترس افراد بیشتري باشـد و ایـن دادند تقرار می

مسیر نیز از ایـن منظـر، بـه عنـوان شـاهراه مواصـالتی ــین ــا ب ــران ب ــت خاصــی ســرزمین ای النهــرین، از اهمی

برخوردار بـوده اسـت و ایـن مسـئله، منطقـه موضـوع از دیگـر .داده اسـت تأثیر قـرار مـی مطالعه را نیز تحت

یت مـذهبی آن توان به اهمهاي اهمیت این راه، میجنبهشواهد حاکی از آن سـت کـه پادشـاهان در . اشاره کرد

هاي مهم خود، با توجه به اهمیت یابی نصب کتیبه مکانکتیبۀ بیستون، بـه جنبـۀ مـذهبی آن مکـان ننیـز توجـه

رسته، در توصیف بارتولد به نقل از ابن. اند خاصی کردهنویسد که در قریۀ آخرین کـه سـکنه کـرد راه کرند می

پرستان قرار گرفته بود و زوار ممالـک داشت معبد آتش: 1308بارتولـد، (آمدنـد مختلف، در این معبد جمع می

رسـاند کـه ایـن منطقـه از قداسـت این امر مـی ). 252خاصی نیز برخوردار بوده است و بـه همـین مناسـبت،

اقتصادي، داراي اهمیت این راه عالوه بر اهمیت سیاسیطورکـه در دوران اسـالمی همان. مذهبی هم بوده است

هاي زیارتی به مکه بـود و در مسـیر نیز یکی از شاهراهشاهراه بزرگ خراسان قرار داشت که خط اتصال بغداد

).10: 1367لسترنج، (به ماوراءالنهر و شرق آسیا بود

گیري بلو کات کردستان ها بر شکل تأثیر راه

هـاي ژگـی اي هستند و ویشهرها نهادهاي بسیار پیچیدههاي ها را به شیوه گوناگونی دارند؛ پس ممکن است آن

بنـدي کـرد؛ ازقبیـل شـهرهاي بـازاري، مختلفـی دسـته

٤٩/ گیري خاندان اردالنر قدرتبا تکیه ب از دوره سلجوقی تا پهلوي، )اردالن( هاي ارتباطی کردستان اهتکوین ر

ویژگـی ... . هـا، صـنعتی و بندري، سیاسـی و پایتخـت بودن آن است؛ جغرافیایی و معمول یک شهر، گرهگاهی

هایی اسـت طور کلی هر شهر اغلب، کانون تمرکز راه به. کنند اي را فراهم می ري ارتباطات منطقهکه امکان برقرا

این برتري شهر بر روستا از نظـر امکانـات ارتبـاطی و مطالعـۀ دقیـق . نقلی حاصل تالش انسانی اسـت و حمل

هـاة دهد که انتخاب محـل آن برخی از شهرها نشان میوجه اتفاقی نبوده و طی فرآینـدي کـامال منطقـی هیچ به

را که توسط طبیعت انسان محلی«. صورت گرفته استدر » کندبرداري میمهیا شده انتخاب و سپس از آن بهره

ها، درواقع در اکثر مواقع، اولویت اصلی بـا برخی زمانانتخاب مکانی بـوده کـه امکانـات دفـاع طبیعـی در آن

اي از فراهم بود و به وسیلۀ باتالق، کـوه، آب یـا گونـه گـوردون ایسـت، (شـد عوارض طبیعی محافظـت مـی

درباره شهرهاي منطقۀ مطالعـاتی، ). 103و 102: 1392توان گفت کـه بـا توجـه بـه وضـعیت یعنی اردالن، می

هـاي بسـیار و موانـع طبیعی منطقه، وجـود نـاهمواري العبور، انتخاب محـل شـهرها در بسـیاري طبیعی صعبتأثیر این الگو بوده است و این مسئله را بـه مواقع تحترد؛ زیـرا شـهرها در جاهـایی توان مشاهده ک وضوح میاند که در مقایسه با سایر نقاط این منطقه، بـه قرار گرفته

هـاي لحاظ ارتباطی مشکالت کمتري دارند و مسئلۀ راهتوان از ها را می گیري آن درونی کردستان و نحوة جهت

. هاي ارتباطی ممکن مسیریابی کـرد قبال بررسی قابلیتانان مسـلمان، دربـاره البته با توجه به سکوت جغرافیـد

وضعیت ارتباطی این منطقه در دوران اسالمی، پرداختن دقیق به این مسئله بسیار دشوار بوده و مستلزم مطالعات

اصـغر علـی .شناسـی در ایـن زمینـه اسـت دقیق باستاننگار کردستانی در کتاب حدیقۀ ناصري، بلوکـات وقایع

:شمارد گونه برمی کردستان را اینــه. 1 ــه فاصــلۀ : 3بان ــنندج ب ــی شــهر س در طــرف غرب

غربـی وچهار فرسخ واقع شـده اسـت، در شـمال بیست

بانه مشتمل بـر یـک قصـبه و دویسـت پارچـه . سنندجاز غرب به ساوجبالغ مکـري، از جنـوب . دهات است

به خاك عثمانی، از شرق به مریوان و از شمال به سـقز ).75تا 43: 1364نگار کردستانی، وقایع(متصل است

وچهار غربی سنندج و در فاصلۀ بیست در شمال: سقز. 2فرســــخی آن قــــرار دارد و داراي یــــک قصــــبه و

محصول بسـیاري از . سیصدوشصت پارچه آبادي است... قبیل گندم، جو، نخود، عدس، ذرت و پنبه و توتون و

آید که به تهران و آذربایجـان از این بلوك به دست می .شود حمل می

در طرف شرقی شهر سنندج واقع شـده و : اسفندآباد. 3. داراي نودوچهـار روستاسـت . مرکز آن قصـالن اسـت

امامزادة بزرگی، مشهور بـه بابـاگورگور در ایـن بلـوك .قرار دارد

. در هیجده فرسخی شمال سنندج واقع اسـت : کرفتو. 4پانزده دهکده دارد و غیر از گندم و جو و دیگر غـالت

آبـی کـل، بـه علـت کـم این بلـوك در . حاصلی نداردهـاي وسـیع و همـوار داراي دشت. جمعیت کمی دارد

اي قـرار دارد کـه دربـاره آن در این بلوك قلعـه . است .هاي عجیب و غریبی ساخته شده است داستان

غربی سنندج واقـع در هیجده فرسخی شمال: کوتیله. 5 .وچهار پارچه دهات دارد شده است و بیست

غربـی سـنندج ده فرسخی شـمال در هیج: خورخوره. 6واقع شده است و حدود پنجاه پارچـه دهـات دارد کـه

از دهـات مشـهور ایـن . انـد البته در گذشته بیشتر بودهبلوك بست و موالناآباد است که به علت وجود آرامگاه

. ها از اهمیت زیارتی خاصی برخوردارند دو شیخ در آنن و عثمـانی در غرب سنندج و در مرز ایـرا : مریوان. 7

در . دریاچۀ زره بار یا زریوار در آن قرار دارد. قرار داردشـاه قاجـار هـم در هـزار قـدمی ایـن دورة ناصرالدین

دریاچه قلعۀ وسیعی بنا شد و فرهادمیرزا معتمدالدوله و . محمدعلیخان ظفرالملک نیز عماراتی در آنجا بنا کردند


یـن بلـوك ا. آید در این بلوك، برنج بسیاري به عمل میهـر سـال در فصـل بهـار . داراي دویست دهکده است

.رودقشون دولتی براي منع طایفۀ جاف به این نقطه میغربی سنندج در پانزده فرسخی جنوب: تختاورامان. 8

. العبوري استمنطقۀ کوهستانی و صعب. واقع شده استاز غرب به عثمانی، از شمال و مشرق به سنندج و دهات

ب به اورامان لهون و دهـات جـوانرود در آن و از جنوازطـرف کردسـتان دو راه . استان کرمانشاه متصل است

العبور دارد که از آنجا هیچ قوایی بسیار سخت و صعبتواند عبور کند؛ به این ترتیب، بیشتر اوقات یاغی و نمی

انـد؛ البتـه بـه نظـر گـردان بـوده طاغی و از دولت رويالعبوربودن منطقه باعث عبنویسنده این مقال، همین ص

شده است که مردم این منطقه به لحاظ اقتصادي تقریبـا خودکفا باشند و بنا به موقعیت سخت محیطـی، بیشـتر

.مایحتاج خود را خودشان تولید کننددر شانزده فرسخی جنـوب سـنندج واقـع : جوانرود. 9

اي خان بزرگ، والی کردسـتان، قلعـه اهللا امان. شده استاز غرب به شـهر زور، از جنـوب . ا ساخته استدر آنج

به زهاب و کرمانشاهان، از شرق به دهات سـنندج و از ــد ــیش از ص ــل و داراي ب ــات متص ــه اورامان شــمال ب

از روسـتاهاي معتبـر آن پـاوه اسـت؛ البتـه . روستاستمحصوالت عمده این ). امروزه تبدیل به شهر شده است

وانه، توتـون، بلوك گندم، جو، ذرت، نخود، عدس، هنداست و گزانگبین و عسل آن بـه خـارج حمـل ... انار و

.شود میدر هشـت فرسـخی شـرق سـنندج ): لیالخ(ییالق . 10

ایـن بلـوك . واقع و داراي هشتاد پارچـه آبـادي اسـت .هاي هموار و وسیع داردسردسیر است دشت

در یــک فرســخی غــرب ): کالتــرزان(ارزان کـالت . 11. وچهار پارچه آبادي است تسنندج واقع و داراي شص

روستاي نگل در این بلوك قـرار گرفتـه کـه بـه علـت

وجود قرآن تاریخی منسوب یه خلیفـۀ سـوم در آن، در .داخل و خارج از شهرت بسزایی ایران برخوردار است

در ده فرسخی غـرب سـنندج واقـع شـده : کره وز. 12حدود بیست . است و ساکنان آن طایفۀ کوماسی هستند

از اینجا حاصل چندان چشمگیري به دسـت . یه داردقرآید و گندم و جو و ذرت تقریبا درحد کفاف اهالی نمی

.آنجاستدر چهار فرسخی جنـوب سـنندج واقـع : ژاوه رود. 13

مسـجد چنـدین . وهشت قریه است شده و داراي پنجاهدهات این بلوك بسیار قدیمی بوده است و بـه مسـجد

بیشتر . عمر شهرت دارند بن عبداهللاعبداللهی، منسوب به محصول این بلوکات محصوالت باغی بوده و حبوبـات

.قدر کفایت اهالی است آن فقط بهاین سه محـل : و سارال و قراتوره) توهوبه(هوباتو . 14

اند و در ده الی دوازده فرسخی شمال سنندج واقع شده .هشتادودو دهکده دارند

در هشـت فرسـخی : واربیلـه و 4آباد و پلنگـان امیر. 15ها اند و از محصوالت آن شرقی سنندج واقع شده جنوب

وار در همسـایگی بیلـه . حبوبات و انگور و گردوسـت .کرمانشاه قرار دارد

در یک فرسـخی جنـوب سـنندج قـرار : آبادحسن. 16آباد را که شهرت خاصی دارد هلوخان قلعۀ حسن. دارد

ودو سـی . دادقرار مـی اردالن، به تناوب دارالملک خود محصوالت عمدة آن غالت و انگـور . پارچه آبادي دارد

در شمال سـنندج بلـوك دیگـري بـه نـام . و گردوستوچهار پارچه دهات که در آباد قرار گرفته با سی حسین

اصل جزو حکومت قراتوره و هوبـاتو و سـارال اسـت بـا تعمـق در ).75تـا 43: 1364نگار کردستانی، وقایع(

شویم که متوجه می) اردالن(گانۀ کردستان ات هفدهبلوکانـد و ها، در بخش شرقی این منطقه واقع شده بیشتر آن

. هاي کرمانشاه قـرار دارد جوانرود نیز، در ابتداي دشتبنابراین در بخش غربی اردالن، تنها چنـد بلـوك قـرار

٥١/ گیري خاندان اردالنر قدرتبا تکیه ب از دوره سلجوقی تا پهلوي، )اردالن( هاي ارتباطی کردستان اهتکوین ر

دارد و این خود، نشان از وجود موانع عمـده طبیعـی و ین بخش دارد که مردم در چنـین وضـعی، ارتباطی در ا

انـد؛ آوردهبنا به جبر محیطی، کمتر به مبادلـه روي مـی هـاي مواصـالتی اثـر گذاشـته و پس این مسئله بـر راه

هـاي مناسـب بالعکس نبود امکانات طبیعی و نبودن راهدر این منطقه، با این مسئله همخوانی داشـته و ایـن دو

در مقابـل، در . انـد شـته تأثیري متقابل بـر یکـدیگر گذا کردن سیر مکانی قصبات، بخش شرقی کردستان با دنبال

هـاي آن بـه نتـایجی ارزشـمند تـوان در ترسـیم راه میسیري که لسترنج در کتا ب خود، دربـاره . دست یافت

عبور راه حج از کرمانشاه و مناطقی از کردستان، ماننـد کند، می هاي گروس، البته نه با این عنوان، ترسیم دشت

هـاي کـه حتـی راه نحـوي گویاي این واقعیت است؛ بـه مواصالتی امروزي نیز در این بخش، در بسیاري مواقـع

.کنند از این الگو تبعیت می

خطوط مواصالتی جدید کردستانمنطقۀ کردستان به واسطۀ وضعیت طبیعی خـود، یعنـی

بودن، داراي خطـوط مواصـالتی و ارتبـاطی کوهستانیفی نبوده است؛ زیرا براي عبور از یک منطقه عمده و کا

العبور هاي صعببایستی از کوهستانبه منطقۀ دیگر، میهمین امـر . هاي تنگ درخور توجهی عبور کرد و گردنه

هـاي ویـژه در گذشـته هاي مواصالتی کردستان را بهراهکـرده و دور و با وسایل ارتباطی ابتـدایی، محـدود مـی

رده و منظم در داخـل کردسـتان برقراري ارتباطات گستشده است؛ حداقل بر طبق را به نوعی مانع می) اردالن(

هـاي معابر موجود نیـز اغلـب، از گردنـه . منابع موجودکردند کـه بـه همـین علـت تخریـب و مهمی عبور می

هاي ناامنی، کـار ویژه در دوره ها، به مسدودکردن این راهن اکثر این معابر هاي زمستا چندان سختی نبوده و در ماه

پـس بـراي . شده است به واسطۀ برف و یخ مسدود میشده کـه ایـن مدتی، عبورومرور از این معابر تعطیل می

ویژه بیرونی، امر نیز به نوبۀ خود، بر تحدید مناسبات، به

الگـوي نسـبتا متـأخري کـه . بسیار اثرگذار بوده اسـت سـت و هاي شوسه کردستان ارائـه کـرده ا آرا از راه رزم

: هاي امروزي کردستان است بدین قرار است اساس راهــدان ــه هم ــنندج ب ــادة س ــه 182ج ــنندج ب ــومتر، س کیل

کیلـومتر، 125کیلومتر، سـنندج بـه مریـوان 150کرمانشاهکیلـومتر، 60کیلـومتر، سـقز بـه بانـه 186سنندج به سقز

بـا نگــاه بـه نقشــۀ . کیلــومتر172کرمانشـاه بــه نوسـود طبق این الگو یک شاهراه شویم کهکردستان، متوجه می

سقزکرمانشـاه و سـه راه فرعـی سـقزبانه، اصلی سنندجنوسود مشخص است کـه بـا مریوان، و کرمانشاه سنندج

هـاي اختالفاتی، در بیشتر مواقـع از الگـوي قـدیمی راه در ایـن الگـو، سـنندج گـره . کننـد کردستان تبعیت می

ات مواصالتی مهمی است که ارتباطات مهمی با اورامان ).67و 66: 1320آرا، رزم(دارد

- از روي این نقشه که استان کردستان امروزي را نشان می

بیشـتر بلوکـات کردسـتان . توان بهتر قضاوت کرددهد میــقز و ــدره، س ــنندج، دیوان ــاران، س ــاطق کامی اردالن در من

امـروزه . انـد مناطقی دیگر، در شرق این استان قرار داشـته باطی این استان از کامیـاران شـروع ترین خط ارت هم بزرگ

تـوان شده است و تا سقز ادامه دارد که تا حد بسیاري مـی گفت متأثر از همان سابقۀ ارتباطی این منطقه، با توجـه بـه

هـاي ارتبـاطی ممکـن راه. موقعیت ارتباطی بهتر آن استازطریـق بلوکـات : کردستان با همسایگان عبارت بودند از

با کرمانشـاه، ازطریـق قـروه بـا ) مروزيکامیاران ا(پالنگان با سلطانیه و نیز ) بیجار(همدان، ازطریق هوباتو و گروس


با زنجان، ازطریق سقز با مراغه و تبریـز، ازطریـق مریـوان هـا اي از راه توان شبکه با این تفاصیل می. با دولت عثمانی

را ترسیم کرد که زیربناي مبادالت کردستان با همسـایگان گیـري ویژه از دورة صفویه به بعد که با قـدرت ند؛ بها بوده

هـا بـراي خاندان اردالن در کردسـتان و طبیعتـا سـعی آن برقراري ارتباط با خارج از کردستان، به علـل اقتصـادي و نیز شرکت در معادالت سیاسی و نیز تالش براي تقویـت ارتباطات داخلی، حداقل بـراي داشـتن کنتـرل بیشـتر بـر

ها در مسـیر تکامـل و تکـوین سلطه، این راه مناطق تحت .خود قرار گرفتند

نتیجه

تـوان احتمـاالتی را دربـاره با مطالعۀ محیط طبیعی مـی اقتصاد گذشته یک منطقه مطـرح کـرد؛ ازجملـه اینکـه

اي را در جهــت نقــل ناحیــه و موقعیــت طبیعــی، حمــلژ، ساده یـا )خاصی، چه از راه دریا و چه از راه خشکی

شدن در منطقۀ کردستان و نواحی با دقیق. کند میدشوار شدة ایـن منـاطق هاي توصیفاطراف آن و توجه به راههـاي امـروزي ایـن یـابی جـاده در گذشته و حتی مکان

طور ملموسـی مشـاهده توان این مسئله را به منطقه، میهـاي یـابی راه بنابراین تأثیر موانع طبیعی در جهت. کرد

تی کردستان، با مناطق پیرامون داخلی و خطوط مواصالبا بررسی شـواهد متوجـه . خود را به درستی درك کرد

شویم که قرارگرفتن ایـن منطقـه در بطـن تحـوالت میویـژه در دورة تاریخی و سیاسی، از دورة سلجوقی و به

هاي ارتبـاطی بـه صفویه، اثر خود را بر سیر تکوین راهش و پیـدایی جا گذاشته و از این به بعد، شـاهد گسـتر

کـه در ها و بلوکات در این مناطق هستیم؛ تاجایی قصبههاي مواصالتی امـروز ایـن یابی راه بسیاري مواقع مکان

نکتـۀ مهـم .منطقه نیز، تابعی از این سیر تکوینی اسـت دیگر اینکه مطالعه در باره پراکندگی جغرافیایی برخـی

ا اي کلـی و مهـم ر ها، نتیجه شهرها و علت وجودي آنطور خاص درباره دهد و آن اینکه شهرها، به دست میبه

کردستان اردالن، معموال در نقاط تالقـی منـاطقی قـرار انـد؛ یعنـی دارند که از نظر جغرافیایی بـا هـم متفـاوت

توان نتیجه گرفت که علـت پس می. تقابل کوه و دشتوجودي چنین شهرهایی، در ایـن واقعیـت جغرافیـایی

ن مـردم بـه انـدازة کـافی سـامان نهفته اسـت کـه چـو هایی با موقعیت مناسب نیاز دارند کـه یابند، به مکان می

ــادل محصــوالت متفــاوت و مکمــل ازطریــق آن هــا تبشـهرهاي منطقـه . پذیر باشـد جوار امکان هاي هم محیط

موضوع مطالعه نیز، در بیشتر مواقع از این قاعده پیروي انـد تـا شـده کرده و در نقطه تالقی کوه و دشت واقـع

نشین را مرتفـع کننـد و هـر نیازهاي مبادالتی مردم کوهکدام نسبت به پیرامون خود، داراي مرکزیت ارتباطی و

.مبادالتی خاصی هستند

ها نوشت پی .در زبان کردي به معنی عقاب است هلو -1شخصـی . توان به خاندان اردالن اشاره کرددر اینجا می -2

میان طایفۀ گوران ساکن شـد و در به نام بابااردالن مدتی دراواخر دوران سالطین چنگیزي، بر والیـت شـهرزور دسـت ــا زمــان ــدان او بــراي چنــدین قــرن، یعنــی ت یافــت و خان

شاه قاجار، در این منطقه بـه امـارت خـود ادامـه ناصرالدینــد ــاه . دادن ــر ش ــراي اردالن معاص ــفوي از ام ــب ص تهماس

اجراي شـورش بیـگ بـود کـه در مـ مـأمون بـن بیگ سرخابمیـرزا نـزد تهماسب، به شفاعت القاص میرزا علیه شاه القاص

شاه هم این امر را فوزي عظیم دانست که این . شاه پرداختهـا در امر نشان از قدرت این خاندان و توان تأثیرگذاري آن

معادالت سیاسـی منطقـه داشـته اسـت؛ اگرچـه شـاه بعـدا لعـۀ قهقهـه از میرزا را پس از یک سـال حـبس در ق القاص

محمودبیگ بن در زمان محمدبیگ. باالي قلعه به زیر انداختقلعه ظلم، مرکز حکومتی ایـن خانـدان در حـوالی مریـوان امروزي و کرسی حکومتی شهر زور، بـه تصـرف نیروهـاي

آباد را و حسن) سنندج(ق، سنه 988در سال . عثمانی درآمدخـان اردالن، هلـو .ها به پسر تیمورخان اردالن دادند عثمانی

هم در اطاعت سالطین عثمانی بـود و ) عباسکبیر معاصر شاه

٥٣/ گیري خاندان اردالنر قدرتبا تکیه ب از دوره سلجوقی تا پهلوي، )اردالن( هاي ارتباطی کردستان اهتکوین ر

عباس را داشت که این امر سیاسـتی آگاهانـه هم، جانب شاه .ازسوي وي، براي حفظ قلمرو و قدرت خود بود

یکی را : آن والیت منحصر به دو قلعه و دو ناحیه است -3خوانند و ه میقلعۀ پیروز و ناحیۀ بانه و دیگري را قلعۀ شیو

از . در مابین والیات اردالن و بابان و مکري واقع شده استمیرمحمد اسـت کـه دختـر بن امراي مشهور ایشان میرزابیگ

بیگ اردالن را به عقد نکاح خـود درآورده و در امـارت، بگهاول تهماسـب ها در زمان شاه آن. استقالل تمام پیدا کرده بود 413: 1364بدلیسی، (گرفتند میفرمان انتساب خود را از او

). 415تا

ــاه -4 ــان ش ــام در زم ــه ن ــی ب ــفوي، شخص ــماعیل ص اسبیگ در پالنگان امارت یافت که از ابتـدا در اطاعـت اهللا غیبتهماسـب بـوده و اسماعیل و بعدا هـم در اطاعـت شـاه شاه

بدلیسـی، (چندین قلعۀ حکومتی براي خود بنـا کـرده بـود ن از جمعیت بسیار منطقه و وجود این امر نشا). 409: 1364

موانع ارتباطی، در آن بود که قالع متعددي را بـراي اداره آن از این طایفه چهار نفر به امارت رسیدند؛ اما . کردایجاب می

کبیـر جـزو قلمـرو هلوخـان عبـاس این منطقه در زمان شاه . اردالن درآمد

کتابنامه

ها کتاب) الفــل، - ــران در ، )1366(ابــــن حوقــ ــفرنامه؛ ایــ ســ

.امیرکبیر: جعفر شعار، تهراناالرض، صوره

حسـین اعـالق النفیسـه، ترجمـه ، )1365(رسته، ابن - .امیرکبیر: تهران .چانلو قرهتاریخ مغول از حمله ، )1379(اقبال آشتیانی، عباس، - .امیرکبیر: تهران .نگیز تا تشکیل دولت تیموريچســیراالکراد در ، )1377(رســتم، بابــانی، عبــدالقادربن -

بـه اهتمـام محمـدرئوف تاریخ و جغرافیاي کردسـتان، . گلبانگ: جا بی ،توکلی

تذکره جغرافیاي تاریخی ایران، ، )1308(بارتولد، و، - .اتحادیه تهران: تهران ،حمزه سردادور

تـاریخ :شـرفنام؛ ، )1364(خـان، یسی، میرشـرف بدل - .علمی: جا بی ،با مقدمه محمد عباسیمفصل کردستان،

کلیات جغرافیاي طبیعی و ، )1367(0بیات، عزیزاهللا، - .امیرکبیر: تهران تاریخی ایران،

ســفرنامه؛ ایــران و ، )1368(یــاکوب ادوارد، , پــوالك - .ارزمیخو: تهران ،کیکاووس جهانداريایرانیان،

وحدت قومی کرد و مـاد، ، )1380(اهللا، تابانی، حبیب - .گستره: تهران منشأ نژاد، تاریخ تمدن کردستان،

ــکندربیگ، - ــان، اس ــالم ، )1335(ترکم ــاریخ ع آراي ت .امیرکبیر: تهران ،به کوشش ایرج افشارعباسی،

جغرافــاي نظــامی ایــران؛ ، )1320(آرا، علــی، رزم - .ان بی: جا بی کردستان،

تـاریخ حسـنویه و ، )1996(روژ بیانی، محمدجمیل، - .دارالحریه للطباعه: بغداد عیاري،

زبـده تـاریخ کـرد و ، )1381(بیگ، محمـدامین، زکی - .توس: یداهللا روشن اردالن، تهران، 2و1ج کردستان،

: تهران ،نیا مسعود رجبسفرنامه، ، )1366(کالویخو، - .علمی و فرهنگی

ــیم - ــتارکی و جــوزف راســل، لســتر، , کل ــیس اس اوت: اهللا حکیمـی، تهـران فـتح جغرافیاي اقتصادي، ، )1338(

.امیرکبیرشاهنشـاهی هخامنشـی، ، )1390(کوك، جان مانوئل، -

.ققنوس: فر، تهران ترجمه مرتضی ثاقبتاریخ ایران، ، )1380(کیمبریج، جمعی از نویسندگان، - .بیرامیرک: تهران ،، مترجم حسن انوشه3قسمت 2ج ،1کردستان، ج-کرمانشاهان، )تا بی(گلزاري، مسعود، -

.انجمن آثار ملی: جا بیــو، - ــاریخ در بســتر ، )1392(گــوردون ایســت، دبلی ت

: تهران ،نژاد، حمیدرضا پیغمبري حسین حاتمی جغرافیا، . پژوهشکده تاریخ اسالم

1393بهار ،)21پیاپی( اول ، شمارة مششدورة جدید، سال ،پنجاهمسال هاي تاریخی، پژوهش /54 جغرافیـــاي تـــاریخی ، )1367(لســـترنج، گـــی، -

: تهـران ،محمـود عرفـان هاي خالفت شـرقی، سرزمین .علمی و فرهنگی

جغرافیاي طبیعی، تـاریخی، ، )1327(محسنی، ناصر، - .نا بی: بروجرد ،1اقتصادي و سیاسی کردستان، ج

نزهـه القلـوب، ، )1362(مستوفی قزوینـی، حمـداهللا، - .دنیاي کتاب: تهران

ــدبن - ــداهللا محمـ ــی، ابوعبـ ــد، مقدسـ ، )1361(احمـــه احســن ــیم و معرف ــالیم،ا التقاس ــران ألق ــان و : ته مؤلف

.مترجمان ایرانمحمـد کرد و کردسـتان ، ، )1363(نیکیتین، واسیلی، -

.نیلوفر: تهران ،قاضیحدیقـه ، )1364(اصـغر، نگار کردسـتانی، علـی وقایع -

محمـدرئوف ناصره در تـاریخ و جغرافیـاي کردسـتان، .ارژنگ: توکلی، تهران

محمـدابراهیم ، البلـدان ، )1387(واضـح، یعقوبی، ابن - .علمی و فرهنگی: آیتی، تهران

شاه تثبیت مرزها و برقراري حاکمیت ایران بر بلوچستان، در عصر ناصرالدین )م1872تا 1847/ ق1289تا 1264(

محمد پیري

چکیده

دولت قاجار اقدامات گوناگونی، براي . هاي سیاسی و اجتماعی شد بلوچستان در آغاز قرن سیزدهم قمري، کانون بحرانزا این نوشتار با هدف بازشناسی عوامل بحـران . کمیت دولت مرکزي در این منطقه انجام دادبرقراري امنیت و تثبیت حا

هـا پاسـخ کوشد به روش توصیف تاریخی و اسنادي و با مراجعه به منابع دست اول، به ایـن پرسـش در بلوچستان، میپدید آمد؟ دولت مرکـزي ایـران بـراي شاه چگونه هاي بلوچستان از آغاز دولت قاجار تا دوران ناصرالدین ناآرامی: دهد

هـاي کرمـان و دهد که در اثر کوشش حاکمان ایالت این بررسی نشان می ها، به چه اقداماتی دست زد؟ مهار این شورشدولت انگلستان که این موضوع را بـه سـود . شاه، آرامش نسبی به منطقه بازگشت خراسان، سرانجام در دورة ناصرالدین

ي جلوگیري از گسترش نفوذ ایران در تمامی مناطق بلوچستان، به تعیین خطوط مرزي براساس منـافع دید، برا خود نمی .هاي آن کشور است استعماري خود دست یازید و مرزهاي کنونی جنوب شرق ایران نتیجۀ دخالت


.هاي محلی، انگلستان، مرزهاي سیاسی بلوچستان، قاجاریه، شورش

بلوچستان و دانشگاه سیستان ،استادیار تاریخ[email protected]

13/3/1393: ذیرشتاریخ پ 14/7/1392:تاریخ وصول

)پژوهشی -علمی( ریخیهاي تا پژوهش دانشگاه اصفهان -انسانی دانشکده ادبیات و علوم

ششمدورة جدید، سال ، پنجاهمسال 55- 70ص ، 1393 بهار، )21پیاپی ( اولشمارة


مقدمه

ن وسیع بلوچستان که امروزه بین سه کشور ایران سرزمیو پاکسـتان و افغانســتان تقســیم شـده، پیوســته جزئــی

پس . ناپذیر از جغرافیاي تاریخی ایران بوده است جداییاز قتل نادرشاه، حاکمیت ایـران بـر بلوچسـتان متزلـزل

شاه و محمدشاه کوشیدند به کمک حاکمان فتحعلی. شد. ر را بر این منطقه تثبیـت کننـد کرمان، نفوذ دولت قاجا

اقدامات نظامی حاکمان کرمان موجب تضعیف سرداران شورشی بلوچ شد؛ اما، این اقدامات نتوانست آنان را به فرمانبرداري کامل از حکومت مرکزي وادار کنـد؛ زیـرا هربار پس از بازگشت قـواي ایـران بـه مقـر حکومـت

گرفتند می کرمان، سرداران بلوچ راه خودسري در پیشگسـترة ایـن . کردند و از پرداخت مالیات خودداري می

اي بـود کـه حتـی در بمپـور، مرکـز ها به اندازه ناآرامیبلوچستان، نیز رؤساي محلی با خروج نیروهاي دولتـی

هـا نـه تنهـا ایـن نـاآرامی . افراشتند علم خودسري برمیبلوچستان بلکه نواحی سیستان و کرمـان و خراسـان را

آیـد، توصـیف آنچه درپی می. داد تأثیر قرار می تحت نیزچگونگی برقراري حاکمیت ایران بر بلوچستان و تثبیت

شـاه ویژه در دورة ناصـرالدین مرزهاي جنوب شرقی، به . است

اوضاع بلوچستان در آغاز دورة قاجار

هـاي پـس از قتـل نادرشـاه، بلوچسـتان نیـز در آشوبخـان پـس از شورشـی دستخوش ناآرامی شد و محبت

احمـدخان درانـی در سـال . ناکام به قندهار تبعید شـد خان را به حکومت ایـن منطقـه م، محبت1749/ق1162

سپس ادارة بلوچستان بـه نصـیرخان . منصوب کرده بودواگذار شد که وي نیز خودسري کرده و احمدخان با او

در ). 432و 161: 1384جـامی، حسـینی (کـرد مدارا میلسلۀ قاجار، بلوچستان والیتی بود که نه پادشـاه آغاز س

ــه در آنجــا از ســردار ــوذ داشــت و ن ــر آن نف ــران ب ای

شد؛ بلکه پس از گذراندن طلب نادر، اطاعت می استقاللوقفه، ناصرخان اول به استقالل، در چند دهه ناآرامی بی

). 422: 1368سـایکس، (رانـد این سرزمین فرمـان مـی ــخ ــس از تسـ ــدخان پـ ــال آقامحمـ ــان در سـ یر کرمـ

ــر 1793/ق1208 ــوذ ب ــترش نف ــراي گس ــتی ب م، فرصبلوچسـتان نیافـت و نـاگزیر، بـراي سـرکوبی شــورش

خان و مقابله با قواي روسیه، به قفقـاز شـتافت ارایکلیشـاه نیـز در فتحعلـی ). 1/38: 1380شـیرازي، خاوري(

هـاي نـواحی مختلـف، ابتداي سلطنت، در اثر شـورش ود رها کرد و خوانین بلوچ، بـا بلوچستان را به حال خ

وي در سـال . دادنـد خودسري به حکومت خود ادامـه م، ادارة کرمـــان و بلوچســـتان را بـــه 1801/ق1216

) 9/7525: 1380هدایت، (خان ظهیرالدوله سپرد ابراهیمبـراي بـه انقیـاد درآوردن خـوانین خـان نیـز و ابراهیم

: 1352وزیـري، (سرکش، به ایـن نـواحی لشکرکشـید هاي نظامی حاکمان کرمان و بلوچستان، موفقیت) . 590

هاي حاکمیت ایران را در در این دوره نیز نتوانست پایهشکسـت از روسـیه بـر . شرق کشور تثبیت کنـد جنوبهاي داخلی ایران افزود و خوانین بلوچستان نیـز ناامنیگیري از گرفتاري دولت مرکـزي، ادارة منـاطقی با بهره

از . را از دست حکومـت خـارج کردنـد همچون بمپور نتایج نـامطلوب نبـود حاکمیـت ایـران بـر بلوچسـتان،

مـرج بـه نـواحی مرکـزي بـود؛ و سرایت ناامنی و هرجکه درگیري سربازان دولتی با راهزنان بلوچ، در طوري به

م، تا خوروبیابانک هم کشـیده شـد 1830/ق1246سال وشــید محمدشــاه ک). 2/793: 1380شــیرازي، خــاوري(

حاکمیت ایران را بر بلوچستان برقـرار سـازد؛ ولـی بـا مداخله نیروهاي بریتانیایی که با حضور در بلوچستان و افغانستان به رقابت با حریـف اسـتعماري خـود، یعنـی

آنان با اقدامات . پرداختند، تالش او ناکام ماند روسیه میویـژه در شـرق بلوچسـتان و پـس از اینکـه نظامی، بـه

ي بـومی را در موضـع ضـعف قـرار دادنـد، بـا نیروهـا

٥٧/)م1872تا 1847/ ق1289تا 1264( شاه تثبیت مرزها و برقراري حاکمیت ایران بر بلوچستان، در عصر ناصرالدین

حمایـــت مـــالی و سیاســـی از ســـرداران بلـــوچ خورده، سیاسـتمدارانه بـا آنـان ماننـد حاکمـان شکست

: 1379احمــدي، (خودمختــار و مســتقل رفتــار کردنــد ــی) . 117 ــن دورة، انگلیسـ ــی در ایـ ــا از لشکرکشـ هـ

کردند آنان گمان می. محمدشاه به هرات ناخشنود بودندماندن هرات، در دست ایران ممکـن اسـت ایـن باقیبا

شهر به پایگاه روسیه، براي تسـخیر هنـد تبـدیل شـود هـا در ؛ بنابراین، به شـورش )54: 1376رئیس طوسی، (

مناطق مختلف ایران، ازجمله کرمان و بلوچستان دامـن آقاخـان رهبـر فرقـۀ اسـماعیلیه کـه از حکومـت . زدند

او را زندانی کرده بـود، کرمان برکنار و مدتی محمدشاه. هاي مذهبی بـود انداختن جنگ گزینۀ مناسبی، براي راه

، به بهانۀ سـفر 1840سپتامبر1/ 1256رجب4آقاخان در هـایی او بـا جعـل نامـه . حج از محـالت بیـرون رفـت

ازطرف محمدشاه، کوشید بار دیگر حکومت کرمـان را ـ ن بدون درگیري به دست گیرد؛ لیکن دربار قاجار از ای

زودي باخبر شد و دستور دستگیري آمیز، به فرار دسیسهاو را به بهاءالدوله، حکمران یزد، کـه آمـادة اسـتقبال از

ــود داد ــده ب ــلطنه، (وي ش ). 3/1650: 1363اعتمادالسخان، حـاکم آن فضلعلی. سپس آقاخان عازم کرمان شد

شهر، از دولت مرکـزي کمـک خواسـت و دولـت نیـز توپخانه را به سـوي کرمـان گسـیل خان، امیر اهللا حبیب

ــرد ــلطنه، (کـ ــت ). 3/1653: 1363اعتمادالسـ حکومـانگلیسی هند نیز سعیدخان بلوچ را با مهمـات و چنـد قبضه توپ، براي حمایت از آقاخان فرستاد و با استفاده

هایی نیز نصیب شورشیان شد از این تجهیزات، پیروزي؛ ولی )91 و 90: 1391؛ روانبد، 2/520: 1353محمود، (

زودي از راه رسیدند و آقاخان عقب نیروهاي دولتی، به. ، وارد قندهار شـد 1841مه/ 1257در ذیقعده نشست و

پس، حکومت انگلیسی هند بـا پرداخـت روزانـه ازاینکــرد صــدروپیه، خــرج اقامــت وي را تــأمین مــی

هاي آقاخان در یکی از نوشته). 31: 1363خورموجی، (

نشینی از ایـران اشـاره کـرده و خود، به چگونگی عقبهـا را از تصـمیم خـان کـالت، کند انگلیسی تصریح می

هایی که تسـلط زدن مطلع کرده و با بلوچ براي شبیخونوي سرانجام واسطۀ . تافتند، جنگیده است آنان را برنمی

هـا هـا توصـیه کـرد بـا انگلیسـی صلح شد و به بلـوچ کمپـانی همراهی کنند و درعوض، مواجب و مقرري از

به این ترتیب نصـیرخان دوم، حـاکم . هندشرقی بگیرندنوایی، (خواران انگلیس درآمد کالت، نیز در شمار جیره

خـان نـارویی، در این احوال محمدعلی). 2/372: 1377هاي جویی از گرفتاري حاکم بمپور و بلوچستان، با بهره

دولت مرکزي ایران، دست به غـارت نـواحی مختلـف بــه همــین ) . 312: 1348واتســون، (ن زد ایالــت کرمــا

خان مأمور فتح بمپـور شـد و اهللا علت، از کرمان حبیببا پیوستن امیرسعیدخان بلوچ به قواي دولتی، توانسـت

بـه ). 10/8280: 1380هـدایت، (بمپور را تصرف کنـد این ترتیب، نفوذ دولت ایـران در بلوچسـتان بـه میـزان

زودي حوادثی به به درخور توجهی افزایش یافت؛ ولی، .وقوع پیوست که بار دیگر منطقه را در آشوب فرو برد

م، آقاخان کـه در بمبئـی سـاکن 1844/ق1260در سال شــده بــود، بــرادرش محمــدباقرخان را بــه بلوچســتان

چهار ماه، با پول نقد و تجهیزاتی او نیز طی سه. فرستادکه حکومت انگلیسی هنـد تـدارك دیـده بـود نزدیـک

سوار و تفنگچی گردآورد و بمپـور را محاصـره دوهزارخان ناروئی حاضر به تسلیم نشـد و کرد؛ اما محمدعلی

آقاخان نیز در هند بیکـار . دو طرف، به جنگ پرداختندهایی، خـوانین محلـی را بـراي ننشست و با ارسال نامهسـرانجام ). 523: 1380محمود، (فتح بمپور تشویق کرد

خان با دوهزار نیرو فضلعلیم، 1845/ق1262در زمستانو سه عراده توپ، از کرمان حرکت کرد و شورشیان را

بـا شکســت ).98و 97 :1391روانبــد، (گوشـمالی داد تراشـی انگلسـتان در ایـن منطقـه آقاخان، سیاست فرقه

خان نیز در دوران حکومـت خـود، فضلعلی. ناکام ماند


فرســتاد و بـراي حفــظ بلوچســتان نیــروي نظــامی مــی یک بار نیز که . کوشید امنیت این منطقه را تأمین کند می

اي از اشرار بلوچ، در نزدیکـی کرمـان دسـت بـه طایفهدر . هـا را سـرکوب کـرد سرعت آن چپاول گشودند، به

بازگشت از این عملیات بود که خبر فوت محمدشاه را ). 793تا 790: 1376وزیري، (دریافت کرد

اقــدامات امیرکبیــر در شــاه و پادشــاهی ناصــرالدین

بلوچستانشـاه، بلوچسـتان همچنـان در آغاز پادشاهی ناصرالدین

هـاي تجـارتی و راهزنـان بلـوچ بـه کـاروان . ناآرام بودهاي یزد، کرمان، سیستان و مشهد دستبرد زیارتی در راه

. کردنـد زدند و عشایر این مناطق، مدام شـورش مـی میصـدارت خــود، امیرکبیـر در نخسـتین اقــدامات دوران

ــر ــران را در سراس ــزي ای ــت مرک ــوذ دول ــید نف کوشوي نخسـت بـا . بلوچستان و تا مرز سند گسترش دهد

عملیات نظامی، درصدد برقراري آرامش برآمد و سپس، با اقدامات سیاسی و ازطریق سپردن بخشـی از قـدرت

ها را به حمایت از دولـت به سران و بزرگان محلی، آناي از رکبیر بـراي تشـویق، پـاره امی. مرکزي تشویق کرد

هـاي در اثر سیاست .مناصب دولتی را نیز به آنان سپردمحمـدخان بلـوچ کـه دم از نافرمـانی امیرکبیر، دوسـت

اي به م، نامه1849مارس/ق1265االول زد، در جمادي میــا ــرد؛ ام ــالم ک ــود را اع ــت خ ــتاد و اطاع ــار فرس درب

ــدعلی ــان محم ــور، همچن ــاکم بمپ ــتانی، ح ــان سیس خمیرزا مؤیدالدولـه امیرکبیر تهماسب. ورزید خودسري می

وي . را به حکومت کرمان و بلوچسـتان منصـوب کـرد مأموریت یافت تا حـاکم بمپـور را بـه اطاعـت دولـت

ــزي درآورد ــته . مرک ــا دس ــاري، ب ــاهزاده قاج ــن ش ایشترسواري که تازه تشکیل داده بود، بمپـور را تصـرف

ت؛ امـا، سـرانجام خان سیستانی گریخـ محمدعلی. کردامیر . وي نیز اطاعت خود را از دولت مرکزي اعالم کرد

هـا، بـار دیگـر هـر دو را بـه دادن به ناآرامی براي پایاندر سـال ).249: 1378آدمیـت، (حکومت منصوب کرد

خـان میرزا، عبـداهللا م، نیز به امر تهماسب1849/ق1266ــارم ــرکانی و ص ــري و تویس ــربازان مالی ــا س ــه ب الدول

همراه توپخانـه، بـراي برقـراري هاي محلی، به فنگچیتاین نیروها قلعـه ایرنـدگان را . نظم عازم بلوچستان شد

تصرف کردند؛ ولی پس از چندي، ادارة آن دوبـاره بـه ). 90: 1363خورموجی، (حاکم قبلی سپرده شد

م، سرکشـی رؤسـاي بلـوچ نیـز 1850/ق1267در سال از راهزنان به گروهی در این سال، گروهی . ادامه یافت

ــام رضــا ــه ) ع(از زوار ام ــا مقابل ــا ب ــد؛ ام ــه کردن حملبیگ نخعی، سردسته محافظـان کـاروان، مواجـه حاجیدر این درگیري، سی تن از راهزنان و نه تـن از . شدند

پس از ایـن . تفنگچیان و دو تن از زوار به قتل رسیدنددرگیري، مؤیدالدوله تصمیم گرفت آرامش بیشـتري در بلوچستان برقرار کند؛ به همین علت، احمدمیرزا قاجار

هاي سـرباز و نسـکن مـأمور را براي فتح بمپور و قلعهدر این بین، اولیاءخان چانبی و احمدخان الشاري، . کرد

دوتن از سرداران بلوچی کـه بـا دلجـویی احمـدمیرزا، حاضر به همکاري با دولت شده بودند، با تعداد دیگري

لوچ، بـراي تصـرف ایـن منـاطق حرکـت از سرداران بآنـان . کردند؛ سپس، در یک فرسخی نسکن فرود آمدند

تصمیم گرفتند امیردراخان را که در قلعه سرباز اقامـت مرادخان به نمایندگی از دراخان دل. داشت دستگیر کنند

رو شـد؛ لـیکن نزد احمدمیرزا رفت و با لطف او روبـه رصدد مدافعه از قلعه هنگامی که به به قلعه بازگشت، د

نیروهاي حکومتی به قلعه . و مبارزه با احمدمیرزا برآمدنفـر از 20مرادخـان بـه همـراه دل. نسکن هجوم بردند

ساکنان . طرفدارانش دستگیر و قلعه با خاك یکسان شدپس از ایـن پیـروزي، . قلعه نیز در اطرف پراکنده شدند

بـه وي. احمدمیرزا براي تسخیر سـرباز عزیمـت کـرد نامه ساکنان قلعه را مدت سه روز، کوشید با ارسال امان

٥٩/)م1872تا 1847/ ق1289تا 1264( شاه تثبیت مرزها و برقراري حاکمیت ایران بر بلوچستان، در عصر ناصرالدین

سـرانجام، در . ها سـودي نـداد مطیع کند؛ اما این تالشروز چهــارم فرمــان حملــه را صــادر کــرد و ســربازان

دراخـان در اثـر . بـاران کردنـد توپچیان قلعـه را گلولـه . رشادت قواي دولتی، تاب مقاومت نیـاورد و گریخـت

رف و مؤیدالدوله پیروزمندانه رهسپار بم قلعه سرباز تصبزرگان بلوچ نیز به حضور او رسیدند و . و نرماشیر شد

سـپهر، (ضمن ابـراز اطاعـت، هـدایایی تقـدیم کردنـد مؤیدالدوله نیز از بین ایشـان ). 1134و 3/1133: 1377

و فنــوج و مکــس ) بمپــور(حکمرانــانی، بــراي بنفهــل خـان کـه از هـدي انتخاب کرد؛ سپس، به رشیدخان و م

هـا اجـازه بزرگان بلوچستان بودند، محبت کرد و به آنــدگی ــه محــل زن ــان را داد بازگشــت ب ــتور . ش ــه دس ب

ــتان، ــت در بلوچس ــراري امنی ــراي برق ــه ب مؤیدالدولمحمـدخان سـرحدي علی. هایی ایجاد کردند سربازخانه

نیز تعهد کرد دیگر بزرگان بلوچستان را نیز، براي ابراز : 1375وزیـري، (خدمت مؤیدالدوله بیـاورد اطاعت، به

در گروه سپاهیانی که براي ایجاد نظم و آرامش ) .797به منطقه اعـزام شـدند از سـربازان زري و سیسـتانی و

ــرده ــام ب ــز ن ــار نی ــد افش ــپهر، (ان ). 3/1118: 1377سمحمـدخان بلـوچ خـان سیسـتانی و دوسـت محمدعلی

ـ امیرکبیـر در . دمأموریت یافتند راهزنـان را از بـین ببرناز قـراري کـه بـه عـرض ... «: اي به آنان فرمان داد نامه

اي جهال بلوچیه در آن حدود مشغول قطـع رسیده پارهطریق و راهزنی و سرقت بوده و مصدر شرارت هستند؛

فرمـاییم کـه پـیش از لهذا به آن عالیجاه امر و مقرر میآنکه سطرات دستخط و قهر و غضب پادشـاهی شـامل

هـا شـود، از ایـن قبیـل هرزگـی وال تبه رزوگـار آن احممنوع داشته کـه مـن بعـد مصـدر سـرقت و هرزگـی

ــان، ).250: 1378آدمیــت، (» نشــوند ــی ایــن فرم در پاي از خدمات راهزنان سرکوب شدند و امیر نیز در نامه

آن «: خان سیستانی قدردانی و باز تأکید کـرد محمدعلیاقب باشد که از جهال طایفه باید پیوسته مر می... عالیجاه

بلوچیه در آن حدود به هـیچ وجـه مصـدر شـرارت و آدمیـت، ( »الطریقـی ننماینـد راهزنی و هرزگی و قطـاع

ــع امنیتــی ). 251: 1378 ــر، وض ــدامات امیرکبی ــا اق ببلوچستان بهبود یافت و فرامین دولت در منطقه جاري

مانده وصول شد و تجارت رونق هاي عقب مالیات. شدچند پادگان مرزي هـم ایجـاد شـد و سـربازان . رفتگ

شترسوار به پاسـداري مشـغول شـدند؛ امـا ایـن رونـد چندان نپایید؛ زیرا، بـا قتـل وي شـیرازة دولـت از هـم پاشید و نظمی که در سایۀ تدبیر او در بلوچستان ایجاد

بار دیگر، سرداران بلوچ دست به . شده بود، فروریختهـا را بـه ه کوشید این شورشطغیان زدند و مؤیدالدول

وي در اواخر سـال . وفصل کند آمیز حل طریق مسالمتم، بزرگان بلوچستان را احضار کـرد و از 1851/ق1268

آنان تعهد گرفت که امنیت بلوچستان را تـأمین کننـد و / 3: 1377سپهر، (به طوایف خود، اجازه راهزنی ندهند

ر بلوچسـتان ها د با وجود این، ناآرامی ).1196و 1195در این مرحله، انگلستان از هرگونـه اقـدام . ادامه یافت

کـرد حاکمان محلی، در برابر دولت مرکزي حمایت میپرداخت رشوه به رؤساي بلـوچ، ). 195: 1383رایت، (

براي جلب حمایت بیشتر آنـان نیـز از چشـم مـأموران زاده، کـاظم (اند روسی پنهان نماند و آن را گزارش داده

هاي پیوسـته موجـب شـد وجود ناآرامی). 444 :1371درپی، حاکمان کرمان و بلوچسـتان را دولت مرکزي پی

ــد ــر ده ــه . تغیی ــواحی، ب ــن ن ــت ای ــه حکوم ــا اینک ت: 1363خورموجی، (خان سردار واگذار شد محمدحسین

) .99: 1368؛ سایکس، 798

وضعیت بلوچستان پس از قتل امیرکبیرس از امیرکبیر صدراعظم ایـران میرزاآقاخان نوري که پ

اي ، طـی نامـه 1851دسـامبر /1268الثـانی شد، در ربیـع الحکومه قاینات تعیین کـرد امیراسداهللا را به عنوان نایب

... «: و براي تشویق وي، در نامۀ انتصابش چنین نوشت


امیر قاینات در اینجا تعریف و توصیف زیـاد از حسـن مذکور ساخت و اهتمام و کارآگاهی و هوشمندي شما

خصوصه متقبل و متعهد شد که بعد از این، با وجـود بهبـودن شــما در آن صـفحات بــه هـیچ وجــه ذکــري از ــره شــرارت و دزدي و مفســدت بلــوچ و االمــان و غی

نویسـم کـه بعـد از ورود امیـر لهذا به شما مـی ... نشودقسـمی ... شـاءاهللا تعـالی بـه قاینات بـه آنجـا هرگـاه ان

اسمی از قبیل بلوچ و االمـان و غیـره حرکت کردید کهدر آنجــا و اینجــا مــذکور نشــد و اهتمامــات و حســن

فرمان ... خدمات شما در دربار شوکت مدار معلوم شد،همایونی به رفتار شما صادر نموده، با خلعـت خـواهم فرسـتاد کـه در قاینـات حـاکم باالصـاله باشـید و اگـر

دن گرفـت، که امیر قاینات متعهد گشـت و گـر طوري بهصورت نگرفت و به عمل نیامـد، بـاز بـه همـان قـرار

واگـذاري ). 81: 1380طالیـی، (» الحکومه هسـتید نایبامنیت این مناطق به امیراسداهللا موجب نـاراحتی حـاکم

آیـد، که از مکاتبات میرزاآقاخـان برمـی چنان. طبس شد. کـرد اندازي می وي در انجام وظایف امیر اسداهللا سنگ

ــعصــدراعظم ــانی در ربی ــی 1851دســامبر/1268الث ، طــه ــت نام ــام مأموری ــه، در انج ــاي اي او را از مداخل ه

! فرزنـدا «: گونه برحذر داشته اسـت خان علم این اسداهللاشما و عالیجاه محمدرضاخان در اینجـا اولیـاي دولـت قــاهره را مطمــئن نمودیــد و متعهــد شــدید کــه در آن

نجا از بلوچ و صفحه قسمی حرکت کنید که اسمی در آاز قراري که مسـموع شـد ... االمان و غیره مذکور نشود

با وجود آن تعهدات، شما در این عرض مدت که شـما رفتید کاري که بلوچ به روزگـار آن مرزوبـوم آورده تـا حاال در هیچ عهد و هیچ وقت کسی ندیده و نشـنیده و

اعتدالی از قبیل بلـوچ در ازمنه سالفه هرگز این طور بیو غیره واقع نشده که در این چهار ماه حکومت شما در

اولی و احق آن اسـت ... . آن صفحات وقوع یافته استکه به همان حکومت قدیم خود قانع و راضی باشـید و

بلوکات و قالعی که از قرار احکام قضا نظام همایون به خـان امیـر الخاقـان، امیراسـداهللا امیراالمراءالعظام مقـرب

السـابق بـه عالیجـاه ول و مقرر است کمافیقاینات، محوجه مداخله نکنید و بعـد از هیچ مشارالیه واگذارید و به

معاندت و مغایرت را بـا عالیجـاه مشـارالیه کنـار ... اینطالیـی، (» گذارید و به معرض معاونت یکدیگر برآییـد

میرزاآقاخان پس از سپردن دفـع راهزنـان ) .80: 1380 /1268الثـانی هللا علـم، در جمـادي بلـوچ بـه امیراسـدا

ــارس ــه 1852م ــی نام ــلطان مرادمیــرزا ، ط ــه س اي بالسـلطنه، والـی خراسـان، دسـتور داد از سـپردن حسام

وظایف اضافی به وي خودداري شود تا بهتر بتوانـد بـا سرکشان مقابله کرده و امنیت را به بلوچستان بازگرداند

براي تثبیـت اقدامات میرزاآقاخان) . 79: 1380طالیی،(حاکمیت قاجارها در بلوچستان بسیار مهـم بـود؛ زیـرا

هـایی از بار پاي لشکریان قاجار به قسمت براي نخستینبلوچستان باز شد که تا آن زمان، پادگان نظـامی در آن

تـرین فتح مکران و کیج که از مستحکم. ایجاد نشده بودد هـزار افـرا هاي بلوچستان بود و در بین دویسـت قلعه

محمـدخان در ایل قرار داشت و نیز، ابراز اطاعت دیـن براي ) 66: 1368اعتمادالسلطنه، (م، 1851/ق1268سال

استقرار حاکمیت دولت مرکزي بسـیار حیـاتی شـمرده بـا وجـود ایـن، خودسـري خـوانین و غـارت . شد می

م، 1852/ق1269در سال . ها همچنان ادامه یافت کاروان. رفت دستبرد زده شد یزد میبه کاروانی که از طبس به

در این حمله، هفت تن از تجار و سه تن از محافظان به قتل رسیدند و هفت هـزار تومـان از امـوال ایشـان بـه

در پی این غارت، ). 3/1220: 1370سپهر، (غارت رفت خان میرپنج با تعدادي سرباز و سازوبرگ نظامی عبداهللا

راهزنان بلوچ را وي. و توپخانه، به بلوچستان اعزام شدپس از گذشتن از بمپـور و سـرباز تـا قلعـه سـورمیچ،

: 1363اعتمادالســلطنه، (نزدیــک مکــران، تعقیــب کــرد ــداهللا). 3/1746 ــا ورود عب ــران، ب ــه مک ــه منطق ــان ب خ

٦١/)م1872تا 1847/ ق1289تا 1264( شاه تثبیت مرزها و برقراري حاکمیت ایران بر بلوچستان، در عصر ناصرالدین

محمدخان و دیگر سرداران بلـوچ، از او اسـتقبال و دینخـوانین بلـوچ . هاي سپاه او را فـراهم کردنـد نیازمندي

کردند حاضرند بهاي اموال غارتی را بپردازند تـا اعالم خـان ایـن پیشـنهاد را قواي دولتی بازگردند؛ اما، عبداهللا

دستور دارد به مکران وارد شـده : نپذیرفت و اعالم کردنیروهـاي . و نظم و امنیت را در این منطقه برقرار سازد

ــی در ــادي3دولت ــی جم ، وارد 1853فوریــه/1269اولمحمـدخان بـا ه علت همراهـی دیـن قصرقند شدند و ب

سـاکنان مکـران . اي صورت نگرفت قواي دولتی، مقابلهدرنـگ خـان بـی عبداهللا. ها پناه بردند نیز از ترس به کوه

خان سرهنگ را به قلعـه فرسـتاد تـا غـالت و علی امام. حبوبات آنجا را ضبط و در بین سـپاهیان تقسـیم کنـد

راي تصـرف سـایر قواي سواره نظام و توپخانه را نیز باین نیروها نظم و آرامـش . هاي شورشی اعزام کرد قلعه

خـان بـه علـت عبـداهللا . را در این نواحی ایجاد کردنـد محمـدخان و پسـر و بـرادر او، بـراي خدماتی که دیـن

برقراري نظم و آرامش در بلوچسـتان انجـام دادنـد بـه : 1380هـدایت، (ها خلعت داد و به کرمان بازگشت آنهاي قواي اعزامـی پس از موفقیت ).8651و 10/8650

خـان خان، حاکم بلوچستان، از محمدحسن ایران موسیدرخواست کرد تا وي را با اختیارات کامل به سـرداري

این درخواست پذیرفته شد و وي . بلوچستان مأمور کندهمراه سه عراده توپ و صد نفر شترسوار و سـرباز بـه

). 101: 1391وانبد، ر(نرماشیر و بمپور اعزام شد

خان بمی در تحوالت سیاسی بلوچستان نقش ابراهیمخان به سرداري بم و بلوچستان، پس از انتصاب موسی

در ابتدا، به دستور . خان نیز به خدمت او پیوست ابراهیمحاکم کرمان به فرماندهی بیست نفـر از سـربازان بمـی

خـان یموسـ ). 192و 191: 1376وزیري، (گماشته شد ها ناکـام بـود؛ پـس، از حکومـت بردن ناآرامی در ازبین

خـان بـه حکومـت بـم و علـی بلوچستان برکنار و امـام

م، 1854/ق1271وي در سـال . بلوچستان منصوب شـد سـب خان دزکی براي تصـرف قلعـه به تحریک امیرعلم

ــرد) ســـیب( ــور حرکـــت کـ ــا، . از بمپـ ــن نیروهـ ایـیر کرده و با خـود سب را اس سردارمحمدشاه حاکم قلعه

؛ 8785و 8784/ 10 : 1380هـدایت، (به بمپـور بردنـد ).103تا 101: 1391روانبد،

خــان م، بــا مــرگ محمدحســن1855/ق1272در ســال خان سپهدار، براي حکمرانی کرمان و سردار غالمحسین

م، بـر 1859/ق1276وي تا سال . بلوچستان انتخاب شدومـت وي ادارة در دورة حک. این نواحی حکومت کـرد

سـایکس، (خـان بـود علـی کرمان همچنان بر عهدة امامم، راهزنان بلوچ بـه 1855/ق1272در سال ). 99: 1363

شـتران ، در منطقـه ریـگ )ع(جمعی از زائران امام رضـا در این دستبرد، اموال زوار غـارت شـد و . هجوم بردند

ایـن . سه نفر از کودکان سادات، به اسارت گرفته شدندپس به روستاي ده قاضـی، در نزدیـک کرمـان، گروه س

در پی ایـن . حمله کردند و چند نفر را به قتل رساندندخـان را بـه علی حوادث، حاکم کرمان و بلوچستان امام

وي نیز با گروهی از سواران آنـان را . ها فرستاد دفع آنبا انتشار ایـن . تعقیب و پس از دستگیري مجازات کرد

قه نیز از محل اسکان خود به بم خبر، دیگر خوانین منطــکش ــات و پیش ــمن دادن مالی ــد و ض ــه آمدن ــایی، ب ه

خورمـوجی، (حکومت مرکزي اعالم وفـاداري کردنـد خـان م، محمدشـاه 1855/ق1272در سال ). 161: 1363

خـان مـأمور علـی این بار نیز امام. نافرمانی را آغاز کردخـان و پس از فـتح قلعـه، محمدشـاه او . دفع وي شد

هنگـام . ورشیان را دستگیر و اموال آنان را غارت کردشبازگشت بـه کرمـان نیـز، سـپهدار از او اسـتقبال کـرد

در دورة حکومت ). 8785و 10/8784: 1380هدایت، (وي در رجـب . خان بلوچستان قدري آرام بـود علی امام

م، فوت کرد و حکومـت کرمـان و 1859فوریه/ق1275ــماعیل ــه محمداسـ ــتان، بـ ــا بلوچسـ ــدخـ . ن داده شـ


میرزا نیز به عنوان پیشکار، امور این ایالت را به کیومرثالملکـی دریافـت دست گرفت و سال بعد، لقب وکیـل

خان نه سال حاکم کرمان بـود و در محمداسماعیل. کرددر طـول ). 99: 1363سایکس، ( آبادي این شهر کوشید

بمی بـه خـدمت نـزد حاکمـان خان ها، ابراهیم این سالدر ســـال . ن و بلوچســـتان مشـــغول بـــود کرمـــا

خـــان وي را مـــأمور م، محمداســـماعیل1858/ق1274بلوچستان کرد؛ ولی هنوز جایگـاه درخـور تـوجهی در

در ایـن ). 190: 1376وزیـري، (امور حکومتی نداشت خان نوري حاکم بلوچسـتان بـود و هنگام، محمدحسن

خان به مدت دو سال نیابـت حکومـت او را بـه ابراهیمیکی از نویسـندگان ). 105: 1391روانبد، (ه گرفت عهد

خـان دورة قاجار، درباره چگونگی ارتقاي مقام ابـراهیم هنگـامی کـه «: نویسـد بمی به حکومت بلوچسـتان مـی

بــه ] م1869[ق 1286الملــک ثــانی در ســال وکیــلحکمرانی کرمان و بلوچستان منصوب شد امور دیـوانی

بلوچستان نمود و بم و نرماشیر را نیز ضمیمه حکومت پس از دو سال، سرتیپی فوج سوم کرمان را نیز بـه نـام

خان بمی صادر کـرد؛ ولـی اکنـون حـاکم بـم و ابراهیمبلوچستان است و سال به سال بلکه ماه به ماه و هفته به

عـالوه . افزایـد هفته و روز به روز بر مال و ملکش میثروت بر خود وي، وابستگانش نیز در پناهش به مال و

چنین بـه ). 193و 192: 1376وزیر، ( »اند فراوان رسیدهخـان در هـاي ابـراهیم رسد بـا وجـود موفقیـت نظر می

هـاي متمـردان بلوچسـتان، وي تسخیر و تخریب قلعـه م، هنـوز از حکمـران 1870/ ق1287کم تـا سـال دست

کـرده گرفته و چندان مستقل عمل نمی ایالت دستور میحاکمان کرمان ). 77و 76: 1368اعتمادالسلطنه، (است

هـاي از ابتداي حکومت قاجارهـا، بـراي تحکـیم پایـه هایی انجـام دادنـد کـه خود بر بلوچستان تالش قدرت

سرکشی خـوانین ایـن منطقـه . آمیز نبود چندان موفقیتانگلستان که پس از شورش هند در . کماکان ادامه یافت

م، پی بـه ضـرورت ایجـاد خطـوط 1857/ق1274سال تلگراف بین هند و اروپا برده بود مـذاکراتی را در ایـن

دولتمــردان ایرانـی چــون . زمینـه، بـا ایــران آغـاز کـرد خواستند پاي مـأموران بیگانـه بـه نقـاط دورافتـاده نمی

مملکت باز شود پیوسته، با ایجاد خطـوط تلگـراف در ــی ــت م ــرانجام در بلوچســتان مخالف ــیکن س ــد؛ ل کردن

ــادي ــر جم ــا/ 1279اآلخ ــاز 1862مبردس ــیس امتی ، انگلاحداث خطوط تلگراف در بلوچسـتان را گرفـت و بـا حضور بیشتر در منطقه، به شورانیدن خوانین و رؤساي

سـاختن راهبـرد هدف انگلـیس، عملـی . بلوچ پرداخت: 1387ملکشـاهی، (استعماري تقسـیم بلوچسـتان بـود

م، حکومت مرکزي یکـی 1862/ق1279در سال ). 206لتی را مأمور کـرد تـا دربـاره جغرافیـا و از مأموران دو

وي دربــاره . جمعیــت بلوچســتان گزارشــی تهیــه کنــددر ... «: نویسـد هاي بروز ناآرامی چنین می افزایش زمینه

اثناي سیاحت که به بلوك سرباز رسـیده و بـه پیشـین عبور نمود و معلوم شد که اهالی آنجـا کمـر مخالفـت

باز اطاعت و خدمت اند؛ نه به ضابط گیج و نه سر بستهبعد از معاودت از سیاحت بلوچستان، تفضـیل . کنند می

اظهار داشـت ... الملک مخالفت سکنه پیشین را به وکیلدر . و به عرض اولیاي دولت جاوید شوکت رسـانیدند

االمر، این بنده را سرباز و حسب] م1864[ق 1281سنه رفتـه بعـد از پـنج روز . توپ و جمعیت مأمور نمودند

اصره قلعه را تسخیر نموده و حاال در نهایـت انقیـاد مح» دهنـد کمر خدمت بسته، به ضابط سـرباز مالیـات مـی

ــلطنه، ( ــب، ).335: 1364اعتمادالسـ ــن ترتیـ ــه ایـ بـخـان هاي بلوچستان تا زمـان حکومـت ابـراهیم ناآرامی

خـان نیـز کـه دولـت میرزامعصوم. چنان ادامه یافت هماري مرزهـا بـه بلوچسـتان گـذ ایران او را براي عالمت

: نویسـد اعزام کـرده بـود دربـارة رونـد ترقـی وي مـی ابـراهیم خان ابتدا مرد خبازي بود و او را علـی ابراهیم«

میـرزا بـه بـم الملـوك گفتند، در هنگامی کـه سـیف می

٦٣/)م1872تا 1847/ ق1289تا 1264( شاه تثبیت مرزها و برقراري حاکمیت ایران بر بلوچستان، در عصر ناصرالدین

کند؛ لذا شـاهزاده بـه رود، خدمات زیادي به وي می می. )22: 1374کرمـــانی، (» دهــد او لقــب خــانی مـــی

خان بمـی مـدارج ترقـی را در دورة حکمرانـی ابراهیمالملک بـود کـه در در اصل، وکیل. الملک طی کرد وکیل

ابتدا وي را به ضابطی بـم و نرماشـیر انتخـاب کـرد و ســپس، او را بــه فرمانــدهی ســواره نظــام و شترســوار

ــه درجــه . نرماشــیري گماشــت ــز او را ب بعــد از آن نیي و ضابطی بم و نرماشـیر سرهنگی فوج بهادر گرمسیر

ســرانجام نیــز، . و حکومــت بلوچســتان منصــوب کــردخان مقام سـرتیپ اولـی و لقـب الملک به ابراهیم وکیل

).56: 1360فرمانفرما، (سعدالدوله اعطا کرد

خان بمی به بلوچستان مأموریت ابراهیمــال ــان س ــاآرامی1862/ق1279در پای ــه ن ــاي م، دامن ه

هـا خراسان نیز کشیده شد و بلوچبلوچستان به جنوب نواحی قاینـات و طـبس و سـرحدات سیسـتان را نیـز

ــد ــاول کردنـ ــع. چپـ ــانی در ربیـ ، 1863اوت/1280الثـالسلطنه چنین فرمان اي به حسام شاه طی نامه ناصرالدین

ــبس و «: داد ــات، ط ــدود قائن ــت ح ــظ امنی ــراي حف بهـا، سرحدات سیستان و معابر بلوچ و حفظ و نظـم راه

را کـه ]در جنوب طـبس در مسـیر راه کرمـان [بند نايــه ــتش را بـ ــت، امنیـ ــان اسـ ــور راهزنـ ــیر عبـ مسـ

الملک وزیر کرمان واگذارد یـا خان وکیل محمداسماعیلالملـــک بدهـــد؛ زیـــرا خـــان حشـــمت بـــه میـــرعلم

توانـد ایـن راه را میرزاباقرخان حاکم طبس نمـی حاجی الملـک قـرار بگـذارد و طوري بـا حشـمت ... نظم دهد

مشارالیه ملتزم شود که همۀ طرق و شوارع عراق و یزد طالیـی، (» و خراسان و کرمان از شر بلوچ آسوده شـود

، 1865مـــــارس/1281در شـــــوال ).42و 41: 1380خـان را در ایـن هاي بمپور نیز شورش و ابـوالفتح بلوچ

الملـک بـه فرمانـدهی حشـمت . شهر محاصـره کردنـد نجـات بمپـور رهسـپار هاي پیاده و سواره، بـراي دسته

شدن نیروهاي حاکم خراسـان، با نزدیک. بلوچستان شداي به حکومت کرمان اعـالم رؤساي بلوچستان در نامه

خان بـه کردند که آنان یاغی نبوده بلکه از ستم ابوالفتحذیقعـده، قـواي دولتـی بـه 22انـد؛ ولـی در ستوه آمده

و خان نیز از بم حرکت کرد سرکردگی سرهنگ ابراهیمم، با نظم وارد بمپـور 1865دسامبر/1282شعبان 22در

ــا . شــدند ــد ب ــور بودن خــوانین بلوچســتان کــه در بمپشترسواران بسیاري تا دو فرسـخی شـهر، بـه اسـتقبال

شعبان نیز، گروه فراوانـی از 26در . قواي اعزامی آمدندسران و فرماندهان نظامی و افزون بر صد نفر از خوانین

بدیعی، (تا براي سالمتی شاه دعا کنند بلوچ گرد آمدندهـاي کنندگان قلعه با ورود وي، محاصره. )349: 1374

هـا فـراري سوي کوه فهرج و بمپور از ترس مجازات بهشدند و از وي، بـراي حفـظ جـان و مـال خـود امـان

ها را اي ابراز اطاعت بلوچ خان در نامه ابراهیم. خواستندوي نیز براي اطمینان آنان .به اطالع حاکم کرمان رساند

قرآنی مهر کرد و دستور داد مأموران حکـومتی مـزاحم خان نیز دستگیر و در قلعه بمپـور ابوالفتح. ایشان نشوند

قواي کرمان نیز، براي استمرار امنیت در بـم . حبس شد: 1372سازمان اسناد ملی ایـران، (و نرماشیر اردو زدند

الحجـه ذي 23، درپس از تسـلیم شورشـیان ).47و 46خان، حـاکم رودبـار، فرصـت را غنیمـت سردار حسین

وتـاز در نـواحی شمرد و از آنان خواست براي تاخـت ــد؛ ولــی بلــوچ ــه ســپاه او بپیوندن هــا ایــن ســرحدي ب

رؤسایی که تسلیم شده بودنـد . درخواست را نپذیرفتندــواب ــد و از میرن ــان بیای ــه کرم ــد ب ــا کردن ــان تقاض خ

راري آرامـش بلوچسـتان، بـه درخصوص چگونگی برقخان نیز میرنواب. حاکم کرمان و بلوچستان تعهد بسپارد

به رسم اطاعت با قرآن و شمشیري در دست به کرمـان حاکم کرمان شورشیان را بخشید و آنان براي حفظ . آمد

26پس از این تمهیدات، در . امنیت منطقه تعهد سپردندا هـزار تومـان محرم نیز چند نفر از رؤساي بلوچستان ب


مالیات، به کرمان آمدند و حـاکم بـه آنـان لطـف کـرد ) .48: 1372عباسی، (

فتح بمپور زمینۀ تثبیت حاکمیت قاجارها بر بلوچسـتان خان کوشـید پس از این موفقیت، ابراهیم. را فراهم کرد

حاکمیت خـود را بـر بلوچسـتان گسـترش دهـد و بـا ــاطق دیگــر، قلمــرو واحــدي ایجــاد ــد تصــرف من . کن

خان براي این منظور، به سرباز لشکر کشید و بـا ابراهیمدادن اســدخان، رئــیس تیــرة خــاران، آنجــا را شکســت

در این زمان، تنهـا ). 2/311: 1380کرزن، (تصرف کرد . هاي شرقی بلوچستان زیر نفوذ خان کـالت بـود بخش

سواحل شرقی مکران نیز، کـه خـوانین محلـی آنجـا را زو منطقه نفوذ خان کالت بود؛ لـیکن کردند، ج اداره می

چابهار در دست اعراب مسقط بود که این اعـراب زیـر بر ناحیه خاش و مناطقی که . نفوذ کامل انگلستان بودند

به سرحد معروف بودند نیز سـعیدخان کـرد حکومـت سعیدخان کـه در جریـان شـورش آقاخـان بـا . کرد می

د، بـا دریافت مهمات و توپخانه بـه کمـک او رفتـه بـو ــی ــتقالل م ــاي اس ــیس ادع ــت انگل ــت دول ــرد حمای ک

الملک پس از تثبیـت وکیل ).122: 1371ساالربهزادي، (محمـدخان یکـی از رؤسـاي هاي قدرت خود، دین پایه

طوایف بومی را به حکومـت چابهـار منصـوب و او را : 1372افشارسیسـتانی، ( مأمور فتح نـواحی دیگـر کـرد

ري، تسـلط سـلطان از اواخر قـرن سـیزدهم قمـ ).166نصـیرخان، . مسقط بر گواتر و چابهار شکل گرفته بـود

احمد، بن حاکم کالت، ادارة این مناطق را به صیدسلطاندر قراردادي که در شعبان . حکمران عمان، واگذار کرد

م، بین حکومت ایران و امام مسقط 1856آوریل/ق1272. منعقد شد، امور بنـدرعباس نیـز بـه وي واگـذار شـد

ان مسقط هم پذیرفت که اگر حاکم فارس و کرمان سلطسپاهی براي نظم نواحی بلوچستان روانه کننـد، حـاکم بندرعباس در دادن آذوقه و لوازم سـفر کوتـاهی نکنـد

قواي ایران پس از ). 807و 806: 1367فسائی، حسینی(

فتح چابهـار، بنـدرگواتر را تصـرف کردنـد کـه درآمـد ) . 519: 1380کـرزن، (شـد فراوانی از آن حاصـل مـی

آرامی بـر نـواحی مختلـف بلوچسـتان دسـت سپس بهخان موفق شد صلح و امنیت را در یکـی ابراهیم. یافتند

بـا گسـترش . از پرغوغاترین نواحی آسیا برقـرار سـازد شــدن بــه حــوزه نفــوذ ایــران در بلوچســتان و نزدیــک

نشین کالت که زیر نفوذ انگلستان بـود وضـعیت حاکمایــران . وجــود آمــد اي در منطقــه بــه چیــدهســخت و پی

کوشید روابط خود را با خوانین محلی بهبود بخشـد میهمچنـین، بـا . ها بـاز دارد و آنان را از اتحاد با انگلیسی

تقویت حضور نیروهاي نظامی در بلوچستان، حاکمیت دیگر، ازسوي. دولت را بر این بخش حساس تثبیت کند

ریع ایـران سـخت نگـران ها که از پیشروي سـ انگلیسیشده بودند به تقویت خان کالت پرداختنـد تـا جلـوي

آنـان کوشـیدند . خـان را بگیرنـد هاي ابـراهیم پیشرويموافقت ایران را براي تعیین خطوط مرزي کالت جلب

دولـت انگلیسـی هنـد از وزارت امورخارجـه آن . کنندطور قطعی، از توسعۀ نفـوذ ایـران در کشور خواست به

ان جلوگیري کند تا به موقعیت بریتانیا در منطقه بلوچستم، بـا حرکـت 1868/ق1285در سال . آسیبی وارد نشود

السلطنه هندوستان بـه قواي ایران به سمت کالت، نایبچارلزالیسون دسـتور داد از پیشـروي نیروهـاي ایـران،

میرزاسعیدخان، . نشین کالت جلوگیري کند سوي خان بهن از فشار انگلیس در یاداشتی وزیر خارجه، براي کاست

ــیح داد ــور توضـ ــه آن کشـ ــه وزارت امورخارجـ : بـهاي مذکور پیوسته جـزو خـاك ایـران بـوده و سرزمین

. دولت درصدد است نظم را در این مناطق ایجـاد کنـد بریتانیا این استدالل را نپـذیرفت؛ زیـرا ایـن دولـت در

کالت امضا اي با خان نامه م، موافقت1842/ق1258سال . کرده بود که در صورت همراهی، از وي حمایت کننـد

م، از حـاکم کـالت تعهـد 1854/ق1271آنان در سـال هاي دیگر وارد گرفته بودند بدون اجازة ایشان، با دولت

٦٥/)م1872تا 1847/ ق1289تا 1264( شاه تثبیت مرزها و برقراري حاکمیت ایران بر بلوچستان، در عصر ناصرالدین

این امر مانع ارتباط مستقیم خـان کـالت، . مذاکره نشودنزدیک دو دهۀ ). 137: 1371زاده، کاظم(شد با ایران می

م، خان کـالت بـا معاهـدة 1876/ق1294بعد، در سال الحمایـه انگلـیس طـور کامـل تحـت دیگري خود را به

بدین ترتیب، این کشور با ). 74: 1359ترنزیو، (قرارداد طلبی از وضعیت اقتصادي و اجتماعی بلوچستان فرصت

وجود رسم فـروش ایـاالت و نظـام دیرپـاي . برد سود و سـاخت داري دولتی و وجود سازمان اجتماعی اجاره

هاي عشـایري ایـن نـواحی، هـم اجـراي قدرت و نزاعرو هاي عمرانـی و آبـادانی را بـا دشـواري روبـه برنامه

. افـزود هـا مـی کرد و هم روز به روز بـر نارضـایتی میخـواهی اي براي تظلم شد و محکمه اي ساخته نمی جاده

پرداخت هـیچ وجود نداشت و برزگر در برابر آنچه میاحمـدزاده، (شد دید و حمایت نمی نمیخیري از دولت

هاي بعد، به برخی دولت قاجار در سال). 5و 4: 1390اقدامات عمرانی در بلوچستان دست زد؛ مثال در فهرج،

هاي بسیاري ساخت و با نزدیکی بمپور، بازارها و حمامصرف مبلغی افزون بر بیسـت هـزار تومـان، زیـر نظـر

. هاي زیبا بنا کـرد تمانمعماري به نام استاد عباس، ساخدر فاصلۀ بین نرماشیر و بمپور نیز چهار قلعـۀ معتبـر و

: 1368اعتمادالسـلطنه، (چندین رشته قنات احداث کرد یافـت، کـه اسـتمرار مـی این اقـدامات درصـورتی ). 89توانست با جلب اهالی بـه منـاطق عـاري از سـکنه، می

نیدن برقراري ثبات و امنیت را ممکن سازد و با خشـکا کـن کنـد؛ زمینۀ بلوا و آشوب، نفوذ بیگانگـان را ریشـه

رسـد توجـه بـه آبـادانی بلوچسـتان، لیکن به نظر نمـی ــس ــد؛ پ ــه باش ــر رفت ــور فرات ــرج و بمپ ــدان از فه چنشکوفاکردن استعدادهاي زراعتی و تجارتی منطقـه کـه

توانســت بــه اســتقرار بیشــتر حاکمیــت ایــران، در مــیکـه طوري دامه نیافت؛ بهشرق کشور کمک کند، ا جنوب

هـاي فیروزمیرزا، حاکم کرمان و بلوچستان، بـین سـال م، نیـــز افســـوس 1898تـــا 1880/ق1298تـــا 1296

چرا باید چنین ملکی کـه در هـیچ جـاي ... «: خورد میعالم نیست، این طور مخروبه و بالسکنه افتاده باشـد و

. »...احدي به صرافت آبادي نیفتاده، غفلت کرده باشـند اگر از همـین ایـالت بلـوچی کـه در ... «: افزاید وي می

ها که هزار خانوار و پانصد خانوار گوشه و کنار این راهنشین هستند بیاورند و مسـکون نماینـد، متفرقه و بیابان

اندکی توجه بکنند، مدت چهار پنج سال طول نخواهـد مملکت بزرگی به قـدر عـراق و خمسـه و ... کشید که

شد که صد هزار تومان منـافع و مالیـات قزوین خواهد یکی از جاسوسـان ).60و 59: 1360فرمانفرما، (بدهد

انگلیسی پیشروي سریع قواي ایـران، در منطقـه شـرقی بلوچستان را انقالب سیاسی در مناطق غربی هندوستان

اطمینـانی کـه بـه ایـن قسـمت از : افزایـد دانسته و مین رفته اسـت و سرحدات هندوستان وجود داشت از بی

کنـد کـه بـا به حکومت انگلیسی هندوستان توصیه مـی تعیین خطوط مرزي، این سرزمین را از تهدیدهاي ایران

در اثر گسـترش ). 129: 1371ساالربهزادي، (حفظ کند ــین ــاد ب ــدایش اقتص ــتعمار و پی ــه اس ــاز ب ــی، نی الملل

هـا و ساختن خطوط دقیق برخورد میان دولت مشخصهاي بازرگانی و سیاسی افزایش یافت و ایجاد نمایندگی

کوشش انگلیس، براي تعیین دقیـق خطـوط مـرزي در هاي تعیین غربی هند با ایران، جزو نخستین نمونه شمال

به مـوازات اجـراي . مرزهاي نو در دوران معاصر استاین سیاست، قاجارها نیز که در استفاده از راهبرد سنتی

رحدداري و هــاي ســ گیــري مناســب از حکومــت بهــرهنفـوذ پیرامـونی بازمانـده هـاي تحـت حمایت از دولت

هاي جغرافیایی و حقوقی تعیین بودند، نه تنها پیچیدگیکردند؛ بلکه از برقراري نظام سیاسی مرزها را درك نمی

مقتدرانه عمومی در کشور نیز نـاتوان بودنـد؛ پـس بـه ــاوري در خراســان و همــین علــت ســرزمین هــاي پهن

: 1375مجتهدزاده، (چستان از دست رفت سیستان و بلوم، چالش بین ایران و 1860/ق1276در سال ). 72و 71


اي انگلیس بر سر سواحل بلوچستان وارد مرحلـۀ تـازه دولت ایـران کـه حضـور بیگانگـان را در نـواحی . شد

دید، حاضر نبود ساحلی بلوچستان منافی منافع خود میینـی و سـواحل اجازة کشیدن خط تلگراف را از راه زم

انگلیس نیز درصدد بود هرچـه . جاسک به گواتر بدهدزودتر ازطریق تعیین خطوط مرزي، با رؤسـاي محلـی وارد معامله شود و خـط تلگـراف را از بنـدرگواتر تـا کراچی، از داخل قلمرو آنـان بکشـد؛ بنـابراین، دولـت

ــت ــران را تح ــال ای ــرانجام در س ــرار داد و س ــار ق فششاه بـا تشـکیل کمیسـیونی رالدینم، ناص1870/ق1278

جانبه، براي تعیین دقیـق خطـوط مـرزي کـه در آن سهنمایندگان ایران و انگلیس و خان کالت حضور داشـته

ــرد ــت ک ــند، موافق ــت، ( باش ــت ).196: 1383رای دولم، فردریـک گلداسـمید، 1870/ق1287انگلیس در سال

مدیرکل تلگراف هند و اروپـا، کـه سـواحل مکـران را شــناخت بــراي تعیــین خطــوط مــرزي وبی مــیخــ بــه

ایـن افسـر مغـرور دخالـت در . بلوچستان انتخاب کرددانسته و معتقد بـود امور بلوچستان را حق انگلستان می

دولت ایران نیز باید، قدردان این قبیـل اقـدامات باشـد وي در گزارشـی بـه صـراحت ). 254: 1378احمدي، (بر بلوچسـتان من هیچ حقی براي دولت ایران«: نوشت

و با اشاره به سوابق کوشـش ایـران، بـراي » قائل نیستمتـوانم قبـول من هرگـز نمـی «: افزاید تسلط بر منطقه می

نمایم، ولو براي یک دقیقه، رؤسا و سرداران مکـران در قسمت غربی کالت حاکمیت دولـت ایـران را بپذیرنـد

با چنین رویکـردي، وي در ). 3/964: 1353محمود، (ــ ــال اوایـ ــد و 1871/ ق1288ل سـ ــران شـ م، وارد تهـ

در این شهر، خـان کـالت بـا . درنگ، به بمپور رفت بییــک افســر انگلیســی و سیصــد نیــروي نطــامی بــه او

حضور این همه نیرو ایرانیان را که به مقاصـد . پیوستندبریتانیــا، در بلوچســتان بــدگمان بودنــد بیشــتر نگــران

، نماینده دولـت خان به همین علت میرزامعصوم. کرد می

ایران، به همراه حاکم بلوچستان حاضر به همکـاري بـا ــد و تعیــین خطــوط مــرزي در هیئــت انگلیســی نبودنــران ــت ای ــل حاکمی ــراري کام ــانع برق بلوچســتان را م

ــی ــد مـ ــا ).197: 1383رایـــت، (دیدنـ ــمید بـ گلداسـنکــردن مــأموران ایرانــی، پیشــرفت کارهــا را همکــاري

ور ایـن هیئـت، در سـواحل ناممکن دید؛ اما بدون حضچابهار اسـتقرار یافـت و بـر پایـۀ اطالعـاتی کـه بـین

م، از منطقـه 1873تـا 1870/ق1290تا 1287هاي سال. کسب کرده بود به تعیین خطـوط سـرحدي پرداخـت

وي سرگرد لووت را مـأمور کـرد تـا از حـدود مـرزي گلداسـمید سـپس . هاي آن را ترسیم کند بازدید و نقشه

مد و نتیجۀ رأي حکمیت خـود را بـه اطـالع به تهران آــران رســاند ــت ای شــاه چــون تمــامی ناصــرالدین. دول

دانست، نخست طرح بلوچستان را جزو قلمرو ایران مینیامــدن دولــت پــس از کوتــاه. پیشــنهادي را نپــذیرفت

انگلستان، شاه ناحیۀ کوهک را که در نقشه نیامـده بـود کن سرانجام با جزو جدانشدنی قلمرو ایران برشمرد؛ لی

م، 1872/ق1289در سـال . طرح گلداسمید موافقت کردهاي خطوط جان مأمور بازبینی و تأیید نقشه سرگرد سن

سـرانجام . مرزي شد که سرگرد لووت تهیه کرده بـود گـذاري و ها، خطوط مرزي عالمت براساس همین نقشه

و مـرز بلوچسـتان ) 2/313: 1380کرزن، (مشخص شد اي واقـع در مشـرق گواتـار، از نقطـه ایران و انگلـیس

گواتار با گوادر متفاوت است، تا کوهک و از کوهک تا ). 519، 523: 1368سایکس، (سیاه تعیین شد کوه ملک

شـد و سـپس از خطوط مرزي از گواتـار شـروع مـی القعر رودهاي دشت و دشتیاري یا رودخانه خواجو خط

از کنـار کرد و بـا انحرافـی بـه جانـب شـرق، عبور مییافـت رودخانه ماشکید تـا بـاتالق هـامون امتـداد مـی

ــرزن، ( ــن ). 313: 1380ک ــر ای ــران در اث ــتان ای بلوچستغییرات از شمال به سیستان، از شرق بـه پـنج گـور و

و از طـرف مغـرب بـه کیج، از جنوب به دریاي عمان

٦٧/)م1872تا 1847/ ق1289تا 1264( شاه تثبیت مرزها و برقراري حاکمیت ایران بر بلوچستان، در عصر ناصرالدین

اعتمادالسلطنه، (ورودبار و بشاگرد محدود شد نرماشیرــدت در ).327: 1364 ــیس م ــت، انگل ــود حقیق ــا ب ه. هاي مداخله در این نـواحی را فـراهم آورده بـود زمینه

پـس از حضــور م،1840/ق1256ایـن کشـور در سـال هایی شکستن اقتدار سرداران بلوچ، پیمان نظامی و درهم

را با آنان به امضا رساند که مغایر حق حاکمیـت ایـران حاکمان محلی ها با سرداران بلوچ، همانند انگلیسی. بود

کردنــد و همـین امـر، بـه منزلــۀ خودمختـار رفتـار مـی بـراي مثـال، در . گرفتن حقوق دولت ایـران بـود نادیدهها طی قـراردادي تعهـد م، انگلیسی1854./ق1270سال

هاي کردند در برابر ابراز وفاداري نصیرخان دوم، کمکهمچنـین در . مالی و نظامی در اختیار وي قـرار دهنـد

اي نامـه م، با میرخداداد بلوچ توافـق 1875/ق1292سال امضا کردند و او را به عنوان حاکم مستقل و دوسـت و

: 1379احمـدي، (همسایه انگلیس به رسمیت شناختند گرفتن سیاسـتی کـه بدین ترتیب، آنان با درپیش). 319

در منطقه باز دست رؤساي بلوچ را براي اعمال قدرت. آوردنـد را به دست مـی گذاشت، اطاعت کامل آنان می

با تعیین دقیق خطوط مرزي و گسترش نفوذ بریتانیا در بلوچستان، دیوار دفاعی این کشور در غرب هند تکمیل

هاي تجاري بین ایـران و بلوچستان یکی از شاهراه. شد. هاي نظامی به آن توجـه شـد هند بود و بیشتر، از جنبه

کاالهـا و هاي هنـدي، کمپانی هندشرقی به جاي پارچههاي انگلیسی را بـه مقـدار بسـیار، بـا کشـتی تـا پارچه

کـرد؛ سـپس بـه دریاي سیاه و بندر ترابوزان حمل مـی فرسـتاد و از آنجـا، بـه بازارهـاي تبریـز و عثمانی مـی

: 1392فـوران، (کـرد صفحات شـمالی ایـران وارد مـی هاي مداوم و حضور قواي به علت وجود ناآرامی). 174

تـدریج رونـق خـود را از بلوچسـتان بـه نظامی بیگانه،انگلیس با ایجاد مرزهاي تصنعی و بارزکردن . دست داد

کـردن سـاکنان دو سـوي هاي قومی و حسـاس ویژگیمرزها، نه تنها مانع توسعۀ پایدار این بخش از سـرزمین

شد؛ بلکه با اسـتمرار مـداخالت خـارجی، در ایران می .شد اي می منطقههاي ساز برخی از بحران آینده زمینه

نتیجه

دولت قاجار براي تثبیت حاکمیت خود در بلوچسـتان، ــان ــا زم ــیکن ت ــت زد؛ ل ــی دس ــدامات مختلف ــه اق ب

شـاه نتوانسـت آرامشـی را کـه پـس از قتـل ناصرالدینرسـد بـه نظـر مـی . نادرشاه متزلزل شده بود، تأمین کند

ت انتخاب تهران به پایتختی و انتقال مرکز ثقـل جریانـا طور طبیعی بلوچستان را دور سیاسی به آذربایجان که به

داد؛ همچنین وجود طوایف متعـدد، از دسترس قرار میبا اختالفات قومی و مذهبی که به دلیل کـاهش اقتـدار

ــراي دســت ــه دولــت مرکــزي فرصــت را ب ــدازي، ب انــوم زیســت ــی ب ــاي یکــدیگر مناســب م ــد و راه ه دیدن

ــد، از مهــم خودســري مــی ــر پیمودن ــروز ت ین عوامــل بدر .هاي بلوچستان، در اوایل عصر قاجار اسـت ناآرامی

ــماعیلیه ــۀ اس ــاي فرق ــدعیان احی ــاه، م دورة محمدشهایی را در بلوچستان برپا کردند که با حمایـت ناآرامی

جانبه دولت استعماري انگلیس، زمینه را براي ایجاد همه امیرکبیـر . کـرد هاي مذهبی و قومی بیشتر مهیا مـی تنش

دیگـر، بـا سو با تقویت نیروهاي نظامی و ازسوي ازیکسپردن بخشی از قـدرت بـه سـران و بزرگـان محلـی، راهکار مؤثري را براي برقراري حاکمیت ایران در پیش . گرفت؛ لیکن با قتل وي منطقه باز گرفتار آشـوب شـد

نشین کرمان در این زمان، ادارة بلوچستان به عهدة حاکمهـا را انفرماي کرمان نتوانست شورشاقدامات فرم. بود

شـاه نـاگزیر، بـه والـی خراسـان مهار کند و ناصرالدینامیراسـداهللا علـم . دستور داد تا بلوچستان را آرام سازد

براي انجام این مأموریت عازم منطقـه شـد؛ ولـی ایـن خان بار حاکم کرمان، ابراهیم تمهید هم مؤثر نیفتاد و این

وي بمپـور مرکـز . هـا کـرد رشبمی را مأمور دفع شـو اي اقـدامات بلوچستان را تسخیر کرد و بـا انجـام پـاره


نظامی، موفق شد حوزة حاکمیت ایـران را در محـدودة بلوچستان کنونی تثبیت کند و بدین ترتیب، آرامش بـه

ــراري . منطقــه بازگشــت در ایــن زمــان، انگلســتان برقایش حاکمیت دولت مرکزي در بلوچستان را نشانۀ افـز

دید؛ پـس قدرت ایران و تهدیدي براي مرزهاي هند میویـژه خـان کـالت، درصدد تحریک خوانین محلی، بـه

سرانجام نیز دولت ایران را که پیشتر بـا تحمیـل . برآمدقرارداد پاریس وادار به استقالل افغانسـتان کـرده بـود،

. کردن خطوط مرزي زیر فشـار قـرار داد براي مشخصــرا ــب، ژن ــدین ترتی ــاي ب ــأمور مرزه ــمید م ل گلداس

شرق ایران شـد و مرزهـاي کنـونی بلوچسـتان، جنوببراساس منافع انگلستان و بدون رضایت حکومت ایران

رسد که از دورة قاجار به چنین به نظر می .شکل گرفتهاي اجتماعی ناشی بعد هرگاه بلوچستان گرفتار بحران

هاي قومی و مـذهبی بـوده، زمینـۀ دخالـت از درگیريکه دولت چنان. بیگانگان در این منطقه فراهم شده است

ایران اقتدار خود را در آن حفظ کرده، از به ثمرنشسـتن تجربۀ دورة . اهداف استعمارگران جلوگیري کرده استدهــد هرگــاه کوتــاه صــدارت امیرکبیــر نیــز نشــان مــی

اي بین استفاده مناسـب از نفـوذ سـران قبایـل و موازنهحضور مقتدرانۀ قواي نظـامی دولتـی طوایف محلی، با

هاي همسـو ریزي در بلوچستان برقرار شد، امکان برنامهاما هرگـاه اقتـدار . با منافع ملی بیشتر فراهم شده است

هـاي حکومت مرکزي ضعیف بوده و از اتخـاذ تصـمیم قاطعانه بازمانده است، بیگانگان تکاپوهاي خود را براي

ــزایش ــتعماري اف ــد اس ــه مقاص ــل ب ــس دادهنی ــد؛ پ انطلبانـه در هـاي تجزیـه گـرایش هاي اجتماعی و آشوب

یکــی از عــواملی کــه در . منطقـه افــزایش یافتــه اســت توانسـت ریـزي درسـت، مـی صورت استمرار و برنامـه

موجــب حفــظ حاکمیــت ایــران بــر بلوچســتان شــود، در دورة . رسیدگی بـه وضـعیت اقتصـادي منطقـه بـود

چستان صورت نگرفـت قاجار کوششی براي آبادانی بلو

ــارت و ــترش تج ــه گس ــدود، ب ــواقعی مع و جــز در مهمین امـر زمینـۀ نفـوذ بیشـتر . کشاورزي پرداخته نشد

هـاي بیگانگان را فراهم آورد و سـرانجام نیـز سـرزمین ــت ــش از کشــور از دســت رف ــن بخ ــاوري در ای . پهن

شدن شاهراه بازرگانی بلوچستان بـه هنـد، در اهمیت بیغربی ارتی کمپانی هند شرقی، به شمالاثر انتقال راه تج

. ایران نیز موجب فقر اقتصادي بیشتر در بلوچستان شدشدن مرزهاي تصنعی همـراه بـا دیگـر اقـدامات کشیده

ــی ــارزکردن ویژگ ــراي ب ــان، ب ــژادي و بیگانگ ــاي ن هکردن اقوام و ایجاد اختالفات مذهبی نیز میراثی حساس

ایـن بخـش از است که از دوران استعمار براي ساکنان .ایران باقی مانده است

کتابنامه

ها کتاب )الف، قـوم و قومیـت در ایـران ، )1379(احمدي، حمیـد، -

.2 نی، چ: تهران؛ جغرافیاي تاریخی سیستان، )1378(احمدي، حسن، -

و گـردآوري ( ،]و دیگران... [ها کریستی سفر با سفرنامه .مؤلف: ، تهرانترجمه

ــلطنه - ــاد السـ ــناعتمـ ــان، ، محمدحسـ ،)1364(خـ . اسفار: تهران. البلدن مرآت

چهل سـال ، )1368(خان، اعتمادالسلطنه، محمدحسن -شاه؛ جلـد اول تاریخ ایران در دورة پادشاهی ناصرالدین

بـه کوشـش ایـرج افشـار، بـا تعلیقـات المآثر و ااآلثار، . اساطیر: حسین محبوبی اردکانی، تهران

چابهــار و دریــاي ، )1372( افشــار سیســتانی، ایــرج، -صــدیقی و وزارت فرهنــگ و ارشــاد : زاهــدان پــارس، . اسالمی

: تهـران امیرکبیـر و ایـران، ، )1378(آدمیت، فریدون، - .8 خوارزمی، چ

٦٩/)م1872تا 1847/ ق1289تا 1264( شاه تثبیت مرزها و برقراري حاکمیت ایران بر بلوچستان، در عصر ناصرالدین

رقابت روس و انگلیس در ، )1359(ترنزیو، پیوکارلو، -بنگـاه : ، ترجمه عبـاس آذیـن، تهـران ایران و افغانستان

.ترجمه و نشر کتابتــاریخ ، )1384(ابــراهیم، جــامی، محمــودبن حســینی -

، احمدشاهی؛ تاریخ تشکیل اولـین حکومـت افغانسـتان : نـژاد، تهـران به تصحیح و تحشیه غالمحسـین زرگـري

.دانشگاه تهرانفارسـنامه ، )1367(فسائی، حاج میرزاحسـن، حسینی -

: ، به تصحیح منصور رستگار فسائی، تهران1ناصري، ج .امیر کبیر

تـاریخ ،)1380(عبدالنبی، بن اهللا شیرازي، فضل خاوري -: ، بــه تصــحیح ناصــر افشــارفر، تهــرانج2ذوالقــرنین،

. وزارت فرهنگ و ارشاد اسالمیــوجی، محمــدجعفر، - ــایق)1363(خورم ــار ، حق االخب

.2 جم، چ: ناصري، به کوشش خدیو جم، تهرانجمـه تر انگلیسـیان در ایـران، ، )1383(رایت، دنیس، -

.اختران: غالمحسین صدري افشار، تهرانسـابقه تـاریخی بلوچسـتان؛ ، )1391(روانبد، عبداهللا، -

، بـه اهتمـام حسـین جهـانتیغ، جغرافیا، تاریخ، طوایـف . طهارت: زاهدان

هـاي بلوچستان سـال ، )1371(ساالربهزادي، عبدالرضا، - . موقوفات محمود افشار یزدي: ، تهرانش1317تا 1307

ــی، - ــایکس، پرس ــی ، )1363(س ــر پرس ــفرنامه س س .لوحه: ، ترجمه حسین سعادت نوري، تهرانسایکس

ــی، - ــایکس، سرپرس ــران، ، )1368(س ــاریخ ای ج،2تدنیـاي : گیالنـی، تهـران ترجمه سیدمحمدتقی فخرداعی

.4کتاب، چبـه اهتمـام التواریخ، ناسخ، )1377(سپهر، محمدتقی، -

. راساطی: جمشید کیانفر، تهرانروزنامه ، )1374(عباسی، محمدرضا و پرویز بدیعی، -

: ، تهــران471تــا 375هــاي شــماره 4اتفاقیــه؛ ج وقــایع

کتابخانه ملی جمهوري اسالمی ایران با همکاري مرکـز . ها مطالعات و تحقیقات رسانه

سـفرنامه کرمـان و ، )1360(فرمانفرما، عبدالحسـین، - . نا بی: ران، به کوشش ایرج افشار، تهبلوچستان

ــان، - ــوران، ج ــاریخ ، )1392(ف ــکننده؛ ت ــت ش مقاومهـاي پـس از تحوالت اجتماعی ایران از صفویه تا سال

.14 ، ترجمه احمد تدین، رسا، چانقالب اسالمیروس و انگلیس در ایـران ، )1371(زاده، فیروز، کاظم -، ؛ پژوهشـی دربـارة امپریالیسـم .)م1914تا . م1864از (

. 2 انقالب اسالمی، چ: وچهر امیري، تهرانترجمه من، ایران و قضـیه ایـران ، )1380(کرزن، جورج ناتائیل، -علمـی و : ج، ترجمه غالمعلی وحید مازندرانی، تهران2

. 5 فرهنگی، چ، بــه جغرافیــاي نیمــروز، )1374(کرمـانی، ذوالفقــار، -

. عطارد: کوشش عزیزاهللا عطاردي، مشهدتاریخ روابط سیاسی ایران ، )1353(محمود، محمود، -

.4 اقبال، چ: جلد، تهران8، و انگلیس در قرن نوزدهمایران و جهان؛ جلد دوم ، )1377(نوایی، عبدالحسین، -

.2 رهنما، چ: ، تهراناز قاجاریه تا پایان عصر ناصريج، 2، تاریخ کرمـان ، )1375(خان، وزیري، احمدعلی -

علمی، : تانی، تهرانبه کوشش محمدابراهیم پاریزي باس .2 چ، جغرافیـاي کرمـان ، )1376(خان، وزیري، احمدعلی -

وزارت : به کوشش محمدابراهیم پاریزي باستانی، تهران .4 فرهنگ و ارشاد اسالمی، چ

ــاقلی - ــدایت، رض ــان، ه ــه، )1380(خ ــفاي روض الص .اساطیر: ج، تهران9، ناصري

مقاالت )ب، )1390تابســتان بهــار و(احمــدزاده، میرحــواس، -بررسی مسائل اقتصاد سنتی در سیسـتان و بلوچسـتان «


ــار ــران»دورة قاج ــل: ، ته ــی فص ــۀ علم ــی نام پژوهش، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات جستارهاي تاریخی

. 13تا 1، ص1، ش2فرهنگی، ساســتراتژي «، )1376تابســتان(رئــیس طوســی، رضــا، -

هاي نفـوذ مهاي سوخته؛ سیستان و نخستین گا سرزمین، 1، سنامۀ تـاریخ معاصـر ایـران فصل: ، تهران»استعمار

. 72تا 47، ص2شپیدایش و «، )1375بهمن و اسفند(مجتهدزاده، پیروز، -

ــان ــران بنی ــرز در ای ــت و م ــذیري حکوم ــه »پ ، ترجممجلـه اطالعـات : محمدي نوري، تهران حمیدرضا ملک

73تا 60، ص114و 113، شاقتصادي-سیاسیانگلـیس و جـدایی «، )1387بهـار (ی، هاشم، ملکشاه -

، 12، سنامۀ تاریخ معاصر ایران فصل: ، تهران»بلوچستان .214تا 199، ص 45ش

اسناد )ج، )1372(عباســـی، محمدرضـــا و پرویـــز بـــدیعی، -

هاي اقتصادي، سیاسی، اجتماعی والیـات عهـد گزارشاسـناد ملـی ایـران پژوهشـکده : ق، تهران1307ناصري

.داسنا، بـه کوشـش زهـرا طالیـی، ج )1380(، گزیده اسناد -

.آستان قدس رضوي: اول، مشهد

گیري و گسترش شهر اصفهان از عصر خالفت عباسی تا پایان هاي مذهبی در شکل بررسی نقش گرایش )م1198تا 750/ق590تا 132(حکومت سلجوقی

*** بهزاد اصغري - ** مجید گالبی - تقوي عابد

چکیده

وجه مادي این عنصر، در . می استاسالگیري شهرهاي اصلی، در شکل عنصر مهم دین و باورهاي مذهبی یکی از عناصرهاي اسـالمی در تـاریخ پیدایش و تکامل فرقه. یابد ها و مدارس مذهبی نمود می اشکالی نظیر معماري مساجد و آرامگاه

کـه بـه در این نوشـتار . گیري و توسعه بافت شهرها ایفا کند ایران، موجب شده است تا این مهم، نقش موثري در شکلپـردازد، تـالش شـده اسـت نقـش عباسی تا پایان حکومت سلجوقی مـی اصفهان از ابتداي خالفتنمونه پژوهی شهر

همچنین کوشیده شده است با رویکرد توصیفی و . یابی فضایی شهر اصفهان ارزیابی شود هاي مذهبی، در سازمان گرایششـود کـه فعالیـت اسـخ داده تاریخی، براساس منابع مکتوب و شواهد معماري برجاي مانـده، بـه ایـن پرسـش پ تحلیل

هاي مختلف مذهبی، چه تاثیري بر تغییرات کالبدي شهر در سـه دوره مطالعـه شـده یعنـی، خالفـت عباسـی و گرایشدهد، تغییرات بافت شهري اصفهان، نتایج این تحقیق نشان می. بویه و سالطین سلجوقی داشته استحکمرانی امراي آل

ها، در چهارچوب الگوي هاي مذهبی و تقابل آن گرایش از بالندگی اجتماعی متاثرباتمناس در سه دوره تاریخی، براساسگیـري و توسـعه شـهري، خـاص، همـراه بـا شـکل یابی گرایش که در هر دوره، با قدرت طوري به. توسعه شهري است

.هایی جدي بر عناصر و ساختار کالبدي شهر در دوره پیش از آن وارد آمده است آسیب

هاي کلیدي واژه .هاي مذهبی، شهر ، گرایشبویه، سلجوقیان عباسی، حکومت آلخالفت اصفهان،

اجتماعی شهر اصفهان به روایت متون تاریخی و بناهاي یادمانی برجاي -حیات فرهنگیبررسی"این مقاله برگرفته از طرح پژوهشی با عنوان

.ران به تصویب رسیده استاست که در معاونت پژوهشی دانشگاه مازند ")از دوره ساسانی تا پایان دوره سلجوقی: مطالعه موردي(مانده

نویسندة مسؤول( .دانشگاه مازندران ،شناسیباستان ستادیارا( [email protected] [email protected] .دانشگاه تربیت مدرس ،شناسیارشد باستانآموخته کارشناسیدانش **

[email protected] .مطالعات فرهنگی انسانی وپژوهشگاه علومپژوهشی کارشناس اسالمی و ایران دکتري تاریخ دانشجوي ***



مششدورة جدید، سال ، پنجاهمسال 71-84 ، ص1393بهار، )21پیاپی ( اولارة شم


مقدمه

هـاي گونـاگونی دربــاره هـاي اخیـر، نظریــه در دهـه هـاي شـهر اسـالمی ارائـه شـده خاستگاه و مشخصه

هاي معمـاري، شهرسـازي، پژوهشگران حوزه. است شناسی هریک با رویکردي خاص، به تاریخ و باستان

گیري شهر اسالمی، تعریف و خاستگاه و عوامل شکلهاي مطـرح در شهرسـازي از میان نظریه. اند پرداخته

اسالمی، برخی براین باورند که شهر و شهرنشینی در هـاي دینــی و مبــانی دوران اسـالمی مبتنــی برآمــوزه

اعتقادي دین اسالم است که خـود، ریشـه در منـابع 1پیروان ایـن نظریـه، .قرآن، سنت، فقه و اجماع دارد

شهر ساخته شده در فرهنگ اسالمی را داراي هویت دانند که میان خاص فرهنگی و تاریخی و فضایی می

ــدي ــده، پیون ــاخته ش ــاي س ــن و فض ــر دی دو عنصاین مهم تا به آن انـدازه اهمیـت . بینند ناگسستنی می

شناسی شـهر اسـالمی، اصـول و داشته که در ریختته از فقه و شـریعت، عنصـري قوانین اسالمی برخاس

آمـده گیري کالبد شهري به شمار می سازنده در شکلدر این رویکرد، مولفه دین و مـذهب یکـی از . است

دو مشـرب . ساز شـهر اسـالمی اسـت عناصر هویتفکـري از درون ایـن تفکــر برخاسـته اســت کـه بــه

. پـردازد توصیف موقعیت شهر در جامعه اسالمی میسـالمی را محیطـی مناسـب نخستین مشرب، شـهر ا

داند کـه در طـول حیـات براي زندگی مسلمانان مییافته شده و توسعه اجتماعی، به دست مسلمانان بنیان

اي تاریخی در این مرحله، شهر به عنوان پدیده. استبدون درنظرگرفتن روح و فضاي حاکم بر آن بررسی

ــی ــ. شــود م ــرآمدان از 2دوسیــالپ راآی مکتــبسي برا که باورست نیبرا ،یشهراسالم هبي نگر یخیتار

بـه یـد با ی اسـالم شـهر ی اصـل ي ها یژگیو شناخت توجـه ی آن فرهنگـ ي هـا داللـت وی خیتاري بسترها

وي تـالش کـرد کـه بـه نقـش جامعـه .داي کر ویژه

شهري مسلمان، در شهر اسالمی توجـه کنـد و آن را یابی شهر به عنوان یکی از عوامل تاثیرگذار، در شکل

ایـن در حـالی اسـت کـه در . ی در نظر بگیرداسالمکننـد کـه شـهر مقابل، برخی بر این نکته تاکیـد مـی

هــا و اســالمی مکــانی بــراي عرضــه و تجلــی ارزشالگوهاي رفتاري و نیز ساختار اجتمـاعی مبتنـی بـر

به عبارت دیگر، از نگـاه ایـن . دین مبین اسالم استي دسته از محققان، شهر شامل سه فضاي اصلی فکر

و عملــی و عینــی اســت کــه بــه ترتیــب، در قالــب فضـاي (» بینی توحیـدي و ایمـان اهـل شـهر جهان«

فضـاي (» حوزه عمل و رفتـار شـهروندي «و ) فکريتجلی ) فضاي عینی(» کالبد شهر«و درنهایت، ) عملی

همین علت، براي درك و شناخت بهتر از به. یابد میدرسـتی از باید فهم این هنجارهاي اجتماعی، ناگزیر

بـراي . بینی اسـالمی داشـت اصول و قوانین و جهانتـوان بـه نقـش قـوانین ترشدن این مسئله، می روشن

فقهی بر مجازدانستن ارتفاع ساختمان و منع سـاخت در این باره، ولـی . بنایی در مکانی خاص اشاره کرد

تواند براساس شرع مقدس از ایجاد امر مسلمانان میحال با این مقدمه، .وگیري کندبنا در جاي معینی جل

رسـید کـه اگـر بخـواهیم ایـن این نتیجه توان به مینظریه را در گستره وسیعی از شهرهاي جهان اسـالم

تردیـد، بایـد شـاهد در نظر بگیریم و تعمیم دهیم بیبازتاب دستورات و قوانین حاکم بر دیـن اسـالم در

شک، این موضوع با توجه بی. فضاهاي شهري باشیمهـا و مـذاهب گونـاگون، در به تعدد و تنوع گرایش

ایران قرون اولیه اسالمی که گـاه در منـابع فقهـی و تواند نمود خود کالمی با یکدیگر در تضاد بودند می

به همین علت، این امر . را در کالبد شهري نشان دهدتر فضاهاي شهري را به انتظار حضور بیشتر و متنوع

توجـه بـه کالبـد شـهر و سـیر . سازد ذهن متبادر میتحوالت تاریخی شکل شهر بیشتر، به علـت ارتبـاط

٧٣/گیري و گسترش شهر اصفهان از عصر خالفت عباسی تا پایان حکومت هاي مذهبی در شکل بررسی نقش گرایش

مستقیمی است که با تحوالت اجتمـاعی و الگوهـاي حاکم، بر مناسبات شهري داشته است؛ از این منظـر، ضرورت درك منطقی این رابطـه، نقـش اساسـی در تحلیل عوامل اثرگـذار بـر جریانـات اجتمـاعی ایفـا

اسالمی، شهر تاریخی اصفهان اولیهدر قرون .کند میترین مراکـز دینـی و فرهنگـی ایـران بـه یکی از مهم

از دوره ساسانی تـا بـه امـروز، . است رفته شمار میوقفه شاهد پیدایش و حیات فرهنگی در این شهر بی

ــه ــاط فرق ــت، انحط ــترش و درنهای ــی گس ــاي دین ه هـا و در این میان، پویایی فرقه. گوناگونی بوده است

مــذاهب اســالمی وابســتگی شــدیدي بــه حامیــان و هاي خـود، عالمان دینی داشته است که براي فعالیت

به عنوان حافظان و مروجان اصلی، نیازمند مکانی در بویه تا پایان از دورة حکمرانی امراي آل. اند شهر بوده

سلطنت سالطین سلجوقی، اصفهان شاهد شدیدترین هاي مختلـف اسـالمی هاي مذهبی میان فرقه درگیري

تـدریج موجـب ایجـاد این بحران اجتماعی، بـه . بودهاي مختلـف و هایی در شهر، براي تجمع فرقه مکان

درنهایـت ایـن . شد حمایت از کیش یا آیین خود میترین محل تبلیـغ و تـرویج مـذهب مراکز، به اصلی

در این نوشتار، تالش شده است تا بـا .شد تبدیل میوش توصــیفی و تحلیــل تــاریخی و گیــري از ر بهــره

هاي دینی و مذهبی، در اصفهان قرون واکاوي جریانهاي مذهبی در اولیه و میانی اسالمی، به نقش گرایش

ها حیات شهري پرداخته شود؛ سپس تاثیر این گرایشبر توسعه یا تخریب بافت شـهري اصـفهان، در سـه

بویـه و سـلطنت دوره خالفت عباسی و حکومت آلبه همین منظور، میان . سلجوقی بررسی شود سالطین

متون تاریخی و بقایاي معماري و عناصر شهري، بـه عنوان مصادیق موجود در این نوشتار بررسی تطبیقی

هـاي براین اسـاس، فرضـیه . صورت قرارگرفته استبا توجه به وجـود چهـار : توان تصور کرد یزیر را م

ر قدرت مـذهبی شـیعه، شـافعی، حنفـی و حنبلـی د اصفهان دوره خالفت عباسی، نقش فرقه سنی مذهب

هـا حنبلی در این شـهر، در مقایسـه بـا دیگـر فرقـه شود در ساختار شهر تر است و تاثیر آن را می پررنگ

همچنین، نقش پیروان مذهب تشیع در . کردمالحظه بویـه در یـابی فضـاهاي شـهري، در دوره آل سازمان

هاي همچون شاخه هاي مذهب تسنن، مقایسه با فرقهدرمقابـل، در عصـر . حنفی و شـافعی، بیشـتر اسـت

خود گرفـت و سلجوقی این الگو شکل معکوسی به دهی عناصـر شـهري و بار دیگر، اهل تسنن در شکل

شد؛ ولی در پراکندگی آن از سهم بیشتري برخوردار جویی میان دو فرقه حنفی و شافعی این دوره، ستیزه

ایـن . کنـد شهري وارد می هاي جدي بر بافت آسیبهـاي منـابع کند تـا براسـاس اشـاره تحقیق تالش می

تاریخی کهن و شواهد معماري و بافت شـهري، بـه . هاي یادشده بپردازد اثبات یا رد فرضیه

اصفهان در عصر خالفت عباسی

ــا فروپاشــی ســاختارهاي ــوي، ب در عصــر خالفــت امهـاي تاجتماعی ایران عصر ساسانی و پیروي از سیاس

مالیاتی که بر گرفتن جزیه و خـراج از مـردم اصـفهان، و یهودیه اسـتوار بـود ) شهرستان(ساکن در مناطق جی

این شهر، همچون دیگر مناطق ایران، تغییـرات سیاسـی دو ویژگی برجسته شـهرهاي . کردو اجتماعی را تجربه اقتصـاد مبتنـی بـر کشـاورزي و : مفتوحه عصـر امـوي هــاي روســتایی نســبت بــه مراکــز اهمیــت اســتقرارگاه

اصفهان نیز به فراخور موقعیت جغرافیـایی . شهري بوددر اصـفهان ایـن . و سیاسی از این قاعده مستثنی نبـود

دوره، از منظر فرهنـگ دینـی نیـز، همچنـان بخشـی از مردم با زبـان و فرهنـگ زرتشـتی پـیش از اسـالم بـه

آوري مالیـات و دادنـد و جمـع حیات خویش ادامه میتـرین سیاسـت اقتصـادي خالفـت جزیه، به عنوان مهم


دور از انتظـار ). 31: 1406اعـثم، (امیه پابرجـا بـود بنینیست که پیروي از ایـن سیاسـت، یعنـی کسـب سـود حاصل از دریافـت جزیـه، مـانع از اقـدامات فرهنگـی

ــان در اســالم . آوردن اهــالی اصــفهان شــده باشــد امویخشـینان، در نزدیکـی توان به روسـتاي طور مثال می به

کرد که از زمان فتح اصفهان تـا روستاي یهودیه، اشاره پایان دورة امویان، پایگاه سیاسی مسلمانان در اصـفهان

ایـن مرکـز در مقایسـه بـا زمـان خالفـت عمـر و . بوددر خشـینان، . تغییر چندانی نکرده بود) ع(حضرت علی

به جز حکمرانان و عمـال حکـومتی، مهـاجران عـرب هـا کـه پـس از هـا و یهـودي وارد همچون زرتشتیتازه

فتح ایران به اصفهان کوچ روسـتاهایی را ایجـاد کـرده ــدام در ــف هرک ــان مختل ــا ادی ــردم ب ــس م ــد؛ پ بودن

. کردنـد طـور جداگانـه زنـدگی مـی روستاهاي خود، بههـا بـه اسـالم صـورت رو، تالشی براي جذب آن ازاین

مسـاحت اسـت در معرفـی اصـفهان آمـده .نگرفته بوددر هشتاد فرسـنگ اسـت و آن اصفهان هشتاد فرسنگ

خردادبـه، ؛ ابـن 98: 1349فقیـه، ابن(ق است هفده رستاتـوان وسـعت اصـفهان را از این بیان، مـی ). 24: 1370

سـلمه هـا و هـدایایی کـه عمـروبن از خراج. درك کردتـوان بـه بـرد مـی بـه کوفـه مـی ) ع(علیبراي حضرت

هـاي تولیـدي اصـفهان، در دوره هـاي معیشـتی و شیوههـاي ایـن هـدایا شـامل خیـک . بـرد اولیۀ فتوحات پـی

و بــه ) 10/237: 1371اثیـر، ابـن (روغـن و عسـل بــود نوعی، نشانگر تلفیق تولید روستایی با ماهیـت شـهري

درواقع، اصفهان به عنوان شـهر در نظـر . اصفهان استشد؛ اما خـود اصـفهان متشـکل از دو بخـش گرفته می

مجزاي جی، شهرستان فعلی، و یهودیه بود که مجـزا از هـا را از یکـدیگر یکدیگر بودند و فاصله یا دیواري، آن

جغرافیانگاران گـاه از ایـن دو بخـش، بـا . کرد جدا میتــا 175: 1353شــفقی، (انــد عنــوان روســتا یــاد کــرده

استفاده از مفهوم روسـتا بـراي دو بخـش شـهر ).207

یار تمییز دقیق، بـین ایـن دو مفهـوم اصفهان، به نبود معحـال، ایـن درعین. کند جغرافیایی و اجتماعی اشاره می

ــد نشــانگر نزدیکــی امــر مــی ــد توان هــاي ایــن دو کالب. اجتماعی به یکـدیگر، در اوایـل قـرون اسـالمی باشـد

است ساختمان شـهري متشـکل که در منابع آمده چنانکل از دو بخـش مجـزا، بــه نظـر امــري معمـول در شــ

طورکـه در انـدلس نیـز بـه شهري بوده اسست؛ همـان مانند اصفهان، دو بخش مجزا که با فاصـله از یکـدیگر

دادنـد بودنـد فضـاي شـهري را شـکل مـی ایجاد شدهدر اصـفهان ایـن امـر، ). 106و 105: 1345حوقل، ابن(

افتد کـه با دو مسجد جمعه در دو بخش شهر اتفاق میاصـطخري، (ت اجتماعی باشـد تواند نشانگر اختالفا می

روند توسعه این منطقـه بـه عنـوان شـهر ). 164: 1340زمـان بـا خالفـت اسالمی، از اوایل ظهور اسالم و هـم

با ساختن مسجدي در خشـینان آغـاز ) ع(علی،حضرتبنـدي کالبـدي ؛ امـا صـورت )130: 1377ابونعیم، (شد

قمـري و در قسـمت یهودیـه 156این امر را در سـال ، بـا ایجـاد مسـجد جـامع کـه از عناصـر مهـم اصفهان

ــی ــاهده م ــت، مش ــالمی اس ــهري در دوره اس ــیم ش کنبه دنبال تصرف اصـفهان توسـط ).199: 1353شفقی، (

ــري، ــرن دوم قم ــۀ اول ق ــانی، در نیم ــلم خراس ابومســلمانان در ــی مس ــی و دین ــدامات فرهنگ ــتین اق نخس. اصفهان، براي تبلیغ و جذب مردم به اسالم آغـاز شـد

یــونس کــه ابومســلم او را بــراي حکمرانــی بــن صــمعا. اصفهان انتخاب کرد، اولین حاکم عباسی اصفهان بـود

وي در اصفهان به زبان عربی نوشت و مـردم اصـفهان : 1365رسـته، ابـن (را براي یادگیري قرآن گردهم آورد

همچنین بعد از قتل ابومسلم، در زمـان منصـور، ). 177زیــاد بــن ایــوب) م775تــا 754/ق158تــا 136: حــک(

ــام داد؛ ــفهان انج ــیاري، در اص ــی بس ــدامات عمران اقسـاخت بـازاري در چنـد ردیـف در یهودیـه؛ ازجمله

٧٥/گیري و گسترش شهر اصفهان از عصر خالفت عباسی تا پایان حکومت هاي مذهبی در شکل بررسی نقش گرایش

بازسازي مسـجد خشـینان و منبرنهـادن در آن؛ توسـعه ). 1نقشه شماره) (129: 1377ابونعیم، (شهر یهودیه

بافت شهري اصفهان در صدر اسالم -1نقشه شماره

)1391:عمرانی: هتهی(مافروخی ایـن اقـدامات را ناشـی از تصـمیم منصـور،

ــی ــه اصــفهان م ــز حکومــت ب ــال مرک ــراي انتق ــد ب دانبهبود وضعیت اقتصـادي ). 44و 43: 1385مافروخی، (

و اجتماعی در دورة عباسی، در کنار اقدامات فرهنگـی که موجب افزایش جمعیت مسلمانان شد ازجمله علـل

. می اصــفهان در یهودیــه بــودگیــري شــهر اســال شــکلآوردن تـوان بـه چگـونگی اسـالم سـختی مـی امروزه به

اهالی اصفهان و رشد جمعیتی مسلمانان، در ایـن شـهر برد؛ اما با توجه به نسب برخی از افراد که در کتـاب پی

اسـت تالیف ابونعیم اصفهانی آمده» ذکر اخبار اصفهان«آوردن بسـیاري المتوان با احتیاط، زمان احتمالی اسـ می

تـوان چنـین به عنوان مثال، مـی . از اهالی را تعیین کرداســتنباط کــرد کــه براســاس نــام کامــل ابــونعیم،

» مهــران بــن موســی بــن اســحاق بــن عبــداهللا احمــدبن«پنج نسل قبـل از ابـونعیم، اجـداد ) 13: 1377ابونعیم، (

او به اسالم گرویده بودند؛ چراکـه جـد ابـونعیم بـراي خود نامی اسالمی انتخاب کرده بـود؛ امـا خـود او پسر

شخصی ایرانی بوده که احتماال پـدري زرتشـتی داشـته توان این موضـوع را با وجود مدارك اندك، نمی. است

نادیــده گرفــت کــه احتمــاال در نیمــۀ اول قــرن ســوم

هجري، تعداد بسیاري از اهالی اصفهان به اسـالم روي ن با بازسازي گسـترده مسـجد این زمان، مقار. اند آورده

م است که وسـعت آن 834/ ق226جامع عتیق در سال). 135: 1369پیرنیـا، (رسـید جریـب مـی 10به حدود

تواند دلیل روشـنی وسعت ابعاد مسجد جامع، خود می ).1تصویر شماره(بر افزایش تعداد مسلمانان باشد

ز دوره بقایاي کف مسجد جامع اصفهان ا -1تصویر شماره خالفت عباسی

)1381جعفري زند،( تـدریج درواقع، شکل کالبدي شهر در عصر عباسـی بـه

صورت نهایی خـود را بـه عنـوان شـهر اسـالمی پیـدا شـکل کالبـدي شـهر در دوران قبـل از ورود . کـرد می

اسالم شامل سه بخش مشخص حکومتی و شهر میـانی ؛ امــا در )57: 1390فــر، یوســفی(و شــهر بیرونــی بــود

ــد دچــار ــاختارهاي جدی ــا ورود س عصــر اســالمی، بترین آن ورود مسجد جـامع، بـه تحوالتی شد که عمده

در . عنوان مشخصه عنصر شهري، در بافت شهري بـود عصر اسالمی روند توسعه شهري نیز ، به سمت بیـرون شهر بود و شهر بیرونی گاه عناصر قـدیمی شـهر را بـه

ایـن ). 80تـا 72: 1390فـر، یوسـفی (سپرد فراموشی میتوان در رونـد توسـعه اصـفهان نیـز مشـاهده امر را می

شـدن که ایجاد بازار، مسجد جـامع، ضـعیف چنان. کردهاي زراعتی جی، سـکونت اعـراب در نقـاطی از زمین

این امر، با توسـعه . منطقه به تغییر کالبد شهر منجر شدــه قلمــرو شــهري قلمــرو شــهر و افــزودن روســتاها ب


ــت ــا 198: 1353شــفقی، (صــورت گرف ــن ). 201ت ایهمان الگوي توسعه شهري، در عصر اسالمی را تداعی

از زمان رشد شهر اصفهان در دورة عباسـی تـا .کند میدورة سلجوقی، مذهب حنبلی مذهب رسـمی اصـفهان بود و بیشترین تعداد سکنۀ شهري، از این فرقه مـذهبی

از احتمــاال رواج مــذهب حنبلــی در اصــفهان، . بودنــد 265م (حنبـل هنگام اقامت صالح پسر بزرگ احمـدبن

. اسـت در اصـفهان آغـاز شـده ) م884و 883/ق266و وي به فرمان خلیفۀ عباسـی، بـه امـر قضـاوت در ایـن

حنبلیـان در ). 35: 1377ابـونعیم، (شهر اشـتغال یافـت بویه تا میانه عصر سـلجوقی، بیشـترین نفـوس دورة آل

در دوران عباسـی و . دادند ساکن در شهر را تشکیل میبویـه، مســاجد عــالوه بـر مکــانی بــراي گردهمــایی آل

مسلمانان و برگزاري نماز، محلی براي سخنرانی علمـا در . شـد و آموزش علوم دینی به شاگردان محسوب می

ترین مسـجد این میان، مسجد جامع عتیق به عنوان مهمعلـت بـه .شهر از امتیاز و اعتبار ممتازي برخوردار بود

غلبــه و چیرگــی سیاســی و دینــی مــذهب حنبلــی در کـالس و سـخنرانی در جامعه شهري اصفهان، برگزاري

مسجدجامع، به عنوان امتیـاز انحصـاري بـراي علمـاي علمایی که مربوط بـه سـایر . سرشناس این مذهب بود

هاي مذهبی بودند به علل مختلف فقهی و کالمـی، فرقهآنان به . نظر داشتندبا علماي سرشناس حنبلی اختالف

اعتبار و اشتهار مسجد جامع اصفهان، از حق برگـزاري یکــی از . کــالس و حتــی ورود بــه آن محــروم بودنــد

هاي بارز ایـن مسـئله، اختالفـی اسـت کـه میـان نمونهو حـافظ ابـونعیم ) م1013/ق395م (منـده بـن ابوعبداهللا

آن، با وجود آنکـه ابـونعیم از محـدثان و رخ داد؛ درپیلماي سرشناس اصفهان بود تـا زمـان فـوت، از ورود ع

ــظ ــس درس و وع ــه مســجد جــامع و تشــکیل مجل بعلـت، شاید به همین). 30: 1377ابونعیم، (محروم شد

حوقل از دو منبـر در ایـن شـهر و در دو بخـش آن ابن ).106تا 105: 1345حوقل، ابن(کند یاد می

بویهاصفهان در دورة حکمرانی امراي آل

دار میـان م، پس از مناقشات دامنـه 937/ق 321ر سال ددینـان آذربایجـان و سپاهیان خالفت عباسـی، بـا خـرم

زیـار، شـهر اصـفهان بـه سامانیان و سلسـله محلـی آل بویه درآمد؛ سپس بـه مـدت بن الدوله حسنتسخیر رکن

تقریبا یک قرن، در دست حکمرانان این خانـدان بـاقی بویه از مذهب شیعه، اندان آلبا وجود طرفداري خ. ماند

ترین مشخصه حیات اجتماعی شـهر آزادي مذهبی مهممســجد جــامع بــه عنــوان . اصــفهان در ایــن دوره بــود

ترین پایگاه فرهنگـی حنبلیـان، همچنـان در دسـت مهمدردوران وزارت 3عبـاد بـن اما صـاحب . ها باقی ماند آن

) م989/ق373م (ساله خود، در زمان مؤیدالدولـه هجدهتالش کـرد تـا عقایـد ) م1003/ق 387م (و فخرالدوله

هاي شیعی خـود را بـدون اسـتفاده از معتزلی و گرایشبه همین علت، به دستور وي . قدرت سیاسی رواج دهد

تعدادي از علماي شیعی قم براي تدریس، بـه اصـفهان وي همچنین براي تـرویج عقایـد خـود، . دعوت شدند

غربـی شـهر جنـوب مسجد بسـیار بزرگـی در قسـمت را بـراي ) جرجیـر (منابع تاریخی، نام جـورجیر . بناکرد

).3/393: 1962سـمعانی، (انـد این مسـجد ذکـر کـرده ــه از ــیم اصــفهان ک ــی حک ــی اســت مســجد فعل گفتن

هـاي ایـن یادگارهاي عصر صفوي است بر روي خرابهایـن بنـا ). 4: 1391سـرفراز، (مسجد ساخته شده است الحاقـاتی همچـون خانقـاه و عالوه بـر مسـجد، داراي

بـه همـین ). 50: 1350هنرفـر، (مدرسه و کتابخانه بود اي فرهنگی باید، مسجد جامع جرجیر را مجموعه علت

بر مسجد، الحاقات دیگري هـم مذهبی بدانیم که عالوهاین مسجد بـه علـت رفعـت و زیبـایی و . داشته است

شکوه تزئینات و مناره بلند آجـري کـه حـدود صـدگز

٧٧/گیري و گسترش شهر اصفهان از عصر خالفت عباسی تا پایان حکومت هاي مذهبی در شکل بررسی نقش گرایش

، نماینده شـاخص هنـر )133: 1375گدار، (لندي دارد بمسـجد «این مسجد را مافروخی . بویه است معماري آل :نویسد خوانده و در این باره می» جامع صغیر

به فضـیلت ارتفـاع مکـان و اسـتحکام نهـاد آن و ... « صالبت گل، مسجد عتیق از او غریـق حیـا و خجـل و

آدم اجمـاع و ن بنـی مناري که مهندسان عالم، و مقـدرا تر به مد و تر به قد و تماماند بر آن که کشیدهاتفاق کرده

تر به تفصیل و جمل بر روي تر به عمل و محکمباریک ).90: 1385مافروخی، (» اندزمین، از آن بنا نکرده

تنها اثر باقیمانـده در ایـن، بنـا سـردر آجرکـاري شـده تـرین آثـار ماست که از مهـ » سردر جرجیر«معروف به

تصـویر (شـود بویـه محسـوب مـی تزئینی معمـاري آل اي بـه خـط کـوفی این تزئینات شـامل کتیبـه ). 2شماره

و » الـرحیم الرحمن اهللا بسم«مشجر است که تنها آیاتی از از آن بـاقی مانـده »بالقسط ال اله اال هو العزیز الحکیم«

ــز شــامل فنــون . اســت نقــوش تزیینــی ایــن ســردر نیگچبري با نقوش هندسی و گیـاهی اسـت آجرکاري و

). 5: 1391سرفراز، (

نماي سردر ورودي مسجد جامع جرجیر -2تصویرشماره )1391:گالبی(

بویــه، اطالعــات از پــالن مســجد جرجیــر در زمــان آلاندکی در دست داریم؛ امـا قرارگیـري ایـن مسـجد در

ـ باتوجـه بـه مکـان . برانگیـز اسـت بافت شهر تامل ابی یــی دروازه ــاي آلتقریب ــی ه ــلجوقی، م ــه و س ــوان بوی ت

نقشـه کرد که مسجد جـامع جرجیـر در طور استنباط این

بافت شهري اصفهان در دوره امراي آل بویه -2شماره )1391:عمرانی: تهیه(

نقشـه (نزدیکی دروازة غربی شـهر قـرار داشـته اسـت غربی شـهر این مسجد در کنار شاهراه جنوب). 2شماره

شـد و تـا دروازة واقع بود و از میدان عتیق شـروع مـی بعدها، در عصر شـاه . یافت غربی شهر امتداد می جنوب

. جهان ساخته شـد عباس اول، در این مکان میدان نقشبه عبارت دیگر، مسجد جامع جرجیر در حاشـیۀ شـهر

ــوبی ایــن. قــرار داشــت ــز شــامل جبهــه جن مســجد نیهـاي زنـی گمانـه . هاي کشـاورزي و باغـات بـود زمین

جهان هـم حـاکی از ایـن شناختی در میدان نقش باستانشـد جهان در جـایی سـاخته مسئله است که میدان نقش

هــاي کــه پــیش از دورة صــفوي، مکــان اصــلی زمــین ). 323: 1378عاملی، جبل(کشاورزي بود

عبـاد بن حال این پرسش مطرح است که هدف صاحباي بـیش از نـاره از ساخت مسجد جامع جرجیـر، بـا م

اي دورافتاده از شهر، در نزدیکـی صدگز ارتفاع در نقطههاي کشاورزي چه بوده است؟ در پاسـخ بـه ایـن زمین

اي گفت باتوجه به الگوي توسـعه توان چنین پرسش می


شهرها در دوره اسالمی که رو به بیرون از مرکـز شـهر مسـلک بود و جایگاه دیرینـه و سـنتی علمـاي قشـري

در مرکـز شـهر و بـروز درگیـري و مناقشــات حنبلـی، عباد این مرکز را یرگزیـد؛ بن ها صاحب شدید میان فرقه

همچنــین لــزوم توســعه فیزیکــی بناهــاي احــداثی، در هـا مهیـا اي از شهر که امکـان گسـترش بـراي آن نقطهگزینـی صـحیح، عبـاد بـا مکـان بـن پس صـاحب . باشد

دور از خواست افکار فلسفی و علمـی خـود را بـه میفرقه پرقدرت حنبلـی و بـدون کمتـرین اصـطکاك بـا

این هستۀ علمی و فلسفی با گـرایش . ها، رواج دهد آنهاي بعـد، معتزلی احتماال همان محلی است که در سال

4.سـینا و شـاگردانش تبـدیل شـد به پایگاه اصـلی ابـن

تـوان نمـادي از اقتـدار و ارتفاع مناره این مسجد را میعلمی و فلسـفی وي دانسـت کـه بـدین گستره اندیشه

وسیله، براي جامعه مذهبی آن دوره به نمایش گذاشـته وجودآمدن محـالت و بناهـاي جدیـد، نشـانگر به .شد

هـاي الگوي توسعه شهري است که براساس آن، محلـه هــاي اجتمــاعی یــا مــذهبی شــکل جدیــد بــا گــرایش

بویـه محلـه طـوقچی کـه در زمـان آل چنـان . گرفت مییدي بود و جـز آبـادترین محـالت شـهر نیـز محله جد

. داشـت شد و مقابر شیعه نیز در آن جـاي محسوب میبراساس این روند، گاه قلعه و دژهایی نیـز در محوطـه

تـا ) 213تـا 206: 1353شـفقی، (شـد شهر ایجـاد مـی هویت شهر با سه عنصر نمـاد قـدرت سیاسـی و نمـاد

لب سـه قدرت مذهبی و نماد قدرت اجتماعی که در قادر . منطقه اصلی شهر درخور شناسایی بود، حفظ شـود

گانـه هـاي دوازده بویه حصـار و ارگ و دروازه دورة آلغربی شهر اصـفهان بـه ترتیـب، در زمـان بخش جنوب

الدوله و فخرالدوله ساخته شد و این آثـار ازجملـه رکنبه جـز صـفه . بویه است دستاوردهاي عمرانی امراي آل

مســجد جــامع اصــفهان و ســردر عبــاد در بــن صــاحبمسجد جرجیر، اثري از این دوره برجاي نمانـده اسـت

)Bosworth, 2007: 17 .( ــاویر ــاس تص ــا براس ام 1850(هـاي پاسـکال کوسـت سفرنامه شاردن، طراحی

شناسی منطقـه اي و تغییرات ریخت ، تصاویر ماهواره)مشــد کــه شــهر محصــور اصــفهان، در عصــر مشــخص

ه دروازه ورودي، نیمی از بخش شـرقی بویه با دوازد آلهمچنـین، . گرفته است شهر امروزي اصفهان را دربرمی

هسته اولیه شهر در محله دارالبطیخ با قرارگیري میـدان -میر، در استحکامات شرقی شهر و دارالحکومـه شـکل

بـاره و کـران محالت اصلی شهر شامل جو. استگرفتهغربی بود؛ از ایـن شرقی و دردشت در شمال در جنوب

شـرقی حصـار، میان، محلـه جوبـاره در بخـش شـمال ــانی و ــان در اواخــر ساس ــه یهودی ــه محل جایگــاه اولی

ــوده ــی ب ــت عباس ــت حکوم 1974: 25و 26(اس

Golombek, .( بازاري دروازه جور نشـانگر توسـعهرج از محــدوده نمـاد اقتصــادي مولفـه شــهري، در خـا

این توسـعه متـاثر از همـان الگـوي . مرکزي شهر استاي بـود گونـه توسعه شهري است که روند گسترش، به

که عناصر جدید شهري از عناصر قدیمی شـهر فاصـله گرفت و بخش جدیدي را در اطـراف شـهر اصـلی می

بـازار جـورین کـه در کنـار دروازه جـور . داد شکل میایـن بـازار . لگوي توسعه اسـت داشت نمونه این اقرار

ــراي آل ــوبیتی ب ــان محب ــه چن ــراه آورد ک ــه هم ــه ب بویعضدالدوله بـه دنبـال آن بـود و بـازاري ماننـد آن، در

).41و 40: 1385مافروخی، (شیراز به وجود آورد

اصفهان در عصر سالطین سلجوقیاصفهان با وجود رشد فرهنگی و توسعه بافت شهري

ــه، از در دورة آل ــال بوی ــا 421س ــا 1029/ق443ت تبار با کاکویه، چندین م، به علت ضعف خاندان1051

. تهاجم سپاهیان غزنوي و سلجوقی آسیب جدي دیدباوجود این، منابع تاریخی از بهبود وضعیت اقتصادي

. کننـد و موقعیت اجتماعی ساکنان شهر حکایت مـی

٧٩/گیري و گسترش شهر اصفهان از عصر خالفت عباسی تا پایان حکومت هاي مذهبی در شکل بررسی نقش گرایش

ــرو در ــه ناصرخسـ ــیفی کـ ــئله از توصـ ــن مسـ ایـکسال پس از فـتح اصـفهان بـه م، ی1052/ق444سال

- روشـنی مشـخص کند بـه بیک، بیان می دست طغرل

وي شهر را آبادان و شلوغ، با بازارهایی بزرگ . است .کندو فعال توصیف می

و انـدرون ... اصفهان شهریست بر هامون نهـاده، ... « شهر همه آبـادان کـه هـیچ از وي خـراب ندیـدم و

ن صـرافان کـه بازارهاي بسیار و بـازاري دیـدم از آ اندرو دویسـت مـرد صـراف بـود و هـر بـازاري را

هــا را هــا و کوچــه دربنــدي و دروازه و همــه محــلــدها و دروازه ــم و همچنــــین دربنــ ــاي محکــ هــ

کاروانسـراهاي پـاکیزه بـود و کوچـه بـود کــه آن را گفتند و در آن کوچه پنجـاه کاروانسـراي کوطراز می

یار نشسـته داران بس نیکو و در هریک بیاعان و حجره ).138: 1372ناصرخسرو، (» بودند

فرهنگی و مذهبی جامعـه از رشـد نـامتوازن حال، فضايبا این هـاي اقتصـادي و سیاسـی این بخش، در مقایسه با دیگر بخش

اي و تعـدد تـنش و افـزایش مناقشـات فرقـه . کرد حکایت میهــاي شــهري، از پیامــدهاي مهــم فضــاي نــاهمگون خشــونت

یکی از علل مهم . جامعه عصر سلجوقی بود فرهنگی و مذهبیاین امر، نفوذ علما و مبلغان مذهبی در سطوح عالی حکومت و

هاي حکومتی و استفاده از منـابع مـالی حکومـت، در در بخشتشدد آرا این گروه . هاي خود بود و ترویج افکار و اندیشه تبلیغ

هـاي از مروجان دینی، با مبلغان نوظهور دیگر کـه بـا حمایـت پیروان و طرفداران خـود از پایگـاه اجتمـاعی برخـوردار شـده

اي از اختالفات عقیـدتی در بودند موجب شد تا مناقشات فرقههـاي جـدي عملـی در عرصـه نهادهاي آموزشـی، بـه مجادلـه

اي در ایـن هـاي فرقـه ترین تنش مهماز .شودسیاست تبدیلاشـاره توان به درگیري دو فرقه شافعی و حنفـی می دوره،

کـرد و الملک حمایت می از فرقه شافعی خواجه نظام. کردفرقــه حنفــی مــذهب ســلطان ملکشــاه و اکثریــت دربــار

در ضمن، بخشی از جمعیت شـهر اصـفهان . سلجوقی بودها بـا عنـوان گرفت که از آن را اقلیتی شیعه مذهب دربرمی

خصوص بـراي عنوان، به این. استشده نام برده » باطنیان«رفت که در این دوران، باعـث کار میروان اسماعیلیه به پی

توان هایی در اصفهان شدند؛ ازجملۀ آن می ها و خرابیقتلالملـک، باهللا، خلیفۀ عباسی، قتل خواجه نظامبه قتل الراشد

کشیدن کشتار تعداد بسیاري از مردم شهر اصفهان، به آتشکـرد مسجد جامع اصفهان و تصرف قلعـۀ شـاهدژ اشـاره

سالطین سـلجوقی و ).214/72: 1356بنداري اصفهانی، (الملـک دستگاه دیوانسـاالري بـه صـدارت خواجـه نظـام

طوسی شافعی مذهب، همواره با تـوده مـردم و نیروهـاي براي حل این معضـل، . رقیب حنفی مذهب در نزاع بودند

الملک با دعـوت از ابـوبکر خجنـدي، بـراي خواجه نظامو ) 124: 1964سـبکی، (میه اصفهان تدریس و ریاست نظا

کوچ اجباري نیروهاي مردمی شافعی مـذهب از خراسـان خجند، بر افزایش تعداد حامیان خود در شـهر خصوصا آل

خجنـد از همـان بـدو ورود، در آل. کـرد اصفهان سعی میاي در شمال میدان عتیق محله. دردشت اقامت کردند محله

رسـۀ نظامیـه را در آن الملـک مد و جایی که خواجه نظـام ). 3نقشه شماره(ساخت

بافت شهري اصفهان در عصر سلجوقی -3نقشه شماره )1365گوبه،(

نشـین اي شـافعی در این مدت، محلۀ دردشـت بـه محلـه ــد ــب بودن ــخت متعص ــالی آن س ــه اه ــد ک ــدیل ش . تب

هاي سنی و شـیعی نیـز در ایـن دوره، همچنـان کشمکشتـوان مه آن را در دوره مغول نیز میکه ادا چنان. پابرجا بود


ولـی بـه علـت ؛ )1/246 :1376، ابن بطوطۀ(کرد مشاهده دهـی سـازمان . کـرد فضاي موجود مجال بـروز پیـدا نمـی

هـاي اشـعري نیروهاي مردمی، براي ترویج و تبلیغ اندیشهموجب شد تا مدارس دینـی شـافعیان بـا نـام نظامیـه، در

پراکنـدگی و . د شـکل گیـرد گستره جغرافیایی بلخ تا بغداعملکرد این نهاد آموزشی، براي تبلیغ مبانی و اصول فرقـه

هاي شـیعیان شافعی و مکتب اشاعره و نیز مقابله با اندیشهاسماعیلی و اکثریت جمعیت حنفی مـذهب اصـفهان بـود

تـرین جوباره، قـدیمی درمقابل محلۀ ). 118: 1388تقوي، (خانـدان . شـد فیان تبدیلمحلۀ اصفهان، به کانون اصلی حن

صاعد ریاست حنفیان شهر را بر عهده داشتند و بر سـر آلخجنـد دشـمنی عمیقـی پیداکردنـد؛ ریاست شـهر، بـا آل

م، جنگ خونینی را میـان 1177/ق 560که در سال تاجاییاهالی منجـر شـد و عـده بسـیاري از مـردم کشـته شـدند

ــ ). 8: 1376کســایی، ( ــاره ســاخت نظامی ــافروخی درب ه م :نویسدالملک چنین میاصفهان توسط خواجه نظام

اي که اکنون معمور و قائم است، که مدرسهچنان... «بنا فرمود نزدیک جامع بزرگ بر محلت دردشت، بـر

تـر و هیـأتی و شـکلی وضعی و اصلی هرچه خـوب پایـان ، خرج بی...تر، در غایت رفعت،هرچه مرغوب

عـد بـر آن بی شمارحد بر آن صرف و ضیاع بیو بیهزار دینار محصول و که هر سال مبلغ ده وقف، چنان

.)181: 1385مافروخی، (» مستغالت و موقوفات بودهدر مقابل، سلطان ملکشاه در مقام حمایت از مـذهب

اي در محلـۀ دارالبطـیخ یـا حنفی، با تاسیس مدرسـه الملـک ساز واکنش جدي خواجـه نظـام زمینه 5کران،ــاره ایــن مدرســه مولــف تجــارب. شــد الســلف درب : نویسد می

مـذهب امـام اعظـم ] الملک طوسی نظام[خواجه ... «اي شافعی داشت و سلطان ملکشاه در اصفهان مدرسه

بنا کرد در محله کران، چون که خواستند بنویسند در این مدرسه کدام طایفه باشـند از سـلطان بپرسـیدند

ـ راي گفت اگرچه من حنفی مذهبم اما این چیـز از بــاخته ــالی سـ ــوظ و . ام خـــداي تعـ ــومی را محفـ قـ

داشتن، اي را ممنوع و محروم کردن و طایفه مخصوصبنویسند که اصحاب هر دو امام در این . وجهی ندارد

التسـاوي و التعـادل و چـون مدرسه ثابت باشد علیسلطان مـذهب ابوحنیفـه داشـت خواسـتند کـه نـام

ــافعی نویســند ــام ش ــیش از ام ــه پ ــه خوا. ابوحنیف جنگذاشت و مدتی آن کتاب موقـوف مانـد و سـلطان

عاقبـت . فرمود تا خواجه را رضا نباشد هیچ ننویسندقرار برآن گرفت که بنویسند وقـف علـی االصـحاب

هندوشـاه (» االمامین االمـی االئمـه صـدري االسـالم این مدرسـه کـه بعـدها بـه ).278: 1357نخجوانی،

رسـه مدرسۀ ملکشـاهی شـهرت یافـت بـه ماننـد مد التواریخ از بقایـاي نویسنده مجمل. نظامیه ویران شد

چند قبر گزارش داده که به سلطان ملکشاه سلجوقی الملک تعلق اعضاي خانواده سلطان و خواجه نظام و

شاردن در ). 465: 1318التواریخ، مجمل(داشته است سفرنامۀ خویش که در عصـر شـاه سـلیمان صـفوي

دارالبطیخ یاد کرده است نوشت از این قبور، در محلۀ دســتاوردها و اقــدامات ). 1496/ 4: 1374شــاردن، (

تــا 1073/ق465تــا 485(عمرانــی ســلطان ملکشــاه م، در رشــد و توســعه بافــت شــهري اصــفهان 1093

المـاء، بـاغ کاران، بیتمحله باغ . درخور توجه استاحمد سیاه، باغ دشت کور، کوشک میدان، قلعه شهر

گنبــدهاي دوگانــه خواجــه ،)دژکــوه(و شــاهدژ الملــک مســجد جــامع اصــفهان الملــک و تــاج نظــام

، کاخ سـلطنتی ملکشـاه، مدرسـه نظامیـه )3تصویر (الملک و مقبره سلطان محمد در اطـراف خواجه نظام

میدان کهنه شهر ازجمله آثار احـداثی ایـن دوره بـه مافروخی از ). 25تا 20: 1350هنرفر، (رود شمار می

گونـه درباره مسجد جامع عتیق ایـن مشاهدات خود، :دهدگزارش می

٨١/گیري و گسترش شهر اصفهان از عصر خالفت عباسی تا پایان حکومت هاي مذهبی در شکل بررسی نقش گرایش

و هر ستونی از او مسـتند شـیخی بـودي، مـزین و ... «آراسته، محلی و پیراسته به نظارت مناظرة فقها و حیلـۀ مطارحه علمـا و جـدالت مجادلـۀ متکلمـان و صـحت نصیحت واعظان و جریان مجازات صوفیان و بشـارت

مـافروخی، (» ت معتکفاناشارت عارفان و زینت مالزمدر ایــن دوره، کالبــد شــهر شــامل میــدانی ).89: 1385

اصلی و بزرگ در میانـه شـهر بـود کـه در اطـراف آن دهانه اصـلی . ها و مسجد جامع و بازار قرار داشت کاخ

بازار روبه میدان کهنه شهر بود و بـه راسـته بازارهـایی اطــراف مجموعــه فــوق، . شــد در اطـراف هــدایت مــی

متعدد شهري بنا به قومیت و مـذهب و حرفـه محالتشـکل کلـی ). 77: 1387حبیبـی، (شغلی قـرار داشـتند

بافت شهر، نمایش بـدون قاعـده و ارگانیـک بـود کـه شـد و بـه محوریت آن از مسجد جامع شهر آغـاز مـی

غربـی امتــداد تناسـب طـول بــازار، بـه سـمت جنــوب ).27: 1390قلعه باباخانی، علی(یافت می

نتیجهگیري و توسعه شهرهاي قرون اولیه شک، در شکلبی

هـاي مـذهبی بـا و میانی اسالمی ایران، نقـش گـروه هاي گوناگون اسـالمی انکارناپـذیر هاي فرقه فعالیت

گیـري و توسـعه شـهري در ایـن دوره، شـکل . استگرفـت کـه اي صـورت مـی براساس الگـوي توسـعه

براساس آن، عناصر شـهري بـه سـمت خـارج شـهر کرد؛ سپس بـه جـاي عناصـر قـدیمی عه پیدا میتوس

شهر، عناصر جدیدي در حاشیه شهر اصلی به وجود هاي اجتماعی جدید، در حاشیه استقرار گروه. آمد می

هـاي ها که گاه براساس گرایش بندي آن شهر و شکلگیـري گرفـت نهایتـا بـه شـکل مذهبی صـورت مـی

. شـد محالت جدیـد، در اطـراف شـهرها منجـر مـی هاي هایی نظیر ري و اصفهان و جرجان از نمونهشهر

رونـد کـه هـر یـک، بـا روشن این مهم به شمار می

استقرار چنـد فرقـه در یـک دوره، شـاهد تحـوالت . اجتماعی و بازتاب آن در بافت کالبدي شهر بودنـد

که کالبد شهر بازتاب و نمایانگر تحـوالت از آنجاییـ اریخی اجتماعی شهر است اصـفهان، در سـه دوره تبویـه و مدنظر، یعنی خالفت عباسـی و حکومـت آل

عصر سـلجوقی شـاهد تحـوالت معمـاري در بافـت در دوره خالفت عباسی، به واسطه .شهري بوده است

حضور مقتدرانه فرقه حنبلی، مراکز دینی و آموزشـی هـاي اسـالمی از این فرقه در مقایسه بـا دیگـر فرقـه

امات عمرانی در اقد. اشتهار بسیاري برخوردار بودندسـاخت بـازاري در چنـد ردیـف در این شهر، نظیر

محله یهودیه و بازسازي مسجد خشینان و منبرنهادن گیــري هســته اولیــه در محلــه در آن، موجــب شــکل

ــد ــه ش ــکل . یهودی ــهر ش ــاختار ش ــن دوره، س در ایمنسجمی نداشت و راهبرد حاکمان عباسـی، اسـکان

د که منجر به عناصري در خارج از محدوه شهري بوشد؛ ولی در عین حال، گیري محالت جدید می شکل

سیماي شـهر . شد از بافت سابق شهر نیز استفاده میاصفهان در این دوره، با همان ساختار اواخر ساسانی، .یعنی با ترکیبی از دو محله جی و یهودیه باقی مانـد

بویه، با تسلط شیعیان بر در دورة حکمرانی امراي آلري، حیات فرهنگی شـهر اصـفهان سـیماي امور شه

عباد بـا بندر این عصر، صاحب. نوینی را تجربه کرداي مستقل در اطـراف شـهر و تاسـیس تاسیس محله

مدرسه، مسجد، کتابخانه و دیگر بناهاي الحاقی زمینههاي عقلی و فلسفی خویش را فـراهم ترویج اندیشه

ـ ازجمله یادگارهاي این دوره می. کرد ه صـفه تـوان بعباد در مسـجد جـامع اصـفهان و مسـجد بنصاحب

همچنـین بـا . کـرد اشاره) جرجیر مسجد(صغیر جامعگانـه، بـه هاي دوازده ساخت حصار و ارگ و دروازه

همراه گسترش محالت شهري به سـه بخـش اصـلی جوباره و کران و دردشت، بافت شـهري اصـفهان از


درعصـر سـلطنت . ساختاري دفاعی برخـوردار شـد سالطین سلجوقی، مناسبات اجتماعی حاکم بر شـهر

هـاي اصفهان در مقایسه بـا ادوار قبلـی از پیچیـدگی در این دوره، جامعـه شـهري . شدبیشتري برخوردار

در عصرسلجوقی، . اي چندفرهنگی بود اصفهان جامعهزمان سه فرقه شـیعی و حنفـی و شـافعی فعالیت هم

محــالت هــاي متعــدد و درنتیجــه، تشــکیل درگیــريکـه طوريبه. مستقل مربوط به مذاهب را موجب شد

ها به یکدیگر سیاست واگرایـی در این محالت، فرقهماهیت . هاي هم مذهب همگرا بودند داشتند و با فرقه

گیري محالت براساس ترکیب جمعیت مذهبی، شکلتدبیري هوشمندانه براي برقـراري امنیـت، در برابـر

محـالت . اضـطرار بـود نیروهاي مهاجم و در مواقعهاي روشن این موضوع هستند دردشت و کران نمونه

که بـه ترتیـب، بـه مـذاهب شـافعی و حنفـی تعلـق ــم . داشــتند ــز یکــی از مه ــز آموزشــی نی ــرین مراک ت

هاي اجتماعی حاکمان، در هدایت و مـدیریت پایگاهدر این دوره، با . رفت مناسبات اجتماعی به شمار می

گیري تعصـبات اعتزال و شکل توجه به رکود اندیشهدینی شدید، نهادهـاي آموزشـی همچـون مـدارس و

بـه . ها تبـدیل شـد مساجد به مرکز اصلی تبلیغ فرقهطور مثال، ساخت مدرسه نظامیه در عصـر صـدارت

زمان، تاسیس مدرسه ملکشاه الملک و هم خواجه نظامدر محله کران را که به ترتیب، مربـوط بـه دو فرقـه

توان نمادي از تالش و و حنفی بودند میمهم شافعی ــغ و اراده سیاســــی حکومــــت در نشــــر و تبلیــ

نتیجـه رویـارویی . کردن فرقه مدنظر دانست همگانیجـویی دار و سـتیزه هاي دامنه هاي مذهبی جنگ فرقه

پیروان آنان در محالت شهري و درنهایـت، تخریـب آثار و شواهد حیات اجتماعی نظیر مساجد و مدارس

زوال آثـار معمـاري و بافـت شـهري . ت بودو محالــه بیشــتر، تحــت ــاثیر مناقشــات فرق ــی ت اي و واگرای

به این وسیله، .ها صورت گرفت نیروهاي طرفدار آنبراسـاس ده در ایـن مقالـه ش در هر سه دوره بررسی

الگوي توسعۀ شهري در جهان اسالم، شاهد گسترش پـس، عناصـر جدیـد . شهر به مناطق بیرونی هسـتیم

- هاي جدید و مسجد و بازار به هري همچون محلهش

هـاي جدیـد شـهر عنوان مراکز اجتماعی، در بخـش هـاي در هر دوره، در اثر کشـمکش . گرفتند شکل می

هــاي جدیــدي در کنــار مـذهبی کــه موجــود محلـه گرفت که اکثرا هاي پیشتر ساخته شده شکل می محله

ین به همـ . کردند هاي مذهبی را نمایندگی می گرایشهــاي مــذهبی هــاي جدیــد بـا گــرایش علـت، محلــه

. مشخص، در هر سه دوره درخـور شناسـایی اسـت درواقع، در هـر سـه دوره توسـعه و تغییـر شـهري

دهـد کـه بـا توجـه بـه الگوي یکسانی را نشـان مـی اختالفات مذهبی، نمود خود را در ساختار شهر نیـز

.دهد نشان می ها نوشتی پهاي دینی ر اسالمی بر پایه آموزهاز پیروان نظریه شه - 1

توان به عبدالستار عثمـان و هشـام جعـیط و اعتقادي میهاي خـود، بـا عنـاوین اشاره کرد که به ترتیب در کتاب

مدینه اسالمی و کوفه، پیدایش شـهر اسـالمی بـه نقـش یـابی و گسـترش شـهر قوانین و دستورات اسالمی در شکل

.اند اسالمی پرداخته

:ی بیشتر از تحقیقات این محقق بنگرید بهبراي آگاه -2Lapidus, Ira Marvin (1967). Muslim Cities in the Later middle Ages. Cambridge:

Harvard University Press. Lapidus, Ira Marvin (1969). Muslim Cities and Islamic Societies. In: Ira M. Lapidus, ed. Middle Eastern Cities, a symposium on Ancient, Islamic, and Contemporary Middle Eastern Urbanism. Berkeley:

University of California Press. Lapidus, Ira P. (1973). Traditional Muslim Cities: Structure and Change. In: L. Carl

٨٣/گیري و گسترش شهر اصفهان از عصر خالفت عباسی تا پایان حکومت هاي مذهبی در شکل بررسی نقش گرایش

Brown, ed.From Madina to Metropolis. Princeton: Darwin Press. 51-72

ترین علماي زبان و ادبیات عرب عباد از بزرگبنصاحب -3و فرزند یکی از منشیان دربار بود که در طالخونچه اصـفهان

از زمـان جـوانی کـه ). 41تا 39: 1344بهمنیار، (شد متولداي ساده بود به داشتن افکار معتزلی شهرت داشت و به طلبه

حنبلیـانی «سـبه بـازار کـه همین علت، اهـالی اصـفهان و ک : 1361مقدسی، (دادند بودند او را آزار و اذیت می» خودرشت

بویه رسید با زمانی که به قدرت و وزارت دولت آل). 2/572از روایتی که مقدسـی . رو بود نفرت اصفهانیان متعصب روبه

توان به وضـعیت فکـري و اعتقـادات مـردم کند مینقل میروزى من کاروان را رهـا «: پی برداصفهان در برابر صاحب

کرده به دیدار مردى از ایشان که به وارستگى و زهد شناخته از این کردم، ها مى شده بود رفته، شب را نزد او مانده پرسش

او .فرد عابد از نحوه زندگی و معتقدات اصفهانیان جویا شدماگـر فرسـتادگان صـاحب انـد راهه مردم، آرام و سـرب :گفت

چه گویى؟ وى بـه لعـن و درباره صاحب: پرسیدم. بگذارندآیینـى بـراى مـا آورده کـه آن را : نفرین او پرداختـه گفـت

معاویه پیامبر : گوید او مى: چه گوید؟ گفت: گفتم! فهمیم نمىما گفته خداوند را : گویى؟ گفت تو چه مى: من گفتم! نیست

، ابوبکر »نهیم فرقى میان پیامبران نمى«: گوید پذیریم که مى مى: و پس از برشمردن چهار خلیفه گفت... مرسل، عمر مرسل

زیرا تنها ! چنین مگو: من گفتم. معاویه نیز مرسل بوده استچهار تن نخستین خلیفه بودند و معاویه پادشاه بوده اسـت؛

خالفت پس از من سى سال خواهـد : زیرا پیامبر گفته استین هنگام او بر من در ا. گردد ماند و سپس به پادشاهى برمى

خواندند و اگر کاروانیان » افصى«پرخاش گرفت و مردم مرا ایشـان ماننـد ایـن . نرسیده بودند، مرا بیچـاره کـرده بودنـد

).597و 596: 1361مقدسی، (» ها بسیار دارند داستانسینا هرسـال از اول بهـار تـا ابنمافروخی بر طبق گفته -4

هـاي درس فهان کـالس آخر پاییز، به مدت نـه مـاه در اصـ کردن همـان مسـیر صـاحب، در کرد و او با دنبالمیبرگزار

آموزش علوم عقلی و فلسفی موجب شکوفایی ایـن علـوم .در اصفهان عصر دیلمی شد

.آباد امروزي در نزدیکی قلعه طبركاحمد -5

کتابنامه هاکتاب) الف

الکامـل؛ تـاریخ ، )1371(اثیر، عزالـدین علـی، ابن - ــال ــزرگ اس ــران،ب ــه م و ای ــی و ترجم ــاس خلیل عب

.مطبوعات علمی: ، تهران4ابوالقاسم حالت، ج

، اسـحاق محمدبن ابوبکر احمدبن ،الفقیه همدانىابن - :تهـران ، مسـعود . ترجمه ح ،مختصر البلدان، )1349(

.بنیاد فرهنگ ایران

عبداهللا عبد اهللا محمدبن الدین ابى ابن بطوطه، شمس - ، 1، جرحلـه ابـن بطوطـۀ ، )1376(، اللواتى الطنجـى

.آگه: ترجمه محمدعلی موحد، تهران

ــن - ــداهللا اب عبــد اهللا بــن خرداذبــه، ابوالقاســم عبی، ترجمـه المسالک و الممالـک ، )1370(، خرداذبه ابن

.جا بی: چانلو، تهران حسین قره

اعـالق ، )1365(عمـر، علی احمـدبن رسته، ابیابن - .امیرکبیر: چانلو، تهران ، ترجمه حسین قرهالنفیسه

، االرض صـوره ، )1345(حوقل، حوقل، محمدبن ابن - .بنگاه فرهنگ ایران: ترجمه جعفر شعار، تهران

ذکـر اخبـار ، )1377(ابونعیم، حافظ ابـونعیم اصـفهانی، - .سروش: ، ترجمه نوراهللا کسایی، تهراناصفهان

، مسالک و ممالـک ، )1340(محمد، بن اصطخري، ابراهیم - .بنگاه ترجمه و نشر کتاب: هرانکوشش ایرج افشار، ت به

الجزء اول، الطبعـه الفتوح، ،)1406(علی، اعثم، محمدبن - .دارالکتب العلمیه: االولی، بیروت

تـاریخ سلسـله ، )1356(علـی، بن بنداري اصفهانی، فتح - ، ترجمه محمدحسین سلجوقی زبده النصره و نخبه العصره

.فرهنگ ایران: جلیلی، تهران

، بـه عبـاد بـن حال صاحب شرح، )1344(، بهمنیار، احمد - دانشـگاه :تهـران باسـتانی پـاریزي، محمـدابراهیم کوشش

.تهران

1393بهار ،)21پیاپی( اول ، شمارة مششدورة جدید، سال ،پنجاهمسال هاي تاریخی، پژوهش /84 ، هاي معمـاري ایرانـی شیوه، )1369(پیرنیا، محمدکریم، -

.نشر هنر اسالمی: تدوین غالمحسین معماریان، تهران

، در اصفهان در گذر زمـان ، )1378(عاملی، عبداهللا، جبل - مجموعـه مقـاالت معمـاري و گردهمایی مکتب اصفهان،

فرهنگسـتان هنـر جمهـوري اسـالمی : شهرسازي، تهـران .ایران

دانشـگاه : ، تهراناز شار تا شهر، )1387(حبیبی، محسن، - .تهران

، ترجمـه اقبـال شـاردن سـفرنامه ، )1374(شاردن، ژان، - .توس: ، تهران4یغمایی، ج

، ناصرخسـرو سـفرنامه ، )1372(، ناصرخسـرو قبادیانی، - .منوچهري: تهرانزاده، غنی. یح متصح

آثـار ، )1375(گدار، آندره، یدا گـدار و ماکسـیم سـیرو، - آستان قـدس : ترجمه ابوالحسن سروقد مقدم، مشهد ،ایران

.رضوي

محاسـن ، )1385(سـعد، بـن مافروخی اصفهان، مفضـل - ــفهان ــحیح اص ــه و تص ــین، ترجم ــن حس ــد آوي ب ، محم

. شهرداري اصفهان: اناصفه ، آشتیانی اقبال عباس کوشش به

ـ التقاسـیم احسـن ). 1361(، محمـد ، مقدسى - هفـی معرفشـرکت مؤلفـان و : تهـران ، منزوي علینقى ترجمۀ ،االقالیم

.مترجمان

ــناس، - ــص ، )1318(ناش ــواریخ و القص ــل الت ــه مجم ، ب .کالله خاور: الشعراي بهار، تهران تصحیح ملک

سده هاي شهر و روستا در ، )1390(فر، شهرام، یوسفی - پژوهشــگاه علـوم انســانی و : تهـران میانـه تـاریخ ایــران،

.مطالعات فرهنگیــن - ــوانی، اب ــاه نخج ــنجربن هندوش ــاحبی، س ــداهللا ص عب: تصـحیح عبـاس اقبـال، تهـران تجارب السلف،، )1357(

.طهوري

، گنجینه آثارتاریخی اصـفهان ، )1350(اهللا، هنرفر، لطف - .انتشارات ثقفی: اصفهان

مقاالت) بهاي عصر سلجوقی؛ نظامیه«، )1388(تقوي، عابد، -

ــدگی و عملکــرد ــژوهش، »پراکن ــاي دوفصــلنامه پ ه .122تا 112، ص1، ششناسی مدرس باستان

اکبر، شهره جوادي و علمدار علیـان، سرفراز، علی - نقوش سردر جورجیر و تاثیرپـذیري آن از «، )1391(

.10تـا 3، ص22، شفصلنامه باغ نظر، »هنر ساسانی .سال نهم

، )1390(علی قلعه باباخانی، ملیحه و رضا سـامه، - مطالعه تطبیقی مفهوم شهر اسالمی در اصفهان در دو «

، 70، شفصـلنامه آبـادي ، »دوره سلجوقی و صـفوي .ویکمسال بیست .31تا 26ص

ــوراهللا، - ــایی، نـــ ــفهان در «، )1376(کســـ اصـــو مجله دانشکده ادبیات ، »بویه و سلجوقیان روزگارآل

.202 تا 176، ص9، ش انسانی دانشگاه اصفهان علوم .سال چهاردهم

علـی، بـن الـدین ابونصـر عبـدالوهاب سبکی، تـاج - ، طبقات الشافعیه الکبري، تحقیق عبـدالفتاح )1964(

.طبعه الحلبی: محمد الحلو و محمود الطناجی، حلب

منصـور محمـدبن بـن سمعانی، ابوسعید عبـدالکریم - ــق)1962(التمیمــی، ــدالرحمان :، تحقی ــن عب ــی ب یحی

المعـارف مجلـس دائـره : حیـدرآباد ، النعلمی الیمانی .العثمانیه

منابع التین

- Bosworth, E., (2007), Historic Cities of the Islamic World, Brill Publication. - Golombek, L., (1974),”Urban Patterns in Pre-Safavid Isfahan”, Iranian Studies, Vol. 7, No. ½ , pp. 18-442.

اول عباس هاي میسیونري درعصر جانشینان شاه تاریخی فعالیت تحلیل )م1722-1629/ق1038-1135(

سیداحمدعقیلی

چکیده

اول بـه بعـد، عبـاس از عصـر شـاه . حضور میسیونرها مذهبی مسیحی در ایران، ازجمله مباحث مهم در مطالعات صفویه استستیزي و اهداف مذهبی، پیگیري تبلیغ مسیحیت در ایـران، اهداف سیاسی، عثمانی فعالیت کشیشان مسیحی اروپایی در راستاي

صدر ایرانیان در برخورد بـا ادیـان دیگـر، نوازي و سعه موقعیت مساعد داخلی ایران، ازجمله روحیه مهمان. روبه افزایش نهاد

هاي متعدد مسیحی، از میان فرقه. فراهم کرد هایی بود که موقعیت مناسبی براي حضور کشیشان مسیحی اروپایی در ایران زمینهایـن پـنج فرقـه . اي از عصر صفویه تا قاجار، در ایران انجـام دادنـد هاي سیاسی عمده هاي تبلیغی و ماموریت پنج فرقه فعالیت

لغـان شـد مب تالش براي تبلیغ و تبشـیر مسـیحیت باعـث مـی .اند از کارملیت، دومینیکن، یسوعی، کاپوسن و آگوستین عبارتها از جانـب پـاپ و آن. هاي درونی خود دست یابندهاي بسیاري را بر خود آسان کنند و از این راه، به اهداف و انگیزهسختی

.آمدند و درصدد بودند مسائل تبشیري و تبلیغی خود را با استعمار پیونـد زننـد پادشاهان اروپا، به عنوان نمایندگان سیاسی میستیزي سالطین صفوي کاهش یافت و درنتیجه، اقدامات کشیشان مسیحی با اول، سیاست عثمانی اسعب در عصر جانشینان شاه

هاي بلندپروازانه مبلغان، مسیحی براي تبلیغ و جذب مسلمانان نه تنها مـوفقیتی دربرنداشـت بلکـه بـا نقشه. ناکامی مواجه شدهاي مسـیحی ایـران ازجملـه نی در جذب اقلیتجالب آنکه کشیشان مسیحی عصر صفویه موفقیت چندا .شکست مواجه شد

هدف این پژوهش بررسی تحلیلی نحوه فعالیت میسـیونرهاي مسـیحی، .کسب نکردند... ها و یهودي ها، ارامنه مسیحی، گرجی .اول و ارزیابی اقدامات آنان، با اتکا به اسناد و منابع تاریخی است عباس در دوره جانشینان شاه

هاي کلیدي واژه .اول عباس جانشینان شاه ها، آگوستین ها، دومنیکن ها، ژوزئیت ها، کارملیت ها، سنکاپو

بلوچستان و دانشگاه سیستانتاریخ، استادیار [email protected]



مششسال دورة جدید، ، پنجاهمسال 85-108ص ، 1393 بهار، )21پیاپی ( اولشمارة

1393بهار ،)21پیاپی( اول، شمارة ششم دورة جدید، سال ،پنجاهمسال ي تاریخی،ها پژوهش /86

مقدمه

عباس به برقراري رابطه با اروپا، در آغاز مندي شاه عالقهرنسانس اروپا و متقابال ارتباط مؤثر و واقعی اروپاییـان با ایران سبب شد تا حجم روابط ایران و اروپا، در ابعاد

سی و اقتصادي و فرهنگ درخور مالحظـه مختلف سیاارتباط اروپاییان و حضور کشیشان در ایـن دوره، . باشد

هـاي آنـان بـه به قدري بود که بدون توجـه بـه نوشـته عباس ناممکن و عقـیم تصویر کشاندن وقایع عصر شاه

عبـاس و بر این عوامل، ابتکار عمل فـراوان شـاه . استاد و قسـاوت تـا ابعاد متنـوع شخصـیتی وي، از اسـتبد

هاي مسیحی، زیرکـی و گـاه صدر و مدارا با اقلیت سعهها در امور و تندخویی و اعمال فشار بر اعتقادات اقلیت

منافع ملی و عالقۀ مفرط به هنر و فرهنگ همگـی بـر مبلغـان . شـت کثرت وقایع و حوادث این ایام تاثیر گذا

هـاي مـذهبی ماننـد مسیحی در عصر صفویه با انگیـزه ستیزي بـه ایـران بلیغ مسیحیت و سیاسی مانند عثمانیت

کـردن شـاه و زودي متوجه شدند مسـیحی آمدند؛ اما بهحـال، میسـیونرها در بـااین . درباریان امري محال استهاي مستمري ستیزي فعالیت راستاي امر سیاسی عثمانی

هـا در صـف مقـدم قـرار کردند و از این نظر، کارملیتهـاي ازونشیب اقـدامات و فعالیـت بررسی فر .گیرند می

اول از نکـات مهـم عبـاس آنان در دوره جانشـینان شـاه هـاي پرتغـالی در آگوسـتین . پژوهشی این مقالـه اسـت

هرمز و در دیگر نقاط ایران، ضـمن کمـک بـه اهـداف ــاپ و تحریــک شــاه ایــران در ایــن عثمــانی ســتیزي پ

خصوص، با وجـود برخـی منازعـات و مجـادالت بـا . شدند ها نیز برخوردار می ا، از کمک کارملیته کارملیت

هـا، ها در دفـاع از اقـدامات پرتغـالی صراحت آگوستنها شده ها و همچنین، بدبینی به آن باعث تنفر شاه از آن

مسئله پژوهشی دیگر این مقاله، بررسـی و تحلیـل . بودــا ارامنــه ایــران اســت مبلغــان . تعــامالت میســیونرها ب

ضوعی خاص و پیچیده براي تبلیغ مسیحی، ارامنه را مو

تدریج، در این خصـوص بـا مشـکالت دانستند و به میپایداري شدید ارامنه به آیـین و . اي مواجه شدند عدیده

سنن باسـتانی خـود، مخالفـت سـران ارمنـی از رجـال سیاسی تـا روحانیـان بـا فعالیـت کشیشـان کاتولیـک، ـ ر ممانعت شاهان صفوي از حضور و تـأثیر فرنگیـان ب

حیات اجتماعی و اقتصادي و دینی ارامنه سبب شده که الوصـول کشیشان اروپایی از این هدف به ظـاهر سـهل

هـاي عوامل جاذبه و دافعـه حضـور فرقـه . ناامید شوندعبـاس از دیگـر مسیحی، در ایران دوره جانشـینان شـاه

سـئواالتی کـه ایـن .مسائل پژوهشی ایـن مقالـه اسـت ارائه پاسخی مسـتدل بـه آن پژوهش به دنبال تحقیق و

است اینکه چـه عـواملی باعـث شـد تـا میسـیونرهاي مسیحی اروپـایی نتواننـد بـر جامعـۀ مسـلمان ایـران و

هاي دینی مسیحی و غیرمسیحی ایـران از لحـاظ اقلیتتبلیغ آیین مسیحیت تأثیر بگذارنـد؟ آیـا پیونـدي میـان

ها در هاي کشیشان مسیحی اروپایی و حضور آن فعالیتیران، با اهـداف اسـتعماري سیاسـی و اقتصـادي دول ا

هــا در دوره اروپــایی وجــود دارد؟ فعالیــت ایــن فرقــهاول به چه صورتی بـود؟ بـا وجـود عباس جانشینان شاه

اهمیت ایـن پـژوهش، عـواملی چنـد کـار پـژوهش و طـرزي عالمانـه و بررسی فعالیت کشیشان اروپایی را به

جمله ایـن عوامـل از. منسجم، سخت دشوار کرده استهاي نوین پژوهش؛ دوربودن تحقیقات تاریخی از روش

نداشتن محققان و مورخان، به منابع فراوان اما دسترسیهــاي گونــاگون تقریبــا خــارج از دســترس در بایگــانی

ــا؛ کشــورهاي فرانســه، انگلــیس، پرتغــال، هلنــد، ایتالیهاي کشیشـان اروپـایی، شدن حجم فراوان نوشته نوشتههاي مقتـدر هاي دولت ته از زبان انگلیسی، به زبانگذش

آن زمان یعنی پرتغالی، اسـپانیایی، هلنـدي؛ پراکنـدگی قـاره هنـد و سـایر نـواحی برخی از این منابع در شـبه

پـس، پژوهشـگران غربـی بـراي . مستعمراتی اروپاییانمراتـب پژوهش درباره فعالیت میسیونري در ایـران، بـه

٨٧/اول عباس هاي میسیونري درعصر جانشینان شاه تاریخی فعالیت تحلیل

توانند دست به قلم ببرند تا تر می لمیتر و ع بهتر و آسانهرچنـد . پژوهشگري ایرانی، با موانعی کـه برشـمردیم

اي که در شناسان غربی نیز، باوجود امکانات بالقوه ایراناختیارشان است تـاکنون بـه صـورت منسـجم بـه ایـن

طـور عـام، ترین منبعی کـه بـه مهم .اند موضوع نپرداختهر ایـران برشـمردنی براي محققان عرصـۀ میسـیونري د

Chronicle of the(هـا هاي کارملیت است گزارش

Carmelites (این کتاب بـه نحـو خوانـدنی و . استهاي کشیشان کـارملی و ارزشمندي مکتوبات و گزارش

هـا، برخی از کشیشـان فـرق دیگـر ازجملـه آگوسـتین ها را تحلیل و معرفـی ها و دومینیکن یسوعیان، کاپوچی

هـا، هـاي کارملیـت قـع، تمـام فعالیـت دروا. است کردهدرخصوص شاهان ایران ازصـفوي تـا قاجـار، جامعـۀ

ها در میان مسلمانان و ارامنـه و ایران، وضعیت تبلیغ آنهـاي هاي مسـیحی و غیرمسـیحی و تـالش سایر اقلیت

اند در این سیاسی و فرهنگی که در این راستا انجام دادهم، بـه 1939ل ایـن کتـاب در سـا . کتاب قید شده است

زبان انگلیسی ترجمه و منتشر شـده اسـت و در ایـران، تنهـا قسـمت بســیار کمـی از آن ترجمــه شـده اســت

ــاب،( ــده ). 1381ارب ــب آن لکــن حجــم عم اي از مطالاي حال، نکته بااین. نشده باقی مانده است کماکان ترجمه

هاي کشیشان مسـیحی، که در نگارش و ترتیب گزارشخـوردن آیـد بـرهم به چشم می در بخش صفویه کتاب

اثـر مهـم دیگـر، . توالی تاریخی برخی حـوادث اسـت هاي کشیشـان مشتمل بر نامه 1انگیز هاي شگفت گزارش

ایـن اثـر ازجملـه منـابع مهـم، . یسوعی در ایران استدرخصوص روزهاي پایانی حکومـت صـفویه و عصـر

هاي ایـن کشیشـان، مجموع نامه. افشاریه و زندیه استز شرح اوضاع میسیونري در ایران، از آن جهت گذشته ا

کنـد که ساختار سیاسی و اجتماعی ایران را بررسی میها چگونگی همچنین، در اکثر این نامه. بسیار مهم است

ــت ــا اقلی هــاي مســیحی و تعامــل کشیشــان مســیحی ب

ویژه در به .خوبی گزارش شده است غیرمسیحی ایران بههـاي سـختی کـه از نیباب ارامنه و مجـادالت و دشـم

هـا و کشیشـان اواخر عصر صفویه بـه بعـد، مـابین آن .کاتولیک اروپایی درگرفـت منبـع بسـیار مهمـی اسـت

هلندي که به کوشش هاي کمپانی ازآثارتحقیقی، گزارشفلور انتشار یافته است گاهی به حضـور کشیشـان ویلم

کند؛ همچنین به هاي ظریفی می مسیحی، در ایران اشارههـا رخی منـافع مشـترك کشیشـان مسـیحی و کمپـانی ب

ویـژه از اهمیت آثار فلـور، بـه . نگاهی انداخته است نیمهـاي جهت تحلیل حوادث پایانی عصر صـفویه و دوره

هاي هلندي هاي کمپانی افشاریه و زندیه از نگاه گزارشقطعا دسترسـی بـه منـابع . و انگلیسی و فرانسوي استهـاي بـا زبـان چندجانبـه، مختلف در غرب و آشـنایی

اروپایی و شرقی بر اهمیـت کارهـاي ایـن ایرانشـناس .اروپایی تأثیر بسزایی گذاشته است

اول در قبـال عبـاس سیاست مـذهبی جانشـینان شـاه

حضور مسیحیان ــا و ــران و اروپ ــان ای ــل می ــانی حائ ــوري عثم امپرات

حال، دشمن مشـترك صـفویان واروپاییـان بـود؛ درعینلیـت کشیشـان مسـیحی اروپـایی، در راسـتاي فعا پس

اهــداف سیاســی مبــارزه بــا عثمــانی و پیگیــري تبلیــغ .روبه افزایش نهـاد مسیحیت در ایران، از دوره صفویه

امـا در .اول بـود عبـاس ها در دوره شاه اوج این فعالیتســتیزي اول سیاســت عثمــانی عبــاس دوره پـس از شــاه

ــ ــت؛ درنتیجــه اق ــاهش یاف دامات ســالطین صــفوي کصـفی در شـاه . کشیشان مسیحی با ناکامی مواجـه شـد

روزهاي پس از تاجگذاري، نخستین اقدامی کـه انجـام عبـاس در دوره سـلطنت داد تأیید فرامینی بود که شـاه

خویش، بـراي تضـمین آزادي فعالیـت پادریـان عظـام ها، فرمان ترین این فرمان مهم. فرنگستان صادر کرده بود

کــه حقــوق و آزادي فعالیــت ق، بــود1030/م1620


صفی شاه. کرد هاي مذهبی در ایران را تضمین می هیئترجـب 1گـذاري خـود کـه در این فرمان را پس از تاج

وي بـه . م، صورت گرفـت تأئیـد کـرد 1629/ ق 1038مأموران دولتی دستور داد که در برخـورد بـا کشیشـان ــد ــظ کنن ــاعدت را حف ــرام و مس ــب احت ــی جان فرنگ

شـاه همچنـین خطـاب بـه ). 223و 222: 1367بوسه،(حکام شرع و عرف، ناسزا و سخنان ناروا بـه حضـرت

احتـرام ). 77: 1360نـوائی، ( مسیح و انجیل را منع کـرد ــاپ را برانگیخــت شــاه ــه مســیحیان توجــه پ . صــفی ب

ق، پـاپ هادریـان 1043/ م1633کـه در سـال طوري بهعدت صفی نوشت و از او براي مسا اي به شاه هشتم نامه

هـا، هـا و کاپوسـن هاي کاتولیک، ازجمله کارمل به فرقهتقدیر کرد؛ همچنین از شاه خواست کـه فرمـانی بـراي

هـا، تضمین حمایت رسـمی از کشیشـان و فعالیـت آن ازجمله نشر کتب و آثار دینـی عیسـوي صـادر کنـد و

ساختن کلیسـاي بـزرگ در اصـفهان را از سـر گیـرد

(Carmelites,1993: 301) .هـاي پـاپ بـدون هنامق، بناي کلیسا به پایان 1042/م1632تأثیر نبود؛ زیرا در

دوم نیـز اروپاییـان را عبـاس به گواه شاردن، شاه. رسیدداشت و بسیار مایل بود با انعقاد قراردادهاي دوست می

متقابل با پادشاهان غربی، بر اعتبار و اهمیـت خـود در انیـان هنـد، مقابل خلیفۀ عثمـانی و مغـول کبیـر، گورک

میـزان احتـرام ). 172و 171/ 3: 1350شاردن،(بیفزاید قـدري بـود کـه رافائـل دوم به مسـیحیان، بـه عباس شاه

دومانس بـه کـرات بـراي مـرگ ایـن شـاه گریـه کـرد دوم براي رعایت حال عباس شاه). 3/40: 1350شاردن،(

ها و ضـرورت دراختیارنهـادن مکـان مناسـبی کارملیترامینی خطاب به وزیر و عمال دارالسـلطنه ها، ف براي آن

تـا 282: 1379کاووسـی عراقـی، (اصفهان صادر کـرد دوم بـا عبـاس دیگر، به علت همکاري شاه ازسوي).284هـاي عثمـانی روابـط دیپلماتیـک ایـران و اروپـا، ترك

شدت کاهش یافت و براین اساس، موضوع مسیحیان به

ران از آن پس از اهمیت سابق افتاد و سیاست خارجی ای :Water Field,1973) متوجه مرزهاي شرقی شـد

سـلیمان بـه مندي شـاه سانسون نیز بارها از عالقه. (71شـاه بـه . کنـد مسیحیان و حتی کشیشان مسیحی یاد می

هاي مبلغان مسـیحی اجـازه داده بـود در سراسـر هیئتکشور، وظایف خود را در کمال آزادي انجام دهند و در

. خواهند مؤسسات خود را دایر کننـد که میاي هر نقطههاي مبلغان که از جانب شـاه فرانسـه بـه یکی از هیئت

ایران آمده بود از پرداخـت هرگونـه جزیـه و خـراج و مالیات، براي اراضی و محلی که تأسیسات خـود را در

و 34: 1346سانسون، (آنجا دایر کرده بودند، معاف شد هـا راي رفاه حال کارملیتشاه مخصوصا فرامینی ب ).35

و ازجمله پادري آزاریا و پادري آنتونیا صادر کرد و این کاووسـی (فرامین را براي اطـالع پـاپ بـه رم فرسـتاد

متقابال پاپ کلمنـت دهـم ). 287تا 285: 1379عراقی، سلیمان نوشت و رعایت حال مسـیحیان مکتوبی به شاه

خواستار روستاهاي مختلف، ازجمله نواحی نخجوان راحـال، بـااین ). 291تا 289: 1379کاووسی عراقی، (شد

سلیمان براي مبلغان مـذهبی کمپفر از مالیات جدید شاهیاد کرده اسـت کـه در ازاي فعالیـت مـذهبی و آزادي انجام شعائر و مراسـم دینـی، موظـف بـه پرداخـت آن

این مالیات کلیسا، براي ارامنۀ ثروتمند جلفا نیـز . بودندرسـد به نظر نمـی ). 186: 1364کمپفر، (شده بود وضع

که مالیات مبلغـان مـذهبی چنـدان گـزاف بـوده باشـد . شـد سلیمان انتقاد مـی وگرنه، در منابع از این رفتار شاه

هـا حسین صفوي، آمدوشد اروپـایی سلطان در دورة شاهادامه یافت و مکاتبات فراوانـی میـان دربـار صـفوي و

ی و نیـز تشـکیالت واتیکـان رؤساي کشورهاي اروپـای ازجمله پاپ اینوسان دوازدهـم، ضـمن . صورت گرفت

پادریان به قدرت «حسین نوشت که سلطان اي به شاه نامهشما تکیه کرده به خوشحالی زیاد به کار خود مشـغول

کنـیم کـه شوند و این را به اهتمام از شما التمـاس مـی

٨٩/اول عباس هاي میسیونري درعصر جانشینان شاه تاریخی فعالیت تحلیل

ه حضرت آورندگان ب وجه نگذارید کسی از ایمان هیچ بهروند، کسان شـما عیسی که پیش ایشان جهت ایمان می

مانع گشته زحمت رسانند، بلکه به تهدید تمام بفرمایید » که کسی را که مانع ایشان شود، سیاست عظیم نماینـد

در ). 103و 102: 3، ش1347؛ بیانی، 76: 1360نوایی،(حســین طبــق فرمــان مورخــه ســلطان عصــر شــاه

هـا آزادي یافتنـد کـه در هـر ق، کارملیت1108/م1696خواستند توقف و توطن کننـد و اعمـال دینـی کجا می

خود را انجام دهند و نیز اموات خود را در مقـابر دفـن هـا، با وجود این ویژگی). 76تا 74: 1367نوائی، (کنند

رونـد حــوادث اجتمــاعی و سیاســی بــه ســمتی پــیش ی رفت که عرصه را بـراي فعالیـت کشیشـان اروپـای می

ارامنـه بـه فعالیـت کشیشـان نظـر خـوبی . کرد می تنگقدر بر مخالفت خود افزودند که تدریج، آن نداشتند و به

اي هـاي عصـر صـفویه، طـی منازعـه در واپسین سـال کشیشان کاتولیک را براي مدتی از جلفـاي نـو اخـراج

ازجمله علل ضعف کشیشان اروپایی در ایران را . کردند : شمردگونه بر توان این می

گام علما و روحانیان بر دربـار صـفوي و به سیادت گامها بـا تبلیغـات مسـیحیت کـه بـا منازعـات مخالفت آن

کالمی شدت بیشتري یافته بود؛ دشمنی برخی از حکام مسلمان با مسیحیان که شدت و ضـعف آن، بـه میـزان

تـر از همـه، اقتدار و هوشیاري پادشاه وابسته بود؛ مهـم ســتیزي کــه تنــزل کــارایی ثمــانیتضــعیف سیاســت ع

اي را در ابعاد سیاسـی بـه کشیشان کاتولیک از هر فرقه . دنبال داشت

بررسی و تحلیل فعالیت میسیونرهاي مسیحی در ایـن

دوره ثبات سیاسـی صـفویان باعـث شـده بـود کـه حضـور

. هاي مختلف مسیحی اروپایی در ایران بیشتر شـود فرقه

ان مسـیحی پرتغـالی و هـا و مبلغـ کارري بـا کارملیـت از میــان 2. فرانسـوي در اصــفهان و تبریــز دیـدار کــرد

ها بیشتر پرتغـالی هاي متنوع، آگوستین ها و کشیش فرقههـا فرانسـوي و ایتالیـایی و و اسپانیایی بودند، کارملیت

ها و حجم فعالیت. تبار بودند ها اغلب فرانسوي کاپوسنها، در مقایسه با ها و آگوستین اسناد مربوط به کارملیت

. ها بیشـتر اسـت و فرانسیسکن و ژزوئیت فرق کاپوسنهـا، رسـد فـرق مـذکور، بـه اسـتثنا کاپوسـن به نظر می

هـا و انسجام و توانایی کمتري در مقایسه بـا کارملیـت .عباس داشتند ها در ایام پس از شاه آگوستین

ها در این دوره بررسی فعالیت کاپوسن

ویژه در مناطق متعلق به ایـران در بهها، حضور کاپوسنها در کاپوسن. قفقاز و ازجمله در گرجستان مشهود بود

/ م1628اول، یعنـی عبـاس واپسین سـال سـلطنت شـاه ق و با حمایت قاطع ریشیلو، صدراعظم فرانسـه، 1038

هاي سیاسی و ها انجام فعالیت هدف آن. ب ایران آمدندو دو ) friar minor(دینی، به سرپرسـتی فریـارمینور

pecifique(راهب کاپوچی به نام پرپاسیفیک دپرون

de provins ( و پرجبرئیل دچینـون)pereGebriel

de chinon (ها، آوردن دستگاه چاپ و تالش آن. بودبراي ایجاد و رونق چاپ اقدام ارزشمندي بود؛ اما ایـن اقدام با مخالفت شـدید برخـی از سـنتگرایان ایرانـی و

بودن چاپ، به جایی نرسـید و ها مبنی بر حرام آنتلقی سرانجام این دسـتگاه سـر از جماعـت ارامنـه درآورد

)Waterfield,1973: 69( .ــین در آن ــا همچنـ هـهـاي غیرکاپوسـن اصفهان، با رقابـت شـدید کاتولیـک

ــدند ــه شـ ــدي، (مواجـ ). 112و 111: 1369میراحمـ. دنـد ها نمایندگان دولت فرانسـه بو درحقیقت، کاپوسن

تدریج از نیمۀ دوم حکومت صـفویان وارد فرانسویان بهیکـی از کشیشـان . شـدند اقتصادي ایران عرصۀ سیاسی


اي از شـاه نامـه ) Daimas(کاپوچی بـه نـام دایمـاس صـفی نیـز او را بـه فرانسه، براي شاه ایران آورد و شاه

:Carmelites,1993(عنوان سفیر فرانسه قلمداد کرد

هــا، از وضــعیت مناســب فرانســوي سانســون .) 283سـلیمان و در امـور هـا، در عصـر شـاه برخالف هلندي

: 1346سانسـون، (گویـد اقتصادي و تجاري سخن مـی شاردن براي فروش جواهرات خـود، بـه ). 187و 186

او . هـا اسـتفاده کـرد ناظر کل دربار، از نفـوذ کاپوسـن ـ نویسد که آبا و مبلغان کاپوسن صریحا می ران، مقـیم ای

مشوق اصلی براي مدیران کمپانی هند شرقی فرانسه در ــفاین آن ــدن س ــه آب آم ــد ب ــا از هن ــران، در ه ــاي ای ه

هـا از آن). 3/105: 1350شـاردن، (فـارس بودنـد خلیجهـا قبـل، بـه دربـار ایـران وعـده داده بودنـد کـه مدت

. عنقریب سفیر و هدایایی از فرانسه به ایران خواهد آمدنیمۀ دوم حکومـت صـفویان بیشـتر، بـه ها در کاپوسن

هـا، دنبال حفظ منافع فرانسه بودند؛ اما از میان گـزارش هـا در ابعـاد دینـی بـه هـاي آن مطلبی از میزان موفقیت

هـا کـه کاپوسن). 1/56: 1370جعفریان،(آید دست نمیحمایت پادشاه فرانسه بودند بـا همراهـی رافائـل تحت

ــد ــران آمدن ــه ای ــان ب ــم. دوم ــدامات از مه ــرین اق تــاه هــا بــود دوم بنــاي کلیســاي کاپوســن عبــاس ش

ــر، ( ــال آن). 22: 1364شوستروالسـ ــدا در سـ ــا ابتـ هـم و با دو منظور سیاسی و دینی ازجانـب 1629/ق1038

ونـیم ریشلیو، صدراعظم، اصفهان رسیدند و حدود یکبـه بعـد، م1657/ق1066از سـال . قرن در آنجا ماندند

پـا کردنـد و اقـداماتی در زمینـه هایی در تبریـز بر شعبهگروهی از مبلغـان . پژوهشی و نوشتن کتب انجام دادند

اي در زمینــه مترجمــی در زمینــه پژوهشــی و عــده هایی کردند و در ایـن زمینـه، اقـداماتی انجـام پیشرفت

. برخی از آنان مواعظی به زبـان فارسـی نوشـتند . دادند P.delamere (یـو یردوالمزدودي که کشیش پی چنان

de dieu ( مجموعه الهیات توماس قدیس را به فارسی

ــدپین ــیس دوالکورون ــام دن ــه ن ــی ب درآورد و کشیش)Dulakorvnd Pin ( کتابی علیه اسـالم، بـه فارسـی

تـرین از مهـم ). 269: 1383، اسناد پادریـان (تألیف کرد هایی، بر ضد اسالم و دفاع از ها نوشتن کتاب فعالیت آن

وجودآمـد ها بـه نتیجه اقدام آن. دحقانیت دین مسیح بو. دوم بــود عبــاس سلســله ادبیــاتی کالمــی در دوره شــاه

اي در م به بعد، شـعبه 1657/ق1066ها از سال کاپوسنکه تعدادي از ایـن کشیشـان نیـز چنان. تبریز برپا کردند

کتابی به فارسی ترجمه و تألیف کردند که هنـوز بـاقی هنگ لغت و چند ازجمله گابریل دوپاري یک فر. است

کتاب، در دفاع از مسیحیت و خطاب بـه مسـلمانان بـه ) Blaise Dvnant (بلزدونانـت . فارسـی تـألیف کـرد

ــره ــال دای ــرد و در س ــألیف ک ــی ت ــارفی آموزش المعــه 1668/ق1077 ــاب بـ ــینون خطـ ــل دوشـ م، گابریـ

میرزاابراهیم وزیـر و در دفـاع از مسـیحیت، کتـابی بـه ). 280: 1383پادریـان، اسناد(عربی به نگارش درآورد

هـا در تبریـز و از عصـر بنا به شهادت کارري، کاپوسنالحکومـۀ ایـن سلیمان با حمایت میرزاابراهیم، نائب شاه

شهر، توانسته بودند کلیسا و دیر زیبـایی را در نزدیکـی در عصر ). 32تا 26: 1383کارري،(میدان شهر بنا کنند

نســوا پیکــه، فرا«ســلیمان ســفیر لــویی چهــاردهم، شــاهدر 3.ها بـود مقام و ظاهرا از فرقۀ کاپوچی کشیشی عالیــاه ــلطان عصــر ش ــال س ــه س م، 1699/ق1111حســین ب

ــه ــه آبـ ــوم بـ ــوي موسـ ــی فرانسـ ــودرو کشیشـ گـ)AbbeGaudreau ( ــتان ــه هندوسـ ــران بـ از راه ایـ

رفت که اعتمادالدوله وزیراعظم شاه، به او اطالع داد میاي به دربار پادشاه ر و نامهپادشاه ایران در نظر دارد سفی

نویسـی، جلـب فرانسه بفرسـتد و غـرض از ایـن نامـه دوستی پادشاه فرانسه و برقراري روابط بازرگانی متقابل

امــا درحقیقــت، پادشــاه ایــران . بــین دو دولــت اســتخواست دولت فرانسه چند کشتی از نیروي دریـایی می

و خود را براي کمک به ایران، در دفـع اعـراب عمـان

٩١/اول عباس هاي میسیونري درعصر جانشینان شاه تاریخی فعالیت تحلیل

چنین سـفیري در . استرداد مسقط به خاك ایران بفرستداین سال، ازجانـب ایـران بـه فرانسـه نرفـت و دولـت

. هاي ایـران نفرسـتاد فرانسه هم حتی یک کشتی به آبگـودرو، اما باید دانست نامۀ مزبور که ظاهرا همـان آبـه

اي است کـه ترین نشانه براي لوئی چهاردهم برد قدیمیتـوان یافـت نظامی ایران و فرانسه مـی در تاریخ روابط

هـاي مخالفـت ). 108: 1، ش1، س1345قائم مقـامی، (هـا برخی از درباریان و نیز حسادت و دشمنی انگلیسی

ــدي ــه و هلن ــازاتی ک ــه امتی ــه، ب ــا و مخصوصــا ارامن هها بود، مـانع حسین درصدد اعطا به فرانسوي سلطان شاه

در اثر . و فرانسه شداز برقراري ارتباط مؤثر میان ایران جمله گالیسون که گفتـه مساعی برخی از فرانسویان از

شد یکـی از علمـاي معـروف مـذهبی فرانسـه بـود میحسـین سـلطان ق، شـاه 1126/ م1714باالخره در سـال

محمدرضابیگ را بـه سـفارت دربـار ورسـاي فرانسـه قبـــل از آن، ). 7تـــا 4: تـــا انصـــاري، بـــی(فرســـتاد

توبی توسط فردي فرانسوي به نـام حسین مک سلطان شاهمیشل، براي لوئی چهاردهم فرسـتاد کـه شـامل برخـی

هاي اقتصادي و سیاسـی و مـذهبی امتیازات و ضمانتدر ایــن زمــان، کشیشــان ).56: تــا انصــاري، بــی(بــود

ــک فرانســوي برجســته اي در ایــران زنــدگی کاتولیآنـان تبلیغـات مـذهبی خـود را بـه مـوازات . کردند می

هـا تـرین آن از مهم.رساندند ي سیاسی به انجام میکارهاژوزف آپـی سـلیمیان در ســال . کشـیش سـلیمیان بـود

ق، بـا سـمت منشـی بـه هیئـت گـاردان 1129/ م1716/ م1717فرانسوي که عازم ایران بود، پیوست و در سال

ق، به مرز ایران در حوالی ایروان رسید و پـس از 1130ه اقامت در تبریز، در سه ماه اقامت در آنجا و شش هفت

ق، به کاشان وارد شد که مدتی مقر 1131/ م1718سال ها ژوزف آپی سلیمیان مدت. حسین شده بود سلطان شاه

در اصفهان، شاهد عینی وقایع سیاسی و اجتماعی مهـم خصــوص کــه در ســال اواخــر عهــد صــفوي بــود؛ بــه

ق، ســال ســقوط صــفویه، خــود یکــی از 1135/م1722در هنگام محاصرة . یانات سیاسی بودهاي مهم جر مهره

اصفهان توسط محمودافغـان، ژوزف آپـی سـلیمیان بـه آبـاد عنوان نماینـده و متـرجم گـاردان بـه اردوي فـرح

محمود رفت و از او، به عنوان شاه ایران خواهش کـرد که فرانسـویان و امـوال آنـان و نیـز مبلغـان فرانسـوي

ش او محمـود بـا خـواه . حمایت محمود درآینـد تحتموافقت کرد و قرار بر این شد کـه بـا افراشـتن پـرچم

ژوزف آپی سـلیمیان . فرانسه، کسی متعرض آنان نشودــال ــتان س ــاز زمس ــه در آغ ــاتی ک ــین در مالق همچن

حسـین سلطان ق، بین محمود افغان و شاه1134/م1722آنچــه مســلم اســت آشــنایی . داد، حضــور یافــت روي

مختلـف، در ایـران هـاي ژوزف آپی سلیمیان بـه زبـان خصـوص کـه کمک بسیاري به هیئت گاردان کـرد؛ بـه

هـاي شـرقی گاردان در ابتدا، آشنایی چنـدانی بـا زبـان ق، 1135/م1723ژوزف آپی سلیمیان در سـال . نداشت

. خاطرات خود را با عنوان جنگ داخلی ایران نگاشـت هـا و ابـدالی : او در کتاب این وقایع را شرح داده است

ا؛ شورش میرویس؛ قتل گـرگین یـازدهم بـه ه غلیجائیدست میرویس؛ سعی ایرانیـان در برانـداختن شـورش؛

فـارس جلوگیري از حمالت اعـراب مسـقط در خلـیج خان؛ نخستن حملـه محمـود بـه ایـران؛ توسط لطفعلی

هــا؛ دومــین حملــه محمــود؛ محاصــرة شــورش لزگــیهـا بـه هنگـام ورود بـه اصفهان؛ فتح جلفا؛ رفتار افغان

فا و اصفهان؛ اوضاع اجتماعی شهر اصفهان به هنگام جلقحطی؛ مأموریت سلیمیان به هنگام اقامـت محمـود در

آباد؛ اخذ مالیات از مردم پـس از سـقوط اصـفهان؛ فرحهاي انگلیسـی و هنـدي؛ اخذ مالیات از ارامنه و کمپانی

اهللا و لشـکرش و شورش مردم قـزوین؛ شکسـت امـان میراحمـدي، (لطنت محمـود باالخره وقایع ابتـدایی سـ

ــا 115: 1369 ــی ). 118ت ــر م ــه نظ ــین ب ــه چن رســد کــالی ــا، درآمیخــتن اهــداف فرانســویان همچــون پرتغ ه


استعماري و تجاري خود با موضوعات دینی و کشیشان . مسیحی مشتاق بودند

ها و عملکرد رافائل دومانس بررسی فعالیت

ه ترین کشیش کاپوسن است ک پررافائل دومانس معروفتــا 1055اي از ســال ســاله اقامــت دیرپــاي چهــل

م، در ایران داشت و در اصفهان 1696تا 1645/ق1108نـام او بـراي تمـام اروپاییـان از تـاجر و . از دنیا رفـت

بـه دنبـال مسـاعی و . سیاستمدار تا روحانی آشـنا بـود ق، 1075/ م1664هاي مکرر او بود که در سـال گزارش

ــانی ف ــر کمپ رانســوي هنــد شــرقی را ژان باتیســت کلببـا کمـک و 4).112: 1369میراحمـدي، (تأسیس کـرد

راهنمایی دومانس بود که فرانسـویان امتیـازات مهمـی، ساله پرداخت عوارض راهـداري و ازجمله معافیت سه

به علت تسلط فراوان . گمرکی را از دولت ایران گرفتندهاي ترکی، فارسی، التـین و برخـی دیگـر از او به زبان

ـ هــاي اروپــایی وي بـه عنــوان متــرجم، در دربــار انزبیافت و از این نظر، قـدرت سالطین صفوي حضور می

هـا در فراوانی براي حمایت از اروپاییان و پیشـرفت آن ازجمله اینکه فرانسویان پس . مذاکرتشان به دست آورد

از تأســیس کمپــانی فرانســوي هنــد شــرقی، بــا کمــک اقتصـادي مهمـی از یدومانس توانستند امتیازات سیاسـ

گذشته از ).2/417: 1368نوایی، (دوم بگیرند عباس شاهاین، دومـانس تسـلط چشـمگیري بـه فلسـفه، ادبیـات

هـا نیـز که ایرانی چنان. شرقی، نجوم و ریاضیات داشتدومانس کتاب وضع ایران . کردند دانش وي را تأیید می

ـ 1660در سال ه را براي کولبر، وزیر لویی چهاردهم، باین کتاب اطالعاتی راجع به ایران . رشتۀ تحریر درآورد

دهـد؛ امـا از و ازجمله، سلسله مراتب کشوري ارائه می، 9، س1353مقـامی، قـائم (تعصبات دینی خالی نیست

همچنین، قضاوت او درخصـوص ارزش ). 5تا 2: 3ش

پایین آثار باستانی ایران، در مقایسه با آثار باستانی اروپا قاد او به تفـوق فرهنـگ اروپـایی بـر فرهنـگ و نیز اعت

تـا 43/ 1: 1370جعفریـان، (شرقی درخور تأمل است کارري و دولیه دلنـد هـر دو بـا رافائـل دومـانس ). 45

کارري، (اند دیدار کرده و دانش و معلومات او را ستودهکــارري ). 31: تــا ؛ دولیــه دلنــد، بــی128و 127: 1383

که پیرمردي هشتادسـاله زمانی دومانس را مالقات کردبود و مترجمی نمایندگان خارجی و شاهزادگان اروپایی

ته ونو، شاردن و پتـی دالکـروا کـه . را بر عهده داشتآوري ازطرف کولبر، وزیر دارایی فرانسـه، بـراي جمـع

اطالعات سیاسی و تجاري و اجتماعی بـه ایـران آمـده بودند از کمـک و مسـاعدت رافائـل برخـوردار شـدند

مسـاعدت او بـا اهـل تحقیـق ). 2/452: 1368نوایی، (ــر در ــرت کمپف ــراي پیشــرفت انگلب ــه ب ــود ک ــان ب چنفراگرفتن زبان ترکی، خود دست به کـار شـد و رسـاله

به ). 453/ 2: 1368نوایی، (دستور زبان ترکی را نوشت هرحال، دومانس پس از اقامت دیرپـا در اصـفهان، بـه

همچنـین از اعتبـار وي . ریاست صومعه کاپوسن رسیدمنـابع فارسـی . عمومی نزد مسلمانان نیز برخوردار بود

انـد؛ مـثال روغنـی در کتـاب نیز از دومانس یـاد کـرده کند که نوادرالعلوم خود از فرنگی فاضل ذوفنون یاد می

برخی اکتشـافات اروپـا ازجملـه سـمعک را بـه ایـران ظـاهرا اولـین . )153و 152: 1372حائري،(معرفی کرد

دوربــین نجــومی را رافائــل و همکــارانش بــه ایرانیــان دومانس ). 36تا 32: 10، ش 2اقبال، س(معرفی کردند

در نزد سالطین صـفوي ارج و قـرب فـراوان یافـت و تأثیر مهمـی، در پیشـرفت فعالیـت کاپوسـن و ارسـال

دادن بـه هاي خود از ایران و مشاوره معلومات و آگاهیایـن . سیاسـتمدار داشـت فرنگیان از کشیش و تـاجر و

نقش با توجـه بـه عمـر دراز وي در ایـران و اعتبـار و جایگاه واالي او در دربار، بیش از هر کشـیش دیگـري

هرچندکه وي در انتقـال . آمد در این دوران به چشم می

٩٣/اول عباس هاي میسیونري درعصر جانشینان شاه تاریخی فعالیت تحلیل

. دانش و معلومات خود به ایرانیـان نیـز امسـاك نکـرد انسـه هاي نخست تأثیرگذاري ایرانیان، بر فرهنگ فر گام

هـا کـه در گـام کاپوسن. را کشیشان فرانسوي برداشتندنخست، به امیـد اتحـاد بـا ایـران بـر ضـد عثمـانی یـا

شدن ایرانیان و کسب امتیازات سیاسی اقتصادي مسیحیها وارد ایران شـدند بـا ها و هلندي و رقابت با انگلیسینوازي ایرانیان و تساهل مذهبی آنان دیدن روحیۀ مهمان

. شت به فرانسه، بـه سـتایش ایرانیـان پرداختنـد در بازگآنان چون در مدت اقامت خـود، زبـان فارسـی را نیـز . خوب فراگرفته بودند در ترویج آن نقشی مؤثر داشـتند

/ م1634هـا، گلسـتان سـعدي در گونه تماس در پی اینــفی در 1044 ــظ کاش ــهیلی واع ــوار س / م1644ق و انق، 1045/م1635ل در سا. ق به زبان فرانسه درآمد1054

نخستین دستور زبان فارسی به فرانسه و در اواسط قرن فرانسـه نوشـته هفدهم نخستین فرهنگ دو زبانه فارسی

مدرسه جوانان مترجم نیز که یکی از مـواد درسـی . شدق، گشـایش 1080/م1669آن زبان فارسی بود در سـال

در اثر این آشـنایی بـود کـه در قـرن هیجـدهم، . یافتهـاي هاي ایرانی که ترکیبـی از سـفرنامه با نامهمنتسکیو

شب بود شـهرت هاي ماجرایی هزارویک خیالی و رمانو اعتبار ایرانیان را به اوج رساند و ایرانیان را به عنـوان مظهر جوانمردي، بزرگواري، دالوري و تساهل مـذهبی

همچنـین ولتـر در نگـارش آثـار خـود، از . معرفی کردتاورینـه تـا گلسـتان سـعدي و هاي شـاردن و سفرنامه

:تـا پرسـت، بـی یـزدان (برد می بهره... هاي ایرانی و نامه ).527و 2/526

ها در این دوره بررسی فعالیت دومینیکن

هاي تبلیغاتی مذهبی به عنـوان حـامی کشـورهاي گروهکردند و زمینه را براي منافع اروپایی، در شرق عمل می

: گویدکه حائري می طوري به. آوردنداستعماري فراهم می

-کردند از راه معنوي خواسـته درحقیقت آنان تالش می

: 1372حـائري، (هاي استعماري خـود را دنبـال کننـد م، دو کشــیش 1598/ق1007کــه در ســال چنــان). 478

ــکن ــه فرانسیس ــی از فرق ــالی یک ــه پرتغ ــوم ب ــا موس هو دیگري از فرقه ) Alfonso krdrvy(آلفونسوکردروي

Nicolas de) هـا بـه نـام نیکـوال دي ملـو دومیـنکن

Melo)ملو خود را . عباس آمدند از راه هرمز به نزد شاه. نماینده پادشاه اسپانیا و اسقف جزیره هرمز معرفی کرد

عباس نیز که سیاست تسامح مـذهبی داشـت آن دو شاهها اجـازه داد کشیش را با مهربانی پذیرفت؛ سپس به آن

ا بپوشـند و بـا ایـن لبـاس، بـه تا لباس روحانی خود رها مسافرت بروند و فرمان داد کسی حق اعتراض به آن

شاه حتی صلیبی از طـال مـزین بـه المـاس و . را نداردشـاه ). 20: 1316فلسفی، (فیروزه به نیکوال ملو بخشید

هـا علیـه عثمـانی، صفوي بـراي اسـتفاده از قـدرت آن کشیشـان امتیازاتی را به ایـن نماینـدگان غـرب، یعنـی

که این مبلغان با پشتیبانی چنان. دادکلیساي کاتولیک، می. شدند شاه و دربار ایران، در برخی از شهر ها ساکن می

این گـروه نخسـتین کشیشـانی بودنـد کـه بـه حضـور رسـد ورود ایـن دو به نظـر مـی . اول رسیدند عباس شاه

کشیش، با هدف جاسوسی در زمینه سیاسی نیـز نبـوده چون «: نمونه، در سفرنامه برادران شرلی آمده براي. است

عمال پرتغـال از رسـیدن او آگـاه شـدند بـه کشیشـان عباس از اهـداف اصـلی ماموریت دادند تا در دربار شاه

شرلی آگاه شوند تا نگذارند با انگلیس قرارداد تجـاري عباس رسد که شاهبه نظر می). 105: 1362شرلی، (» ببندد

اعتنایی کرده است؛ زیرا پس از آن یبه توصیه کشیشان ببیک را به دربارهاي اروپایی فرستاد و آنتونی و حسینعلی

در سال . پیشه نیز بازگشتند ها کشیشان سیاست همراه آنها اولین صومعۀ خـود را در ق، دومینیکن1090/م1679

ــد ــیس کردنــ ــفهان تأســ ــو در اصــ ــاي نــ جلفــ)Carmelites,1993 :542(. کتوبات دالواله یکی از م


خود را به کشیشی دومینیکن داده بود تا همراه خود بـه کشیشـان دومینـیکن ). 1/147: 1380،دالوالـه (رم ببرد

ویژه در ارمنستان بزرگ بیشتر در جمع ارامنۀ کاتولیک، بهکلیساي ارامنۀ . کردند و اوچمیادزین و قفقاز فعالیت می

ـ کاتولیک، در حوزة تبلیـغ دومینـیکن ر هـا بـود و در اثدر .مساعی این فرقه، ارامنۀ کاتولیک رشد کـرده بودنـد

هـا کـه بـراي مـدت ق، دومینـیکن 1107/ م1695سـال طوالنی در جلفا بودند کلیساي جدیدي را در آنجـا بنـا

ق، با کمک مالی 1075/م1664این کلیسا در سال . کردندــام گاســپار ــه ن ــۀ کاتولیــک ثروتمنــد ب دو تــن از ارامن

)Gaspar( و نظر (Nazar)ها از خاندان اشرافی شریمان)sharimans ( بنـا بـه گـزارش دولیـه دلنـد، . بنا شـد

ها برخی از ارامنۀ کاتولیک را در اطراف تبریز دومینیکناین ارامنـه کـه در هشـت الـی ده . کردند سرپرستی می

. ها قبل، تابع پاپ بودند کردند از مدت دهکده زندگی میواژه بـه به ین بود که واژهکتاب مذهبی ایشان به زبان الت

روحانیـان دومینـیکن نیـز . ارمنی برگردانـده شـده بـود برخاسته از خودشان بودند که مقام معنوي مهمی داشتند

گاه، براي فراگرفتن معلومات به رم ها گه و بعضی از آنــی ــد م ــا . رفتن ــتان ب ــفیر لهس ــات س ــرین مالق در آخـ سلطان شاه ز بـا وي حسین، براي خداحافظی، کارري نی

همراه بود و ضمن توصیف این مجلس، از حضور سفیر شـاه بـه . دهد ها در این دیدار خبر می پاپ و دومینیکن

سفیر پاپ سه خلعت داشت، «. همه مهمانان خلعت دادیکی نقره بافت و دوتاي دیگر زربفت، کمربند دستارش

ها که همه در هاي دومینیکن نیز حریر زربفت بود خلعتــرده ب ــر ک ــد ب ــی نبودن ــم و قیمت ــدان مه ــد چن » ودن

). 148: 1380،کارري(

ها در این دوره بررسی فعالیت ژزوئیتدوم یسوعیان اکثرا در دربار عباس در آغاز حکومت شاه

زبان رسمی دربار آنجا . مغول هند، گورکانیان هند، بودندپارسی بود؛ پس این امر، باعث آشنایی یسوعیان با این

اثر این آشنایی، فرانسیس گزاویه برخی در . شد زبان میــرد ــه ک ــی ترجم ــان فارس ــه زب ــذهبی را ب ــار م از آث

)waterfield,1973:62 .( ــت ــاهرا ژزوئی ــز ظ ــا نی هها و یسوعیان، موضوع زبان را جـدي همچون کارملیت

برد که هایی نام می دولیه دلند از ژزوئیت. کردند فرض میکردنـد و مـی در محلۀ جلفا، در خانـۀ زیبـایی زنـدگی

هـاي ایتالیـایی و هـا زبـان هـاي ارمنـی نـزد آن پسربچهامـا ). 50 :تـا ، بـی دولیـه دلنـد (گرفتند فرانسوي یاد می

ــر ــرد پی ــدار ک ــران دی ــه از ای ــی ک ــتین ژزوئیت نخساو در . بود) pier francois Rigordi(فرانسواریگوردي

. ق، چندي در اصفهان به سـر بـرد 1056/م1646فوریه خاورمیانه سفرهاي دور و درازي در سرزمین که درحالی

م، همــراه 1653/ق1064وي در ســال . انجــام داده بــودبـا ) pierchezaud(ژزوئیت دیگري، به نام پیر شـزو

هایی از لویی چهاردهم، درخصوص اسـتقرار نامه توصیهــد ــور آم ــن کش ــه ای ــران ب ــت در ای ــیون ژزوئی . میس

اجازه داد تا مراکز ها پذیرایی کرد و دوم از آن عباس شاهشـزو در . خود را در شیراز و جلفاي اصفهان پرپا کنند

ق، بــه فرانســه بازگشـــت و در 1059/ م1649ســال هاي ق، خاطرات خود را با عنوان یادداشت1084/م1673

؛527 :تــا ، بـی پرسـت یـزدان (زائـر نامـدار چـاپ کــرد Carmelites,1993: 300, 301, 340, 402,

هـا در ایـران، تعـداد ر ژزوئیـت با حضـو ). 430 ,428هـا، هاي مذهبی مسیحی بـه پـنج فرقـه دومینـیکن فرقه

ها افزایش ها و ژزوئیت ها، کاپوسن ها، کارملیت آگوستینها وجه فرهنگی ها نیز همچون کارملیت ژزوئیت. یافت

شناسان قـابلی ها زبان برخی از ژزوئیت. مناسبی داشتندارسی و ترکـی و ارمنـی هاي ف راحتی به زبان بودند و به

).waterfield,1973: 71(کردنـد تکلم و وعـظ مـی هاي جانهادن گزارش ویژه از حیث به کشیشان ژزوئیت، به

٩٥/اول عباس هاي میسیونري درعصر جانشینان شاه تاریخی فعالیت تحلیل

مهمی درخصوص اوضاع سیاسی و اجتماعی پایان عصر هاي افشاریه و حوادث پـس از آن مهـم صفویه و دوره

هـا دقـت ها در ایـن گـزارش خاصه آنکه آن. نمایند میاند اي، در اوضاع و احوال ایران آن زمان داشته افانهموشک

آلمانی دیگري مبلغان ژزوئیت). 1/56: 1380جعفریان،(هم در ایران بودند؛ ازجمله ویلهلم وبـر، ویلهلـم مـایر، ارنست هانکس لدن و فرانس کاسپار شیلینگر که تا سال

وبـر و مـایر بـه . ق در ایران اقامت کردند1111/م1699بازگشت به وطن، در بندرعباس به سبب ابتالء به هنگام

از ).107: 1363میراحمدي، (مرض ماالریا وفات یافتند ــدود ــودرو، در حـ ــارتن گـ ــوي مـ ــان فرانسـ مبلغـ

وي در طول اقامـت . م، به ایران آمد1680/ق1091سالخود در اصفهان، شاهد چند واقعه تاریخی مانند مـرگ

حسـین در سلطان سلیمان و مراسم تاجگذاري شاه شاهگودرو به زبان . م بود1694اوت 6 /ق 1105ذیحجه 14

فارسی تسلط داشت و مدت هجده سال در ایران، ترکیه، وي در . کـرد عربستان و هندوستان تبلیغ دین مسیح می

) آنکارا(اعظم آنقره ق، به نیابت اسقف1110/م1698سال ه را برگزیده شد و مدتی نیز، سمت مترجمی دربار فرانس

ق، نیـز در 1111/م1699گـودرو در سـال . دار بود عهدهاعظم آنقره، براي تجدید امتیـازات مبلغـان معیت اسقف

وي در این سفر ازجانب . کاتولیک ایران به اصفهان آمداي بـه حسین، مأمور رساندن نامـه سلطان وزیراعظم شاه

هاي فرانسه بر لوئی چهاردهم بود؛ اما به علت کشمکششینی اسپانیا، دربار صـفوي از فرانسـه پاسـخی سر جان

گودرو بعدها، مـدیر خانـۀ کاتولیـک در . دریافت نکرد ).115و 114: 1363میراحمدي، (پاریس شد

ها در این دوره بررسی فعالیت آگوستین

مبلغان مسیحی فرقه آگوستین که ازجانب دولت اسپانیا اسـتعمار آمدند پیوند تنگاتنگ بـا و پرتغال، به ایران می

ــتند ــپانیا داش ــال و اس ــلطنت آن .پرتغ ــل س ــا از اوای هعباس تا زمانی که به وسیله خود شـاه و بـا کمـک شاه

ها بیرون رانده شدند همگام با سیاسـتمداران و انگلیسیهاي دینی نظامیان پرتغالی، در این مناطق مجدانه فعالیت

زمـان بـا وج حضور آنان هما. دادندو سیاسی انجام میدر . هاي استعماري اسپانیا در ایران بودسترش فعالیتگ

تاریخ تحوالت میسیونري ایران، کشیشان آگوسـتین تـا هـا بـا عبـاس همـواره بـه آن جایی پیش رفتند که شـاه

بـر تبلیـغ مسـیحیت، زیـرا عـالوه . نگریست سوظن میهمواره مدافع واقعی منافع اسپانیا و پرتغال در هرمـز و

اهش حضـور پرتغـال و اسـپانیا در با کـ . بحرین بودندها وآمد آن ولی رفت .ها نیز کاسته شد ایران، از تعداد آن

هـا آگوسـتین .گاه قطع نشـد تا اواخر دوره صفوي، هیچفـارس دادن هرمز و خروج تدریجی از خلیج با ازدست

هاي چنـدانی عباس گزارش پس از شاه. از نفس افتادندها در ایران یت آگوستیندر اسناد پرتغالی، راجع به فعال

هـا مطلبـی جـز تکـرار هاي آن وجود ندارد و یادداشتحــوادث و اقــدامات کشیشــان قبلــی، در دوران رونــق

اسناد تاریخی روابط ایران و (ها در هرمز نیست پرتغالیــال، ــا 342: 1382پرتغ ــوئیس ). 346ت ــه ل ــالبی ک مطالسـلطنه هنـد، در ، نائب)Louis Demenzis(دمنزیس

ق خطاب بـه جانشـین خـود کـرده 1134/ م1721ل ساهـا در مشـرق زمـین و ازجملـه است وضعیت پرتغالی

حضور پرتغال در ایران را که اینـک بـه گمـرك گنـگ او بـا صـراحت تلخـی . محدود بود، تشریح کرده است

حتی بـه نـام پرتغـال نیرویـی نـداریم کـه «: گفته استاسـناد (» ا بترسـند ها به ما احترام گذارده و یا از م ایرانی

تـوان مـی ). 376: 1382تاریخی روابط ایران و پرتغـال، هـا، در گفت عامل دیگري که باعث ضـعف آگوسـتین

آنتونیـودژزوس، شـدن کشـیش فـري ایران شد مسـلمان هـا در اصـفهان قلی جدیداالسالم، اسقف آگوستین علیآوردن ایـن کشـیش اسالم). 1/54: 1380جعفریان،(بود


ک بر کشیشان آگوستینی و حتی کشیشـان اي مهل ضربهــدانی در ــه تنهــا توفیــق چن ــود؛ چــون ن ســایر فــرق ب

کردن مسلمانان و شـیعیان نیافتنـد، بلکـه اینـک مسیحیخود، قربانی اهداف مأموریتی شدند که براي آن جالي

ها و مشکالت فراوانی را در ایـران وطن کرده و سختینه هنـد بـه السـلط گزارش نائـب . به دوش کشیده بودند

ق 1110/م1698پدرو دوم، در سـال پادشاه پرتغال، دونآنتونیــودژزوس رفتــار و عملکــرد فــري«: چنــین اســت

روحانی اصفهان نسبت بـه زمـان نخسـت فـرق کـرده است؛ چراکه با رسوایی عمومی سایر روحانیون مذهبی خارجی که در آن دربار هستند مواجه شده و طی اخبار

بلیغات به دلیل قـوانین غیرواقعـی واصله وي از انجام تاز طرفـی هرچندکـه . دست برداشته است) ص(محمد

توانم تائید کنم اما برخی سسـتی از این موضوع را نمی» نویسـند جانب روحانیون نیز هست که بـراي مـن مـی

ایـن ). 358: 1382اسنادتاریخی روابط ایران و پرتغال، (ــل از آن، یعنــ ــال قب ــه یــک س ــود ک ــالی ب ی در ح

السـلطنه اي به نائب ق، شاه اسپانیا در نامه1109/م1697هند از این کشیش، به علت جـدیتی کـه در اصـفهان و دربار شاه طی مذاکره براي توافق اتحاد بـا شـاه ایـران

اسناد تاریخی روابط ایران و (انجام داد، تقدیر کرده بود ــال، ــت ). 356: 1382پرتغـــ ــر حکومـــ در اواخـــ

رگوریو پریرا فیدالگو، سـفیر کشـور حسین گ سلطان شاهپرتغال، در گزارش خود ضمن اشاره به قـدرت رو بـه

هــاي مســیحی هــا، از حضــور آگوســتین زوال پرتغــالیها تنها در ایـن پرتغالی. کند پرتغالی در بندرگنگ یاد می

توانستند بدون اینکه ناچار باشند بـراي نجـات بندر مییـک زن مسـلمان جان خود، مسلمان شوند آزادانـه بـا

ها در این بندر صاحب یک آگوستین. رابطه برقرار کنندبراي تمام مسـیحیان کلیسا بودند و ضمنا حق قضاوت،هـا در ایـن پرتغالی. متولدشده در بندر را نیز دارا بودند

بندر، امتیاز برافراشتن بیرق داشتند و درآمد گمرك نیـز

ال تقسـیم طور مساوي بین پادشـاهان ایـران و پرتغـ بهتوان گفت که ناکـامی می). 10 تا 8 :تا اوبن، بی(شد می

ها در میان ارامنه و مسلمانان، عاملی بـود کـه آگوستینامیدي براي کشیشان و رجـال سیاسـی پرتغـال، بـراي

ارامنـه . گذاشت آنان در ایران باقی نمی استمرار فعالیتــتین ــوص آگوس ــت درخص ــون کارملی ــا، همچ ــا ه ه

ها پیوند درواقع، پرتغالی. کردند اوانی میگیري فر سختمذهب و سیاست را در اهداف استعماري خود تا ایـن

هاي سفیر پرتغال در گزارش. زمان نیز جدا نکرده بودندهـاي حسین، هنوز آخـرین وسوسـه سلطان در دربار شاه

ها، از جانب اروپاییـان بـه تحریک ایران بر ضد عثمانیحـال، شـخص بـااین ). 18: تـا اوبن، بـی (آمد چشم می

شدت از حسین و ارامنه، به سلطان اعتمادالدوله دربار شاههــا هــا و آگوســتین هــاي پرتغــالی تحرکــات و فعالیــت

نهایت آنکه ). 31و 30: تا اوبن، بی(کردند جلوگیري میهـاي داخلـی، ضـعف، نـاامنی و هجـوم افاغنـه آشوب

ــاد سیاســی ــایر ابع ــان همچــون س ــر جری ــاعی، ب اجتمیسیونري در ایران تأثیر فراوانی گذاشت؛ پس فعالیـت م

هـا کشیشان آگوستینی نیز از این امر مستثنی نبـود و آن که اینک بدون پشـتوانۀ سیاسـی و نظـامی و اقتصـادي

. بودند هرچه بیشتر ضعیف و ناتوان شدند

ها در این دوره بررسی فعالیت کارملیوضـعیت هـا در تحلیـل اصوال تاریخنگـاري کارملیـت تـوان در اول را مـی عباس میسیونري، در ایام پس از شاه

هـا و قالب بررسی روند ضعف و ناکـامی تـدریجی آن تا آنجا . حتی سایر فرق میسیونري در ایران ارزیابی کرد

نگاري بصـره و بغـداد و حلـب کـه تدریج، وقایع که بهها از این نواحی به رم و پـاپ شامل مکتوبات کارملیت

از لحاظ اهمیت و محتوا بر ارسال مستقیم گزارش بود،کـه کشیشـان اي گونـه به. ها از ایران، برتري پیدا کرد آن

٩٧/اول عباس هاي میسیونري درعصر جانشینان شاه تاریخی فعالیت تحلیل

اروپایی در بصره و بغداد و حلب، امـور و رخـدادهاي دادند تا کشیشان اروپایی سـاکن ایران را بیشتر شرح می

صفی به سلطنت ق، شاه1038/م1629در سال .در ایراناول عبـاس هایی که پـاپ بـراي شـاه نامهرسید و برخی

ازجمله نامۀ پاپ . جدید رسید نگاشته بود به دست شاهها بعد ق، نوشته بود؛ اما مدت1036/م1624که در سال

صــفی ق، شـاه 1039/م1629در سـال . بـه ایـران رســید در این نامـه . صالح دید جواب مکتوب پاپ را بنویسد

آن را استنساخ و رونویسی کرده بـود که ویکار کارملیپاپ درخصوص کشیشان مسـیحی اروپـایی، در ایـران

صـفی امتیـازات شـاه . هـاي الزم را کـرده بـود سفارشعباس را درخصوص کشیشان کـارملی تأئیـد کـرد؛ شاه

ها به نـواحی مختلـف ایـران و وآمد آن مثال فرمان رفتهـا مل آنها و آزادي ع گذاشتن خانه دراختیار کارملیت

Carmelites,1993: 308( در انجام شعائر دینی خود

تدریج بر مشکالت بعد، به صفی به از عصر شاه ).310 -ها هنگامی به نوشتۀ کارملیت. شد ها افزوده می کارملیت

ــال ــه در س ــامقلی1043/م1633ک ــاکم ق، ام ــان ح خاالصـل شـیراز کـه بـه هـواداري از مسـیحیان و گرجی

وپایی معروف بود، کشته شد بسـیاري از میسیونرهاي ارویکارفر ایگناتیوس از شـیراز گـزارش . امور تغییر نمود

براي مدتی اقامتگاه کشیشـان پس از مرگ امامقلی«: دادهـاي مختلـف مسـیحی، کشـیش تعطیل شد و از فرقـه تنهــا چنــد مســیحی آن هــم در . چنــدانی بــاقی نمانــد

ها اغلـب گرجی .کردند هاي دورافتاده زندگی می دهکدهاسیر و به بردگی درآمدنـد و یـا در روسـتاها مخفیانـه

ــا ). Carmelites,1993: 322 (» زنــدگی کردنــد امــت ــالش کارملی ــرق بیشــترین ت ــا، همچــون ســایر ف ههـا در حـالی بـه کارملیت. میسیونري، صرف ارامنه شد

پرداختنـد تبلیغ دینی، در بین ارامنه جلفا و نخجوان میجدیـدتر ژزوئیـت و کـاپوچی، همـراه بـا هاي که فرقه

هـا نیـز مشـغول فعالیـت در ها و دومینیکن فرانسیسکن

ها بارها با روحانیـان ارمنـی کارملیت .میان ارامنه بودندمجادالت و مناظرات سختی کردند و گاه بر آن بودند تا

هـا سیادت معنـوي پـاپ و تعـالیم کاتولیـک را بـه آن ـ آن. بقبوالنند ري زبـان ارمنـی هـم مشـغول ها به فراگی

هـا آمـوزش کارملیـت که بخشی از فعالیت چنان. بودندظاهرا اینان کودکـان . زبان، التین، به کودکان ارمنی بود

ارامنــه کاتولیــک یــا تــاجر بودنــد کــه بعــدها، هماننــد تــالش . کردنــد پدرانشــان بــا اروپــا ســروکار پیــدا مــی

ده کـرده و ها آن بود تا از این موقعیـت اسـتفا کارملیتهاي معتقدي تربیت صورت کاتولیک کودکان ارمنی را به

ــد در عصــر ). Carmelites,1993: 319-322(کننبارگی و ها وي را متصف به زن سلیمان که کارملیت شاهاند نفـوذ و توجهی به کشور و اوضاع مسیحیان کرده بی

حـال، بـااین .افزایش قدرت علماي شیعه چشمگیر بود خـود در میـان ارامنـه و همچنان به فعالیتها کارملیت

هـا در در کل اوضاع کارملیـت . دادند ها ادامه می گرجیاعتنـایی دربـار و جامعـۀ سلیمان، به علت بـی عصر شاه

پاپ کلمنـت . ایرانی به کشیشان مسیحی خوشایند نبودسـلیمان اي بـه شـاه ق، نامـه 1083/م1672دهم در سال

ها، ازجمله پادري یتنوشت و در آن در خصوص کارملسـفارش ) Antonia(و پادري آنتونیـا ) Azaria(آزاریا

مجموع این عوامـل باعـث شـده بـود کـه . الزم را کردآمیزي، براي پاپ بنویسـند و هاي گالیه ها نامه کارملیت

. درباره اوضـاع سـخت و دشـوار ایـران هشـدار دهنـد هـاي ها، همچون سایر فرقه حال ارامنه به کارملیت بااین

هـا گیري بسیاري کرده و بارهـا بـه آن کاتولیک، سختبه روایت ). Carmelites,1993: 447(حمله کردند

حسین در آغاز حکومـت خـود، سلطان ها، شاه کارملیتهـاي پـروا دسـتور شکسـتن خمـره همچون زاهدي بیاما کمی بعد توبه را شکست و به .شراب را صادر کرد

دي حرمسراي شاه مملو از زو به. شرابخواري روي آوردوي درایـــت ). Carmelites: 470-472(زن شــد


چندانی در ادارة امور کشور و اصفهان پایتخت نداشت؛ لذا مجادالت ارامنه و کشیشان کارملی مجـددا افـزایش

ها مجبور شدند از رفتار ارامنـه تاآنجاکه کارملیت. یافتیـت هـا بـه واسـطۀ فعال کارملیـت . به شاه شکایت کنند

بیشتر از سایر فرق توانسته بودند اعتماد ارامنه فرهنگی،هـا حال، مخالفان کارملیـت را به خود جلب کنند؛ بااین

خصـوص ازجمله بازرگانان و تجار بزرگ ارمنـی و بـه هـا هاي ارمنی، همچنان سرسختانه با کارملیـت وارتاپت

آن عده از ارامنـه کـه از کشیشـان و . کردند مخالفت میندان ارمنی ناراضـی بـوده و اصـوال در وضـعیت ثروتم

بردنـد، طرفـدار کشیشـان اقتصادي مناسبی به سر نمـی کیشـان ارمنـی ایـن گـروه را بـه اما هم. کاتولیک بودند

کردند و هاي کاتولیک فرنگی متهم می همکاري، با فرقه. دانسـتند عامل نفوذ بیگانگـان کاتولیـک، در جلفـا مـی

حســین، ارامنــه ســلطان شــاه اصــوال در سرتاســر عصــرها بودند کـه هرگـز ترین چالش فراروي کارملیت بزرگ

هـا کارملیـت . ها ندادند تن به اطاعت از تعالیم کاتولیکها به زبان و مباحـث وجهۀ فرهنگی داشتند و توجه آن

هـا در ها بود؛ اما موفقیـت آن علمی بیشتر از سایر فرقهم، همچـون ســایر دینــی ایـن ایــا هــاي سیاسـی فعالیـت

. اهمیت بود هاي کاتولیک اروپایی در ایران بی فرقه

ها در ایران علل ضعف فعالیت کارملیتعباس کبیـر، بـا ها در ایران پس از شاه فعالیت کارملیترفـتن ازبـین . هاي بسیاري همـراه شـد موانع و دشواري

هـا را از فارس آن هاي پرتغالیان در هرمز و خلیج پایگاههـا محـروم کـرد و هاي مالی و معنـوي پرتغـالی کمک

فعالیت کشیشان کارملی، به نواحی جنوبی ایران محدود هاي مـالی ها براي تأمین هزینۀ پس از آن، کارملیت. شد

هـاي پروتسـتان خود، بیشتر از فرانسویان و حتی دولتشـدند کـه در ایـن میـان مند مـی هلند و انگلستان بهره

ــانی ــهم کمپـ ــدي سـ ــاي هلنـ ــتند هـ ــزایی داشـ بسـ)Carmelites,1993: 346, 361–362 , 340 .(

هـا در ایـران، ترین عامل کاهش فعالیـت کارملیـت مهمدوري تدریجی دربار ایران از جنگ و ستیز بـا عثمـانی

خصـوص از عصـر روابـط ایـران بـا عثمـانی، بـه . بوددوم به بعد که توجه ایران بیشتر معطـوف بـه عباس شاه

د وارد مرحلۀ جدیدي شده بود؛ پـس مرزهاي شرقی بوــینان ــت و جانش ــول یاف ــته اف ــرین گذش ــمنی دی دش

به مـوازات . اي به جنگ نداشتند عباس، دیگر عالقه شاهکاهش دشـمنی بـین ایـران و عثمـانی عامـل دیگـر در

هاي مخالف بـا ها، رشد اندیشه کاهش فعالیت کارملیت هـاي میسیونري و گرایش هاي عیسوي و فعالیت دولت

دوستانه دربار و علماي شیعه به ترکان عثمانی بود کـه هـا، رفتن کارایی و نقش سیاسی کارملیت منجر به ازبین

مرحلـه کشیشان مسیحی در این. شد در دربار ایران میهاي بلندپروازانه خود، براي کامال متوجه شکست طرح

پس از مـرگ .تحریک ایران بر ضد عثمانی شده بودندکارملی، اسقف با کفایت اصفهان، در سـال تادئوس ژان

ق مدتی در انتخـاب جانشـین وي تعلـل 1043/م1633) Fr. Timoti(صورت گرفـت و سـرانجام، فرتیمـوتی

وي جـوانی . انتخـاب شـد ) Elinjah(ملقب به الینجـاه ساله از اسپانیا بود و براي آمـدن بـه شـرق و ایـران 39

رسـی را رسـید؛ چـرا کـه زبـان فا مناسب به نظـر نمـی فردایماس کارملی بـه مقـام اسـقفی بغـداد .دانست نمی

او همکار تادئوس بوده و حـوزة فعـالیتش . انتخاب شدایـن . تبلیغ در نخجـوان و میـان ارامنـۀ کاتولیـک بـود

اعظم باشند ها بدون اسقف وضعیت باعث شد کاتولیککـه در اي گونـه و امورشان الینحل و پراکنـده شـود؛ بـه

اي ق، نکتـه 1052/م1642صفی، به سـال همالقاتی با شاها پیـدا نشـد و گفتگـو بـه درخور صحبت وضعیت آن

تدریج، مرکزیت همین امر سبب شد که به. جایی نرسیدها از اصفهان حذف و به سمت بغداد و بصـره کارملیت

٩٩/اول عباس هاي میسیونري درعصر جانشینان شاه تاریخی فعالیت تحلیل

منازعـات ).Carmelites,1993: 342(منتقـل شـود از عوامـل رسـید اروپایی که دامنۀ آن به ایـران نیـز مـی هـا و دیگـر فـرق دیگري بود که در ضـعف کارملیـت

ایـن منازعـات بـر 5.مسیحی اروپایی، در ایران مؤثر بوداي پیوسته، با مسـائل روند میسیونري که همچون شبکه

سیاسی و اقتصادي اروپا در ارتباط بود تأثیر منفی به جا ــاالخره آنکــه ناکــامی کارملیــت. گذاشــت مــی هــا در ب

فایـدة هـاي بـی دن مسلمانان و حتی کوشـش کر مسیحیبینی اولیۀ و توان و تالش ها در میان ارامنه که خوش آنها را مبدل به یأس و ناامیدي کـرده بـود، در زوال و آن

ها و اوضاع کارملیت. ها بسیار مؤثر بود ضعف کارملیتسـلیمان نیـز از نگـاه کشیشـان مسیحیان در عصـر شـاه حـال، پراکنـده و مغشـوش یناروپایی اسـفناك و درعـ

کردنـد مسیحیان کاتولیک سعی می«: گزارش شده است. سالگی شـوهر دهنـد 9یا 7که دخترانشان را در سنین

ها اگرچه واقعـا در ایـن سـن دخترانشـان را شـوهر آنهـا را دادند؛ اما این روشی بـود تـا شـاه نتوانـد آن نمی

:Carmelites,1993 (» گرفتـه و بـه حرمسـرا ببـرد

ترتیب، علـل ناکـامی کشیشـان کـارملی در بدین )408گونـه تقسـیم اول ایـن عبـاس ایران پـس از عصـر شـاه

مجموعه عوامل مادي، تنگناهاي مالی؛ ناکـامی : شود میها دربرآوردن انتظارات معنوي و تبلیـغ دینـی؛ کارملیترغبتـی دربـار و جامعـۀ هاي مکرر ارامنه؛ بـی خصومت

هـا از ابعـاد ف تـدریجی کارملیـت هـا؛ حـذ ایران به آنسیاسی؛ مسائل اروپایی دخیل در روند میسیونري مانند

گسـیختگی ها؛ ازهـم کوتاهی پاپ در کمک به کارملیت .ها در ایران نظام کارملیت

ــایی از ــیحی اروپ ــان مس ــی کشیش ــات دین توفیق

اول تاپایان حکومت صفویه عباس عصرشاهمراهـان خـود، تالش کشیشان مسیحی در حفظ دیـن ه

هـاي بلندپروازانـۀ دنیـاي نیافتن اندیشه گواهی از تحققمســـیحیت، در تبلیـــغ و موعظـــه در ایـــران پـــس از

اصوال اغلب مسیحیان اروپایی . اول است عباس عصرشاهعباس گذشته از آنکه موضـوع هاي پس از شاه در دوره

کردند نگران تأثیر عوامل مختلف، بـر تبلیغ را دنبال میهاي کشیشان مسیحی موفقیت. خود در ایران بودندآیین

در اشـــاعه دیـــن مســـیحیت، در میـــان مســـلمانان و عباس نیز چشـمگیر غیرمسلمانان در اعصار پس از شاه

رو اي در این زمینه روبـه هاي عمده ها با چالش آن. نبوداي کـه دارد ، تغییر دین ارامنـه سانسون اظهار می. بودند

هاي اعزامی بسیار بودند براي هیئت مسلمان و شیعه شدهاز نظر سانسون که کشیشی سخت متعصب . دشوار ببود

شـده، بـه اشـتباهات و بود این عده از ارامنـۀ مسـلمان تـوان اند؛ و لذا نمی خرافات خود بسیار عالقه پیدا کرده

: 1346سانسون، (ها را دوباره به دین مسیحی درآورد آنهـاي کاپوسـن، هـاي فرقـه تکمپفر فعالی). 195و 194

هاي اصفهان را یسوعیان و دومینیکن ، آگوستین، کرملیکند کـه حـق تبلیـغ دینـی از کند؛ اما اشاره می تأئید می

و 197: 1364کمپفـر، (غیرمسلمانان سلب شـده اسـت خطرات ناشی از تبلیغ آیین مسیحیت در ایام پس ). 198

. به افـزایش بـود عباس نه تنها کم نشده بلکه رو از شاهاکنون تالش کشیشان مسیحی اروپایی در ایران، صـرف

شدن مسیحیان جلوگیري کننـد شد که از مسلمان آن میدو اتفاق مهم در این ایام رخ داد ). 39: تا دولیه دلند، بی(

یکـی : که دردسر فراوانی براي مسیحیان به همراه آورددن کشیش ش شدن کالنتر ارامنه و دیگري مسلمان مسلمان

. االسالم قلی جدید آنتونیو دوژزو پرتغالی، ملقب به علیهـاي این دو رخـداد تـأثیر عجیبـی، بـر رونـد فعالیـت

ــان، (میســیونري نهــاد تــالش 6).647/ 2: 1388جعفریکردن مسلمانان، کشیشان مسیحیان اروپایی براي مسیحی

تنها در یک ماجرا کامال قرین موفقیت بود و آن حادثـۀ اول و عبـاس بیات، در عصر شـاه بیگ شدن اروج یمسیح


: 1369اولئـاریوس، (درحین سفارت ایرانیان بـه اروپـا اولئاریوس که خـود راوي ایـن اتفـاق ). 876و 2/875

شدن ایرانیان را نتیجۀ رفتار نامناسب سفیر است مسیحیتهدید کرده بود در بازگشت داند؛ چون ها می ایران با آن

). 2/875: 1388جعفریان، (زات خواهد کرد ها را مجا آنهاي مصلحتی در ایـن ایـام نیـز شدن اما باید از مسلمانامتیازات اقتصادي کـه بـه مسـیحیان . ذکري به میان آید

، کمپفر؛ 447 :تا ، بیتاورنیه(گرفت شده تعلق می مسلمانــون؛ 267و 268 :1364 ــاردن؛ 228 :1346، سانسـ شـ

ویـژه در به )2/782: 1369وس، ؛ اولئاری 3/220: 1350،شـدن ها و ارامنـه، از علـل عمـدة مسـلمان میان گرجی

یابی به مصادر گاهی نیز دست. مسیحیان در این دوره بودمؤلف خلدبرین . شدن بود سیاسی، علت اصلی مسلمان

درخصوص یکی از رجال گرجی که مسلمان شده بـود ام نیابت پارسیدان گرجی براي دستیابی به مق: نویسد می

داروغۀ اصـفهان، بـا میـل و رضـا مسـلمان شـده و از مسیحیت دوري کرد؛ چراکه شاه گفته بـود درصـورت

: 1373والـه، (رسد اصرار بر مسیحیت بدان منصب نمیتـرین باالخره آنکه بخشودگی اعمال حتی بزرگ). 150

ــلمان ــاران، مس ــدن آن جنایتک ــت ش ــی داش ــا را در پ هشد که در و این باعث می) 217و 227: 1346سانسون،(

این دوره، مبلغان مسـیحی حتـی در مقایسـه بـا عصـر عبـاس بخـت و اقبـال کمتـري، بـراي موفقیـت در شاه

ها ضـمن آنکـه بـه آن. تبلیغات دینی خود داشته باشندهـاي خـود در ایـران واقـف بونـد موانع متعدد فعالیت

تبلیغ ها در تدریج، دریافته بودند که میزان پیشرفت آن به .آیین مسیحیت در ایران تقریبا نزدیک به صفر است

هاي میسـیونرهاي مسـیحی، تحلیل و ارزیابی گزارش

درخصوص انحطاط و سقوط صفویه از اواخر حکومت صفویه، سیاست تدریجی و پیشروانۀ

هنگامی که اسـرائیل اوري، . ها در قفقاز آغاز شد روسق بـه دربـار 1120/ م1708سفیر تـزار روس، در سـال

ایران رسید ترس از مأموریت وي بازرگانان اروپـایی و از قدیم شایع بود که ارامنه گفتـه . را فرا گرفت ایرانی

ها دوباره تشکیل بودند روزي کشورشان، با کمک روساي بـا میشل، سفیر فرانسـه کـه عهـد نامـه . خواهد شد

دولت ایران، براي توسـعۀ تجـارت فرانسـه و حمایـت بلغان کاتولیک در ایران منعقد کـرده بـود روزي بـه ازم

وزراي ایران اظهار داشته بود که حـروف نـام اسـرائیل : دهد که معنی آن این است اي را تشکیل می اوري جمله

ها ایـن حـرف را نشـانۀ آن ایرانی. »او شاه خواهد شد«دانستند که تزار در اعزام این هیئـت مقاصـد سـویی می

از همـه، مبلغـان کاتولیـک مشـوش بـیش . داشته باشدهـا کردند اوري تصـمیم دارد آن بودند؛ چراکه گمان میهنگـامی کـه اوري بـه اصـفهان . را از ایران اخراج کند

رسید معلوم شـد تـرس و هـراس ایجـاد شـده پایـه و هـایی از امپراتـور و ضمن آنکه وي نامـه . اساس ندارد

بـراي پاپ نیز در دسـت داشـت و اساسـا وي بیشـتر، موضوع تجارت آمده بود و حساسیت و نگرانی مبلغان

اصـوال ). 55و 54: 1364لکهـارت، (علـت بـود هم بیحسـین، بـراي سـلطان هاي واپسین حکومـت شـاه سال

ــت ــوفقیتی دربرنداش ــک م ــیحی کاتولی ــان مس . کشیشها، از تشدید رقابت و هاي اروپاییان از این سال گزارش

هـا آن. یکدیگر حکایـت دارد ها با آمیز آن دشمنی جنونبراي اخذ امتیاز و حضور اقتصادي بیشـتر در ایـران، از

پرمونیـه . انجام هر اقدامی علیه یکدیگر ابـایی نداشـتند )Pere Monier ( یکی از روحانیان فرانسـوي مسـیحی

ــه وزارت 1116/ م1704مقــیم اصــفهان، در ســال ق، ب : کشور خود چنین نوشته است

ها علیـه منـافع مـا چه اندازه انگلیسی دانید تا شما نمی«کلـی از اند که فرانسـه بـه ها انتشار داده کنند آن اقدام می

ها را دولت انگلـیس میان رفته و قسمتی از شهرهاي آن

١٠١/اول عباس هاي میسیونري درعصر جانشینان شاه تاریخی فعالیت تحلیل

تصرف کرده است و براي اینکه ایرانیان را گـول بزننـد تـاج (» اند چند تیر به عنوان اظهار شادمانی شلیک کرده

).16و 7: 1353بخش،کفـایتی مجموع تحوالت رو به زوال داخلی ایران، بـی

کشی قبایل مختلـف طلبی و قشون دربار همراه با قدرتومـرج فارس، آشفتگی و هرج ازجمله قبایل حوزة خلیج

هـاي مبلغـان هاي دریایی و زمینی در کندي فعالیت راههاي اقتصادي اروپاییـان مـوثر مسیحی، همچون کمپانی

حسین براي سرکوبی اعـراب مسـقط از لطانس شاه. بودخواست؛ ها کمک می ها و انگلیسی ها و فرانسوي هلنديدیدنـد بـا تقاضـاي ها چون در این کار نفعی نمی اما آن

و 19: 1353تـاج بخـش، (دولت ایران موافقت نکردند ــت ).20 ــیس ژزوئی ــاي کروسینســکی، کشــیش و رئ ه

او در . یـد د اصفهان، زوال صفویان را بـه چشـم خـود هاي خود از اوضاع و احـوال همکـاران مسـیحی نوشته

هاي خود، اطالعات چندانی ارائه نداده است؛ اما تحلیلمهمی از علل سقوط صفویان ارائه داد که در مجمـوع، از عمق آگاهی و اطالعات دست اول اغلـب کشیشـان

ها ویژه که آن به. کند اروپایی از اوضاع ایران حکایت میتکلف و به عنوان نـاظري بیرونـی، اري رسا و بیبا گفت

کروسینسـکی تسـلط . کردند اوضاع ایران را بررسی میامرا و خدام و چاکران بر سلطنت، رواج فسـق و فسـاد

اول، ضعف شخصـی عباس ویژه در دوران پس از شاه بهــور، ســلطان شــاه ــت در ام حســین و دوري او از قاطعی

نـی، وجـود شـکاف و تعطیلی و وانهادن دسـتورات دی اختالف و دوپارگی مفرط بین سران و رؤساي دولت و

ها در جنگ را به باالخره ظهور فتنۀ افاغنه و توانایی آنعنوان علل اصلی سقوط صفویان ارزیـابی کـرده اسـت

هـاي همچنـین گـزارش ). 8تا 3: 1363کروسینسکی، (دقیق و مفصل گیالنتـز از روزشـمار سـقوط اصـفهان،

و اهمیت این واقعه را براي کشیشان مسـیحی نظر دقتژوزف اپـی سـالیمیان «: نویسـد هـد وي مـی د نشان می

تفلیسی که اصال ارمنی و مـذهب کاتولیـک را پذیرفتـه وي در . است از اصـفهان بـه سـمت همـدان گریخـت

اصفهان مترجم شرکت فرانسوي بود و بـا ورودش بـه هـا غانرشت ما را از کیفیت تصرف اصفهان به دست اف

ژوزف پی همچنین ).51: 1371گیالنتز، (» آگاه ساختاز اوضاع نابسامان اقتصادي در نواحی جنوب ایـران و

. فارس، از بصره تا بحرین یاد کـرده اسـت حوزة خلیجوي ضرورت کمک به ایران، حتی ازطریق درخواسـت

کـرد؛ چراکـه درآمـد ایـران از از عثمانی را پیشنهاد میهـا از نظـر وي افغـان . ر بیشتر بـود نواحی جنوب بسیا

شـدند و سـقوط اصـفهان کسی و چیزي شـمرده نمـی کیفري بود که خداوند ایران را بدان مبـتال سـاخته بـود

چنین تاریخنگري و بینشی، ). 91و 89: 1371گیالنتز، (درخصوص فرجام صفویان با توجه به پندارهاي دینـی

ـ . رسـد مسیحیان طبیعـی بـه نظـر مـی دي شـاهدان هلنتري از فعالیت کشیشـان مسـیحی، در هاي دقیق روایت

زمـانی کـه حلقـه . دهنـد ایام واپسین صفویان ارائه مـی شـد اطالعـات تـر مـی محاصره افاغنه بر اصفهان تنـگ

ها، بـه گـوش مـأموران ها را کاتولیک درخصوص افغانــی ــد م ــانی هلن ــاندند کمپ ــارس 16در . رس / م1722م

ــدیلی1135 ــاس فی ــه شــهر ق، اســقف برناب از جلفــا باصفهان پناهنده شد و به دنبال او بقیه کشیشان اروپایی

).115: 1365ویلـم فلـور، (نیز به شهر پناهنـده شـدند شدگان پر شده هنگامی که شهر اصفهان از اجساد کشته

هاي هلندي اوضـاع را چنـین بـه تصـویر بود، گزارشا انباشته ه ها از جانداران تهی و از الشه خانه«: اند کشیده

... جـــانی ندارنـــد هـــا نیمـــه شـــده و بازمانـــدگان آنزدگـان بـه گـوش هاي گونـاگون ایـن فلـک گري مویه... . خـدا کنـد ایـن وضـع رو بـه بهبـود رود . رسـد می

حال بنا به یک رسم کهن، امروز دفترهاي بازرگانی بااینکمپانی بسته شد و از دفتر جدید اسـتفاده خواهـد شـد

خداونـدا بازرگـانی و «: بریم پایان میسخن را با دعا به


منافع دیگر کمپانی را در پناه صاحب ما عیسی محفوظ ). 117: 1365ویلـم فلـور، (» بدار و بر رونق آن بیفزاي

درواقع، نویسنده کمپانی ترحمی بـر حـال مـردم کـرده است؛ اما دعاي اصلی وي در حـق بازرگـانی و منـافع

اد وزارت امـور لکهارت بـه نقـل از اسـن .کمپانی استخارجه فرانسه وضعیت برخی از مبلغان را تشریح کرده

نویسـد بـه محـض آنکـه مشـخص شـد وي می. استــه مــی ســلطان شــاه ــد حســین خــود را تســلیم افاغن کن

هـا کردنـد تـا از ها مأموري عازم اردوي افغان فرانسويهـا و محمود خواهش کند اتبـاع فرانسـوي و امـوال آن

. حمایـت خـود بگیـرد را تحت همچنین مبلغان مسیحیمحمود از اینکه نمایندگان دول اروپایی او را شاه ایران

هـا هاي آن خواندند بسیار اظهار رضایت کرد و خواستههـا نیـز بهتـر از محمود بعـدا بـا فرانسـوي . را پذیرفت

59: 1364لکهـارت، (ها رفتار کرد ها و هلندي انگلیسیمسیحیان اروپایی نیز همچون ارامنه جلفا،). 93و 62و

نصیب ویژه در امور اقتصادي بی از سختگیري افاغنه، بهــد ــراي زهــر . نماندن ــان ب گــرفتن از چشــم محمــود افغ

هـا، هلنـدي . مسیحیان، تعـدادي از ارامنـه را گـردن زد ها نیز از هاي متمول آن ها، فرانسویان و کمپانی انگلیسی

362: 1364، لکهارت(بهره نماندند ها بی این سختگیريدانسـتند کـه هـا چـون مـی حـال، افغـان بااین). 372تا

هـاي اقتصـادي کلیساهاي مسـیحی، بـرخالف کمپـانی اروپاییان ثروتی ندارند براي اخذ پول مزاحمتـی ایجـاد

در ایام عسـرت افاغنـه، کشیشـان مسـیحی . کردند نمی. شـدند ومیر مـی همچون دیگران دچار ناراحتی یا مرگ

ها، از سرنوشت آنتونیـو دوژزو این سال که در طوري بهرود کـه در ایـن خبریم و گمان می قلی جدید بی یا علی

برخــی از کشیشــان . ایـام کشــته یـا فــوت شــده باشـد نیزهمچون سایر مردم، در اثر نـزاع و جـدال قحطـی و

هـاي غیـر از نامـه . شـدند مریضی و جنـگ کشـته مـی هاي یـک کارکنان کمپانی هند خاوري هلندع در نوشته

راهــب کــارملی بــه نــام الکســاندر سیگســیموندو )Alexandera Sigsmund (اي به اوضاع جاري اشاره

این گزارش توجه چنـدانی بـه وضـع . ایران شده استها نـدارد راهبان و مبلغان مسیحی، در خالل این آشوب

و بیشتر، به اوضاع سیاسی و اجتمـاعی ایـران پرداختـه هـاي محمود افغان بر کمپـانی است؛ اما به اعمال فشار

ها از هر راهی بـراي اروپایی، براي اخذ پول و اینکه آنکنند اشاره ها استفاده می تخفیف مبالغ درخواستی افغان

امـا قطعـا ). 374و 373: 1364لکهـارت، (کرده اسـت تعیــین درخصــوص کشیشــان مســیحی نقشــۀ از پــیش

نـه وجـود هـا توسـط افاغ بـردن آن اي، براي ازبین شده .نداشت

شناسی فعالیت میسـیونرهاي مـذهبی از جهـت گونه

هاي اروپایی ارتباط با دولتبندي کلـی از روابـط دول اروپـایی بـا دولـت در جمع

صــفوي، ازطریــق میســیونرهاي مــذهبی، ایــن مطلــب تاییدکردنی است که یکی از علل عمده حضور کشیشان

. ی بـود هـاي سیاسـ مسیحی اروپایی، همراهی با هیئـت ها را براي بحـث و مـذاکره بـا دول اروپایی این هیئت

هـاي اقتصـادي و سیاسـی و شاهان صـفوي، در زمینـه در بسیاري از مواقع، یکی . فرستادند مذهبی به ایران می

هـا تحریـک شـاه بـراي هاي اصلی این هیئـت از هدفها در این که دول متبوع آن درحالی. جنگ با عثمانی بود

در مقابل، دربار ایران . دادندجدي انجام نمی زمینه اقدامداشـتن منـاطق به علل سیاسی ازجمله براي مصون نگه

هـا را شمال غرب کشور از تجاوز عثمانی، ایـن هیئـت براین، دول اروپایی در کنار توجه بـه عالوه. پذیرفتمی

مسائل سیاسی به تبلیغ دین مسیحیت نیز توجه خاصـی طـور مسـتمر در این منظور، بـه براي رسیدن به . داشتند. فرسـتادند هاي سیاسی خود، چند کشیش هم میهیئت

١٠٣/اول عباس هاي میسیونري درعصر جانشینان شاه تاریخی فعالیت تحلیل

. ها با شخص کشیش بود حتی گاهی ریاست این هیئتبستند توجه به مسائل مذهبی نیز در قراردادهایی که می

ها نیز درصـدد به همین علت، این هیئت. شدمطرح می. بودنـد پیوند مسائل تبشیري و تبلیغی خود با اسـتعمار

اول بیشتر این کشیشان ازسوي دولت عباس در دوره شاهامــا در اواخـر حکومــت . آمدنـد پرتغـال و اسـپانیا مــی

هــایی متشــکل از صــفوي، دولــت فرانســه نیــز هیئــتها در حال، در اندیشه گسـترش آن. فرستاد کشیشان می

در این بین، دولت فرانسـه و اسـپانیا . دین مسیح بودنداي گسترش آیـین کاتولیـک در شـرق تالش بیشتري بر

ــد ــذهب . کردن ــه داراي م ــد ک ــیس و هلن ــت انگل دولپروتستان بودنـد بیشـتر بـه فکـر گسـترش تجـارت و

هاي جدید بوده و در این مقطع زمانی، تصرف سرزمیننکتـه . کمتر درصدد تبلیغ آیین نوپاي پروتسـتان بودنـد

جالب اینکه وقتی بـه کارنامـه مبلغـان مسـیحی توجـه ها مستقیما ازجانب پـاپ و شود آن نیم مشخص میک می

هاي وابسته به کلیساي کاتولیک، دست به انتشار و فرقههمچنین، فرسـتادگان اروپـایی .زدند تبلیغ مسیحیت می

ــه آن ــه میســیونرها ازجمل ــراي خــود و ک ــد ب ــا بودن هعـالوه بـر کسـب . کشورشان منافع سرشـاري داشـتند هــاي مختلــف مینــهامتیــازات سیاســی و تجــاري، در ز

هایی در اختیار سـوداگران و سـودگرایان کشـور آگاهیها از شرق، به نیروهـاي اطالعات آن. گذاشتند خود می

-داد و باعث مـی استعماري غرب آگاهی و شناخت می

هاي استعماري خود، بهتـر و شد در زمینه اجراي نقشهدیگر، ایـن روابـط و ازسوي. تر به مقصود برسندراحتها راهی براي آشنایی تمدن ایران و هاي کاتولیکتالش

ها نکته آخر درخصوص فعالیت این هیئت. شداروپا میآنکه رقابت کشورهاي اروپایی، براي گسـترش قـدرت سیاسی خود در مشرق زمین یکـی از علـل تعـدد ایـن

زیـرا تجـار اروپـایی از . ها در دربار صفوي بـود هیئت. بردندرهاي اروپا سود میفروش کاالهاي ایرانی در بازا

کرد بـا اسـتقبال از ورود حکومت صفوي هم سعی میهاي مختلف، به ایران و با اتکا به نیروي دریـایی هیئت

این کشورها، ابتدا پرتغال را از سواحل و جزایر خلـیج فارس بیرون براند و در مرحله بعد، به تجارت ایران در

گان اروپـایی با ایـن هـدف نماینـد . اروپا تسهیل بخشدبیشتري به ایران راه یافتند و هر یک از امتیازات خاصی

ورود میسـیونرها نیـز بـا اتخـاذ ایـن . برخوردار شـدند هاي با وجود این زمینه. ارتباط نبود مشی سیاسی بی خط

سیاسی و بازرگانی، همچنین بـه علـت ضـعف نظـامی هـاي تبشـیري در ایـران ایران، زمینه ورود و نفوذ گروه

طورکلی، میسیونرهایی که به به. ر صفوي فراهم شدعصعنوان نمایندگان کلیساي کاتولیک و پروتستان ازسـوي

اي مستقیم یا آمدند، به شیوهکشورهاي اروپایی به شرق . غیرمستقیم کارگردان حضور استعمار در شـرق بودنـد

تالش آنان مبتنی بر این سیاست بـود کـه بـا تبلیغـات را بـه آیـین مسـیحیت سـوق داده، مذهبی خود، ایـران

سپس به اقتصاد و سیاست و فرهنگ خود وابسته کرده حــال، ولـی بــااین . و درصـورت امکــان مسـیحی کننــد

هـاي فرسـتادگان حکومت صفوي اعتنایی بـه سیاسـت هاي سیاسی دربار ایران بر پایه خواسته. کرد مذهبی نمی

. باز کردویژه، پاي کارگزاران مذهبی اروپایی را به ایران شـدن با وجود این، صفویان هرگز راضـی بـه مسـیحی

. مردم ایران نبودند

نتیجهدر طــول تــاریخ، از میــان فــرق مختلــف مســیحی کــه

هـاي آگوسـتین، تعدادشان بسی بسیار و متنوع بود فرقهها ، فرانسیسکن، ژزوئیت، کارملیت و کاپوسن دومینیکن

کشیشـان . لیت کردنـد ها در ایران فعا بیش از سایر فرقههـایی قـدم بـه خـاك فـرض مسیحی با باورها و پـیش

هاي متناوب مسلمانان با یقینا جدال. نهادند مسلمانان می


اروپاییان ازجمله در اسپانیا و بیـزانس و سـپس ظهـور امپراتوري عثمانی که بارها قلمرو مسیحیان را در بالکان

نزد پاپ و تا نواحی رود دانوب در نوردید این باور رااعتقـادات راسـخ و .کـرد تر می کشیشان مسیحی محکم

ناپذیري درباره دین، اصرار بـر تردیدناپذیر و گاه تحقیقبودن دین خود در همۀ ابعاد، میـل وافـر بـه تام و کمال

شدن در راه آیین و به جـان خریـدن ثبات و حتی کشتهسختی و مشکالت فراوان در ایـن راه چهـرة کشیشـان

را فراتر از تصور متعارف عامـل اسـتعماربودن مسیحی ترین موانع کشیشان مسیحی در عمده. دهد ها قرار می آن

هاي اعتقادي جامعۀ اسالمی و حتی سالطین ایران زمینهو رجال و درباریان، ممانعت علما از تبلیغ مسیحیت در

. هـاي جغرافیـایی خـاص ایـران بـود ایران و دشـواري ان مسیحی را در ایران تسـریع عواملی که حضور کشیش

مــدارا و مهربـانی ایرانیــان و : کـرد عبــارت بـود از مـی ها در مقایسه ادیـان دیگـر، نیـاز ایـران و تعصبی آن کم

عبـاس بـه کم تا پایان عصر شاه سالطین صفوي، دستاتحاد برضد سالطین عثمانی دشـمن مشـترك ایـران و جهان مسیحیت و کـارایی کشیشـان مسـیحی کـه گـاه

. کردنـد صورت طبیب و پزشک در ایران خدمت مـی بههاي مقطعـی در کشیشان مسیحی قبل از صفویه، تالش

دادنـد؛ امـا در راستاي امر مذهبی و سیاسی انجـام مـی هاي مقتدري چون اسـپانیا عصر صفویه، با ظهور دولت

و پرتغال و فرانسـه و نیـز پیوسـتگی کلیسـا بـا عصـر وپاییان بر پهنـۀ جـان آن اکتشافات و برتري تدریجی ار

در پاسخ به این سوال کـه آیـا . روز این کار تشدید شدمبلغان مسیحی در ایران توانستند بر جامعـۀ مسـلمان و ایرانی تـأثیر بگذارنـد؟ بایـد گفـت کوشـش کشیشـان مسیحی، براي موفقیت در ابعاد دینی و تبلیغ مسـیحیت در میــان مســلمانان بــا شکســت مواجــه شــد و میــزان

. ارزش بــود هــا در ایــن زمینــه، بســیار بــی موفقیــت آنهمچنین، در پاسخ بـه سـوال بعـدي کـه آیـا کشیشـان

هاي دینی مسیحی و مسیحی اروپایی توانستند بر اقلیتهـا بـا غیرمسیحی ایران تاثیربگذارند؟ باید گفت کـه آن

وجود بیشترین وقت و هزینه کـه صـرف کردنـد حتـی در میــان ارامنــه و ســایر نتوانســتند انتظــارات خــود را

پـس از . هاي مسیحی و غیرمسیحی برآورده کنند اقلیتعالقگی سالطین صفوي به جنگ با عباس، بی عصر شاه

هـاي بیهـوده بـا ها و نارضایتی عمومی از جدال عثمانیترکان عثمـانی، کـارایی کشیشـان مسـیحی را در ابعـاد

کشیشـان مسـیحی اینـک . سیاسی بسـیار محـدود کـرد هاي دینی مسیحی افته بودند که تبلیغ در میان اقلیتدری

امـا . هاسـت و غیرمسیحی و نـه مسـلمانان اولویـت آن مبلغـان . ها در ایـن زمینـه هـم انـدك بـود موفقیت آن

مسیحی ضمن آنکه نتوانسته بودنـد در میـان مسـلمانان موفقیت چندانی، براي تبلیغ آیین مسیحیت حاصل کنند

وانـی و فرسایشـی علیـه ارامنـه خود را درگیر جنگی رکردند که از ایام واپسین صفویان تا عصر نادري و پس

ــت ــه یاف ــري. از آن ادام ــن درگی ــز ای ــلی ج ــا حاص ه. رفتن قواي کشیشـان مسـیحی اروپـایی نداشـت تحلیل

خصیصۀ دیگـر نیمـۀ دوم حکومـت صـفویان، پـس از و هاي ژزوئیت و کاپوسـن عباس کبیر، حضور فرقه شاه

یافتن فرانسویان با قدرت. د کشیشان پروتستان بودمعدوهـا و ها به شـرق و ازجملـه ایـران، ژزوئیـت و نگاه آن

. ها حضـور مـؤثري در ایـن دوره ایفـا کردنـد کاپوسنگرفتن نقش سیاسـی، ها برعهده بیشترین توفیق ژزوئیت

در راستاي کمک به دولت فرانسه براي پیشبرد اهـداف ــود ــام . سیاســی و اقتصــادي ب ــن ای ضــمن آنکــه از ای

هـاي فعـال هاي کشیشان مسـیحی بـا کمپـانی پیوستگیرونق مجادالت کالمی کـه از عصـر . اروپایی بیشتر شد

حسـین منجـر بـه سلطان عباس آغاز و در عصر شاه شاهآنتونیـو ژزو شـد نیـز قبول آیین مسیحیت ازجانب پدر

درواقع،. فصل دیگري از تاریخ میسیونري در ایران بودماحصل مجادالت کالمی نیز کمکی به پیشرفت فعالیت

١٠٥/اول عباس هاي میسیونري درعصر جانشینان شاه تاریخی فعالیت تحلیل

م و زوال 1722/ق1135در سـال . کشیشان مسیحی نکردهـا، کشیشـان مسـیحی و سقوط صفویه به دست افغان

هـاي فراوانـی هـا متحمـل سـختی همچون سایر اقلیتسؤال پایانی این است کـه آیـا . شدند؛ اما از بین نرفتند

سیحی اروپـایی بـا اهـداف هاي کشیشان م میان فعالیتاستعماري دول اروپایی در ایران ارتباطی وجود داشت؟

اي از باید گفت کـه کشیشـان مسـیحی اروپـایی آمیـزه اعتقادات راسخ به تعالیم مسیحیت، همگامی با استعمار

هـاي اقتصـادي، کنجکـاوي و میـل وافـر بـه و کمپانیهاي مختلف شرقی که اغلب، مسافرت و فراگیري زبان

خواسـتند و انتقـال براي فعالیت میسـیونري خـود مـی امـا . هاي خود از شرق و ایران بـه غـرب بودنـد آگاهی

ها را صرفا با اسـتعمار کهـن همـزاد و عجـین نباید آندانست و در همگامی فعالیت کشیشان مسیحی اروپایی،

همچنین میـزان همراهـی . با اهداف استعماري غلو کردتصادي غـرب نیـز، بایـد همچـون هاي اق ها باکمپانی آن

هاي کشیشـان مسـیحی اروپـایی، در آمـدن سایر انگیرهها خواه با نقش آن. ها به ایران ارزیابی و تحلیل شود آن

با . در ابعاد سیاسی و اقتصادي و دینی موافق باشیم یا نهتوجه به خطـرات روزگـار و امکانـات دوران موضـوع

ي زده بودند که ها دست به کار بزرگ و خطیر بحث، آنهاي ایمـان و اعتقـاد مسـیحیت را در ایـن البته پشتوانه

.میان نباید فراموش کرد

ها نوشت پیانگیـز از کشیشـان فرانسـوي در دوران هاي شگفت نامه -1

صفویه و افشاریه، ترجمۀ بهرام فره وشی، تهـران، مؤسسـۀ ,1370علمی اندیشۀ جوان،

هـاي پابرهنـه کارملیت سرپرست دیر«: نویسد کارري می -2از جمعیت دومینیکن مرا با چند فرانسوي براي شـرکت در

لذا همراه پدر روحـانی ... مراسم ترفیع کشیشی، دعوت کردبعـد از . و سه کشیش پرتقالی دیگر بـه دیـدن جلفـا رفتـیم

برگزاري مراسم، ناهار مفصلی به افتخار سفیر پـاپ ترتیـب زجمله پیدو اسقف بـابیلون داده بودند که در آن هشتاد نفر ا

هـاي اي از اسـقف الی کارم اسقف اصفهان و عـده ) همدان(کاتولیک و اسقف کاتولیک روسیه و سفیر دولت لهسـتان و

هـاي مـذهبی رئیس روحانیون ژزوئیت و دیگـر شخصـیت و در این مجلس همگی به افتخار ... مسیحی شرکت داشتند

جـام آخـر را بـه هاي شرابشان را بلند کردند و کارري، جام ). 66: 1383کارري، (» سالمتی پاپ مقدس نوشیدند

3- Francios Piquet 1661تـا 1652اهـل مارسـی از پــس از اینکــه بــه ســلک .کنســول فرانســه در حلــب بــود

به سمت اسقفی ترفیع یافت 1675ن درآمد در سال اروحانیو به موجب فرمان پاپ به نمایندگی وي در نخجوان که در

لویی م،1682در سال . ستان ایران واقع بود برگزیده شدارمنبه سمت سـفیر فرانسـه در ایـران انتخـاب وي را چهاردهم

. سال بعد پاپ او را به سمت اسقف بغداد تعیین کـرد . دکرــت 1685اوت 26وي در ــات گف ــدرود حی ــدان ب در هم

).60 :1364، کمپفر(دا نام ژاك دوترتر ابت .دومانس همراه تاورنیه به ایران آمد -4

ها بدان نام معروف بود، داشت و قبل از گرویدن به کاپوسنتحـت نظـارت دومـانس کشــیش دیگـري بـه نـام گابریــل دوشینون در اصفهان بـه تبلیغـات مـذهبی و بـه تحقیقـات

سـال در اصـفهان 25پرداخت که بـه مـدت شناسی می شرقجلفا، ن ارمنی اولی به علت اختالف با روحانی ؛اقامت داشت

مجبور به ترك اصفهان بـه مقصـد تبریـز شـد و بعـدها بـه .)112 :1363، میراحمدي( تفهندوستان ر

ها و فرانسویان طی نیمـۀ دوم حکومـت ازجمله هلندي -5صفویان تحرکات بسیاري، براي گسترش سیادت تجـاري و

فارس و بصـره داشـتند و در ایـن راه، نظامی خود در خلیجــ ــاي فراوان ــا انگلیســی زدوخورده ــا ب ــد ی در دری ــا کردن ه

)Carmelites,1993: 358 - 363 .( هـا شورش پرتغـالیــپانیایی ــی اس ــلط و چیرگ ــد تس ــر ض ــال ب ــه در س ــا ک ه

اي رسید ق، با برتري ژان ششم به مرحلۀ تازه1050/م1640تـدریج، از قـرن بـه . هاي ایـن منازعـات بـود از دیگر نمونه

لیک مذهب اروپـایی هاي کاتو هفدهم میالدي به بعد، دولت


و دربــار واتیکــان مضــمحل شــدند و تمــایالت سیاســی و اقتصادي صرف براي حضور در شرق و ایران، بر تمـایالت

ها سالطین اروپایی غلبۀ یافـت و ایـن امـر نیـز دینی دولتاعتنـایی بیشـتر سیاسـتمداران اروپـایی، بـه مقولـۀ باعث بی

مچون سایر ها نیز ه کارملیت. مذهب و کشیشان مسیحی شد .فرق میسیونري از این امر مجزا نبودند

کالنتـر ارامنـۀ «: نویسـد درباره کالنتر ارامنه شـاردن مـی -6اصفهان موسوم بـه آقـاپیري طریـق ارتـداد پیمـود و علیـه

وي آثار فالسـفۀ اسـالمی و کتـب . مسیحیت عصیان ورزیدمذهبی مسلمانان را مطالعـه کـرده بـود و بـه گفتـۀ شـاردن

وجه در پـی مطـامع دنیـوي و هیچ یه گذشته از این، بهمشارالبلکه لغزش فکري و کوتـاهی نظـر وي را . لذات مادي نبود

قضـاوت شـاردن [هـایی واداشـت بارتکاب چنین معصـیت این اقدام حاکم کل ارامنه، به قول همکـاران و ]. چنین است

دوستان وي مایۀ رسوایی حضرت مسیح و موجب تقویـت ات وارده بر مسـیحیت در ممالـک اسـالمی توهینات و ایراد

). 3/218: 1350شاردن،(» بود

کتابنامه ها کتاب) الف

ــومه، - ــاب، معصـ ــزارش ، ) 1381(اربـ ــه گـ ترجمـ: ،تهـران ) دوران افشـاریه و زندیـه (ها از ایران کارملیت

.نیترجمـه ،طب در دورة صـفویه ،)تا بی(ـ الگود، سیریل، .هراندانشگاه ت :تهرانمحسن جاوید،

ترجمـه ،عارفـان مسـیحی ، ) 1384(ـ اندرهیل، اولین، مرکــز :حمیــد محمودیــان، تهــران احمدرضــا مویــدي،

.مطالعات و تحقیقات ادیان ،محمدرضابیگ در پـاریس ،)تا بی( ـ انصاري، حسین،

.چهره :تهران

گـزارش سـفیر پرتغـال در دربـار ، )تـا بی(، اوبن، ژان-ه پـروین حکمـت، ترجمـ ،ويحسین صـف سلطان شاه

.دانشگاه تهران :تهران

، سفرنامۀ آدام اولئاریوس ،)1369 (ـ اولئا ریوس، آدام، صـفی، ترجمـه حسـین کردبچـه، اصفهان خـونین شـاه

.کتاب براي همه: تهران

ترجمه حسن ،آیین کاتولیک ،)1382(، ـ برانتل، جورجــان و :تهــران قنبــري، ــات ادی ــز مطالعــات و تحقی مرک .مذاهب

فرهنـگ رنسـانس در ،)1376(، بورکهـارت، یـاکوب ـ .طرح نو :، ترجمه محسن لطفی، تهرانایتالیا

پژوهشی در تشکیالت دیوان ،)1367(، ـ بوسه، هربرتقویونلو و قراقویونلو و اسالمی بر مبناي اسناد دوران آق

.مطالعات و تحقیقات :تهران ،صفويترجمـه ،انیدون ژوان ایر ،)1338(، بیک ـ بیات، اوروج . بنگاه ترجمه و نشر کتاب :نیا، تهران مسعود رجب

،1ج،تفـوق و برتـري فرانسـه ،)1345(، ـ بیانی، خانبابا .دانشگاه تهران :تهران

تـاریخ ایـران در زمـان ، )1354(تـاج بخـش، احمـد، - .نوید: ، شیرازصفویه

آراي عباسـی، عـالم ،)1380(، ـ ترکمـان، اسـکندربیگ .چهره :جلد، تهران3،وانیتصحیح اسماعیل رض

سیاست و فرهنگ روزگار ، )1388(جعفریان، رسول، - .علم: ، تهران2، جصفوي

نگــاري عصــر تــاریخ ،)1380(جهــانبخش، ،ـــ ثواقــب .نوید شیراز :، شیرازصفویه

هـاي نخستین رویارویی ،)1372(، ـ حائري، عبدالهادي ،گران ایرانی با دو رویۀ بورژوازي تمـدن غـرب اندیشه .امیرکبیر :تهران

،تاریخ جلفاي اصفهان ،)1379(، ـ درهوهانیان، هارتونــون گ، میناســیان، م ــدنی. ع. ترجمــه لئ ،موســوي فری

.رود زنده :اصفهانترجمـه ،2، جسفرنامه دالواله ،)1380(، ـ دالواله، پیترو

.قطره :محمود بهفروزي، تهران

١٠٧/اول عباس هاي میسیونري درعصر جانشینان شاه تاریخی فعالیت تحلیل

، ترجمـه نهـاي ایـرا ییزیبا ،)تا بی(، دلند، آندره ـ دولیه .انجمن دوستداران کتاب :محسن صبا، تهران

، بـه اهتمـام التـواریخ احسـن ،)1349(، روملو، حسن ـبنگـاه ترجمـه و نشـر : دکتر عبدالحسین نـوایی، تهـران

. کتاب، ترجمـه تقـی سـفرنامه سانسـون ،)1346(سانسون، -

.آگاه: تفضلی، تهرانترجمه جلد،10،سفرنامۀ شاردن ،)1350(، ـ شاردن، ژان

.امیرکبیر :محمد عباسی، تهرانــونی، - ــرلی ، )1362(شــرلی، آنت ــرادران ش ، ســفرنامه ب

.نگاه: جا ترجمه آوانس، به کوشش علی دهباشی، بیــیبیال، - ــر، س ــفوي از ، )1364(شوستروالس ــران ص ای

، ترجمه غالمرضا ورهرام، هاي اروپاییاندیدگاه سفرنامه .امیرکبیر: تهران

، متـرجم یان به ایرانیسفر اروپا، )1381(، ـ شیبانی، ژان .علمی و فرهنگی :تهران ،الدین دهشیري سیدضیاء

تاریخ روابط ایران و اروپـا ،)1316(، فلسفی، نصراهللاـ . نا بی: ، تهراندر دورة صفویه

، اختالف تجاري ایـران و هلنـد ،)1371(، ـ فلور، ویلم .توس :ترجمه ابوالقاسم سري، تهران

بـه ،اولین سفراي ایـران و هلنـد ،)1365(، -------ـ: حسـین ابوترابیـان، تهـران و کوشش داریوش مجلسی

. طهوري کتابخانه

ــ ــره ،)1386(، -------ـ ــدیان در جزی ــارك هلن خابوالقاسـم ، ترجمـه در عصـر کریمخـان ) فـارس خلیج(

.توس: سري، تهران

روابـط معنـوي و ،)1349(، الـدین مقامی، سـیف ـ قائم .دانشگاه تهران :، تهران1ج ،سی ایران و فرانسهسیاسـفرنامه ، )1383(کارري، جووانی فرانچسکوجملی، ـ

، ترجمه عباس نخجـوانی و عبـدالعلی کارنـگ، کارري .علمی و فرهنگی: تهران

اسناد روابـط ، )1379(کاووسی عراقی، محمدحسن، ـ مرکز اسناد و تـاریخ :تهران، دولت صفویه با دول ایتالیا

.دیپلماسی

ــکی، - ــکی؛ ، )1363(کروسینسـ ــفرنامه کروسینسـ سـ، ترجمـه هاي کشیش لهسـتانی عصـر صـفوي یادداشت

عبدالرزاق دنبلـی مفتـون، بـا مقدمـه و تصـحیح مـریم .توس: میراحمدي، تهران

، تـاریخ کلیسـاي کاتولیـک ،)1384(، ـ کونگ، هـانس مرکز مطالعات و تحقیقات :ترجمه حسن قنبري، تهران

.مذاهبادیان و

، ترجمـه سـقوط اصـفهان ، )1371(گیالنتز، پطروس، - .شهریار: محمد مهریار، اصفهان

انقراض سلسله صـفویه و ،)1364(، الرنس ـ لکهارت،عمـاد، قلی ، ترجمه مصطفیاغنه در ایرانفایام استیالي ا

.مروارید: تهران

،دوم عبـاس ایران در عهـد شـاه ،)1380(، ـ لوفت، پاولــ ــه کیک ــران ترجم ــداري، ته ــور :اوس جهان وزارت ام

.خارجهــار - ــد، این ــیحیت ،)1381(، مولن ــان مس ــهجه ، ترجم

.امیرکبیر :مسیح مهاجري، تهران و محمدباقر انصاريدین و مـذهب در عصـر ، )1369(میراحمدي، مریم، -

.امیرکبیر: ، تهرانصفويانگیز از کشیشان فرانسـوي در دوران هاي شگفت نامهـ

وشـی، ترجمـه بهـرام فـره ،)تـا بی ( ،افشاریه صفویه و . اندیشه جوان: تهران

،1، ج ایـران و جهـان ،)1368(، ـ نـوایی، عبدالحسـین .ارغوان :تهران

وابــط سیاســی ایــران و ر، )1372(، -----------ـــ .ویسمن :تهران ،اروپا در عصر صفويترجمـه ، خلـیج فـارس ،)1376(، ـ ویلسن، سـرآرنولد

.علمی و فرهنگی: تهران محمد سعیدي،

..

1393بهار ،)21پیاپی( اول، شمارة ششم دورة جدید، سال ،پنجاهمسال ي تاریخی،ها پژوهش /108 هجوم افغان و زوال دولـت ، )1367(هنوي، جونس، -

.یزدان: ، ترجمه اسماعیل دولتشاهی، تهرانصفوي اسناد

عبـاس اسناد پادریـان کرملـی بازمانـده از عصـر شـاه -، به کوشش منوچهر ستوده و همکاري )1383(، صفوي

.میراث مکتوب: ایرج افشار، تهرانتا 1500هاي ریخی ایران و پرتقال سالاسناد روابط تا ـ

ــانی، ، ) 1382(، 1758 ــد زنج ــدي آقامحم ــه مه ترجم . مرکز اسناد و خدمات پژوهشی :تهران

به ،)1379 (، اسناد روابط دولت صفویه با دول ایتالیاـ مرکز اسناد :کوشش محمدحسن کاووسی عراقی، تهران

.و تاریخ دیپلماسیاسناد و مکاتبات سیاسی ،)1360(، ـ نوایی، عبدالحسین

.بنیاد فرهنگ ایران :، تهران1105تا 1038ایران از

مقاالت) باولـین دوربـین نجـومی در «،)1325(عبـاس، ،ــ اقبـال

.19تا 13،ص10، ش 2، سیادگار ،»ایران، »هـاي تـاریخی اسناد و نامه«، )1347(، خانبابا ـ بیانی،تـا 51ص، 5، ش 3س ، آذر ودي،هاي تـاریخی بررسی

57 . یـادي از مواضـع علمـا در «، )1370(ـ جعفریان، رسول

، مندرج در دین و »برابر مبلغان مسیحی در دورة صفوي 49، صـص انصاریان :قم ،1، جسیاست در دورة صفوي

.67تا تـاریخ و ، »پـدر آنتونیـو «، )1367(جعفریان، رسول، -

.67تا 56، ص4و3،، ش6، سفرهنگ معاصرــائم ــ ق ــامی، ـ ــانگیر مق ــالی »،)1353(جه ــا در پرتغ ه

، دي و آذر ،هــاي تــاریخی بررســی، »فــارس خلــیج .34-37صص

روابــط نظــامی ایــران و »؛)1345(------------ـــ ، 1، سـال هاي تاریخی بررسی ،»فرانسه در دورة صفویه

.116-103،صص1345، بهار و تابستان 1و 2ش مسأله هرمـز در روابـط و «،)1353(------------ـ

، 1353، مـرداد، شـهریور هاي تـاریخی بررسی، »پرتغال .35-23، صص3، ش9س

ایرانیان و تأثیرشان بـر فرهنـگ «،پرست، حمید ـ یزدان ،2، جانتشـارات اطالعـات :ایـران، تهـران نامۀ ،«فرانسه 89- 78صص

ها نامه پایان) جتـــاریخ ،)1373(، )والـــه(محمدیوســـف قزوینـــی، -

نامـۀ دورة پایـان (رضا خزائلی خلدبرین، به تصحیح علی .دانشگاه تبریز). کارشناسی ارشد

هـا در تـاریخ ، جایگاه گرجی)1379(مولیانی، سعید -دانشـگاه ،)پایان نامه کارشناسـی ارشـد (عصر صفویه،

. اصفهان منابع التین) د

-Acharonicle of the Carmelites in Persia ,(1993), vol1,London. -CharlsW.F., (1993), Missionary monuments, Encyclopedia, Vol19, (U.S.A) Grolter incorporation. -D.Borges, (1967), Mission Calleg New Catholic, Encyclopedia ,Vol IX, New York ,MC.grow hill book. -Robin Water Field, (1973), Christians in Persia, London,First Published,George len&Unwin

صدر اسالم یمان در تاریخ بن بررسی و تحلیل نقش حذیفه )م623تا 657/ق 1تا 36(

سیاوش یاري

- ** آیت قبادي

چکیده

هـا و قـرون بعـد، ، در رخدادها و حوادث عصر خـویش و حتـی تغییـرات و تحـوالت سـال )ص(اصحاب رسول خداسیاسی و نظامی تاریخ صدر اسالم، بررسـی شخصـیت و وضاعاند؛ پس براي شناخت درست و دقیق اتاثیرگذار بوده

بـوده اسـت کـه در تمـامی ) ص(یمان از اصحاب کبار رسـول خـدا بن حذیفه. ها ضرورتی انکارناپذیر است عملکرد آنوي . پرداخت) ص(قصد منافقان، در عقبه هرشى، به حفاظت از پیامبرو در جریان سوء هاي حضرت شرکت کرده جنگ

معروف شد که این امر، وي را صـاحب هویـت ) ص(ین حادثه منافقان را شناخت به صاحب سر رسول خداچون در ایمان در حـوادث و بن رو، بررسی نقش حذیفه مسئله مقاله پیش .سیاسی و اجتماعی مهمی در جامعه اسالمی کرده است

ح عصـر خلفـا، همچنـین جایگـاه وي در و فتو) ص(نظامی صدر اسالم، ازجمله غزوات دورة پیامبر هاي سیاسیجریانبـا روش ایـن پـژوهش . اسـت ) ع(خصـوص حضـرت علـی بیـت، بـه و حمایـت از اهـل شناسایی و گسترش تشـیع

هـاي ایـن یافته. هاي پژوهشی جدید، سامان یافته استگیري از یافتهتحلیلی و با استفاده از منابع اصلی و بهره توصیفیوي از فرمانـدهان . شـرکت کـرده اسـت ) ص(هـاي پیـامبر یمان در تمامی جنـگ بن یفهپژوهش، گویاي آن است که حذ

حذیفه از شـیعیان بـه نـام امـام . رتبه در فتوحات ایران بوده و آذربایجان و نهاوند به فرماندهی وي فتح شده است عالی .اسی داشته استها خود، در روند گسترش تشیع نقش اس گیريها و موضع بوده که با بیان دیدگاه) ع(علی


.، تشیع، خلفا، فتوح)ع(، امام علی)ص(یمان، رسول خدا بن حذیفه

نویسندة مسؤول( دانشگاه ایالم ،تاریخ استادیار( [email protected]

[email protected] )نویسندة مسؤول( ارشد تاریخ تشیع کارشناس **



مششدورة جدید، سال ، پنجاهمسال 109 -124 ، ص1393بهار، )21پیاپی ( اولشمارة

1393بهار ،)21پیاپی( اول، شمارة مششدورة جدید، سال ،پنجاهمسال هاي تاریخی، پژوهش /110

مقدمه

، )ص(معروف به صاحب سر رسول خدایمان، بن حذیفه) ع(از شیعیان و دوستداران و یـاران خـاص امـام علـی

وي به علت آشنایی با امور نظامی و شرکت . بوده استهـاي نقـش، در حـوادث و جریـان ها و ایفاي در جنگ

خصوص جریان نفاق، داراي هویت سیاسی و نظامی، بهــده سیاســی و اجتمــاعی تاثیرگــذار و تعیــین اي در کننپـس بـراي . جامعه اسالمی عصر خـویش بـوده اسـت

شناخت درست و دقیق اوضاع سیاسی و نظامی صدر اسـالم، بررســی شخصــیت و عملکــرد وي و واکــاوي

بــه عملکــرد . آن اهمیــت بســزایی داردزوایــاي پنهــان هاي ، در کتاب)ص(حذیفه در دروة رسالت رسول خدا

هـاي مربـوط بـه زنـدگانی سیره اشاره شده و در کتاب. صحابه، ذیل عنوان اسم وي نیز مطالبی بیان شده است

، )ص(همچنین احادیثی از حذیفه، به نقل از رسول خدا. شده است سنت ذکر هاي حدیثی شیعه و اهل در کتاب

هاي مربوط بـه عملکرد حذیفه در دوره خلفا، در کتابــاب ــین کت ــوح و همچن ــات و فت ــال و طبق ــاي رج ه

دیدگاه حذیفـه بـه امـام .هاي عمومی آمده است تاریخو چگــونگی عملکــرد وي در حمایــت از ) ع(علــی، در جریــان حــوادث بعــد از رحلــت رســول )ع(امــامصـایت و و همچنـین روایـات وي دربـاره و ) ص(خدا

، در کتابهاي مربوط به تاریخ امامت )ع(امامت امام علیامـا، پژوهشـگران و محققـان .و تشیع درج شده اسـت

یمان را در قالـب بن تاکنون شخصیت و عملکرد حذیفهساماندهی مقاله حاضـر .اند کتاب یا مقاله بررسی نکرده

:ایم هاي زیر انجام داده را براساس سوالـ بـن چـرا حذیفـه . 1 ان داراي یـک هویـت سیاسـی و م

اجتماهی مهم در تاریخ صدر اسالم است؟یمان در فتوحات چه نقشی داشـته و چـرا بن حذیفه. 2

عملکرد وي، در ایـن زمینـه توجـه مورخـان را جلـب

نکرده است؟

یمان در روند گسترش تشیع و نشر معارف بن حذیفه. 3 السالم چه نقشی داشته است؟ بیت علیهم اهل

یمان در تـاریخ بن ایگاه سیاسی و اجتماعی حذیفهج. 4 اسالم چگونه است؟

ــا روش ــرد بـ ــه تـــالش خـــواهیم کـ در ایـــن مقالـگیــري از منــابع اصــلی و تحلیلــی و بــا بهــره توصــیفی

آوردهاي جدید پژوهشی، به این سئواالت پاسـخ دستیمان را در تاریخ اسالم تحلیـل بن دهیم و نقش حذیفه

.و تبیین کنیم یمان بن نامه حذیفهستزی

حذیفه بن حسیل بن جابر بن ربیعه بن عمرو بن جروه بن حارث بن مازن بن قطیعه بن عبس بن بغـیض بـن

ــان ــن غطف ــث ب ــقالنی، (ری از ) 4869/ 1: ق1401عسپـدرش، حسـل یـا . بود) ص(اصحاب کبار رسول خدا

. حسیل، از قبیله عـبس یمـن و مشـهور بـه یمـان بـود از ظهور اسالم به مدینه رفت و با خانـدان حسیل پیش

-اثیـر، ابـن (پیمان شـد عبداالشهل، از شاخه اوس، هم

مادر حذیفه، ربـاب دختـر کعـب بـن ). 1/392 : 1989پس ). 7/327 :1374 سعد، ابن(عدي بن عبداالشهل بود

از هجرت پیامبر، حذیفه با پـدرش وارد مدینـه شـد و یر فرمود که در عداد انصـار وي را مخ) ص(رسول خدا

:1992، عبدالبر( یا مهاجران باشد و او انصار را برگزیدهاي احـد و خنـدق و یمان در جنگ بن حذیفه). 1/336

. شـرکت کـرد ) ص(رسـول خـدا ةهاي دور دیگر جنگنگاران از حذیفه با عنوان صاحب سر، رازدار، حال شرح

) ص(امبر اسـالم پیاند؛ زیرا یاد کرده )ص( رسول خداهـاى آینـده را بـا او در خبر بسیارى از حوادث و فتنـه

. میان گذاشته و برخى منافقان را بـه او شناسـانده بـود بـود ) ع(حذیفه از شیعیان و دوستداران وفادار امام علی

وي . که به والیت و وصایت آن حضرت اعتقاد داشـت

١١١/)م623تا 657/ق 1تا 36(صدر اسالم یمان در تاریخ بن بررسی و تحلیل نقش حذیفه

را بیاضه اجتماعی ازجمله صحابی بود که در محله بنیتشکیل دادند تا از بیعت مردم با ابوبکر جلوگیري کنند؛ همچنین، ازجمله کسانی بود که در بین نمازگزاردن بـر

حذیفــه در .حضــور داشــت) س(پیکــر فاطمــه زهــراوي در فتح همدان، فـتح . فتوحات نقش مهمی ایفا کرد

مقرن فرماندهى سپاه بن شدن نعمان الفتوح، پس از کشتهت و نهاوند را گشود و چند شهر دیگـر را بر عهده گرف

قمـري و 36وفات حذیفه در سال .ایران را نیز فتح کرد: 1409ذهبـی، (روي داد ) ع(در اوایل خالفت امام علی

3/493.(

)ص(حذیفه در دوره رسالت رسول خدااند؛ آوردن حذیفه اشاره نکرده منابع به زمان دقیق اسالم

در جریـان جنـگ . بـود وي در مدینـه آوردن اما اسالمپـدرش، بـراي شـرکت در جنـگ همراه بدر، حذیفه بهدر میـان راه، مشـرکان آن دو را دسـتگیر . حرکت کـرد

کردند و از آنان پیمـان گرفتنـد کـه در جنـگ شـرکت پدر و پسر به فرمـان . ها را رها کردند نکنند؛ سپس آن

، بر پیمـان خـود وفـادار ماندنـد و در )ص(رسول خداسعد، ؛ ابن391/ 1 :1989ابن اثیر، (نکردند جنگ شرکت

. حذیفه در جنـگ احـد شـرکت کـرد ).317/ 7: 1374حسیل، پدر حذیفه، با وجود پیري به شوق شـهادت و

در احد حضور یافـت و ) ص(براي دفاع از رسول خدا: کشـید حذیفه فریاد مى. مسلمانان به اشتباه او را کشتند

و بعـد از . رم باشـید این پـدر مـن اسـت، مواظـب پـد خدا شما را بیامرزد، پدرم : شدن حسیل گفته است کشته

واقـدي، ( ترین مهربانان بـود، چـه کـار کردیـد مهربانمسعود حسیل را بـه خطـا و بـه بن عبداهللا). 169: 1369

بـراي همـین . اشتباه اینکه وي جز کفـار اسـت کشـت ا دستور داد تا دیـه او را بپردازنـد؛ امـ ) ص(رسول خدا

: 1375 طبري،(حذیفه وى را به خاطر مسلمانان بخشید در جنگ خنـدق یـا ).3/432: 1996؛ بالذرى، 3/1038

عبدود، به دست امام شدن عمروبن احزاب، بعد از کشتهشدن محاصره، روحیه مشرکان درهم و طوالنی) ع(علی

در پانزدهمین یـا بیسـتمین روز، بـاد و طوفـان . ریختدر آن شــب ) ص(فــت و پیــامبرســهمگینی وزیــدن گر

بعـد از . سوم از شب نماز خواندند بپاخاستند و تا یکحذیفـه را مـأمور کسـب ) ص(اتمام نماز، رسول خـدا

:حذیفه در این بـاره گفتـه اسـت . خبر از مشرکان کرد. کنار خندق بودیم) ص(شبى بسیار سرد با رسول خدا«

در آن شب سرما و گرسنگى و ترس بر ما جمـع شـده من را مامور کرد تا بروم و از وضعیت ) ص(پیامبر. بود

هر مردى :مشرکان براي او گزارش تهیه نمایم و فرمودکه برود و ببیند دشمن چه کرده است، خداوند او را در بهشت رفیق من قرار خواهد داد و بدین ترتیب، بـراى

گـردد، و چنان کسى دو تعهد فرمودند، هم اینکه برمـى اى رسـول : من گفـتم .به بهشت خواهد رفتهم آنکه

ترسم که پـس شدن بیمى ندارم؛ اما مى خدا من از کشتهچیـزي : فرمودنـد ) ص(پیامبر. از مرگ، من را مثله کنند

و دانســتم کــه بــا ایــن گفتــار ! آیــد برایــت پــیش نمــىوقتـی . بـراى مـن اتفـاقی رخ نخواهـد داد ) ص(پیامبر

گشت باز راي سالمتی وب) ص(حذیفه به راه افتاد، پیامبرمن : گویدحذیفه می). 368: 1369واقدي، ( »او دعا کرد

بـر پـا اي میان لشکر قریش رفتم، باد و سرما هنگامهبه پاخاست و پـیش از در این میان، ابوسفیان به. کرده بود

دسـتی هرکـدام از شـما بغـل : آنکه سخنی بگوید گفت. ا حضور نداشته باشداي اینجخود را نگاه کند که غریبه

من براى اینکه شناخته نشوم پیشدستى کـردم و دسـت تـو : مردى را که در کنارم نشسته بود گرفتم و پرسـیدم

اي : گفـت سپس ابوسـفیان . فالن: آن مرد گفت. کیستى. مردم قریش، در این سرزمین دیگر جاى ماندن نیسـت

دیگـر، یهودیـان همه حیوانات ما نابود شدند و ازسـوي قریظه نیز پیمان خود را با ما شکسته و به ما خیانت نىب

کند، بیش از بینید چه می باد و طوفان هم که مى. کردند


سوى اکنون به این ماندن ما در اینجا صالح نیست و هماگــر رســول : گویــدحذیفــه مــی. مکــه حرکــت کنیــد

به من دستور نداده بـود کـه اقـدامی نکـنم، ) ص(خداپـس حذیفـه . فیان را به قتـل برسـانم توانستم ابوس مى

) ص(سـوى رسـول خـدا بیش از این تأمل نکـرد و بـه نشینی مشرکان را به ایشان خبر بازگشت و جریان عقب

؛ 2/8 :1374سعد، ؛ ابن172و2/171 :1375هشام، ابن(داد ).208و 7/209: 1371اثیر، ؛ ابن3/1080 : 1375طبري،

از ) ص(رسـول خـدا در سال نهم هجرت، در بازگشت تبوك به مدینه، منافقانى که همراه سپاه بودنـد تصـمیم گرفتند در گردنه میـان تبـوك و مدینـه، عقبـه هرشـى،

وقتی رسول . را در دره بیندازند) ص(شبانه رسول خدانزدیک آن گردنه رسید، خداوند متعـال او را ) ص(خدا

. )1/138: 1386قمـی، (از تصمیم منافقان با خبـر کـرد از پایین گردنـه عبـور : به مردم فرمود) ص(رسول خدا

مردم از پایین . تر است تر و هم گشاده کنید که هم آساناز گردنـه ) ص(گردنه راه را پیمودند؛ ولى رسول خـدا

یاسر دستور فرمود زمـام شـتر را عبور کرد و به عماربنــه ــد؛ ســپس ب ــرد و از جلــو حرکــت کن در دســت گی

فرمود مواظـب باشـد و از پشـت یمان دستور بن حذیفهبـر ) ص(در همان موقع که رسول خدا. سر حرکت کند

کرد صداى منافقان را شـنید کـه فراز گردنه حرکت مىرســول ). 793: 1369واقـدي، (آهنـگ او کـرده بودنــد

ها را دور ن آ: خشمگین شد و به حذیفه گفت) ص(خداو نام پدر گردان و بگو کنار بروید و گرنه شما را با نام

حذیفه به جانـب ).1/430 : 1371یعقوبی، (زنم صدا مىمنافقان رفت و با چوبی که در دست داشت شروع بـه

هـا هـم آن. ها کرد هاى آن زدن به صورت مرکوب ضربهاز مکرشان آگاه شده است ) ص(که دانستند رسول خدا

سرعت از گردنه پایین آمدنـد و خـود را میـان مـردم بهآمـد ) ص(حذیفه برگشت و پیش رسول خدا .دانداختن

رسـول خـدا چـون . و همراه آن حضرت حرکت کرد

از گردنه عبور کرد و مردم فرود آمدند، به حذیفه )ص(اى : ها را شناختى؟ حذیفه گفـت آیا کسى از آن: فرمود

، شتر فالن کس و فـالن را شـناختم و )ص(رسول خداطه تاریکى شـب ها روبند بسته بودند و به واس چون آن

رسـول ). 794: 1369واقـدي، ( ها را ببیـنم نتوانستم آنبه دو علت حذیفـه را بـراي ایـن ماموریـت ) ص(خدا

:ساز انتخاب کرد سرنوشتشجاعت حذیفه که قبال و در جریان جنگ خندق، با . 1

.خبرگیري از مشرکان آن را به اثبات رسانده بودذیفـه داشـت و بـه ح ) ص(اعتماد خاصی که پیـامبر . 2

حذیفه بر پایه همین اعتمـاد، نـام آن منافقـان را هرگـز .افشا نکرد

از ناقه خود فـرود ) ص(پیامبر«: معمربنراشد گفته استاش زانو به زمـین زده آمد و بر او وحى نازل شد و ناقه

ناقه برخاست و به راه افتاد و لگام و افسـارش بـه . بوددیـد و لگـامش را حذیفـه ناقـه را . شد زمین کشیده مى

) ص(گرفت و با خود آورد و چـون دیـد رسـول خـدا نشسـتهاند، ناقـه را هـم بــه زمـین خوابانـد و کنــار آن

: برخاست و پیش او آمد و فرمود) ص(نشست تا پیامبرمن رازى : فرمودند) ص(پیامبر. ام حذیفه: کیستى؟ گفتگویم که نباید آن را فـاش کنـى، مـن از را براى تو مى

. ام ر فالن، فالن و فالن نماز بگـزارم نهـى شـده اینکه بکـس غیـر از هـا را بـراى هـیچ نام آن) ص(رسول خدا

بعدها کـه ). 795: 1369واقدي، ( »حذیفه اعالم نفرمودخطاب در زمان رحلت فرمود، عمربن) ص(رسول خدا

ها بدگمان خالفت خود، اگر کسى از آن گروه که به آنگرفـت و او را بـراى را مـى مرد، دست حذیفـه بود می

اگـر حذیفـه . بـرد نمازگزاردن بر آن مرده بـا خـود مـى گزارد و اگر حذیفـه دسـت شد عمر نماز مى حاضر مى

کـرد، عمـر هـم بـا او کشید و خوددارى مى خود را مىدر ایـن بـاره حذیفه ). 498/ 1 :1989اثیر، ابن( رفت مى

را بـا ) انمنافقـ (هـا به راسـتى کـه مـن آن « :گفته است

١١٣/)م623تا 657/ق 1تا 36(صدر اسالم یمان در تاریخ بن بررسی و تحلیل نقش حذیفه

ــى ــات م ــم مشخص ــوبی، ( »شناس ).1/430 :1371یعقحذیفه اسامی این منافقان را تا آخـر عمـر خـود، بـه «

کس نگفت و براي همین او را صاحب سر رسـول هیچــدا ــده) ص(خ ــدنامی ــقالنی، (» ان ). 1/469: ق1401عس

بنـا بـه , رازداري حذیفه در این باره و در تاریخ اسـالم :همیت بسزایی برخوردار استعلل ذیل از ا

رازداري حذیفه در این زمینه، نقس بسزایی در حفظ . 1وحدت جامعه اسالمی داشته اسـت؛ اگـر اسـامی ایـن

شـد ممکـن بـود افراد، بعدها در دوره خلفا منتشر مـی .سبب ایجاد فتنه در جامعه اسالمی شود

وقتی فرق اسالمی شکل گرفتند در رقابـت و بعدها . 2ا هم، اتهاماتی را به رجـال صـدر اسـالم وارد دشمنی ب

کردند؛ اگر در این باره، حذیفه اطالعاتی را منتشر کرده .شدبراي تخریب صحابه تبدیل می, ايبود به دستمایه

هـا عملکردهـاي در تاریخ صـدر اسـالم شخصـیت . 3افتاد بارها اتفاق می. اندمتفاوت و حتی گاه متضاد داشته

شـدند؛ امـا اشتباهی را مرتکب می که کسانی از صحابهرازداري حذیفـه . آمدنـد بعدها درصدد جبـران بـر مـی

امکان بازگشت این افراد، در خدمت به اسالم را فراهم .آورد می

) ص(حذیفه احادیث و روایات متعددي از رسول خـدا حذیفه به علت عالقه خـاص بـه امـام . نقل کرده است

لــت و امامــت ، احادیــث بســیاري دربــاره منز)ع(علــیحذیفـه حـدیث .حضرت و فرزندانش نقل کرده اسـت

: 1349امینـی، (غدیرخم را به کرات نقـل کـرده اسـت ). 99 : ق 1423ذهبـی، ؛305: 1374طاوس، ؛ ابن2/221

بـه عنـوان ) ع(حذیفه از کسانی است که از امـام علـی روزى کـه مـا سـنگ را « .اولین مسلمان یاد کرده است

) ص(شب و روز بـا پیـامبر ) ع(کردیم، علىمی پرستش ).3/360: 1363الحدید، ابى ابن(» گزاردنماز می

بـر امامـان ) ص(حذیفه در روایتى، بـه تصـریح پیـامبر -خزاز رازى، (گانه پس از خود اشاره کرده است دوازده

؛ همچنین روایاتى در شأن و منزلت امام )136: ق1401 اربلـى، (السـالم نقـل کـرده همعلـی بیت و اهل) ع(على

والحسـن « و ازجملـه راویـان حـدیث ) 219/ 2: 1985-: 1383طبرى، عماد( »والحسین سیدا شباب اهل الجنه

حذیفه همچنین از کسانی است که از .بوده است )102بشــارت بــه ظهــور منجــی موعــود، ) ص(قــول پیــامبر

).470:ق1411، طوسی(داده است ) عج(حضرت مهدي

تــا 632/ق35تــا 11( حذیفــه و خلفــاي نخســتین )م656

رحلــت ) ص(در ســال یــازدهم هجــرت، رســول خــدارحلـت ) ص(در همـان روزى کـه پیـامبر خـدا . کردند

سـاعده، بـا کردند، انصار با تجمع در محل سقیفه بنـی -بیعـت کردنـد ) ص(ابوبکر به عنوان جانشـین پیـامبر

ــوبی، ( ــري، 1/522 : 1371یعقــ ؛ 4/1342 : 1375؛ طبــاین خبر بعد از آن بـه حضـرت ). 8/12: 1371اثیر، ابن

کـردن دادن و آمـاده رسید کـه ایشـان از غسـل ) ع(علىبراى نماز و دفن فارغ شده بود ) ص(جنازه رسول خدا

ــا ). 260: 1362 مســعودي،( ــان بیعــت مــردم ب در جریمـا غیـر از علـى : ها گفتند ابوبکر، انصار یا بعضى از آن

. کنـیم کسى را نپذیرفته و با کـس دیگـري بیعـت نمـى هاشم از بیعت با ابوبکر خوددارى کردند و همچنین بنى

در . )8/13: 1371اثیـر، ابـن ( هـاى خـود رفتنـد به خانهیمان، عماریاسر، زبیر، بن حذیفه) ع(حمایت از امام علی

، عـاص سـعیدبن کعب، ابوایوب انصاري، خالـدبن بن ابیعمـرو، عبـاس، مقـدادبن بـن بدالمطلب، فضلع بن عباسعازب از بیعت بـا ابـوبکر فارسی، ابوذر و براءبن سلمان

مســعودي، ؛1/524 : 1371یعقــوبی، (خــوداري کردنــد شیعیان در مواجهـه بـا خالفـت ابـوبکر، ). 263: 1362


اي از دسـته «دست به اقدامات مختلف زدنـد؛ ازجملـه ی شبانه در محله اجتماع )ص(رسول خدااصحاب کبار

شنبه در مسجد مـانع بیاضه تشکیل دادند تا صبح سهبنی: اعضاي این جلسه عبارت بود از. بیعت با ابوبکر گردند

ــادةبن ــوذر، عب صــامت، عماریاســر، مقــداد، ســلمان، ابدر ایـن .عازب تیهان و براءبن بن یمان، ابوالهیثم بن حذیفه

نقـض اندیشـه رطایفـه انصـار د : جلسه، حذیفه گفتاز مـتن ). 46و 47: ق1407جـوهري، ( »باشندمیبیعت

آیـد کـه ایـن اجتمـاع بـه درخواسـت و روایت برمـی : 1371یعقـوبی، ( محوریت حذیفه شکل گرفتـه اسـت

این افراد بنا بـه علـل ). 2/264: 1996بالذرى، ؛ 2/125 :ذیل در اجراي نقشه خود ناکام ماندند

هاجران و انصار به بیعـت بـا خلیفـه تمایل اکثریت م. 1 اول؛

حضور طایفه اسلم؛ آنان از هوادارن ابوبکر بودند که . 2کردن اوضاع، نقش بسزایی در تحکـیم با مانور و متشنج

وقتـى « :گفتـه اسـت عمـر . امر بیعـت خلیفـه داشـتند طبـري، ( »اسلمیان را دیدم از فیـروزى اطمینـان یـافتم

1375: 4/1347.(

ت طرفداران خلیفه خشون

، شیعیان نیز با خلیفـه بیعـت کردنـد و )ع(با بیعت امام، بـراي رعایـت مصـالح اسـالم، در امـور )ع(چون امام

مختلف ازطریق مشاوره به کمـک خلیفـه و مسـلمانان نیز با تأسی از ایشان با خلفاي ) ع(پرداخت، شیعیان امام

ه منابع دربـاره حذیفـه در دور . نخستین همکاري کردندخالفــت ابــوبکر، بــه غیــر از گــزارش حضــور وي در

شدن او از بیاضه، مطلبی را درباره مانعاجتماع محله بنیعمـر در سـال سـیزدهم .انـد بیعت مـردم ذکـر نکـرده

د و از هجرت، بنا به وصیت ابو بکر بـه خالفـت رسـی مقدسـی، (خالفت کـرد م،644تا 634/ق23تا 13سال

ه، فتوحات گسترش یافـت دوراین در ). 848/ 2 :1374و شیعیان نیز با شوق و اشتیاق در این فتوحات شرکت

حذیفه در فتوح ایران و عراق حضور یافـت و . کردندتوان گفت وي از فرماندهان بلندپایه با ذکر دو علت می

:بوده استنامه حذیفه به خلیفه دوم که طبري آن را ذکر کـرده . 1

هاى عربان افتاده محذیفه به عمر نوشت که شک«است؛ شـده، در آن و بازوهایشان الغرشده و رنگشان دگرگون

5/45 : 1375طبـري، ( »هنگام حذیفه همراه سـعد بـود ).1844ووقاص براي ابی خلیفه دوم در دستور خود، به سعدبن. 2

خواهـد بـراي یـافتن مکـان از اسکان اعراب، از او میبـالدى سـازگار عمر نوشـت کـه « .حذیفه کمک بگیرد

عربان است که با شترانشـان سـازگار باشـد، سـلمان و حذیفه را به جسـتجو بفرسـت کـه جـایى را بجوینـد،

-اثیر، ابن( »و شما شطى حایل نباشد دشتى که میان من

).1845و 5/1844 : 1375طبري، ؛ 8/351: 1371

ویکــم هجــرت بــراي تالفــی یزدگــرد در ســال بیســتــی از شکســت ــه هــاي قبل مســلمانان، ســپاه بزرگــی ب

عمر مسلمانان را از ایـن . فرماندهی مردانشاه آماده کردهـاي بحـث .اقدام آگاه کـرد و از آنـان نظـر خواسـت

بسیاري صورت گرفت؛ ازجمله اینکه به اوگفته شد که سپاهیان را از ایاالت فراخوانده و خود فرماندهی جنگ

اى ابا : تگف) ع(عمر به حضرت على. را بر عهده بگیرد: فرمود) ع(الحسن تو در این باره چه نظري داري؟ امام

اگر همـه سـپاهیان را از ایـاالت فـرا بخـوانی، ایـاالت کنند و دفاع خواهند ماند و دشمنان به آنجا حمله می بی

اگر خودت فرماندهی را بر عهده بگیري ممکـن اسـت وقتـی ساسـانیان .مدینه و اطراف آن دچار آشوب شود

آیند و سخت خواهنـد جنگیـد ببیند به هیجان میتو را سـوم کنم از هر ایالـت یـک پیشنهاد می. تا پیروز شوند

ســپاهیان را احضــار کنــی و فرمانــدهی را بــه شــخص

١١٥/)م623تا 657/ق 1تا 36(صدر اسالم یمان در تاریخ بن بررسی و تحلیل نقش حذیفه

دیگري بسپاري و این واضح و روشن است کـه مـا در گاه به علت تعداد پیروز یا مغلوب هیچ) ص(دوره پیامبر

-: 1372کوفی، اعثم ؛ ابن169: 1371دینوري،( ایمنشده

عمر این پیشنهاد را پذیرفت و براي این ). 234تا 232مقرن را به عنوان فرمانده سپاه و حذیفه بن منظور، نعمان

وي گفـت اگـر . را به عنوان جانشین وي انتخاب کـرد نعمان کشته شد حذیفـه فرمانـدهی سـپاه را بـر عهـده

-:1371نـوري ، ؛ دی428و 427 :1337بـالذري، ( بگیردراي علل انتخـاب حذیفـه بـه عنـوان جانشـین ب). 170

سـاز و اسـتراتژیک، فرماندهی، در این جنگ سرنوشت : توان عللی به شرح ذیل بیان کردمی

شخصیت نظـامی حذیفـه کـه امکـان فرمانـدهی در . 1کرد؛ بعدها حذیفه اثبات فتوحات را براي وي فراهم می

.را داردکرد که لیاقت امر فرماندهی بـود و ) ص(حذیفه از اصـحاب کبـار رسـول خـدا . 2

کـه او اعتماد خاصی به وي داشت؛ تاجـایی ) ص(پیامبرانـد و ایـن سـابقه نامیده) ص(را حافظ سر رسول خدا

.ارزشمند بهترین علت بر این انتخاب استهاي دوران رسالت رسول حذیفه با حضور در جنگ. 3

ا بــه نمــایش شــجاعت و اخــالص خــود ر) ص(خــدادر این بـین، مأموریـت حذیفـه در جنـگ . گذاشته بود

خندق، بـراي کسـب خبـر از مشـرکان و همراهـی بـا در بازگشت از جنگ تبوك در مواجهـه بـا ) ص(پیامبر

. تـري برخـوردار بـوده اسـت منافقان از اهمیـت فـزون شجاعت و اعتمادي کـه در وجـود حذیفـه نهفتـه بـود

.ان در این جنگ باشدمسلمان گشايتوانست گره می

.اثبات لیاقت حذیفه در آغاز فتوحات در ایران. 4

مقرن به لحاظ سـابقه و بن باید در نظر گرفت که نعمانکردنی با حذیفه نبود؛ اما به دو خدمت به اسالم، مقایسه :علت بر حذیفه مقدم شد

) ع(یابی شیعیان وفادار امام علـی ترس عمر از قدرت. 1 .ها بود ترین آنسابقهکه حذیفه از با

گیري حذیفه در مقابل خالفت ابوبکر، بعـد از موضع. 2 ).ص(رحلت پیامبر

سپاه مسلمانان حرکت کـرد و در نزدیکـی همـدان، در در آغـازین سـاعات . مقابل سپاه ساسانی قـرار گرفـت

مقرن کشته شد و حذیفه فرماندهی را بـر بن نبرد، نعمانان، ایرانیان گریختنـد و با پایدارى مسلمان. عهده گرفت

اى بـه نـام دژ یزیـد، در دو فرسـنگى خود را به دهکدهنهاوند رساندند و در آن متحصن شدند؛ چراکه حصـار

: 1371دینوري، ( نهاوند گنجایش تمام ایشان را نداشتدر جریان محاصره، گروهی از نظامیان ساسـانی . )171

ــد ــرون آمدن ــلمانان ایشــان را شکســت د . بی ــدمس . ادنعبید عبسى مردى از ایرانیان را بـه نـام دینـار بن سماك

من را پیش امیر خود ببرید تـا : آن مرد گفت. اسیر کرد. با او بر سر این سرزمین صلح کنم و به او جزیه دهـم

سماك وى را نزد حذیفه برد و او با حذیفه صلح کرد؛ بر این قرار که خراج و جزیه دهد و اهل شهر نهاونـد،

: 1337بـالذري، ( خویش ایمن باشـند اموال و منازل بردرباره نقش کلیدي حذیفـه در ایـن فـتح ).432و 431

:ذکر نکات ذیل شایان توجه است

فتح با فرماندهی و درایت حذیفه حاصل شده است؛. 1

حذیفه در ایـن فـتح، عـالوه بـر قابلیـت چشـمگیر . 2ن، براي نظامی، از نبوغ و هوشمندي سیاسی خود توأما

.پیشبرد امور جنگ استفاده کرده استــگ . 3 ــن جن ــه در ای ــدي حذیف ــش محــوري و کلی نق

تـرین فتـوح جنگـی کـه از بـزرگ . انکارناپـذیر نیسـت اسالمی اسـت و بـا وقـوع آن، شـیرازه نظـام ساسـانی

طور کامـل، بـر ایـران حـاکم فروریخت و مسلمانان بهه شـده الفتوح نامید به همین علت این جنگ فتح. شدندهـاي تـاریخی و فتـوح، بـه اما متاسفانه در کتاب. است

شکل برجسته به آن پرداخته نشده است که براي این :توان علل ذیل را برشمردامر می

1393بهار ،)21پیاپی( اول، شمارة مششدورة جدید، سال ،پنجاهمسال هاي تاریخی، پژوهش /116 مقرن از جنـاح خلفـا و بـرعکس بن طرفداري نعمان. 1

؛ ایــن امــر باعــث )ع(طرفــداري حذیفــه از امــام علــی فـه شـده اسـت توجهی تاریخنگاران فتوح بـه حذی کم

).28تا 15: 1391منتظرالقائم، (

.شهادت حماسی نعمان در ابتداي جنگ. 2

خلیفــه دوم هنگــام مشــورت بــا هرمــزان، بــه اهمیــت بـرد هـاي ایـران پـی آذربایجان به عنوان یکـی از بـال

الفتوح، وي پس از فتح). 105: ق1414خیاط، بن خلیفه(هنگـامی . جان کرداي حذیفه را مامور فتح آذربایدر نامه

که خبر حمله مسلمانان به مرزبـان اردبیـل رسـید، وي نیروهاي نظامی خود را فـراهم آورد و چنـد روزي بـا سپاه حذیفه جنگید؛ ولی هنگامی که مقاومت را بیهـوده

طبق صـلح مقـرر شـد . دید با حذیفه پیمان صلح بستسالیانه هشتصدهزار درهم خراج بپردازنـد و مسـلمانان

هـا را خـراب نکشند و اسیر نگیرند و آتشـکده کسی رانکنند و متعرض کردهاي بالسمان و سبالن و ساترودان

شایان ذکر است طبري ). 321: ق1398بالذري، ( نشوند خرشه انصاري دانسته است بن فاتح آذربایجان را سماك

اصـغر منتظرالقـائم ). 1981تا 1979/ 5 : 1375طبري، (عمر بیان کرده بن یت را که سیفبا نقدي جدي، این روا

مردود دانسته است و با بیان دالیل محکمـی بـه شـرح :ذیل، این فتح را به حذیفه نسبت داده است

بالذري از دو نفـر از مشـایخ اردبیلـی خـود، یعنـی . 1عمـرو اردبیلـی و واقـد اردبیلـی، از راویـان بـن حسین

اردبیلی آگاه به اخبار منطقه، خبر فتح آذربایجـان را بـه .وسیله حذیفه نقل کرده است

متن روایت بـالذري متـوازن و هماهنـگ و معقـول . 2 .ر آن راه نداردمانند د آمیز و افسانه است و مطالب اغراق

نگـار بـزرگ روایت بالذري با روایت مدائنی، فتـوح . 3مطابقـت ) 322: ق1398بـالذري، ( دیگر مکتـب کوفـه

.دارد

ــه. 4 ــالذري، خلیف ــیش از ب ــاط مــی بــن پ :نویســدخی

ق، پیمـان 22یمان با مردم آذربایجان در سال بن حذیفه« ).108: ق1414خیاط، بن خلیفه( »صلح بست

، تربیت دینی و اخالقی حذیفه و آشنایی او با سان بدینآمیز وي موجـب شـد معارف اسالمی و رفتار مسالمت

بـا . خـوبی اداره کنـد تصرف خود را بـه تا مناطق تحتهایی از مردم آذربایجان اسـالم تبلیغات او بود که گروه

). 28تا 15: 1391منتظرالقائم، (آورند

ه، عمر درباره سواد بعد از فتح عراق و ساخت شهر کوفبعضـى . مشورت کرد) ص(آنجا با اصحاب رسول خدا

از ایشان گفتند آن را در میان ما تقسیم کـن؛ سـپس بـا اگر امـروز : مشورت کرد و ایشان فرمودند) ع(امام على

. آن را تقسیم کنى براى آیندگان چیـزى نخواهـد مانـد که آنجا را در اختیار صاحبانش بگذار تا در آن کار کنند

هم براى ما و هم براي آینـدگان، هـر دو سـود داشـته خداونـد تـو را : گفـت ) ع(عمر در جـواب امـام . باشد

حنیـف را بـن یمـان و عثمـان بن عمر حذیفه. توفیق دهد: 1371یعقـوبی، ( فرستاد تا سواد کوفه را مساحى کننـد

حذیفه همچنین در فتح جزیره و ازجملـه شـهر ). 2/39 ). 498/ 1 :1989اثیـر، ابـن ( سـت نصیبین شرکت کرده ا

عمر بعدها حذیفه را به فرمانداري مدائن منصوب کـرد درباره علل انتخاب حذیفـه، ). 7/327 : 1374سعد، ابن(

:توان به علل ذیل اشاره کردبراي فرمانداري مدائن می

ســوابق درخشــان حذیفــه در دوره رســالت رســول . 1 .و فتوح) ص(خدا

. فارسـی فرمانـدار مـدائن بـود سلمانقبل از حذیفه . 2طلبید که جانشین وي زیستی و نیکنامی سلمان می ساده

حذیفه این خصویات را . زیست و نیکنام باشد نیز، سادهدارا بـود و از طــرف دیگـر، دوســتی و رابطـه نزدیــک حذیفه با سـلمان کـه هـر دو از دوسـتداران و شـیعیان

صـاب مـوثر بـوده بودند در ایـن انت ) ع(نامدار امام علی .است

١١٧/)م623تا 657/ق 1تا 36(صدر اسالم یمان در تاریخ بن بررسی و تحلیل نقش حذیفه

حذیفه از کاتبان وحی و افراد خبره، در زمینه قرائت . 3توانسـت در زمینـه قرآن و فقه اسالمی بـود؛ پـس مـی

جذب و آموزش موالی و ساکنان شهر مدائن به اسـالم .موثر باشد

مدائن نامی است که اعراب بر شهر تیسـفون، واقـع در ایتخــت مــدائن پ. انــد شــرق دجلــه در عــراق گذاشــته

پادشاهان ساسانی ایران، ملقب به کسري بوده و به گفته ایـن شـهر در . مورخان، شهري بزرگ و آباد بوده است

: 1337 بالذري،( ق، به تصرف مسلمانان درآمد14سال مدائن در قرن اول قمري، به عنوان شهري شیعی ). 377

در مـدائن، ) ع(حضور امـام حسـن . شهرت یافته است-: 1375طبـري، ( سـپاه علیـه معاویـه آوري براي جمع

و حضور شیعیان این شهر، در قیام خونخواهانه ) 4/345ازجمله عللی است ) 5/558: 1375طبري، ( مختار ثقفی

توان بدان براي اشتهار این شهر به تشـیع اشـاره که میگسترش تشیع در این شهر به دالیل ذیل صـورت . کرد

:گرفتر کوفـه، بـه عنـوان مرکـز نزدیکی شهر مدائن به شه. 1

اصلی تشیع در قرن اول قمري؛حضور گسترده موالی در این شهر؛ موالی همیشـه از . 2

السالم البیت علیهم طرفداران و دوستداران و شیعیان اهل . اند بوده

فارسی در مدائن؛ حضور سلمان. 3

.یمان بر این شهر بن فرمانداري حذیفه. 4

بـوده کـه بـا بیـان ) ع(علـی حذیفه از شیعیان بنام امام هاي خود، در گسترش تشیع در گیري ها و موضع دیدگاه

اقـدامات حذیفـه . این شهر نقش اساسی داشـته اسـت :براي گسترش تشیع

، احادیث )ص(حذیفه به علت رابطه نزدیک با پیامبر. 1وي از راویـان . بسیاري را از از ایشان نقل کرده اسـت

ا در مـدائن بیـان کـرد حدیث غدیر بود که بارهـا آن ر بیــان ایــن حــدیث ازجانــب ).2/221 : ق1416امینـی، (

و شیعیان بوده ) ع(حذیفه، براي اعالم حقانیت امام علیهـاي مختلـف مـردم و شک، در جذب توده است و بی

.خصوص موالی مدائن موثر بوده است به

و ســخنان ) ع(جریـان بیعــت حذیفـه بــا امـام علــی . 2ـ / 2: 1374مسـعودي، ( ن زمینـه مانـدگار حذیفـه در ای

نظـر اقشـار اهمیت بسزایی دارد که باعث جلـب ) 394حذیفـه از اصـحاب باسـابقه و . شـد مختلف مردم مـی

ــامبر ــجاع پی ــنام و ش ــاتح ) ص(خوش ــرداران ف و از سهاي در جامعه، به عنوان مسلمانان بوده است که دیدگاه

. شده استراهنما و مرجع در نظر گرفته مینــدان حذیفــه براســاس ســفارش وي، در زمینــه فرز. 3

از ) 394/ 2: 1374مسـعودي، ) (ع(حقانیت امـام علـی آنـان .اندالسالم بوده بیت علیهم شیعیان و دوستداران اهل

اي در به عنوان بزرگان شیعی شهر مـدائن، سـهم ویـژه شیعیان ایـن شـهر در . اند نشر تشیع در این شهر داشنته

ثقفــی، بــه رهبــري یکــی از قیــام خونخواهانــه مختــار ).5/558: 1375طبري، ( فرزندان حذیفه شرکت کردند

) م656تـا 644/ق35تـا 23( در دوره خالفـت عثمـان وقتـی . برنـد منابع با عناوین مختلف از حذیفه نـام مـی

معیط به فرمانداري کوفه منصوب شـد ابى بن عقبه ولیدبناز بامـداد و دست به اقدامات ناروا زد؛ مانند خواندن نمکـردن در با مردم در حال مستى و چهار رکعـت و قـى

محراب؛ سپس برگشتن و به کسانى کـه پشـت سـرش تـر بـراى شـما بخـوانم؟ همچنـین فـزون : بودند گفتن

یمـان بـه بـن حذیفـه . کردن او از یک جـادوگر حمایتقیس بر بن حاتم و اشعث بن عبد اهللا، عدى همراه جریربن

نامـه بـه عثمـان، عـزل ولیـد را او تاختند و با ارسـال عثمـان او را برداشـت و بـه جـاى او . خواستار شـدند

در ). 2/57 : 1371یعقوبی، ( عاص را نصب کرد سعیدبنماجراي گردآوري قرآن توسط عثمـان در یـک نسـخه

ــه ــولى حذیف ــه ق ــد، ب ــن واح ــان ب ــولی یم ــه ق و ب مسعود این پیشنهاد را بـه عثمـان داده اسـت بن عبداهللا

1393بهار ،)21پیاپی( اول، شمارة مششدورة جدید، سال ،پنجاهمسال هاي تاریخی، پژوهش /118 رسد کـه طـرح ایـن به نظر می). 2/64 : 1371قوبی، یع(

تر است؛ موضوع، در ارتباط با حذیفه به واقعیت نزدیک :چراکه

مسعود رابطه خوبی با عثمان نداشته است و بن عبداهللا. 1در اواخر حیات خود، از عثمان رنجیـد و حتـی جنـازه

اما حذیفـه . وي بدون اطالع عثمان به خاك سپرده شدان و فرمانداران خلیفه سوم بود و عثمـان نیـز از سردار

.کردرعایت حال حذیفه را می

حذیفه به علت حضـور در فتوحـات و مواجهـه بـا . 2هاي متفاوت هاي مختلف، بیشتر با قرائت مردمان و زبان

مسعود در عراق بن اما عبداهللا. رو بوده است از قرآن روبهدمــان و و شـهر کوفـه سـاکن بـود و مواجهـه او بـا مر

هاي متفاوت قـرآن هاي مختلف و در نتیجه قرائت زبان .کمتر بود

در ارتباط با این پیشنهاد، مورخان و ازجمله یعقوبی، . 3اند؛ اما باید در نظر نام عبداهللا را بعد از نام حذیفه نوشتهخـوردن رابطـه هـم گرفت که مورخان یکی از علـل بـه

ــع ــان را جم ــا عثم ــداهللا ب ــرآن ت عب ــط وي آوري ق وس .اند دانسته

اشتر در کوفه شورش کرد از عثمان همچنین وقتی مالکیمـان یـا بـن عاص را برکنار و حذیفـه خواست سعیدبن

ابوموسى اشعرى را به حکومـت کوفـه منصـوب کنـد

).46/ 5: 1996بالذرى، (

ــی ــام عل ــت ام ــه در دوره خالف ــا 35( )ع(حذیف ت ).م661تا 656/ق40

که مریض بود به منبر ذیفه درحالیبعد از قتل عثمان، حانـد، تقـوا بیعـت کـرده ) ع(مردم با علی«: رفت و گفت

پیشه نموده و او را یاري و همراهی کنید که به خـدا از ــد از ــت و بع ــوده اس ــق ب ــروز ح ــه ام ــا ب روز اول ت

اند و از کسانی که شما از کسانی که گذشته) ص(پیامبرسـپس دسـت تا روز قیامت خواهند بود بهتر اسـت و

خدایا شـاهد : راست خود را بر دست چپ زد و گفتبیعت کـردم و بـه دو فرزنـدش ) ع(باش که من با علی

با او باشید و کوشش کنید تـا در : سعد و صفوان گفتبـه خـدا او حـق اسـت و کنار او به شهادت برسید که

از ). 2/394: 1374مسعودي، (» مخالف او بر باطل استکردنـی نکته مهم و کلیـدي بیـان این گفتار حذیفه چند

:استحذیفه به عنوان صحابی بزرگ، حـافظ سـر رسـول . 1

، سـردار و فـاتح )ع(، شیعه وفادار امـام علـی )ص(خدادارد کـه امـام مسلمانان و حاکمی ساده زیست، بیان می

از روز اول تا به امروز بر حق بـوده اسـت و ) ع(علی .ندمخالفان وي در رده اهل باطل قرار دار

بعــد از ) ع(کنــد کــه امــام علــی حذیفــه تاکیــد مــی. 2اند و از کسانی کـه تـا ، از کسانی که گذشته)ص(پیامبر

وسیله حذیفـه بدین. روز قیامت خواهند بود بهتر استبراساس نص و وصایت، ) ع(کند که امام علی اعالم می

بوده است و کسانی کـه در ) ص(جانشین حقیقی پیامبرهیچ برتـري ) ع(این امر شدند بر امام سقیفه مانع تحقق

شایان ذکر است زندگانی حذیفه کفاف نکرد تا . ندارند .را همراهی کند) ع(امام

جایگاه سیاسی و اجتماعی حذیفه

، )ص(یمان به عنوان حافظ سـر رسـول خـدا بن حذیفهدر تمــام دوران ) ص(براسـاس دســتور و تاکیـد پیــامبر

) ع(دوستدار امـام علـی زندگانی خود به عنوان شیعه و طورکه گفته شد به اقرار منابع، همان. شناخته شده است

بود که از بیعـت بـا ) ع(وي جزء حامیان حضرت علیابوبکر امتناع کرد؛ سپس همراه با چنـد نفـر دیگـر، در

بیاضـه اجتمـاعی تشـکیل دادنـد تـا دربـاره محله بنـی از او . جلوگیري از بیعت مردم با ابوبکر تبادل نظر کنند

بیـت و اهـل )ع(روایاتی در شـأن و منزلـت امـام علـی

١١٩/)م623تا 657/ق 1تا 36(صدر اسالم یمان در تاریخ بن بررسی و تحلیل نقش حذیفه

السالم نقل شده است و وي از روایان رسول خدا علیهمحذیفـه ).221 /2 : ق1416امینـی، ( حدیث غدیر است

اظهـار نظـري ) ع(امام علـی در کوفه و درباره شجاعت ) ع(عالقه و اعتقاد او به امام که نمودار عمق کرده است

- بـن مالقات حذیفهبه : ربیعه سعدى گفته است« .استاى بنـده خـدا مـا همـواره از : یمان رفـتم، بـه اوگفـتم

کنیم و و مناقب او در محافل و مجالس یاد می) ع(علىگویند شما در باره او افراط براي همین، مردم بصره می

. خـاطر داریـد کنید، آیا شما حـدیثى در حـق او بـه میه چه پرسشـى در بـاره حضـرت اى ربیع: حذیفه گفت

خدا هرگاه همه اعمـال از من داري، سوگند به) ع(علىرا از روزى که مبعوث به نبوت شده ) ص(یاران محمد

امروز در کفه ترازویـى بگذارنـد و کـار حضـرت تا به در جنگ خندق را در کفه دیگر آن، عمل آن ) ع (على

ربیعه کـه . کندجناب بر تمام اعمال آنان برترى پیدا میایـن گفتـه قابـل قبـول : این منقبت را شنیده بود گفت

: حذیفه گفت. نیست و دلیلى بر صحت آن وجود نداردباشـد، کجـا بودنـد چگونه این منقبت قابل قبول نمـی

عمـر و ابــوبکر و مــابقى اصــحاب در روز خنــدق کــه طلبید و همـه غیـر از حضـرت عبدود مبارز می عمروبن

جانى بودند که روح از کالبدشان چون مرده بی) ع( على مبارزه با وى رفت و با کمک او تنها به. خارج شده بود

حق خدا که جان حذیفه در دسـت به . خدا او را کشتنمود تا فرداى قیامـت ) ع(اوست کارى که آن روز على

»بـاالتر اسـت ) ص(پاداشش از عمل همه یاران محمد

و ) ع(به امام علـی اخالص حذیفه ).93/ 1380:1مفید،(السالم سـبب شـده اسـت کـه حضـرت بیت علیهم اهل-« .او را تحسین و از او بـه نیکـویی یـاد کنـد ) ع(علی

بـودیم، مـردم ) ع(روزى نزد على: ابوعمرو کندى گویدیا امیرالمؤمنین براى مـا از اصـحاب خـود : به او گفتند

از : از کدام یک از اصحابم؟ گفتند: گفت. چیزى بگوىهمـه اصـحاب : گفـت )ع(امـام ). ص(محمـد اصحاب

ــد ــک )ص(محم ــدام ی ــتند، از ک ــن هس ــحاب م ، اصها که از ایشان به مهربـانى یـاد از آن: پرسید؟ گفتند مى

ــى ــى م ــان درود م ــر آن ــى و ب ــتى کن ــیم. فرس از : گفتهاى منافقـان را نام: گفت) ع(امام. بگوى یمان بن حذیفه

آن غفلت دانست و از مسائل مشکلى که دیگران از مىکـرد و هرگـاه از آن مسـائل از او ورزیدند سؤال مى مى: 1373ثقفـی، ( »یافتند که آگاه اسـت پرسیدند، درمى مىبه ) ع(حذیفه در باب والیت و حقانیت امام). 62و 61

و ) 1374:2/394مسـعودي، ( فرزنـدانش وصـیت کـرد شهادت دو تن از فرزندانش در جنـگ صـفین، میـراث

است) ع(خالص حذیفه به حضرت علیدوستداري و ا

هـاي رازداري ازجمله ویژگـی ).5/558: 1375طبري، (حذیفه بوده است تا آنجا که مورخان وي را حافظ سـر

در ماجراي تصمیم منافقان بـراي . اندرسول خدا دانسته، بنـا بـه همـین ویژگـی )ص(آسیب رساندن به پیـامبر

تماد کرد و در به او اع) ص(خاص حذیفه بود که پیامبراو را براي حفاظت و برخورد بـا ) ع(نبود حضرت علی

خـوبی، از عهـده ایـن حذیفـه نیـز بـه . منافقان برگزیـد ماموریت برآمد و انجـام ایـن ماموریـت از افتخـارات

حذیفه اسامی این منافقان را تا آخـر عمـر بـه «. اوستــیچ ــت ه ــس نگف ــقالنی، ( »ک ).469/ 1: ق1401عسانـدوزي، گري و تجمـل و دوري از اشرافیزیستی ساده

فـردي اسـت کـه امـام هـاي منحصـربه ازجمله ویژگی. انـد و شـیعیان صـحابی بـه آن نـامبردار بـوده ) ع(علی

حذیفه ازجمله کارگزاران و فاتحان بزرگ اسالمی است گیـري بـا شـکل . زیسـتی شـهرت داشـت که بـه سـاده

ـ اي به ثروتعدهفتوحات، س انـدوزي روي آوردنـد؛ پایــن امــر معضــالتی را در جامعــه رواج داد و آن هــم

سادگی زندگی به دنبال آن. نظام طبقاتی بود پدیدآمدن ، در میـان مسـلمانان رنـگ باخـت و )ص(زمان پیـامبر

تعداد بسیاري از مهاجران تبدیل به اشراف و ثروتمندان


در ایـن فضـا، تعـداد کمـی از . جامعه اسـالمی شـدند زیستی را حفظ ي خوداري و سادهاندوز صحابه از ثروت

سـعد زیستی حذیفـه از ایـن گـزارش ابـن ساده. کردندعمــر بعــدها حذیفــه را بــه «خــوبی نمــودار اســت بــه

حذیفـه در حـالى بـه . فرمانداري مدائن منصوب نمـود گیر، گلیم نـازك، مدائن آمد که بر روى خرى دو خوى

انى انداخته و سوار بر آن بود و پاهایش آویخته، استخوکه بر آن اندکى گوشـت بـود و گـرده نـانى در دسـت

).7/327 : 1374سعد، ابن(»داشت و سرگرم خوردن بودهـاي گري حذیفه از حضـور فعـال او در جنـگ نظامی

و همچنـین، شـرکت و ) ص(دوران رسالت رسول خداافـرادي در . فرماندهی وي در فتوحـات نمایـان اسـت

کننده خبـر بـه کسب ها به عنوان مأمور تجسس یا جنگشوند که مطمئن، شجاع، آشـنا بـه مأموریت اعزام می

امور و فنون نظامی، آشنا به موقعیت جغرافیـایی محـل، شــک بـی . زیـرك، چابـک و توانـا در جنگیــدن باشـند

ها بود که اعتماد رسول حذیفه داراي تمامی این ویژگیرا کسب کرد و براي همین، در جنگ خندق ) ص(خدا

او را مـامور کسـب خبـر از وضـعیت ) ص(خدارسول ــوان جانشــین . مشــرکان کــرد ــه عن انتخــاب حذیفــه ب

الفتـوح، فرماندهی سپاه مسلمانان، در جنگ نهاوند، فتحیزدگرد، آخرین شاهنشـاه ساسـانی، . حائز اهمیت است

ها و امکانات ساسانیان را جمع کرده بود تـا تمام داشتهخلیفـه دوم را امـري کـه . مانع پیشـروي اعـراب شـود کـه تصـمیم گرفـت خـود هراسان کـرده بـود؛ تاجـایی

فرماندهی این سپاه را بر عهده گیرد؛ اما با نظر حضرت از ایـن امـر منصـرف شـد و فرمانـدهی را بـه ) ع(علی

مقرن سپرد و حذیفه را بـه عنـوان جانشـین او بن نعمانساز، در آغازین ساعات این نبرد سرنوشت. معرفی کرد

شته شد و اعراب با درایت و فرماندهی حذیفه نعمان کحضور حذیفه در ایـن جنـگ، . به پیروزي دست یافتند

مقرن که از لحاظ سابقه بـا وي بن فرماندهی نعمان تحتبنا . دهدکردنی نبود، اخالص حذیفه را نشان می مقایسه

شود حذیفه شخصی شجاع به آنچه گذشت، روشن میشـکنی یک طرف پیماندر جنگ خندق، احزاب، از. بودقریظـه و ازطـرف دیگـر، محاصـره طـوالنی مدینـه بنی

. توسط مشرکان سـبب تـرس و دلهـره مسـلمانان شـد پراکنی، به این وضعیت منافقان نیز با جوسازي و شایعه

زدنـد و دل مسـلمانان را از پیـروزي و یـاري دامن میقرآن کریم بهترین منبع، بـراي . کردندخداوند خالی می

هنگامى که از «. وضع مسمانان درآن موقعیت استبیان شما آمدند و آنگاه کـه ] پاى[شما و از زیر ] سر[باالى ها رسید و به خدا ها به گلوگاه ها خیره شد و جان چشممؤمنـان در ] بود که[آنجا » «.بردید مى] نابجا[هایى گمان

و » «.آزمــایش قــرار گرفتنــد و ســخت تکــان خوردنــدهایشـان بیمـارى ان و کسانى که در دلهنگامى که منافق

اش جـز فریـب بـه مـا گفتند خـدا و فرسـتاده است مىو چون گروهـى از آنـان گفتنـد اى » « .اى ندادند وعده

مردم مدینه دیگر شما را جاى درنگ نیست برگردیـد و گفتنـد خواستند و مى گروهى از آنان از پیامبر اجازه مى

حفاظ بى] هایشان نهولى خا[حفاظ است هاى ما بى خانه» .خواسـتند چیزى نمـى ] از جهاد[جز گریز ] آنان[نبود

شـدند و مورد هجوم واقع مى] مدینه[و اگر از اطراف «ــى ــداد م ــه ارت ــان را ب ــاه آن ــا آن را آنگ ــد قطع خواندن

ــى ــن م ــدکى در ای ــز ان ــد و ج ــار[پذیرفتن ــگ ] ک درندر فضاي ایـن جنـگ ). 14تا 10احزاب، ( ».کردند نمىی و تــرس و اضــطراب، حذیفــه ازطــرف رســول روانــبه میان مشرکان رفت و با موفقیت مأموریت ) ص(خدا

.خود را انجام داد

نتیجهیمان از اصحاب کبار پیامبر، در جنگ احـد و بن حذیفه

حضـور ) ص(هـاي رسـول خـدا خندق و دیگر جنـگ

١٢١/)م623تا 657/ق 1تا 36(صدر اسالم یمان در تاریخ بن بررسی و تحلیل نقش حذیفه

ــگ خنــدق بعــد از کشــته . داشــته اســت شــدن در جنشـدن و طـوالنی ) ع(ام علیعبدود، به دست ام عمروبن

حذیفه را مأمور کسب ) ص(محاصره مدینه، رسول خداهـا بـه افرادي در جنـگ . خبر از وضعیت مشرکان کردکننده خبـر بـه ماموریـت عنوان مامور تجسس یا کسب

شوند که مطمئن، شجاع، آشنا به امور و فنـون اعزام مینظامی، آشنا به موقعیت جغرافیایی محل، زیرك، چابک

شـک حذیفـه داراي ایـن بی. و توانا در جنگیدن باشند. را کسب کرد) ص(ها بود که اعتماد رسول خدا ویژگی

بیت هاي شخصیتی وي، دوستداري اهل از دیگر ویژگیزیستی، اخـالص السالم، رازداري، شجاعت، ساده علیهم

از ) ص(در بازگشـت رسـول خـدا . گري بـود و نظامیه همراه سپاه بودنـد تصـمیم تبوك به مدینه، منافقانى ک

اي میان تبوك و مدینه، عقبـه هرشـى، گرفتند در گردنهرســول . را در دره بیندازنــد) ص(شــبانه رســول خــدا

به حذیفه دسـتور داد تـا منافقـان را فـراري ) ص(خداکس غیر نام منافقان را براى هیچ) ص(رسول خدا. دهد

قان را تـا حذیفه اسامی این مناف. از حذیفه اعالم نفرمودکس نگفت و به همین علـت، او آخر عمر خود، به هیچ

حذیفـه . انـد نامیـده ) ص(را صاحب سر رسـول خـدا -در شأن و منزلت امام علی) ص(روایاتی از رسول خدا

السالم نقل کرده است؛ بیت رسول خدا علیهم و اهل) ع(در حـوادث بعـد از رحلـت . ازجمله حدیث غـدیرخم

ــ)ص(رســول خــدا ه طرفــداري و حمایــت ، حذیفــه بپرداخت و در این راستا، بـه ) ع(جانبه از امام علی همه

کعب، ابوایوب انصـاري و بن همراه عماریاسر، زبیر، ابی. عاص از بیعت با ابوبکر خوداري کـرد سعیدبن خالدبن

شـبانه اي از اصحاب با محوریت حذیفـه، همچنین عدهمانع بیعت بیاضه اجتماعی تشکیل دادند تا در محله بنی

حذیفـه در فتـوح . با خلیفه شوند که این امر ناکام مانددر فتح . ایران حضور داشت و از فرماندهان بلندپایه بود

الفتوح، عمر حذیفـه را بـه عنـوان جانشـین نهاوند، فتح

بــه علــت . مقــرن منصــوب کــرد بــن فرمانــدهی نعمــانشـدن نعمـان در ابتـداي جنـگ، فـتح نهاونـد بـا کشته

امـا . ی و درایت و تدابیر حذیفـه حاصـل شـد فرماندهعلیرغم نقش محوري و کلیدي حذیفه در این جنگ، به

هاي تاریخی و عملکرد وي به شکلی برجسته در کتاباین امـر بـه سـابقه دوسـتی و . فتوح توجه نشده است

و بـرعکس، طرفـداري ) ع(فاداري حذیفه به امام علیحماسـی نعمـان مقرن از جناح خلفا و شهادت بن نعمان

حذیفـه همچنـین پـس از . گـردد در ابتداي جنگ برمیالفتوح، با دستور خلیفه دوم آذربایجان را به صـلح فتح

فتح کرد و به علت تربیت دینی و اخالقی و آشنایی بـا آمیز وي، تعداد بسیاري معارف اسالمی و رفتار مسالمترا بعدها عمر حذیفـه . از مردم آذربایجان اسالم آوردند

به فرمانداري مدائن منصوب کرد و این به علت سوابق و فتـوح، ) ص(درخشان در دوره رسالت رسـول خـدا

فارسی و تـوان زیستی و نیکنامی، دوستی با سلمان سادهتوانست وي در زمینه قرائت قرآن و فقه اسالمی که میوي بـا . زمینه جذب و آموزش موالی را فراهم کند، بود

ها خود، در گسترش تشیع گیريو موضعها بیان دیدگاهحذیفـه بعـد از قتـل .در این شهر نقش اساسی داشـت

که مریض بود به منبر رفـت و بـا بیـان عثمان، درحالیبراساس نـص ) ع(اعالم کرد که امام) ع(سابقه امام علی

ــامبر ــی پی ــین حقیق ــایت، جانش ــت؛ ) ص(و وص اسمـر سپسافزود کسانی که در سـقیفه مـانع تحقـق ایـن ا

هیچ برتري ندارند؛ سـپس از مـردم، ) ع(شدند بر امامبیعت گرفت و بـر ضـرورت حمایـت از ) ع(براي امام

حذیفـه . ، در مقابلـه بـا دشـمنانش تاکیـد کـرد )ع(امامــام ــت ام ــت و حقانی ــاب والی ــین، در ب ــه ) ع(همچن ب

فرزندانش وصیت کرد و شهادت دو تن از فرزنـدان او و اخالص حذیفه به در جنگ صفین میراث دوستداري

.است) ع(حضرت علی


کتابنامه ها کتاب )الف

.قرآن کریم -تحقیـق البالغـه، شـرح نهـج ، )1363(الحدید، ابى ابن -

اهللا المرعشـی مکتبـه آیـت : محمدابوالفضل ابراهیم، قـم .النجفی

ابوالقاسم ، ترجمه الکامل، ) 1371(اثیر، عزالدین، ابن - .علمى: انخلیلی، تهرحالت و عباس

أسـد الغابـۀ فـى معرفـۀ ، )ق1409(اثیر، عزالدین، ابن - .الفکردار: ، بیروتالصحابه

، الکبـري الطبقـات ، )1374(سـعد، سعد، محمدبن ابن -فرهنــگ و : محمــود مهــدوي دامغــانی، تهــرانترجمــه

.اندیشه، ، ترجمـه داود الهـامى الطرائـف ، )1374(طاوس، ابن -

.نوید اسالم: قمالبدایـۀ و ، )1407(عمر، بن کثیر، أبوالفداء اسماعیل ابن -

.دارالفکر: ، بیروتالنهایهــن - ــدبن اب ــام، محم ــدالملک، هش ــیره ، )1375(عب الس

.5کتابچى، چ: تهرانالنبویه،معرفـۀ الغمه فی کشف، )1985(عیسی، بن اربلى، علی -

.دارالفکر: ، بیروتاالئمۀبنیـاد :، تهـران الغـدیر ، )ق1416(امینی، عبدالحسین، -

.بعثتــدبن - ــالذري، احم ــی، ب ــدان، )1337(یحی ــوح البل ، فت

.نقره: ترجمه محمد توکل، تهران، انساب االشـراف ، )ق1417(یحیی، بالذري، احمدبن -

: تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلى، ط األولى، بیـروت .دارالفکر

ــراهیم - ــحاق اب ــی، ابواس ــن ثقف ــد، ب ، )ش1373(محم .عطارد: ، ترجمه عزیزاهللا عطاردى، تهرانغاراتال

ــدبن - ــوبکر احم ــوهري، اب ــدالعزیز، ج ، )ق 1407(عبالحدیـد، جمـع و تحقیـق ابی ، روایه ابنالسقیفه و فدك

.مکتبه نینوي الحدیثه: محمدهادي امینی، تهران

کفایۀ االثر فـى محمد، بن ، علی)ق1401(خزاز رازى، - .بیدار: ، قمعشر ثنیاالئمۀ اال النص علی

، تـاریخ خلیفـه ، )ق1414(خیاط العصـفري، بن خلیفه - .دارالفکر: تحقیق سهیل زکار، بیروت

ــارالطوال، )1371(دینــوري، ابوحنیفــه، - ، ترجمــه اخب .4نی، چ: محمود مهدوي دامغانی، تهران

تــاریخ اإلســالم و ، )ق1409(الــدین، ، شــمس ذهبــى - . دارالکتاب العربى: بیروت ، الموفیات المشاهیر و األع

رسالۀ طـرق حـدیث ، )ق1423(الدین، ، شمس ذهبى - .دلیل ما: ، قم من کنت مواله فعلی مواله

ــر، طبــري، محمــدبن - ــاریخ الرســل و ، )1375(جری ت .5اساطیر، چ: ، تهرانالملوك

ــدبن - ــی، محم ــان، طوس ــه، )ق1411(نعم ــمالغیب : ، ق .دارالمعارف إسالمیه

االستیعاب ، )1412(عبداهللا، بن ، أبوعمر یوسفدالبرعب -، تحقیـق علـى محمـد البجـاوى، فى معرفۀ األصـحاب

.دارالجیل: بیروتاالصـــابه فـــی ، )ق1401(حجـــر، عســـقالنی، ابـــن -

.دارالمکتب العلمیه: ، بیروتتمییزالصحابهمـل ، کـا )1383(علـى، بـن حسـن عمادالدین طبـرى، -

.وىمرتض: ، تهران بهائى، ویراسـته منتهـی اآلمـال ، )1386(قمی، شیخ عباس، -

.نقش نگین: کاظم عابدینی مطلق، اصفهان-الـذهب مـروج ، )1374(حسـین، بـن مسعودي، علی -

علمی و : ابوالقاسم پاینده، تهران، ترجمه الجوهر ن ومعاد .5فرهنگی، چ

، إثبـات الوصـیه ، )1362(حسـین، بـن مسعودي، علی - .اسالمیه: تهران واد نجفى، ترجمه محمدج

١٢٣/)م623تا 657/ق 1تا 36(صدر اسالم یمان در تاریخ بن بررسی و تحلیل نقش حذیفه

ــد، محمــدبن - ــان، مفی ــه االرشــاد،، )1380(نعم ترجم . اسالمیه: ، تهران محمدباقر ساعدى خراسانى

، ترجمــه المغــازى، )1369(عمــر، واقـدى، محمــدبن - .2دانشگاهى، چ: محمود مهدوى دامغانى، تهران

، فــرق )1361(موســی، بــن نــوبختی، ابومحمدحســن -علمـی و : ه محمـدجواد مشـکور، تهـران ، ترجمالشیعه

.فرهنگی، ترجمـه تاریخ یعقـوبی ، )1371(واضح، یعقوبی، ابن -

.6علمى و فرهنگى، چ: محمدابراهیم آیتی، تهران

مقاالت )بنقد و بررسـی روایـان «، )1391(منتظرالقائم، اصغر، -

هجري 40مربوط به نخستین فاتحان آذربایجان تا سال ، )14پیـاپی ( 2، شهـاي تـاریخی پژوهش مجله» قمري .28تا 15ص

/Abstracts

7

An analysis of the role of Hozeyfe ibn Yaman in the history of early Islamic period (623-657)

Siyavash Yari Ayat Ghobadi Abstract Companions of the Prophet (PBUH) have been very influential in the events happened at that time or the years and decades after that. So, to have an accurate understanding of political and military condition of the early Islamic period, studying their personality and activities is undeniable. Hozeyfe ibn Yaman was a close companion of the Prophet. He accompanied the Prophet in all of his battles and protected him during hypocrites` attempt at Hershey Aqaba. Since he could recognize the hypocrites, he became known as the owner of the secret of the Messenger of Allah (PBUH). The issue gave him an important political and social identity in the Islamic society. The article is going to study the role of Hozeyfe ibn Yaman in political and military events during the beginning of Islamic period such as battles and conquests in the era of the Prophet and caliphs; besides, it is investigating his position in identification and expansion of shiìsm and supporting the household of the Prophet, especially Imam Ali (AS), utilizing a descriptive-analytical method. The finding of the survey reveals that Hozeyfe ibn Yaman attended all of the Prophet`s battles. He was a senior commander in Iran`s conquests and led the conquest of Azerbaijan and skinheads. He had a major role in the spread of shiìsm by expressing his views and positioning. Keywords Hozeyfe ibn Yaman, the Prophet (PBUH), Imam Ali (AS), Shiìsm, Caliphs, Conquest.

Assistant Professor in History, Ilam University. M.A. Graduate in History, Ilam University.

Abstracts /

6

A historical analysis of missionary activities in the era of Shah Abbas I`s successors (1629-1722)

Ahmad Aghili Abstract The presence of Christian missionaries in Iran is one of the significant issues in Safavid studies. From Shah Abbas I on, European priests` activities with political and religious purposes to pursue evangelism increased. Iran`s favorable domestic position, including Iranians hospitality and patience while facing new religions, provided a perfect opportunity for the presence of European priests in Iran. Among various Christian sects, five sects conducted promotional activities and major political missions in Iran, from Safavid to Qajar. These five sects included Carmelism, Dominican, Jesuit, Kapus and Augustine. The attempt to promote Christianity caused the priests to achieve their goals. They came to Iran as political representatives of Pope and European kings to link their evangelical issues to their colonial purposes. During Shah Abbas First, Safavid kings decreased battling Ottomans and as a result the priests failed to attract the Moslems` attention to Christianity. Interestingly, the priests in Safavid era were not actually successful in recruiting minorities, including Christian Armenians, Georgians, Jews and so on. The present article aims at analyzing what Christian missionaries did during Shah Abbas I era, relying on historical documents and sources. Keywords Kapusans, Carmelists, Jesuits, Dominicans, Augustans, Successors of Shah Abbas I.

Assistant Professor in History, Sistan Baluchistan University.

/Abstracts

5

Investigating the role of religious attitudes in formation and development of Isfahan from Abbasids to the end of the kingdom of Saljuq era (750-1198)

Abed Taghavi Majid Golabi Behzad Asghari Abstract Religion and religious beliefs are the main elements in the formation of Islamic cities. The architecture of mosques, tombs and religious schools is the manifest of these elements. Formation and development of Islamic sects in Iran have an influential role in the formation of cities. The article has studied the spacial organization of Isfahan, from the beginning of Abbasid reign to the end of Saljuq era, to recognize the role of religious attitudes in city formation. Furthermore, the effect of different religious attitudes on physical changes of the city in the three periods, i.e., Abbasids, Buyids and Saljuqs is studied, taking advantage of a historical descriptive-analytical method based on written and archeological sources. The results of the survey note that different religious attitudes of each period has caused special construction developments which have led to serious harms to constructions related to its previous period. Keywords Isfahan, The Abbasid Caliphate, Buyid Government, Saljuqs, Religious Attitudes, City.

Assistant Professor in Archeology, Mazandaran University. M.A Graduate in Archeology, Tarbiat Modares University. Ph.D. candidate in History of Islamic Iran, Institute of Humanities and Cultural Studies.

Abstracts /

4

Border fixation and Iranian rule over Baluchistan in the era of Nasseraddin Shah (1847-1872)

Mohammad Piri Abstract In the mid-19th century, Baluchistan became the center of political and social crises. Various measures were taken by the Qajar state to secure and perpetuate the rule of the central government. The present article aims at answering the following questions by recognizing recessionary factors in Baluchistan, taking advantage of historical and documentary descriptive methods: How did the crises in Baluchistan emerged from the beginning of Qajar to the era of Nasseraddin? What measures were taken to inhibit such riots? The survey reveals that the king of Kerman and Kurdistan put a lot of effort to bring peace back to the area. Finally, they could control unrests during the area of Nasseraddin Shah. Britain considering the issue threatening to its own benefits determined the borderlines according to its colonial interests and now the south eastern boundaries of Iran are the result of the intervention of that country. Keywords Baluchistan, Qajar, Domestic Riots, Britain, Political Borders.

Assistant Professor in History, Sistan Baluchistan University.

/Abstracts

3

The development of roads in Kurdistan (Ardalan) from Saljuq to Pahlavi era, relying on the strength of Ardalan family

Saleh Pargari Borhan Tafsiri Abstract The phenomenon of roads has been one of the necessities of human life. Wherever there have been human communities, roads have been made for communication. Road issue is one of the joint topics between history and geography. The present article attempts to investigate communication potentials in the geographical area Kurdistan province, called Kurdistan Ardalan in the past, and also take a short look at status of roads and communications in the area. Then, it tries to see how the process of developing roads has been from Saljuqs on, and what the effective factors related to the issue were; besides, what the effect of roads is on the establishment of villages in the area. Along with answering these questions, the article is to consider the importance of the great highway of Kurdistan in external communications. Then, drawing attention to Kurdistan and its historical, geographic and natural potentials, we have investigated its transportation lines. Generally, looking at the geographical location of the villages and blocks, it can be concluded that transportation lines of Kurdistan in most cases are exactly the same lines that were available in the past. Keywords Mountain Region, Kurdistan Ardalan, Historical Geography, Road.

Associate Professor in History, Kharazmi University. Ph.D. Candidate in the History of Islamic Iran, Kharazmi University.

Abstracts /

2

Sheriff`s position in Qajar era (1796-1896) Shahram Yusefifar Hasan Shokarzadeh Abstract “Sheriff” is an official position which existed, from Timurid period until the end of Qajar period, in various forms such as the bureau sheriff, the town sheriff and the state sheriff. The position, from Timorid to Qajar, had political and judicial power. Sheriff as the ruler of city or state was in relation with the public order and securuty of the society. The position had a major role in providing order and security for the society, during Qajar until the end of the age of Nasseri (1796-1896). The article is to specify the position Sheriff and to reveal the extent to which their actions were in continuation with the previous functions and were different from the previous ones. The results of the study show that during the period the position of Sheriff had different responsibilities. Such responsibilities and powers declined considerably in comparison to the previous period. But, the position retained its importance and influence in public affairs, security and order. The power of Sheriff gradually declined in the late Nasseri era due to the acceleration of the process of modernization affected by the West and the arrival of some new military institutions to provide order. Finally, it vanished completely in the late Qajar period and at the beginning of Pahlavi era. Keywords Sheriff, Sheriff Position, Order, Security, City Bureau.

Professor in History, Institute for Humanities and Cultural Studies Ph.D. Candidate in the History, Imam Khomeini International University

/Abstracts

1

Food shortage and Iranians riots during the Second World War (1941-1945) Morteza Dehqhannejad Elham Lotfi Abstract In mid-20th century, Baluchistan became the center of political and social crises. Qajar government performed different activities to secure and stabilize the rule of the central government in the area. The aim of the article, using a descriptive historical method, referring to primary sources, is to not only recognize the factors causing the crises in Baluchistan but also reveal the reasons for unrests in Baluchistan from the beginning of Qajar to the era of Nasseraddin Shah and the measures taken by Iran to present the crises. The survey shows that because of the attempts of the kings of Kerman and Khorasan, at last in the era of Nasseraddin Shah, relative peace returned to the area. Keywords Baluchistan, Qajar, Domestic Riots, Britain, Political Boundaries.

Professor in History, Isfahan University. M.A. Graduate in History, Isfahan University.

Researches on History of Iran and Islam, New edition, No. 21, 6nd year Spring 2014

Contents

Food shortage and Iranians riots during the Second World War (1941-1945) …….. Morteza Dehqhannejad - Elham Lotfi

1

Sheriff`s position in Qajar era (1796-1896) ………………………………………… Shahram Yusefifar - Hasan Shokarzadeh

2

The development of roads in Kurdistan (Ardalan) from Saljuq to Pahlavi era, relying on the strength of Ardalan family ………………………………………….. Saleh Pargari - Borhan Tafsiri

3

Border fixation and Iranian rule over Baluchistan in the era of Nasseraddin Shah (1847-1872) …………………………………………………………………………. Mohammad Piri

4

Investigating the role of religious attitudes in formation and development of Isfahan from Abbasids to the end of the kingdom of Saljuq era (750-1198) ……… Abed Taghavi - Majid Golabi - Behzad Asghari

5

A historical analysis of missionary activities in the era of Shah Abbas I`s successors (1629-1722) ………………………………………………………… Ahmad Aghili

6

An analysis of the role of Hozeyfe ibn Yaman in the history of early Islamic period (623-657) …………………………………………………………………………… Siyavash Yari - Ayat Ghobadi

7

Journal of Historical Researches

(Scientific- Research Journal of the University of Isfahan)

Publisher: University of Isfahan

Managing Editor: Asghar Montazeralqaem (Asso. prof.)

Editor-in-Chief: Morteza Nouraei (prof.)

Members Editorial Board:

Sadeq Aeinevand (prof.)

Davod Isfahaian (prof.)

Rezvan al-Sayyed (prof.)

Feraidoun Allahyari (Asso. prof.)

Ebrahim Beizoun (prof.)

Allahyar Khalatbari (prof.)

Morteza Dehqhannejad (prof.)

Loqman Dehganniyeri (Asso. prof.)

Villem Floor

J. P.Luft (Asso.prof.)

Seyyed Asghar Mahmoudabadi (prof.)

Asghar Montazeralqaem (Asso. prof.)

Morteza Nouraei (prof.)

Office Manager: Marzieh Jalali koshki

English Editor & Translator: Naeime Faghihiyan

Literary Editor (Persian): Elham Lotfi

Type & Layout: Amine Omidi

Address: Office of the Journal of the Historical Researches, Faculty of Letters and Humanities, University of Isfahan, Isfahan, IRAN Tel:031-37933097 Fax:031-37933151 E- mail: [email protected] University of Isfahan Journals System: http://uijs.ui.ac.ir

IN THE NAME OF GOD

Journal of Historical Researches

Scientific Research Journal

Researches on History of Iran and Islam

New edition NO. 21, 6nd year, Spring 2014 Faculty of letter & Humanities, University of Isfahan, Iran

ﻲﺸﻫﻭﮋﭘ...

Documents