IIRWA PAIIT,WOOLO ROSTOOY PIICH KOORE NGOO NG’ALEE ROOP NGO NYUNG’UUNY NGO WOOLOO KIIRTOOY PER NGO SIIPOW,KENYA & ENGARUKA, TANZANIAMartina Angela Caretta, Lars-Ove Westerberg, Lowe Börjeson, Wilhelm Östberg

Translator: Florence Jemutai Cheptum

Mworooy kartasinyeenyii tukuchuu kikinyoruu ngoo soomanaa nyoopoo keny-iis 4 (2011-2015) nyokisoomanchii geographers choole ang’wan choopkonooy Stockholm University.Kikisoomanaa ng’alechwechuu kooreetiin areny choomong-echeen: Siipow, Kenya ngo Engaruka, Tanzania.Ngoo koriin, ng’ololooy soomana-anyenyii tkun somok: nyung’waan, ng’alee yomeet ngoo iirwa ppaiit.Ng’utuuy ng’alechoochee tukuchuu kiwalishoo ngoo irwa per ngo kiyoo kioktoo piich let ngoo ng’alechoochee poo irwa per.Neele kartasinyeenyii king’utuuy tukuchuu kikinyorchii kamastiin akikiroos:ng’alee palwa, waloo iirtooy paiit chepyosooy ngo pooy,nyung’waan ngo ng’alee per,walookimukeey ketaptoo ngoo ng’alee yomeet chowoloowoliisheey ngo wolookiwolishoo ng’alechwechuu tokol.  The same booklet is also available in Kiswahili ISBN 978-91-87355-17-2 and English ISBN 978-91-87355-15-8

ISBN 978-91-87355-16-5

Department of Human Geography

Stockholm 2015

Department of Human GeographyStockholms universitet 106 91 Stockholm www.humangeo.su.se

I I R W A P A I I T , W O O L O R O S T O O Y P I I C H K O O R E

N G O O N G ’ A L E E R O O P N G O N Y U N G ’ U U N Y N G O

W O O L O O K I I R T O O Y P E R N G O S I I P O W , K E N Y A &

E N G A R U K A , T A N Z A N I A

Martina Angela Caretta, Lars-Ove Westerberg,

Lowe Börjeson, Wilhelm Östberg

Translator

Florence Jemutai Cheptum

ISBN 978-91-87355-16-5

IIRWA PAIIT,

WOOLO ROSTOOY PIICH

KOORE NGOO NG’ALEE

ROOP NGO NYUNG’UUNY

NGO WOOLOO KIIRTOOY

PER NGO SIIPOW, KENYA &

ENGARUKA, TANZANIA

Martina Angela Caretta, Lars-Ove Westerberg,

Lowe Börjeson, Wilhelm Östberg

©Caretta, M.A. Westerberg, L.O. Börjeson, L. Östberg, W.

Stockholm University 2014

ISBN 978-91-87355-16-5

Printed in Sweden by US-AB, Stockholm 2014

Distributor: Human Geography Department

5

Tauneet

Neele per chookiireey par choopo araper kupkonooy wooliitokoon wol-

poo Masoop akechaarta kupuntooro sochootiin chokukurooy arapeertiin

choomongeechen-chokikipaal-tokuchaarta per, kongoi gravity, nyoo toreete-

ey pareetiin chomonyooruuy roop nyooyeemeey kupiitcheroo tukuun.

Mii kooreetiinoo somok ngoo Afrika nyoopo Konga’sis choopoiisheerooy

oortiin choopoo keeny choopoo irwa per):

1) Kerio Valley nyoomii Kenya kamaspoo leet woolpoo Rift Valley

ngoo kountiin choopoo Pokot Kipkataam,Baringo ngo Markweeta;

2) Yoleekitoo Kilimanjaro,yokinyoorchiniiy Kong’aasis kamasiitokoo

nyoopo Kenya ngo Kong’aasis kamasiporoo nyoopo Tanzania

choonyooruuy per chookiireey par choopkonooy Taita

Hills,Taveta,Pare Mountains and Usambare mountains;

3) Sonjo nyoomii yoolekitoo Lake Natron,nyomii Northern Tanza-

nia,Engaruka,South nyoopo Sonjo ngoo Pagasi ngoo Kenya.

6

Figure 1. Piich choopoleey pareetiin chomaangecheen chookiireey per ngoo

Afrika nyopo Kongasis (Tagseth, 2008:62)

Neele soomonaanienyii kiitorateey kesowuu wooloole taswaa taay ngoo

irwa per ngo kooreetinechwechu lee areny,chooneele tokol kitiing’eey

mwooruut choopo kenyiis pokol chookikisirtoo.Neele woolii mii nyiikisiin

nyoopo soomonoonee kutorateey piich choo poyuuy kooree (sirkali) ngoo

kampunin choopo kooreetiinepoo saang’ choo mikikonuuy ropiyekwaak

7

tokutoreet kitastaay irwa per ngo kooreetineechwechuu lee areny ,Kiile oor

nyokiipuruuy kamaspoo palwa tukun akekaas tukun chaachang’.Kiile oor

nyokipuruuy irwa per kulokuu nyoopo kenyisheechuu,kuukurooy irwa per

nyoopo keeny ng’ale kenyishoon choomotorateey kekaas tukun chaa-

chang’,chookimereey kewaal kulokuu choopo kenyisheechuu choo mukeey

kutoreet kekaas tukuun chaachang’.

Mookuranechaan wooloolee pichanieenyii.Kiimii irwa per king’eetee

kenyis choole pokol chookikisirtoo ngoo Siipow ngo Engaruka (Ngo mpoo

kooreetin waalak chaachang’ choopo Afrika nyoopo

Kong’asis),Kiroosechaan kiilo kaaikai kesoomanchii oorinechweechuu poo

irwa per takung’uutweech kiilo kiimii irwa per nyaatalaa,akeneetkeey kim-

worweech palii choopkonooy kooreetinechwechuu kikwaaneek

kereemitchoo ngo raitchoo tokuutooret paretuus choomi taay.Kiir akaa

nyokiimareey keesowuu,kuu nelee kooreetinechwechuu kukiwooloshoo

ngoo saiitiis ngo ng’alee irwa per, palwa, tootshoo tukun ngo tukun waalak

chaachang’ chookiwoolishoo yoomooleekit.Ng’utuuy riipotinyee woolo

riiptooy piikaap koore chuupoolisheey oortineekwaak choopo irwa peer

ngoo wooli chartooy piich paiit ngo kaamaspoo pooy ngo chepyosooy,ngo

wooloo pkootitooy palii (pooy ngoo chepyosooy) choopo Siipow ngo Enga-

ruka wooloo kilee atii kiwaala kooree.Kakung’utuu mpoo nyung’waanta

kooreetinechwechuu lee areny ngo woolo kiwaala irwa per ngo palwaa.

8

Siipow – Tot

Neele kooroo Siipow,nyoomii Dipision nyoopoo Toot ngoo Kauntii

nyoopoo Elgeyo-Marakwet,Kenyoorchiiniiy emeet nyoapeey 20.6km square

ngoo keewa Kerio Valley altitude nyoopo kelyaan 1000 ngo 1600 ngoo

paraakuu per chaachang’.Mii Siipow Toot,nelee siiro ngo kaap administra-

tion nyoopoo Toot kukitoowuu Sirkali wakoloni kenyiitaap 1949.Yamaat

wolpoo Kerio Valley akung’waan piirii amuu nyoruuy roop nyoopo

9

choopoo kachiich.Mii kooriin ang’wan Siipow, Kaapisyooy, Syapan,

Kaapsireen, Kaachēēpsoom (kituupkeei kilee woolo echoo).

Neele koreetineepo Markweeta kimoting’eei kontooik choosiroteen nta

kuu choopo sirkali.Neemi kiir nyokiireei kupkooteei kemworooi tuyootiin

choopo koor, Kok nakuu muren togool kumworuui kapkateenyiin.Saait akaa

kupaa mpoo chepyoosoi neemi ng’alyoon nyooting’eei kikwaaneek.Kiiteen

chepyoosoi nafaas kutooreet muren.Neemi tuyoot nyoopo charwaa peer ku-

tuyeeii pichuu nyang’waang arapeer, pik ap per.

Irwa peer nyiile meet ngoo palwa koor nyooyamat nyoole Kerio Val-

ley,Kiyotui peer kipkana walitokoo kupkaa Keew wooli mi

pareetiin.Touneei arapeer Embobut akeenaap kureeitoo Keu.Ting’ei koo

akaa tokool areng’waang poo peer,toreteei piich araa Kaapisyooy ngoo

nyoopo Syapan.

10

Figure 4. Neeit Keew arapeer,kepalchii ng’unyuu nyung’uny.Mii so-

chootiina chokiteekaa siimiit piipo KVDA choo maketumnyeentooi kumeen

kenyishechwechuu.

Ting’eei Siipow pareetiin somook chong’uleei,aking’uulei nyung’waan

nyoopo pareetiinechoche.Wolipooree poo Kong’aasis wolipoo Emboo

Kerio, woloo kikuureei Keew.Peeley piich tokool choopo koronoone po-

rootinechwechuu akiirtaa paaiit akong’oo ngoo mpoo irwa per.Ng’ereei

akuukaar paranoone pichuu kapal,akuting’eii chiich tokool tilaanenyi-

in.Akeeteei chaakii Keew.Wolitokoon poo lakam woli poo mong’oot aku-

ting’eei piich pareetiin chomii saang’ akuu wolone wooli kiireei tumwoti-

in.Wolitokoo poo Masoop,wooli paleey piich alpa ng’oo marakwaa.Akeetaai

11

chakii ngoo woolye nyakaraam akupetii piich keertii kupaa kuyaap paween

ngoo kwen.

Siipow ngoo keenyiis choopo 1970 ngoo

keenyiishechwechuu

Kiwaalaa nyoow woolo mang’too piich choopo Siipow ngoo keenyiis

taaman chokakurook.Kimeereei kemwoorwook woolo kiile Siipow ngoo

kwenuu keenyisheepoo 1970 akeeroo kerkeein ngoo keenyis choopo pa-

nyenyii.

Figure 5. Keepkaata kwenuu keenyisheepoo 1970.Kineele keeny-

ishechooche kukimeng’eei piich kooripoo suus areeny chookimererei

keei,kapchooko ngoo kanoo.Neele kaaw nyoo kiimi chepyoosoi chaa-

chang’,nta kii kaau nyomeng’eei weroo kayoone nyokikuoowiit ntaa kii

12

chiich nyoole tilyaa,kiikikutekeei koo akaa ngoo kamaspoo leet ntaa kuu

yolekiito kayoone.Tokiimii koriin choole chuuche Lakam ngoo panyii

akumeng’ei piich chokikurosiituui,kaaw nyomomii poyoon,ngoo piich

chopeleey amitwook kupaat.Makichaang’ piich choting’eei chepyoosooi

areeny keenyishechwechuu,akumomii kuseep ngoo piich chootingeii kenyis

artam kurokuu.

Kikichaang’it piich chokikiteek koriipo mapati.Akuting’ei

koopo suus nyokikwoosheerooi ngoo kapchokoo nyoo kitorchiin ti-

machoor choori tukuun.Kiteekei kapchookeen chotororeen tokutoreet

kuyoomyoo tukuchuu kakukeesii akutoreet kuriip ngokooi ngoo

kechiir neropeen ngoo nechoo punyoon.

Kimeng’isheei piich ngoo oor nyoo mokoroom ngoo keenyis choopo

1970,kikishepeei muur,kiting’eei kaaw ng’echeertiin areeny,tereen chokiirt-

erooi meen,seetoon,sapopoo noo,kipsiiling’tiin, kitengoo(ngoo mpoo

13

kiiseer).Kiting’eei piich chongeeriin radio,kitook ngoo mutiyoon,mesa ngoo

ng’achaareen.Kikichaang’iit kooriin chookimeeng’eei kenyishechwechuu

ngoo Lakam.Kitekshoo piich kiteek koriin chokoroomeen choomi keetii

mpoo chokuumuui rurwoo,makilee kenyis artam chokikirook.Kiaal piich

choo neemeei mshara solaa ngoo korikwaak tokutoreet kukonuu lapooin

lan’gaa akuaal kaas nyokwoosherooi ngoo korikwaak soor.Toreeteei solaa

piichuu ting’ei amuu chocheeneei simuun ngoo siliing’ tamaan.Ting’eei

mpoo pikook walaak televishoontiin,ng’achareen chookitireei

keei,sofasetiin,ngoo tukuun choolee pokooteen chokikutoo tengoo chok-

ikisirchii ng’alee kanisa.Pantaa kiting’eei chiich tokool nyopoo Tot simuu

nyoomii m-pesa nyookiyooytoreei roopiyo.Ng’utuui nyeenyi kilo makilee

koore keenyishepoo 1970.Ng’ololeei piich keenyishechwechuu ngoo tilyaai

chooloween.Tepeekeei piich kumeen ng’aal ngoo simuun.

Figure 7.Miito siroo santaa Tot kumeen chemoomos ngoo kiso-

mookasii.Altooi chepyosopoo Markweta tukukwaak chookipal akuu chepy-

14

osooi chuu aleei.Pkoneei chepyosopoo Pokot chopkoonoi kel chotung’onuui

cheekwaak ngoo seetonikwaak choopokoltoi.

Kimomii matatuun kenyishepoo 1970 chookiperooi piich,akukipkoneei

alii chongeeriin chopkonooi wolpoo Tawiin chopoo kwoleei tukuchuu kipal

piich.Kikuwoolishoo tukuun kenyishechwechuu,kikupkaa matatunaa

chong’etchereei Tot saait sisiit koruun akiit Eldoret saait akong’oo koruun

akuokukeei kuituu Tot woolpoo saait sokool kosoliny.Ng’eetee Tot matatuu

akaa nyoweetii Kapsowar saait tamaan koruun akuuit Kapsowar saait

akong’oo koruun akuokukeei ngoo Kapsowar saait muut kuuituu Tot sisiit

tamaan kosoliny.Mii mpoo pikipikiin chokeseeneei piich chopetii

yolekiit.Takuraa nyeen parapara akuirtooi piich kumeen neropeen.Mpoo ntaa

raa kimakulee kenyishepoo 1970 amuu kikupkaa panyee mpoo loriinoo

choopo mempeen choopkoneei Eldoret ngoo Piretwo choo poo kwoleei

mempeen.Neeit kumeen paani someei wanasiasa kureen kumelmeel piich

kilee kitanii laam parapara,kikutoo mpoo kariinaa parapara Tot ngoo kauntii

kilo kiirtooi ngoo mpanguu nyoopo 2013-2017 aku tomoo chewantaa ngoo

panyee.

Palwaa-kenyishepoo 1970

Kipeleei piipo Markweeta matiya ngo Mosoong’ ngoo keenyis chaa-

chang’ chotokupkotisheei.Kitchaam palwaa alpa kenyitaap 1918 kupunono

chimpaa chopkoonooi Britain,Kipal alpa choonwokeen chomachaam

kikwaaneek sana.Kineeiit 1970,kichaam piich palwaa alpa,akupkaa mpoo

kosuur choopo haipret.Kichaam palwaa mosoong’ chookureei serena kisiir.

Kipkaa wakolonii ngoo palwaa mokeen,chokitoot piich chaachang’ keny-

ishepoo 1970.Kitoreet piich kinyoruu amitwook nemapiit tukuun walaak

karaam.Kichoomeei piich palwaa ntisiin ngo ropkoon,akituup

15

njukuu,kundeen,ropkoon,miween,pilipiliin,ngo mempeen.Kipoo

tukuchwechuu tokool amitwook,kimomii chopo altar.Kilowoo sirootiineek

aku kiracheen parapareen.Nganyii matoot piich chaachang’ tukuun choopo

altar.Kimomii piich chaachang’ paaiit chokinyoruui mishareen.

Figure 8. Kiireeii piich paait eruunakwaak ngoo keenyishepoo 1970,kilee

keenyishechwechuu.Kikiyepeei pareetiin pankaa ngo sukaa ,akerimaa ka-

took kirentuur,akepeela paree.Kikipaishereei katook walaak kekaraa karwa

kile mpoo kenyishechwechuu.Kipaleei piich matiya ngo mo-

soong’chookipusireei akepalaa mokompoo.Paisheereei chepyosooi mokom-

poo nepiteei rotokwoo matiya ngo mosoong’,akipiteei rotokwoo asiip

akong’oo mpaka katikekas.Kiireei muren per kipaisheerei jempoo takuiit per

paree woltoo tokool.Kikimotooi par ngoo kenyiss kimakupal taneitchoo

kiyakwaait ketasii sukoo pareetiin chookipeleei kumeen ngoo lakam aketeek

parechiin takiriip moop per nying’antee nyiyakwaai.

16

Figure 9.Kialtooi piich ndisiin akitakualtooi ngoo panyee,akikiwaltooi,kili

mpoo mokeen chokiwoltorooi,alpa ngo marakwaa(ngoo Masoop) ntaa ki

choo (ngoo Pokot),kiteek piich walaak mang’ootiin areeny,mi akaa Keew

kimii akaa Masoop,kiile tikepalaa tukuun chong’uleei ngoo koreetiin

chong’uleei.Kikikaseeneei tukuun chokikipaal kipaa Masoop akupaa Keew

paretushoopoo siroo ngoo Markwetaa akulong’uu mong’oot nyopoo piich

Kineeit keenyishepoo 1970 kitoot piich walaak keet chopo

lokoor,kitoot,ndisiin ngo anguui (Chonyeer-

ileen,kapichaai,kitunguuin,pilipiliin,nyanya, ngo walaak chaa-

chang’).Kiting’ei pooi walaak marentoon akuu kiroseei piich kumaat kiile

kiir nyokaraam.Kiting’ei chiich marentoon 20,aki kimoo kiir nyoopo

kwong’uut nenyoruu kiting’ei chiich akaa marentoon 30-50.Kir nyeenyii

nyokiwalaa amuu manyoruui chiich kumaat tokol keaala Pokot wolpo

Kong’asis.

17

Kiriipeei piich chaachang’ ngookooi ngo noo.Kiting’ei waalak kechiir kit-

ing’ei chongerrin tiich.Kiripeei chaak akupelisheei piipo Markweta, kioytaa

leet choori chokipkoneei yolekiit ripshoo chaak.Korooitiin kitoo akaa

nyookipurchii leet ripshoo chaak.

Kikakimii choorshoo chaak ngoo keenyis chaachang’ ngoo woolpo Kerio

Valley,kilee ngoo keenyishepoo 1975-77,kichooree piich chaak Poko-

ti.Kineeit keenyishekaap 1990 kiraachinituu choorii aking’waaniit parwaa

kitikekuroo Koore kooro parwa.Kimeetoo piich palwa nyookipeleei Keew

akiwirchii Lakam.Kikeerishoo skuultiin ngoo siptaliin chookimii

Keew.Kiryoong mpoo ng’alee alwaa ngo altaar.Kineet keenyitaap

2012,kuwekuu keei piich Keew.

Palwaa-keenyishopoo 2010

Kineemii keenyitaap 2013, kimwaa palii tokool chookikitep teepuut ku-

lee,ting’ei chiich tokool par akon’goo ntaa ku areeny ngoo

Lakam,choloowoo walaak mpoo ngoo piriir,ngoo akong’oo ntaa kii areeny

ngoo Keew.Takimeng’eei chaachang’ Lakam,akuu nyuun kikuwiir walaak

kipaa Keew ngoo keenyis Muut choo kakirok.

18

Figure 10.Kikimanang’iit paraa Lakam akikiwirchii piich parapara kamaso-

poroo kipaa kimaang’akipal kitasaa paraa kaaw nyookipeleey ngoo keenyis

chotupokeey.Kiwiir keew mpoo piich chokitokwoope keey kipaa kiteek

koriikwaak.Kikakimwochiiniy piichuu payuuy koor piich kilee awuroo

Keew,kimateer piich,kikituup nyuun piich ng’aalekaap piichuu payuuy

Koor.

Mii tukuun chaachang’ chookaromeen Keew.Makepetiiy saaitiss

chachang’ choole areeny ntaa kii somook king’eetee kaaw nekipetiiy pal-

waa,lekiit wooloo akeetey chaakii,akimuch mpoo kupal piich kap-

chootiin.Lekitoo tukaaniin ngoo Tot akilekiit mpoo sukuul.Mii sukuultiin

areeny choopo primary Kooroo Tot (Po sirkali akong’oo kupoo chiich

akomg’oo) ngoo sukontaartiin areeny choopo sirkali.Mii siptali akong’oo

Tot nyomomii sakiit kumeen,keykeeitey piich kiipaa siptali

Chesongoch(sitaai kilomiteen tisaap ngoo kamaspoo south),nyoopo kanisa

katoliki nyoomii sakiit chokaromeen akutumeey metiinapoo lakooy

karaam.Ting’eei Siptalii Tot kari nyoopo ambulens nyoolipeneey piich

nemeereey kipaaisheree akuu matchaan kepaaisherooy.Kikiteek koo nyooki-

yeng’ooi piich ngoo siptali Tot,nyookiteeniiy mpoo tupoo x-ray keenyitaap

2007 nyoo tomoo kepaaisheroo ngoo panyii.

Roopeneey king’eete arawaa ang’waan-arawaa loo ngoo king’eete arawaa

tisaap-ngoo arawaa sisiit.Choopookeey piich akupoo palwaa kingeetee ara-

wa areeny ngoo arawa somook akunaap araper,akukaar karwaa.

19

Figure 11.Neeiit paretushoopo palwaa,kituyoo pooii akichomnyechii paraa

kaaw nyokipeleey ngoo keew,kitowuu nga’rwaa,karwaa,ngoo irwa per

tokool.Kikerereey pareetinechwechuu kilee koriin,ntaa ki kiile keenyis nee

paar nyoomii woolpoo kong’aasis Kerio,akitesii kechaar kiile

kaaw.Nekiimereey kepal par keteep piichuu ngeet ng’aale palwa nta ketuup

mpoo ng’aale keeny choolee mpoo kwanyaan ngoo kokeel.Nekakeranchii

keey kilee kepalaa anoo,kitoowuu ng’aarwaa ngoo karwaa,akeoop per

kupkanaa een ngoo pareetineek.

20

Figure 12.Karaam wooloo rokeey araper ngoo palwa alpa.Kineemii

keenyitaap 2011 kikwaar palii chomeengecheen akipal nyanyeen ngo wa-

tamelon ngoo wolpoo Embobut kamaas akikaas tukuun chokaromeen

kiseep.Mi paretiin choole choche Embo Kerio kamaas.Neropeen nyoow

kwoopi kutchaan nyung’waan nyayakwaay kwoopchii araa een ka-

maas.Paisherooi piich chenereta kupituu per chookiireey par nemii pareetiin

paraak.

Figure 13. Kalentaa totshoo (Fischer 2012, 37).

Toteey piipoo Siipow tokool tukuun chokualtooy.Kikeesisheey asiip

areeny ngoo keeny.Kitoteey alpa king’etee arawa somook kitiit arawa sokool

ketoot marakwaa king’etee arawa somook ngoo arwa tisaap,kinelee kun-

teen,kiringiram ngo njuku ketoteeiking’etee arawa tisaap ngo arawa tamaan-

tamaan ngo akon’goo takinyoruu roop nyakaai poo leet.Matiniiy piich ro-

took paree tokuyakwait nying’winy,panii kakiir per.Tasiin piikeek walaak

sikee choopo tiich ngo noo.Toreeteey areenii mpoo kuyakwaaiit par kile

mpoo kapoo maa.

Toteey piich alpa kilee amitwook kile mpoo,sukuma ngo mokeen.Kipaa

kealtooi tukuun cholee mpoo Mokee,ndisiin,krinkiram ngo nchukuu ngoo

21

siroo Koloa(nyoomi Pokot nyoopo kong’aasis ) kila kuang’waankasi ngoo

Chesegon kila chempilii ngoo kisomookkasi.Keseey piich chaachang kun-

teen ngo nchuuku ynyomerekunooy asip akon’goo ngoo keeny.Neele tukuun

choopeey aroo chongeeriin akimomeereey roop nyoow chole mpoo kiringi-

ram,kunteen,nyanyeen ngo watamelon kekasaai newang’ aroo somook.

Figure 14. Neele watermelon ketoteei kipaat kilee tikealta,akiopuuy piipi

KVDA ngoo keenyishekaap 2000 akitastai kipal palii chomen-

gecheen.Kwoleey kosireek tukaniin chomii santa Tot.ireey nyakaraam wa-

tamelon,pkonooy alii woolpo Eldoret ngoo loriin akipaa ngoo paretineek

kipaa kuaal watamelon.Kitowuu totshoo mempeen king’etee 1980 ngoo

keew akiwaal keew kituriit. Ngoo mempen.

22

Figure 15. Ting’eei piich chaachang’ ketii mempeem akualtochiinii

mempenik aal choopkoneey Eldoret ngoo loriin araw akong’oo ngo arawa

areny.Konnuy alii netwaii chokipitiniiy mempeniik akekasana ngoo Tot

tikepakepimaan akelipaan piich ngoo yinee.Pitisheey chiich tokool ngoo

kaaw kupiteey mempeen amuu kinyoruuy ropiyo chokipaaisherooy.Kartooy

piich walaak lakookwaak kimapaa sukul kilo takipiit mempeen,mpoo chepy-

osooy chokimochomchiniiy chiich kilang’ keet kikilaang’ kenyisheshuu

(Kimamereey chiich chepyoso kiwoo parakuu piich).Ki siling’ 250-200 net-

poo mempeen ngoo kenyii 2012.Mii mempen choole 90 ngoo 150 net

akong’oo.Konuuy keet nyoow netiin chole tamaan ngoo keny.Ootooy leet

peeitii mempen parapara nyaara amuu woreey alii chachang’ aree nyara

tikeituu Tot, kartooy kimakualtaa mempenik tokool.

Table 1. Tukuun chokikeseey par nyole eke akon’goo ngoo keny ngoo

chepusweet nyoopo kilo 90 ngoo 1974 ngo 2011-2013

23

Tukuchuu ki-

toteey

1974 Kenyishepoo 2010

Matiya Chepusweetiin 3 Chepusweetiin 6,5 – 3

Alpa Chepusweetiin 5 Chepusweetiin 7- 3

Moken Kikipeleey kumeen

nyomaiit chiich sa-

pook

Chepusweetiin 10 – 5,5

Mosoong’ Chepusweetiin 3,5 Chepusweetiin 8 -4

nchuuku Chepusweetiin 2,5 chepusweetiin6,5 – 3

Marakwa Chepusweetiin 2,7 – 0,

5

Ngung’uuny ngoo per

Mworuuy piichuu paleey keew kilee nelee nying’waantee ki tu-

ur,nyachikiniin,nyo kerekeey ngoo areen akumukeey kusintoo per ngoo pa-

retuus chaachang’.Kaloo winuuy per nyung’uuny choopo wolitokoo kuun-

chi keew nemii keeireey per.

Pkonooy nying’wiipoo Markweta koriin chokiryesoo.Mayekwoyoo

nyung’wichwechuu.Karaam nying’waantaa keew mpoo tiyamaat amu ripeey

yekwooin akitoreet nyung’winy takumuuk kepal kumeen.Mii tukuun areeny

choo karomeen chomating’eey nying’wiichwechuu,nitrochen ngoo po-

sporas,ting’ei potasiam choyemeey ,kipotoo wallak chole kalsiam ngo mak-

nesiam.Kitaeiniiy sikee par takiriip yekwoiin,kitoteey mpoo tukuun choto-

suuy yekwoiin cholee kunteen,marakwa ngo lentils choki-

wolowoleey.kitasiin mpoo mpolea par takekaas tugun chaa-

24

chang’chokaromeen.Leeliiy piich siteey parepoo roop posporus kwoopchii

pareetiin chomii keew takiyakwaiituuy.

Matchaan kutchaai chomii nying’wichwechuu.Nemomii kutchaay ny-

ing’waan kimakaraam amuu ng’utuukey kipat nying’wanyee nyentee.Nelee

nying’wantaa Markweeta nyimii paraak kiting’eey ashaak chaang ngoo

ng’ataatchaan nyoow,akimomii kutchaay choireey nying’waan kina-

ma,nganyii apeey per kumen nying’wantaa paraak.Kitasiiniiy sikee akematii

mpoo rotook paree takutoreet yekwooin nyoopo nying’waan.

Apeey per chomkereey nying’wantaa parak kuapchii keew.chichikoteey

keey nyingwaan ngoo per kitoking’otuu nying’wantee nyachikiniin akiyek-

wai ngoo wooliporo poo keew kisiir nying’wantaa lakam.Karoom ng’alee

per ngoo keew,tokool nekipeleey tukuun chaakaay kikaseey ngoo aroo

chongeriin.

Kiir nyoopo leet kikimereey kesawuu kilee momii chumpii nying’wantaa

Markweta.Kitiyaam kipaat kiir nyaraa nyolulukeey nying’wantaa Mark-

weta.Maaiteey ng’wiiny per chokiireey par kitakululuk nying’waantaa

paraak.

Charwaa paiit

Ireey chepyosooy ngoo pooy paiit chong’ulei.Kazi pooy kii yap-

kaa,karwaa ngoo irwa per.Toteey tukuun chokualtooy

akimakikwaanek chupiteey ratakwoo.Chepyosooy chupiteey

ratakwoo.Paleey chepyosooy tukuun choopo amng’aa,kipiiti

ratakwoo.Kasishaay chiich tokool nekii chepyoso ntaa payoon.

25

Figure 18. Maireey chepyosooy per,mpoo koriin chakaay momii

papaan,kitoreteey chiich nyoole tilya ntaa ki weroo kayonee ngoo irwa

per.Newunoo sirooy ntaa kuwuunoo keey chepyoso araper,ntaa ki-

yotii per parenyiin keleliiy yomeey aranonee.Lopeey pooy chepyoso-

none.Nemating’eey chepyoso nyokikimaa pontenyiin ntaa ki chepy-

osoo nyakaay mang’isheey nyentee tilya nyolee miren ntaa werinyiin

nyokikuowiit,Kulipaan miren takiirchi per parenyiin.Tatooy araan

ntaa kwaltaa tukuchiich cho kipal takinyoruu kiyoo lipaneey chiich

nyoirchiniiy per parenyiin.Toreteey tilyaay ntaa kii wero kayonee

nyokakiowiit kilee kakutoo chepyosooy perekwaak.Nekikeyotuu per

ngoo araper,mukeey kiir mpoo chepyoso nyentee parenyiin.

Petiiy pooy tuyotiin choopo araper takutoreet chepyosochwechuu

kiirchii per.Pooy choo tekeey arapeer akiirtaa nelulukaa.Kurtooy irwa

araper neluluka akiwetiiy chiich tokool.Toreteey chepyosooy ngoo

kasanaa simiit nekitekeey araper nataa kesateey nelulukaa.Kinelee

26

taay,kikasanaay suus ngoo ashaak chaachang’ chepy-

osooy.Chepyosooy choopo taay kisowuuy nelulukaa araper amuu

kikwaanek choomi par kumeen.’Nekurekeey pooy kichoonech

chookitekeey araper’maraay kisowuu kilo toreteey chepyosooy mpoo.

Figure 19.Petiiy chepyosoy sukoom ngoo palwaa,ratakwoo ngo

kaswaa.Chepyosooy chuu pitiin ratakwoo tukuun chokualtooy tak-

ipakualtaa pooyikwaak kikwaaneek.Toreteekeey chepyosooy ngo

pooy ngoo palwaa kiringiram ngoo piwoo mempen arawa

areeny,nelee nyanya ngoo watamelon kii pooy kikwaaneek chuu

paleey.kinekitoowuu ketoot tukuun chokualtooy,kinyikisiit kasi

chepyosooy,kinelee kwenuu kenyishepoo 1980,kipaleey chepyosoy

tukun chokwomeey,kipitii ratakwoo,akikaas,nelee kenyis sosoom

chokakirok,toreteey ngoo paiit nyoopo tukuun chokualtooy aki

pooyikwaak chuualtooy,akipaiisheroo ropiyeek walaak kipaa kwama-

taa raha.

27

Figure 20.Ting’eey chepyosooy kasiir chong’ulong’uleey choole loo choopo

matiya (kasiir chonwokeen choopeey aroo areny-somook tikekaas) kup-

tukanis,kuptot ngo amerika;ngoo kasiir chonyikiseen (chositeey aroo

ang’waan tikekaas) kuluu,cherongoo ngoo kumuino,kasiir somook choopo

moke,kasiir angwaan choopo mosong’ (chowokeen ngoo chonyikiseen chok-

ikureey mosong’ serena,quuen ngo sereto) kusintooy kasiireek takepaltooy

tokool..Petiiy sukoom chepyosoy ngoo palwaa,ratakwoo ngo kaswaa kilee

paani peetiiy mpoo pooy sukoom ngoo ng’arwaa ngoo karwaa.

28

Figure 21.Toreeteey sukoom chepyosooy kiir paiit kisiir ntaa kaa chiich

nyentee nyikaireey, nyoruuy kachiich tokool amitwook.Nemii keirtooy paiit

akong’oo, kenetakeey tukun chaachang’,netakeey pooy woolo kiriptooy

nying’uny maop per,kuneet keey chepyosooy ng’alee kasiir akiwaalchi keey

kasiir.

Chaang’ ortiin choirtooy piich paiit akong’oo,mi Eeruun ―walwaa ee-

ruun‖,raneey piich kiirchikeey paiit,ntaa kii sukoom nyopechiin keey piich

paiit choopo par ntaa ki sikeet, nyopechiniiy keey chepyosooy netuum

akong’oo lakwaa.Pechiniiy keey chepyosooy eeruun nyokilipeeneey ropiyo

aketoo chiich akong’oo akong’oo kitakuwonyoo.Kiireey kilee chepkermen

ntaa cherutoyo.

Figure 22.Miito mpoo Harampeetiin chokiirchiniiy lakoopo sukul,keealaa

tukuupoo palwaa,ketasaa tekwaa koriin,ngo ketasa tukaniin kichang’iit

tukun.Mii chepyosooy chotusoot Tot chempilii kumen takiirchii keey ha-

rampee.Kwosheey chiichi kiirchiniiy takwomishoo pichuu pkoneey kili-

peneey ropiyo,mii chepyosoo akon’goo nyosireey kariin ngoo ropiyo

chuukalipaan chiich.Miito chepyosook walaak chomopkonay kula arawa

29

akimapiteey nyoone eeruun.Mpoo chepyosooy chokikumuuk keey

kupkoneey akilipaan ropiyoo ngoo harampee mpo nemaireey amuu kikeirch-

ii mpoo kikwaaneek taay kitomoo kumuuk keey nta kitakiireey ngo paretuus

choomi taay.

Figure 22.Kiiyoo ng’utuuy woolo irtooy paiit pooy ngo chepyosooy ngoo

Siipow

Woolo taptooy piich ngoo koor nyong’ulo ng’uleey

ng’alee roop

Roseey pooy woolole koore ngoo ng’alee roop ngoo oor nyong’uleey ngoo

chepyosooy, kilee panii ng’uleey woolo irtooy paiit ngo palwa

Men / Wanaume Women/Wanawake

30

Figure 23.Yaamaat kooro Markweeta,akiroopeeneey nyoow keenyis wa-

laak.Kimworuu palii kilee kimakaas kiir ngoo keenyis walaak kilee ngoo

keenyitaap 1984 ngo 2009 kimomii kiyoo kikikaas(kipiririt) neemii keeny-

isheek walaak kikaas tukun chaachang’.

Woreey piich alpa ngoo marakwa nta kii ngo kunteen tineitchoo kiriip

yekwooin poo nyung’uuny akiriip matokoliit nyung’waan.Paiit poo Chepy-

osooy nyonee kiworeey tukun.Meworeey chiich palwa tukun chokualtooy

chakaay toteey pooy.Amuu mereey tukuchochochee keir per akipitchaay

nyakaraam mpoo nemaroopeen.Nekuwarwar ngoo tukun walaak ntaa ketoot

panii mito roop nyoow kimanyuruuy chiich chaachang’ panii kikaseey kilee

ntaa kakitoot kiir akon’goo.Nomtokeey kutchaay tukun cho woroteen.

Kitowuu totshoo tukun chokualtooy kenenyis taman chokakirook akiwa-

laa kooree; Kikimworeey kilee petii pooy kiripeey chaak, irwa per ngoo

yapkaa par, kineeit keenyis taman chokakirook kitowuu kipal tukun cho-

kualtooy.

Paiitiin choo tekeey koor ngoo keenyisheepoo 1970-2010

Kipkaa kitowuu kipaitiin somok paiit nyokinaaytera palwaa ngoo Keew:

kasaartapoo palwaa, kipinunuu kipaiitinakwaak, Kachamcham ngoo Red

Cross nyikitookichoneey. Kimereey kemworuu ngoo nwookiin paiitina-

kwaak.

Kenaaytara palwaa

Kipkaa kipaiitiin areny choopo palwaa ngoo kisoopin nyokitoreteey ngoo

ritwoo chaak Toot.Kikakisiir kanisa katoliki nyoopo Chesongoch

kipaiitchoon nyoopo palwaa ngoo kenyis somok,kineteey piich ng’aale pal-

31

waa,kesiir chokipaltooy,wolokitutantooy kesiir ngoo nasaar ngoo paiit wa-

laak ngo kooro Markweeta arakeew.

Neele panyee kimito kipaiitiin somok choopo palwa Toot.Neetay piich

ng’aale palwa akualtooy kasuur chokaromeen (krinkiram,marakwa,kunteen

ngoo kasiirepoo mosoong’ chokaromeen).Ting’eey mpoo mpolea

chooroseey palii kilee memukeey peytang’wang’.

Figure 24.Kwolooy kasiirepo nyanyen ngo watamelon ngoo sakiit choo

kipitooy tukaniinapo Toot.Kipiteey tukuchwechuu kumeen neroopeen na-

manaam kisiir,chooytooy leet pitateng’waang ngo kaswa

Kachamcham

Kikitoow kachamcham kenyitaap 1979.Kimamukakaa keiir paiitiin tokool

chukikimworeey kilee kiireey.Matakitastaay kachamcham ngoo keny-

isheepoo 1990, amuu king’waniit chemarket.Kiir akong’oo kipaat

nyokisiltaa akinyonee ki kapnasaar nyokikitoow 1986.Kinyorchiniiy kasi-

irepo mempen chokikulang’ ,keetipo machung’ween somook ngoo paipayin

chokualtoreey siling’60 akong’oo.

32

Paiitwoniik walaak chokiyir kachamcham

Par nyolee eka 20 nyokikitoti alpa akilekitoo siptali chepe-

noow.Kinemii 2005 panii karook keenis areny kimatiketoot alpa,

kimwaa piich kilee makiyakwaay nyi’ngwaantee amu kikitoo

mpolea chokinyernyera.

Kineemi 2007 kutoo kachamcham kapiich cholee 47 par nyomii

kamaspo Kacheepsoom ngoo Siipow kipala miween.Kiryoong’ tot-

shononee amuu kiraait parapara akuu karomiit waloo kuaptooy ngoo

town.

Kineemi 2008 keyaap par nyomi keewa Kaapisyooy nyoo apaay chiich

takiteen chole 45 king’etee Toot.Kikitasii mpolea akitoot piich alpa

kenyi nyotupeey takilokuu kasiirepoo Kenya Seed co.Kiyomnyoo

alpechuche amu maiir per kachamcham.Kineeit keenyi

nyutupeey,kecharunoo para 90 kicharchikeey piipo Kaapisy-

ooy,chosaat areeng’waang’ po per akuiir paranine lee eka 125

nyikipal kikwaneek.

Kikipal mchelo kenyitaap 2011 ngoo ara Embobut kamaas akutoreet

piich kachamcham kukoniiy masim nyoking’orooy ngoo Toot san-

ta.Kineeit 2013 kimatakipaisheroo piich masinto amu momii chiich

nyokitakipal mchelo.

Red Cross

Kituyoo Red Cross nyoopo Canada ngo Red Cross nyoopo Kenya 2012

akichomnyechii kisaat paiptiin choopo Irwa per.Kinyorchii Red Cross

nyoopo Kenya ropiyeek chakaak ―Kenya4Kenya‖ nyokikisoom piich kuko-

nuu ropiyo chokitorotooy keon yamaat.Toreteey ng’alechwechuu poo Red

Cross kitataay kimang’ishoo ngoo kalya piipi Markweeta ngo Pokot nyoopo

kong’asis.Neele paraninee kipaleey akeireey par kimii Embo Kerio ara

kamaspoo Markweeta ngo kamaspoo Pokot.

33

Kineemi arawa tisaap 2013 kechar paree kween kwoop Markweeta eka

250 kwoop Pokoti eka 250.Pkonooy parepoo pereji Embobou ngoo

kamaspoo Markweeta akechartara sprinkuleen.Kipaiisherooy para Kaapisy-

ooy ngoo kamaspoo Markweeta .Kikikwar kamati 2012 chookiireey paiit

paretuus somook ngo nusu kila wiki ngoo aroo somook choo king’ar

pare.Kineiit arawa taman 2012 keyaat ng’aale paranine ngoo tayuu kantoo-

intoo Red cross ngo Kenya.Kineemii arawa tisaap 2013 cheapuu pultosa

kicho kimilaata kuntuun ngoo kamaspo Pokot nyoopo kong’asis akikitoomo

nyuun ketawuu kepal pare.Kimworuu Red Cross kilechii piich nekitowuu

kepal pare kimekekanyonuuy roop,kipalisheey kepal tukunchokualtooy

chole mpoo-kitunguiin, kirinkiram,kunteen kumeen.Kimwochiiniiy piich

kikwarkeey ngoo cooperative ,takutreet Red Cross kiwasii siroo tukukwaak

ngoo Eldoret.Konuuy Red cross kasiir chokaromeen,sakiit ngo mpolea kutoo

piipo Siipow keenyis areny.Kemii kesirechaan ng’alechwechuu pantaa

kirook keenyi 2014 momii sprnkuleni chokikeapuu akuu momii tukun

chookichetoot.

34

Engaruka

Kisomanchii kipsomantiin irwa per ngoo Enguruka akimworweech kiloo

momii akaa nyolee nyiine ngoo Afrika Kong’aasis.Ngoo kamsata nyiino

akaa neele irweng’wang’ nyoopo per nyoopo paretushechwechuu ngoo

woolo kikitastataay kitomoo kisomaanchii kipsomantiin.

Figure 25. Yimiitoo Engaruka (Hennerdal, 2014)

Miito Engaruka Rift Valley keel woololee Keew.Miito Engaruka

kamaspoo District nyoopo Manduli nyoomii woolpo Arusha.Miito tulooni

choole ang’waan koroonine -Lolmalasin, Kerimasi, Kitumbeine ngoo Ol

Doinyo Lengai – nyiipo leet kipaat nyotokikwarkwar.Kineria nyoopo leet Ol

35

Doinyo Lengai ngoo kenyitaap 2008, kiitu aroonii ngoo lapilli Engaruka

akululuuk kiraiit palwa, kiile panii kimworweech piichuu paleey ooronine.

Newasesaat koore kerosaay Tulwoo Meru ngo Kilimanjaro ngoo Engaruka.

Figure 26. King’etee 1972 ngoo 1982 ngoo paretusheepoo Ujamaa nyilee

kooretinepo Engaruka Juu ngo Chini ngo nyipoo leet nyilee circa 2.5 km

kutaang’ walpoo Engaruka basin. Lekitoo keey koriin ngoo yenyii akimii

kachiich tokol: 1) Kapoo koneen nyokikiteka keet akeshapaa mapatiin

nyirusoot piich, 2)kapoo suus nyamanang’ kiteen nyokikwosherooy ngoo

3)Kanoo.Ngariin koriin chokikiteeka matopariin akitingeey kapchoo.Mii

mang’ootiin chaachang’ chomangecheen woolpo Engaruka Juu ngoo Chini

nyoow ngoo tokol kekurooy Olemelepo nyoomii kamasitokoo ngoo

Nen’galah nyomii kamaspotaay nyoopo kamasitokoon-akimii bomas

akong’oo ntaa kii mpoo chaachang’.

36

Neele piichuu mang’eey Engaruka kikiwaar keey Masaai choopo Kisongo

ngo choopo Arusha.Piich tokool chumang’eey Engaruka kuu 11,121 ngoo

koriipo chokimang’eey choole 2,171 akinelee kaaw akaa tokool kimii piich

cholee 5.1 (NBS,2012).Chaang kaapiich choomi cheptyosooy areeny ngoo

lakooy muut kitastaay.Wechiin chulee kiporeet chokutaniiy sukul king’eet

tipiik keiiltaa kitakimangechoo.

Figure 27. Miito siiro-madukani Engaruka Juu ngo Chini.Miito siiro Chini

kuang’waan kasi paareet akikicharachar,kualtorooy chaak kamasta akaa,aki

kamaspoo pooy nyone,kealtorooy kamastanyiino akaa kariin, anguuy, si-

rooy, kween, sikaruu,tamatoon, ngoo tukun walaak chomopoo ropiyo chaa-

chang’,aki chepyosooy chualtorooy tukun kamashenyii.Pkonooy yolekiit

piipo wholesale yokikurooy Bahati ngo Karatu kipkakwoleey marakwa

chakaaytureen.Ireey piipo Engaruka Chini paiit chaachang choopo palwa

ngoo kwenuu wiki akimang’eey piich choo ripeey chaak yolekiit ngoo bo-

mas.Miitoo siiro Engaruka Juu kuareeny kasi kumeen ngo Chumaamoos

37

saaitishapoo koruun akichepyosooy chochaam inyoruuy kualtooy anguuy

chopkonooy pareetinekwaak.

Engaruka Express-kuu pas nyamanaang’ nyoapeey piich 30, akikinyiri-

taay kisiir kumeen,nyomitaay piich koruun king’etee Engaruka

akuokunokeey MtowaMbu Kosoliny.Patinienyii kipaat nyomiteey piich

king’eete ngo kuwookukeey Engaruka,Riong’ooy pastinienyii kiteen Sele-

la,akiit MtowaMbu ngoo saiitis ang’waan.Paiisherooy piich chaachang ngoo

emoo Afrika simuun,Engaruka ngo korootiin walak chongerrin nyomomii

network.

Mpoo ntamiito Engaruka Chini yolekitoo parapara,miito kiosk akong’oo

ngo tinga nechiit koroonine..Miito dukaniin chaachang’Engaruka Juu amuu

kikipaii yoloow.Nelee ngoo madukanii Juu kinyorchiniy piich tukun

chokwoleey chopo sukul ngoo chopo kwoshoo,choole tamuskilas,mnyaarpo

anguuyon,sikarun ngo tupoo palwa-chole sakiit, kasiir.Miito kiosk ngo tinga

kamashenyii.

Miito sukultiin ang’waan Engaruka: praimariin areeny,akimitoo akon’goo

kila koor,nelee nyimii Engaruka Juu ki nyokirusoot akitoreteey world Food

Program takumuuk kipaay kipsomantiin choole 1000.Ngoo parapara

kamaspo Chii neemi itang’eey kamaspoo MtowaMbu mito sukontor

akong’oo kipaat nyoapaay king’etaa Selela ngoo Lake Natron.Nemitoo ipin-

torooy aree nyowetiiy Juu ngo Chini kimitoo nasari ngoo siptali nyitoreteey

piipo Engaruka.Miito nastina areeny ngoo laktoriin akong’oo siptalinienyii

akitoreteey ritwoo lakooy sanasana-nyoryontooy kipsomaniss chpkonooy

walyaar chomii kunetakeey ng’alee sakiit ngoo Tanzania-akusopeey karoyti-

in choole mpoo malaria,ngoo kimoo.Lipanaay piich sakiit.Nememuuk kisaap

chiich ngoo yenyii kelechi kiwoo siptali nyoow nyomito Karatu kiweroo

Engaruka Express akilipanchiniiy keey nyentee.

38

Keryontoo per

Roopeneey asiip areeny ngoo Engaruka arawa tamaan ngo arawa

akong’oo ngoo king’eete arawa somook ngo arawa muut palisheey piich

kumeen akeleliiy kongoi Embo Engaruka nyomorokeey per-Olkeju

Leng’aruka ―Een nyomi per akwooy‖- ngo embo soostiin areeny: Olemelepo

-―Een nyomomii per‖ kilee panii mworuuy pichuu mang’eey kamasine

tokoon, ngo Makuyuni ngoo kamasiporan.

Pareepo eenwotinechwechuu chukiireey pareetiin aki mat ki Embo Enga-

ruka nyomorokeey per.Kikisakunoo areny pareepoo Empo Engaruka ne-

rakunoo kamasitokoon poo Engaruka Juu ngoo kamaspoo leet.Tang’eey

sochoontee akon’goo kamaspoo Olemelepo,kinelee nyiipo areeny kipinto-

rooy araa Engaruka Juu akiwoo kitiit Engaruka Chini.

Kikipalchii arapertiin ng’uny akimasireey kwenuu keel akong’oo.Saiit

akaa kiwiir per aree akutang’ kamasta akaa.Paiisherooy pooy Jemben choko-

reen nepaleey arapeer.Taniiy koriin kitakeel aretaper tamawir per

nechaang’iit.

39

Figure 28.Kiyoteey arapeer takipaa per par akeiir.

Kikutchaam piipo Engaruka kimapaal araper nyokoor amuu mukeey

kikuul nyung’uuny pareek chaachang.

Figure 29.Kikitekaa simiit aree ngoo EngarukaJuu ngo Olemelepo ngoo

king’etee EngarukaJuu ngo EngarukaChini.

Kicharunee areeny piipo EngarukaJuu ngo EngarukaChini per ngoo saiitis

taman ngo areeny:Poo Chini king’etee saiit sisit koruun ngoo saiit sisit

pareet kipoo Juu king’etee saiit sisit paret ngo saiit sisit koruun.Ryontooy

per kamati ya maji.Ting’ei kamati nyoopo Juu piich 11:Chiich

nyioow,nyisirisheey ngoo piich chole sokol chochartooy per.Kwareey piipo

koore piichwechuu nerook keenyis muut.Nelee charwa per kikimatii

―piichuu chareey per‖ ngoo Engaruka.Nyentee nyoryontooy charwa

per,akiriip saiit,takinyoruu chiich tokol per choyameey akutoreet kimasiir-

keey piich.

40

Figure 30.Sub-locations ngoo Engaruka (Hennerdal, 2014)

Mii tuyoot nyoopo piichuu ryontooy araper kumeen nerook wikishoo

areeny ntaki nemi kiir nyokapituu.Neng’at araper nta kakimareey

chepachenaap aree, kikuur piichu ryontooy piich kipkakutoreet ngoo kasi-

none.Momii lipana paiit poo araper,kimareey kipaat chiich nyentee kichoo

kiir kasi.Nemachoo chiich kasi araper keraak ropiyoo choopo Tanzania

choole 10,000 (circa 60&USD).

Kireey per ngoo Engaruka kumeen ngoo keeny akikicharuuno somook,

akuryontooy mgawamaji,kilee tukuchuu kikitoot ngoo walomartooy per:

1. ratibayamazao-charwa per ngoo totshoo tukun chole,alpa ngo

marakwa-saiitis somook ngoo kila paretutaap 24 ngoo 34.

2. ratibayamboga-charwa per ngoo totshoo anguuy-Saiit akong’oo ngo ki-

la paretutaap somook king’etee saiit sisit ngo saiit sokol pareet.

3. ratibayandizi-charwa per ngoo totshoo ndisin-saiit 1-2 asiip areeny

ngoo wiki.

41

Chamaay piipo Engaruka kitoteey tukuchuu lee namba akong’oo: alpa

ngo marakwa.Chiich tokol nyoting’eey par nyentee,nekii muren,chepyoso

nyokikisirtoo pontee ngo chepyooso nyakaay mating’eey pooyoon kinyo-

ruuy per kumeen paretutaap 24 ngoo 34 saiitis somook.Kicharaay per kile

korootiin ngoo wololee roop.

Table 2. Charwa per ngoo Engaruka Juu.

Amuu chaang’ per neemi roop nyoow-roopeeneey pareet ngoo arawa

akong’oo kitiit aroo areeny ngo nusu-Nyoruuy kila sub-location per chaa-

chang ngoo saiitis chaachang.Ngariinituuy pareetushachuu kanyeey chiich

takunyoruu per ngoo paretuus taman neyamaat koore,mwochiiniiy piichuu

ryontooy per piich kilee apalaa paretiin chomangecheen chorikeey

araeen,amuu nelekitoo pareetiin een karameey per saat akeronchii par.

Nechoo kiptiyaam,kilee arawa sokol 2011,keyaap wiriit ngo keet takwaan

tiich ngo noo tamameroo.Toretaay noo piipo Engaruka.Kimworuu piich

42

choo palisheey kilee kiwalishoo paretushapoo roop mpoo ngo paretushiek

churoopaneey ngoo panii tawuuy ngo panii rokeey.Kimworuu piichuu kiki-

teep kilee,kumeen nerook keenyis tamaan king’etee kenyitaap 1980 kitasteey

kikiwalaa koore ngoo ng’aalee roop:kimii yamaata

kile(1989,1997,1996,2003,2004)kekasisho kenyisheek walaak (kilee

1983,1998,2001,2002,2007).Kimworuu palii kiloo kimeryoo tiich panii ki-

yaam koore alutoreet piich sirkali kukonuu relip.

Ketuyoo keey ngoo paiit

Iraay per chepyoosooy ngoo Engaruka mpoo nemomii chiich nyoole

muren nyotorateey akimii mpoo kamati nyoopo piichuu ryondooy per.Kilee

ng’achara mgawamaji nyokoroom, kichoop chepyooso 2012.Kiwoo Martina

woolinee kumeen akitomoo kisiwaa chepyooso nyokalapeey jembe nyakaay

oow kiirey per par akitomo kisiwa chepyoso nyiireey per.

Figure 32.Paleey pooy kikwaaneek kitchoon par tiich akirong’eey,

paiisherooy chepyosooy mokompo akiryontooy chiich tokol ng’ale palwa-

43

kilee aniin mpoo palwa, ratakwoo ngo kaswa-nyoopo tukuchuu kitirekeey

ntoow ngoo palwa walinee, alpa, marakwa ngo ndisin.

Nelee ngoo mang’waa koor,nyomomi keepa sukul,ngoo apkoo min-

ing’itchoo kuu apootinakwaak chumworuuy.Kiyenyii nyiireey chepsosooy

kimeranaay keey,akinyoone nyikartooy kikwaaneek kimamworuuy kap-

kateng’waang nemii ketepaay ng’aal kimii ngoo pooy akimeranaay

nga’lechuu poo palwa chuungat kikwaaneek nekiteep tepuut nemii

kikwaaneek.

Chepyosooy chweran ngatoteen ngoo siiro Engaruka kiloo altooy tukun

choopo ropiyo chongariin.Altooy tukuun chokikwosherooy,kariipo Maa-

sai,pranketuun ngoo tupoo par choting’eey

kikwaaneek(Choo,nyanyeen,kitunguiin,ndisin) ngoo choo aloteey (majani

chai,tamatoon,sukaru ngo marakwa chopkonooy Masoop) ngoo towintiin

cholekiteen ngoo siirotiin akuchar kimangachituuy takualtaa.Tasooy

kualtooy kweenipoo mwaar choopokiring’oterooy walpoo Masoop.Altooy

pooy noo, nyokonuuy ropiyoo chaachang’ ngoo wolinee.

Men / Wanaume Women/Wanawake

44

Figure 33. Kentutweech ngoo nwokiin woloo chartooy pooy ngo chepy-

osooy paiit

Mairtooy paiit akong’oo pooy ngoo chepyosooy,ngoo par.Kimworweech

ngoo tepuut chaachang chokikiteep kiloo machameey kiramtaa ng’aalee

palwaa chongaat ngoo piich walaak.

Figure 34. Miito kiruptii chepyosooy akong’oo nyomii Engaruka

nyokikurooy, Nasero (torotoo) nyokakuwaang’ keenyis mut

paanyee.Chepyosopoo kiruptanyeenyii kikwaraay akusintooy ropiyo-Kiir

nyokurooy Masaai Eng’ibati-ngoo kepechikeey sukoom ngoo paretushapoo

kaswaa akutorateey keey kiwaaleey ng’aal choopo altaroo alpa ngoo

marakwa chotureen, chuupaleey kikwaaneek, ngoo woloo kimukeey kenyo-

ruu ropiyo chaachang’ ngoo altarpoo sukaru ngoo nyanyeen choaloteey

kikwaaneek.

45

Kipitishoo kiruptiin chaachang’ taay kiteen amu kimkaarteroo pooy rop-

iyeek.Kikisireey kiruptiin ngoo kakiptayaan akikikimareey kimii pooy ngoo

chepyosooy kiruup.King’etee paninee, makimareey chepyosooy pooy ngoo

kiruptinakwaak.Mito kiruptinachwechuu panii kakikasishoo amu panonee

nyonyuruuy chepyosooy ropiyo (arawa sisiit-arawa taman ngo arawa arawa

akong’oo-arawa somook) nealtaa tukuchuu kakaas.

Tukun chokitotaay

Chamaay piipo Engaruka kitotaay alpa chokikuworaay ngoo

marakwa.Kipaleey alpa king’eetee arawa akong’oo kiit arawa somok aku-

siteey aroo ang’waan tikekaas.Nerook arawa somook kichoo roop akaa

akitowuu piich kitoot alpeek walaak chookikaseey arawa king’etee arawa

sokol ngoo arawa tamaan.Kitoteey alpa asiip areeny ngoo keeny, ketoot

marakwa chotureen king’etee arawa ang’waan ngoo arawa tamaan. Kima-

tooy paree kumung’aroo somok king’etee arawa tamaan kitiit arawa

akong’oo.kitoteey marakwa chotureen tikeaam akealtochii piich chakaay

aleey tukun chaachang’ chopkonooy kamasitokoo poo Bahati.Kualtorooy

chepuspeet nyoopo kilo 120 siling 80,000 ropiyeepo Tanzania (48USD&)

choyameey kelipaana ropiyepoo sukul praimari.

46

Figure 35.Kikwaar piich choole tamaan akitowuu kipal tukun chopokeent-

ishechuu.Piichwe tokool kii muren nta ki pooy chokisomanchii ng’aale pal-

wa ngoo sukontoor ntaa kikipaa kinataa nyokinetaay piich piich choopo

NGO kilee mpoo Mviwata nyoryontooy nga’alee palwa ngoo piipo Tanza-

nia.

Neele ndidin kikitakitoow piich kitoteey.Kitowuu piipo Engaruka kitoot

ndisin 1980,kile panii kimworwech palii.Kipaleey ndisin kiloo tikealta aki-

paleey piich chongeeriin.Nekikaas ndisin keyapchii ng’woony sakeek

takuyakwaait paree ngaa nyoone tanesiwaa nying’waantaa Engaruka kii

nyatuur akichikiniin.

47

Figure 36.Waloo kinyorchiniiy pareetiineepo anguuy ngoo Engaruka

Kikitastaay palwa anguuy ngoo lokoor ngo Engaruka.Kitoowiiy

2009,akineeit 2011-2013, kipal piich chaachang’,kitoow muren mpoo kipal

anguuy chokualtooy.Mii paretiinapoo piich tokol chuu palaay anguuy

kamaspoleet nyoopo EngarukaJuu ngoo sub-location nyoopo Madukani,

Maembeni ngoo OlDonyoNnado.Choolekitoo tokol Embo Engaruka waloo

kirameey per ngoo een keramchii par keramaa satoon,nemayaam perechuu

nyoruuy kikwaaneek saiit akong’oo ngoo paretutaap somook kumeen.

Figure 37. Neele anguuyechuu chaam kitoteey piipo Engaruka

kii:Kapichtinapoo China,nyanyeen,kitunguuin,marakwe choopo

soya,pilipili.Apaay tukuchwechuu aroo somook aketooteey asiip somook

ngoo keny akimasiteey par nyoow.Kimworwech piich walaak chokikiteep

kiloo, kiitu nyanyeni Engaruka woolpo 1980,akimapaleey piich kiloo

tikeaam,Kichameey piich alpa kisiir nyanyeen.Kineemii oriin yolekiit,kuneet

48

piich Mviwata –nyoryontooy nga’alee palwa ngoo piipo Tanzania woolo

kipaltooy nyanyeen.Kipitiiniiy ratakwoo kitunguuin,Kapichtinapoo China

ngo pilipili asiip areeny ngoo aroo somook chusiteey,akepiteey sa-

kiit,kumeen neroopeen,amuu chaam kinameey kisiir.

Paleey mpoo tukun chomemukaay yamaata cholee:araapkon,moken,nchuku

ngo kunteen akii moo kumeen.kitotiniiy tukuchwechuu lee anguuy pareetiin

chong’ulong’ileey ngoo keny.Kipaleey par asiip areeny tukun choopo taay

choole alpa chokiworeey ngo marakwa akineemi kenyinoon tupeey chepala

anguuy.Pkonooy alii chakaay alaay tukun chaachang’ walpo Karatu Ngo

Sokoku (siiro kween) nyoomi Arusha ngoo loriinakwaak kipakual tukuchuu

paleey piipo Engaruka.

Tukuchukiireey ngoo palwa

Neele piipoKisongoMaasai ngo Arusha chomang’eey Engaruka kim-

woreey kiloo palwa ki kiir tokol ngoo mang’oting’wang’.Nyeran king’utuuy

woolo kitotitooy alpa king’etee arawa somok ngoo arawa sisit.

Toreteey karwa timaam tiich ngo noo tukun chokikitoot.Kitoreet piich

NGO choopkonooy saang’ asiip areny ngoo keny neroopeen keteek tukun

choripeey nying’uny maop per akiriip mayaam nying’waan.Mworuuy piich

kiloo matchaan kiyomsoot nyung’ung’ chokiriipo teekshoo

tukuchwechuu.Toreteey palwa kimayaam nying’waan akutankuus.Nekipit

ratakwoo,kemati rotook pare tanekiir per kinunchii ng’wony.Nekiwanta

kaswa,keyaat pare takuakeet tiich ngoo noo.Kaikayitaay piich kitoot tukun

chung’ulong’uleey,tineluluka akaa kimito kiir nyokaseey.Akenyoruu tukun

chooameey chakii.Leliiy piich walaak lulukeey yekwaayitchoo aketaar poo

chaak,nganyii laptooy chaakikwaak wololoow kipakwaaketa.

49

Nyung’waan

Sing’oroo nyung’wiipoo Engaruka amuu kipkonooy koriin chokiryesoo,

ngoo tukun choyokwoiteey par.Mworuuy nyoone kiloo yakwaay

nyung’waantaa Engaruka.Neyaam koore,Kipitcheey nyakaraam tukun ngoo

nyung’waantaa Engaruka nekiir per.Toreteey per kiryesii koriin choomi

per,kipatee keir par akineryesoo korichoochee kuyakwaaiit

nyung’uny.Mayameey pereepoo roop akitchoo kiryesii koorichoche.Karaam

kunuryoteen nyung’uuny kumeen akii nyoone nyiireey nyung’waantaa

Engaruka takiyakwaay akeeny amuu kiireey per kumeen.Irwa per nyoto-

reteey piich kepalishoo akwooy amuu neelee roo kiroopeeneey kiteen

akirok.Ma per akitchoo chopitcherooy tukun.Mpoo titoreeteey per kipitchoo

tukun nyakaraam,kutchai chuukaraamiteey nyung’waan kisiir kiir

tokol.Toreeteey kutchai kinamishoo nyung’uny tanekitootii tukun kikwaar

ng’uny karaam iriin,kung’untaa per chokekateng’ keey,akiriip nyung’uny

tamoop per.Riipeey mpoo yekwooiin,taneitchoo kimeuntoo per.Nenuunoo

kutchai kiir nyung’waan kikaraamiit.

Kilee panii kakimworuu,yekwaay nyung’waantaa Engrauka,akimiinyuun

tukun walaak chopototeen ngoo nyung’waantaa Engaruka.Momiito

chookikurooy nitrogen ngo phosphorus,tukun areny chotoroteey kisaap

kipitchoo tukun.Kitasiin sukoo takichang’iit nitrogen ntaa kepal tukun chot-

ing’eey iriinikwaak nitrogen (leguminous) chochee kuu kuntee,marakwa ngo

lentils aketoteey akaa atchee,nekikaas ketasii aka nyong’uleey.Kipatee

nyoone,ketasiiniiy mpolea choopo phosphate takakaas tukun chaa-

chang’.Neele pareetiin choochaang’ kutchaay ngo sapuuk,kilee kandisin

kiting’eey phosphorus chaachang’.Ng’utuuy nyeenyii kiloo sapuuk ngo

kutchai chuu karaamiteey par.Mi kartii Neng’alah nyomapaleey

chiich,nyoting’eey phosphorus chaachang’ kisiir mpoo par nyoki-

paleey.Nekitoo sapuuk par,aketoot keet choting’eey rurwoo,kilee rurwoo

50

ndisin,kutoreteey nyung’waan kikaraamiit.Riipeey ruurwoo ndisin mapeel

asiis nyung’uny,akiriip toryoon taneitchoo kiyakwaiit paree.

Paleey piipo Engaruka kenyishechwechuu, wooliporoo poo keew.Karaam

keewaan ngoo palwa amuu tankuuso nyung’wiik (koriin ngo

chotustuseen),newaar keey nyung’wichwechuu,king’eet chutustuseen,kiriip

yekwooiin maop per,akutoo yekwooin nyung’waantee kipuntoroo iriini-

kwaak.Ngaa nyeenyi kiyii ng’utuuy kiloo nyuleey nyung’waantaa Muku-

lertii Engaruka (EngarukaJuu) ngoo kooreetiin waalaak chuu kikikepaleey

oriin yolekiit yokakirook kenyis taman (Kilee Neng’alah,EngarukaJuu

kamasitokoon ngoo Kamaspoo taay nyoopo EngarukaChini;kinyutweech

nesuul yitupeey yeenyi).Yakwaay nyu’ngwaantaa waali kitikeyapeey kiloo

tikepal,kisiir pareetiin chuukikakepaleey taay chomiito Enga-

rukaJuu,homareey irwa per tokumuuk kikonuu tukun cho-

karoomeen.Mworuuy nyenyii kiloo pantaa kunyaaw pareetinapoo taay amuu

kikepaal kumeen.Tankuus mpoo nyung’waantaa nyoopo pareetinechuu ki-

tikepaleey akung’utuuy nyoone kiloo karomoo nyung’wichwechuu ngoo

palwa.Irwa per nyoo torateey paretinechwechuu loween ngoo keew takipka-

na tukun chokaroomeen nekipal.

Kiir nyoopo leet,kikimareey kesawuu kiloo momii munyaan

nyung’waantaa Engaruka.Nechoo yamaata kululukaa nyung’wantaa kiti

pantaa kiwalaa kikwee munyaan.Neele ngoo Engaruka,kimaiteey ng’woony

parechuu kiireey par kitumuuk kituyoo ngo parepoo ng’woony chakay oow

munyaan nyoomukeey kululuuk nyung’waantaa paarak nyakayekwaay

51

Kenayteeraa palwa

Kimaytaa palwa ngoo Olemelepo kutaang’ kamaspoo leet,ngoo kenyis

taman chokakuwonyoo,lekitoo pareetinechochee araper nyomarokeey per

ngoo Embo Olemelepo nyoomomii per kumeen.Neele pareetiin chomapal

chiich kenyis chaachang choomii kamasitokaan (Chokikipaleey kitomoo kiit

1900) ,chootikesuwaniiy lain choomi koriin,kikikureer kipal piich.

Figure 39.Waloo kitastataay palwa ngoo Olemelepo

Ting’eey piipo Engaruka pareetiin walaak chomii Ndimi: Par nyoow

nyochonooy Selela kitikiitu Engaruka.Neele kamaspoo Ndimi nyilekitoo

Engarula kekurooy Neng’alah.Kitowuu kipal piich Neng’alah king’eetee

1983.Kimomii irwa per Neng’alah kitomoo kiit 1991, kikipaleey alpa

atikaay mii roop nyoow kipaat (arawa ang’wan-arawa sokol). Kineiit 1991

keteek araper nyong’etooy Neng’alah kitiit Embo Engaruka nyoapuunooy

per EngarukaChini.King’etee atiinee ngoo atcheenyii, kikitowuu kitastaay

palwa ngoo Neng’alah.

52

Figure 40. woloo kitastataay palwa ngoo Neng’alah. Koor nyokikurooy

―opportunistic‖ akimaiteey pareepoo araper, akuupaleey piich wolinee

atikaay roopeneey.

Kikitowuu kepal Neng’alah kamaspo taay 1998 pantakaay kiroopeen roop

nyoow nyoopo El Niño atoo kitowuu piich kiyaap par nyoow aki-

pal.King’etee paniinee kimatii kipal piich kamasinee poo Neng’alah,tokol

kipaat atikaay mii roop nyoow nyomukeey kiit per chokiireey kamasiporoo

poo leet.Perooy palwa woolinee ng’aalee roop.Kimworweech piich kiloo

kikipaal kamasitokoo poo taay kenyitaap 2008 atoo kiroopeen nyoow.

Paleey piipo Neng’alah alpa asiip areny ngoo keny kilee piipo Enga-

rukaJuu (arawa taman-arawa akong’o; arawa ang’wan-arawa sit) akuwoo-

53

reey ngo marakwa chotureen chookikaseey asiip akong’o ngoo keny(Arawa

ang’wan-arawa taman).Miitoo Neng’alah kamaspoo EngarukaChini ngoo

ng’alee charwa per.Nyoruuy pareetuus ang’wan choopo per neyamaat koore

ngo pareetuus mut neroopeeneey amuu pkoonooy pareek waalak Embo

Olemelepo neroopeeneey.Ting’eey piich choole lo kipaat pareetineepoo

ndisin ngoo Neng’alah.Kilee ngoo kamaspoo EngarukaJuu nyoruuy piich

choting’eey kandisin per chookiireey saiitiis areny ngoo kila wikitaap

areny.Neyamaat koore,kimatchaan per,akitowuu kiyaptaa kween piich pa-

retinekwaak kilakuu nusu nyoopo eka taneitchoo kipal par nyaama-

nang’.Momii per Neng’alah chookipaiisherooy,petiiy chepyosooy

wolooloow kipakiwasoteey per,woloo apeey 6km tikeiit,akikalapunoo mat

ngoo sikireey panii okukeey bomas.

Amuu karoom wooloo mang’tooy piich ngoo kamaaspoo Neng’alah, kiir

nyong’uleey ngoo Maasai chuu mang’eey Engaruka, chotirooy keey ripshoo

chaak amuu memuukeey kiroopeen takepal tukun. Baraka koore akaa

nyokikitaastaay palwa.Paliisheey piich chaachang choopoo EngarukaChini

kamasitokoo.Apeey chiich saiit akong’o ngo nusu kiwerooy Embo Engaruka

takiit Baraka,eenoonee nyilekiit.Kitowuu piich kiyaap kamashenyii

kenyitaap 1983 nyookikikaas tukun chaachang’.Neele kiyii kiir piich takipal

par nyoow ngoo woolonee ki roop nyikiroopeen nyoow nyoopo El Niño

1998.King’eetee atiinee,kitowuu kikwaar kamatiyaArdhi ―komitii nyoryon-

tooy ng’alee nyung’waan‖ piich choting’eey pareetiin ngoo

Baraka,takuryontoo yapkaa par akiroo kiloo mamining’iit paranii aketaay

chaaki.Mii keeti yolekiitoo wooli paleey piich ngoo Baraka,chooameey noon

go tiipoo piichuu mang’eey woolinee.

Kilee panii kimworuu piichuu kikiteep,kikitowuuy KamatiyaArdhi 1998, atii

kitowuupiich choole 23 kipalishoo ngoo Baraka.Kinaitaa par atii kiit keny-

ishepoo 2000,akikineemii 2013,atii kikitepaay piich tepuut,kimii piich

54

choole 88 choongeet KamatiyaArdhi kiloo palisheey ngoo Baraka akit-

ing’eey chiich tokol par eka akong’o.

Figure 41.Kinaaytaa palwa ngoo Baraka

Paiisherooy piichwechuu lee 88 per choopkonooy eenwootiin somok kiir

pareetinekwaak choochee kuu, Oltulelei, Oleletaiku ngo Olelaigwanani

chookipal kikwaaneek taneroopeen kipkaa per.Paliisheey atii mii roop kipaat

(arawa ang’wan-arwa sit) akipaleey alpa kipaat.Mworuuy kikwaaneek kiloo

yakwaay nyung’waantaa kamaasinee akikiireey per asiip ang’wan kipat

ngoo kitikekaasishoo.

55

Oortiinechuu kikinyorchii keneet keey

ng’aleepoo palwa

Kikiwaas ng’alechwechuu ngoo aroo sop king’etee 2011 ngo 2013

ketepoteey piich(arawa akong’o-arawa areny ngo arawa lo-arawa sit)

ng’alechwechuu poo palwa ngoo paaretuus chong’uleey.Kikikwaarata piich

aketeep ng’al keteep mpoo walaak ngoo kiruup, ketepaa Kiswahili ngoo

kutii Maasai ngoo Engaruka ngoo kutii Markweeta ngoo Siipow akikimii

piich chokitoreeteey.

Figure 42.Kikiteep ng’al piich choole 39 ngoo Engaruka, pooy choole 20

ngoo chepyosooy choole 19, akikiteep chiich tokol asiip somok.Piichwechuu

tokol kipalisheey akiting’eey kenyiis 25 kitiit 65.Aketasii keteep piich ngoo

kiruuptiin choole 16 kiruuptiin choopo piich 5 kitiit taman.Kikiteep piich

tokol choole 118.

56

Kikiteep kiruuptiin choolee 11 ngoo Siipow,pooy ngoo chepyosooy

king’uleey,akipiich chooting’eey kenyiis chong’ulong’uleey-kiimi piich

choolee 8 kila kiruup-kiit 43 teputii chukikiteep.

Kikitee ngoo kiruup:1)Paiit chuuireey pooy ngoo chuuireey chepyosooy; 2)

woloo irtooy piich paiit ngoo palwa ngo kalentaa palwa; 3) waloo kiwalee

koore ngoo ng’alee roop ngoo kenyis sosom chokikuwonyoo, ngo 4) Ryon-

toor poo per.Kikiteep soomanaa leet ngoo ng’alee map: Kikiteep piich kiloo

ng’utuu chiich tokol pareenguung’ ngoo oortineepoo per ngoo pichaay

chookikipiroo yim.

Kikiir survey nyoopo woloo kiirtooy paiit ngoo palwa kumeen nerook

aroo somok ngoo kenyis areny akikiireey piich choopkoonooy koroon-

ine,kikiir pareetiin 8 ngoo Engaruka ngoo pareetiin sop ngoo Siip-

ow.Kikikwaar pareetiin chomii woloo ng’uloong’uleey,chookikepaal kenyis

chong’ulong’uleey,akikepalaa tukun chong’uloong’uleey.Kikiteep ng’alee

roop,woloo kiirtooy paiit ngoo palwa,woloo pititooy tukun nekitoot ngoo

charwa paiit ngoo chepyosooy ngo pooy.Kikitiil survey atii kirook kenyii

akong’oo ngoo nusu,amuu kimakimareey kitastaay palii walaak akitowuu

kiloo piich walaak kaakipir pichai pareetinechooch akepakealta.Kikimwochii

piich atii kikitowuuy kuhusu nga’leeka survey lakini kikanyanuu walaak

kiloo tikelipaneech ropiyo chaachang’ atii kewonyoo,aki kiir nyoonee

nyoomayomiis chiich aka tokol Martina.

57

Figure 43. Kikisoomanchii piich kartasi nyookikisiraa Kiswahili ngo Mark-

weeta,akimii pichai chaachang’,ng’alechuu kikakenyoruu,taneitchoo ki-

woluu kapkaateng’waang ngoo soomanaani kitakimi kitaseey taay,akuroo

nemaan ng’alechuu kikisiir akureer kimworuu nemii kiir nyokimareey

kewaal ngoo ng’alechuu kikisiir.Kitorateey kartasinoonee mpoo Martina

takisowuu nekielewaan ng’alechuu kikakiteep taay ntaa achaa.Kikitatotoo

kartasinachuchee kipaa sukultiin,ketoo pichuu ryontooy koor (kiptaiin ngoo

pichuu torateey keiir pait ngoo kamaspoo palwa kilee aniin kacham-

cham)akikiir Martina kesowuu ngoo korotinechoochee.

58

Figure 44. Kapanoot chookikipaal takesowuu woloolee nyung’waan akek-

war nyung’wiiny chong’uleey ngoo Siipow

Kikimuuk kesiit nyung’waantaa paraak ngo kamaspoo Markweeta ngo

Engaruka.Kikipaal kapanoot chongeriin takesoomanaa wolootuptokeey

nyung’waan (woloo kituup keey nyung’waan).Amuu kamaspoo palwa

nyikimareey kesowuu,kikisoomaan nyung’waan nyikaraam ngoo pitataa

tukun chokaroomeen.Kikisoomanchii yekwooiin,woloo tchoniin tukuchuu

kakikasaa paree,ngoo wolo taptooy nyung’ntee.Kikiraam nyung’wantaa

kamspoo Keew ngoo lakam,akeraam nyung’waantaa pareetiin chokikitotii

tukun chong’uleey kilee,kandisin,kaalpa ngo kamoosong’,paretiin chokiki-

matoo kimakipal ngo pareetiin chookikipistoo kenyiis chaachag

kimakipal.Kikiiraa ng’alechwechuu tokol Kenya Agricultural Research Insti-

tute (KARI) nyomii Nairobi.

Kikiraam mpoo per,chokikiramateree ng’elee wooli tauneey aretaper ngoo

kitikiit pareetiin.Takimikitaseey taai soomanaa per,ng’alepoo per

chuukikenyoruu kichootomoo kewantaa.Neele ngoo kamaspoo per kesoo-

manchiniiy nyamuukechuu wikeey ngo nyung’wichoo siteey per kwopchii

pareetiin.

59

Kekarkaait ngoo kewantaa

Mworweech kamashenyii tukun chokarekeey ngoo chong’uleey ngo Siip-

ow ngo Engaruka kilee ngoo tukun ang’wan chokikisoomanchii:

- Irwa paiit ngoo chepyosooy ngo pooy: ireey chepyoosooy paiit

nyong’uleey ngoo choopo pooy ngo kamaspoo Engaruka ngo Siip-

ow.Maireey chepyosoopo Tot per,kineele ngoo Engaruka, ryontooy

chepyosooy ng’alee per akiireey per kikwaaneek,akitomoo kisiwaa

nyuun Martina chepyosoo kiireey per.Palisheey chepyosooy ngo pooy

ngoo Tot ngo Engaruka.Palaa pooy ngoo Tot tukun choopo ropiyo

choole:Watamelon,nyanyeen,kunteen ngo mempeen.Mii arunapoo

chepyosooy pitwoo ratakwoo,mpoo ngoo tukuchuu paleey

pooy.Ngaat chepyosooy palwa tukun chokwomeey choole mosoong’,

alpa ngo matiya.Paleey chiich tokol alpa ngo marakwa ngoo Enga-

ruka.Chepyosooy chupalisheey,kipit ratakwoo akikaas,paluuy pooy

pareetineek ngo tiich.Neele kiir nyokarakeey ngoo Tot ngo Engaruka,

ki pooy chopalisherooy jempee kuryonsoot,kung’urukisheey chepy-

osooy amuu palisherooy makompo.

- Woloo kiryontooy ng’alee irwa per: Neele ngoo kamaspoo Tot ngoo

Engaruka,pooy churyontooy ng’alee irwa peer akipetiiy toyootiin

akitekaay arapeer neng’at ngoo kunaap.Petiiy tuyoo per chepyosooy

ngoo Engaruka,akuu moo kumeen.Kichartooy per kilee sub-locations

ngoo Engaruka,kinelee ngoo Tot kechartooy kilee koriin.Nyoruuy

piich per king’uloong’uleey kilee walolee koore ngoo ng’alee

roop.Neroopeeneey ngoo Engaruka,ketaaniiy chiich kiir per saiitiis

somok,kineele ngoo Tot mapoo chiich per nemii roop:Wetiiy chiich

kimarunooy een akwoop ngoo pareenyiin.Neyamaat koore ketaniiy

60

chiich saiitiis areny kiir per ngoo Engaruka,kinneele ngoo Tot kinyo-

ruuy chiich saiitiis somok aketupeey kilee nyoone kitirook arawa.

- Woloo rostooy piich ng’alee yomaat: Kiraan piipo Tot ngoo choopo

Engaruka kiloo matiketirookeey ng’alee roop ngoo kenyis taman

chokewonyoo.Kikoromiit woloo kirostooy ng’alee roop ngo pare-

tushachuu mukeey kwoop roop kiropeeneey.Kilee ngoo kamaspoo

Engaruka kipaleey pooy ngoo chepyosooy alpa ngo marakwa aku-

renchiniiy tokol kenyishechuu kikikasishoo ngo chumakaas chiich

kiir,malee nyoone ngoo Tot.Kimwaa chepyosooy kiloo kikikasishoo

2010 kisiir 2011:Kiloo kiroopeen nyoow 2011 kitunuun roop mo-

soong’.Ngoo kamaspoo pooy,chuupaleey tukun choopo altar,kikiroo

kiloo kikaraam 2011 amuu kipal kirinkiram akikaas asiip somok kisir

akaan nyipaleey asiip areny ngoo keny.

- Ng’alee nyung’waan:Makarakeey nyung’waantaa Engaruka ngo

nyoopo Tot,amuu ng’uleey woloo kitauntoo nyung’waantaa chiich

tokol-kor,akimayekwaay nyung’waantaa Tot,tankuus akuu yakwaay

nyung’waantaa Engaruka.Ting’ey yekwooin nyikimareey

nyung’waantee kamaspoo Tot ngoo kamaspoo Engaruka.Akii nyuun

mating’eey nyung’wiichwechuu tokol nitrogen ngo phosphorus cho-

toreeteey palwa.karaam.Tirekeey piich irwa per,aki nyoone nyiireey

palwa kusiiltaa ngoo kamosiik tokol.Per kiir nyoireey tukun kipitchoo

karaam,akii irwa per nyoiireey palwa kusiiltaa ngo kamosiik tokol

kisiir mpoo yekwooiin nying’uleey, mpoo tii toreteey phosphorus

kemuuk kekas tukun chaachang’.Kiir nyokimareey keng’alalee akaa

kii sapuuk ngo kutchay woloo yekwooititooy par.Toreteey par ki-

yakwaaiit akikaraamituuy nyung’wiiny,kekaasisho akiriip

nyung’waan maop yomeet ngo per.Toreteey sukoo ngo sapuuk palwa

61

amuu,tankuuseey nyung’waan,aking’eet mpoo rotook ngo tukun

chakaay ng’atuuy nekikasisho choo yekwooiteey par.

Karaam woloo ryontooy piich per choopo kamosichwechuu tokol,

akimoopoo irwa per kipaat,amuu neele perepoo araper kuwikaay nyamuuk

chooyekaaiteey par.Makaraam keiir per kumeen amuu much ng’eteey per

choomi ng’woony kumukeey kululuk nyung’wantaa paraak.Neeituu per

choomi ng’woong parak,kilakuu munyaan nyung’waantaa.

Ng’utuuy soomanaanyenyii kiloo karaam ketar kiyi mworuuy piichu pal-

isheey amuu nekituyoo ng’aalechuu mworuuy kikwaaneek ngoo chwechuu

kisoomanchiiniiy kumukeey kitorateech.Kineteech piipo Engaruka ngoo

Choopo Siipow tukun chaachang’nganyii kimaree keng’utuu kiyii kikuneet

keey ngoo kartasinyenyii.

Kimworuu kantooy choopo saang’ kimwochii sirkali kiloo atoratoo piich

ngoo ng’alee araper ngo irwa per takiriip maam piich kiprapaas ngo kenartaa

koore nyikiwaala kiyaam.Mworuuy soomaneenyoonkiloo karaam kesawuu

ng’alechuu ngaay piipo koore kitomoo ketowuu kiir akaa tokol.Nekunetkeey

ng’alechuu mworuuy piikaap koore, kumukeey kesowuu woloo kichartooy

paiit.

Ng’aromoo piipo Engaruka ngo choopo Siipow akii kikwaaneek chong’et

waloo kikipaltooy tukun ngoo kamasipkonooy.Karaam ketuup ng’alekwaak

kitomoo ketowuu irwa araper akaa,ngoo woloo kinartooy koore nyimikiwa-

leey kiyomeey.Mesiltooy tukuchochee netomoo kesawuu walochartooy paiit

pooy ngo chepyosooy.

62

Kongoi

Kimwochiiniiy kongoi toratoo ropiyo nyokichoonoo kamaspoo Swedish

International Cooperation Agency (SWE2009-2010) nyokitoreet kusiiltaa

somanaanyenyii.Kimwochiniiy kongoi chiich tokol nyokitoratech ngo oor

aka tokol,ngoo kamaspo Siipow ngo Engaruka,chokipaiisheroo saiitisha-

kwaak kiwalwechh tukuchuu kikiteep.Kongoi nyoow ngoo pichuu kiraan

keir survey ngo pareetiinekwaak akuraan keraam

nyung’wikwaak.Kikitakeech ngoo kamosiik tokol.Kimworeey kongoi -

akeleliiy kiting’ey kiir nyotomokelipaan pichuu kitorateech ngo soma-

naanyenyii- Florence, Helena, Kipkeyo, Luka, Catherine ngo Israel-chuu

kitoreet kusiiltaa soomanaanyenyii.

Tamoo kamuuytaeng’waang’,toratoo,tokuneet,chapkoo ngo karaamitchoo

kimemukooy kenyoruu ngo kewalweech ng’alechuu kikitepaay.Kitorateech

mpoo piich chokituyookeey ngoo Situ:Kimworaay kongoi nyoow ngoo piipo

British Institute in Eastern Afric,chuu rong’aay kariin ngoo chuu ireey paiit

yiine,Kongoi Matthew Davies nyiking’utweech Siipow,ngo Prof. David

Mburu nyochoonooy Jomo Kenyatta University of Agriculture and Technol-

ogy,nyokicharweech ng’aleepo nyung’wuuny ngo per chookinetakeey

Markweeta akirii soomanaa per ngo nyung’wiiny kusiilta.Kongoi Pontus

Hennerdal ngo Stefan Ene choopo kamaspo Human Geography ngoo Stock-

holm University chokisatweech maptiin.Nyoopo leet,kemareey kemwochii

kongoi sirkali Tanzania (PF/IRA.15) ngoo sirkali Kenya

(NCST/RDC/10/013/16) chookichamweech kesoomanaa,ngo piichu ryon-

tooy kooreetinechwechuu choo kichamweech kesoomanee kooreeng’waang.

63

Kesowuu piichuu kitoreet

Martina Angela Caretta Ki somaanchi-

iniiy kilakuu Laktari ngoo kamaspoo Hu-

man Geography ngoo University nyoopo

Stockholm.Mareey soomaneenyiin kis-

owuu woloo chartooy paiit pooy ngo

chepyosooy ngoo kooreetiin chookiirey per

ngoo Kenya ngo Tanzania,akimworweech

kartasinyee ng’alechoche.Kisoomanchii

Martina ng’alechwechuu kisaap king’etee

2010.

Lars-Ove Westerberg Ki associate profes-

sor ngoo kamaspoo Physical Geography

ngo Stockholm University.Soomanchiniiy

nyentee ng’alee geomorphology ngo soil

science ngoo koor nyooyamaat,ngoo Ken-

ya, Tanzania, Ngo Mozambique.Kikiteep

piich tepuut ngoo Kenya ngo Tanzania

king’etee 1985 akikiteep piich ng’alee koor

choopo roop asiip chaachang’ ngo woloo

kikiireey paiit ngoo par king’etee pare-

tushaapo wakoloni ngoo Engaruka ngo

Markweeta.

64

Lars-Ove Westerberg is

Wilhelm Östberg Ki propesa nyosooman-

chiiniiy ng'alee keny choopo piich woloo

kimang'tooy,akineelee paanyee ki chiich

nyentee nyomikiwasaay ngoo sooma-

neenyiin ng'alee Geography nyoopo piich,

ngoo Univasiti nyoopo Stock-

holm.Kisoomaneenchiniiy ng'alechwechuu

ngo Markweeta wooli kitepoterooy piich

teeput kenyitaap 1973-1975, akuu king'etee

kenyishechuchee kikichoneey ku-

meen,akikichoo nyoopo leet oriin yolekit

kenyitaap 2013 arawa taman ngoo areny.

Lowe Börjeson Ki lecturer ngoo kamaspoo

Human Geography,ngoo Stockholm Univer-

sity.Ng’alolooy soomaneenyiin ng’aale roop

ngoo keny ngo panyii ngo woloo kiwalaa

woloo paltooy piich par ngoo kooreetiin

chong’uleey ngoo emeetaap Afrika.Torateey

nyentee ngoo ng’alee tepuut chaachang’ aki-

kikisiir kitapuu nyong’ololooy woloo kiwaal

roop ng’alee palwa ngoo kooretiin

choolekitoo ngoo chooloween.

65

Soomanaa Kisiir

Adams, W. M. (1989). Definition and development in African

indigenous irrigation. AZANIA: Journal of the British Institute in Eastern

Africa, 24(1), 21–27.

Adams, W. M., & Anderson, D. M. (1988). Irrigation before

Development: Indigenous and Induced Change in Agricultural Water Man-

agement in East Africa. African Affairs, 87(349), 519–535.

doi:10.2307/722892

Adams, W. M., & Watson, E. E. (2003). Soil erosion, indige-

nous irrigation and environmental sustainability, Marakwet, Kenya. Land

Degradation & Development, 14(1), 109–122. doi:10.1002/ldr.528

Adams, W. M., Potkanski, T., & Sutton, J. E. G. (1994). In-

digenous Farmer-Managed Irrigation in Sonjo, Tanzania. The Geographical

Journal, 160(1), 17–32. doi:10.2307/3060138

Adams, W., Watson, E., & Mutiso, S. (1997). Water, Rules

and Gender: Water Rights in an Indigenous Irrigation System, Marakwet,

Kenya. Development and Change, 28(4), 707–730. doi:10.1111/1467-

7660.00061

Årlin, C., Börjeson, L. and Östberg, W. In press. Participatory

Checking and the Temporality of Landscapes: Increasing Trust and Rele-

vance in Qualitative Research. In Handbook of Historical Ecology and Ap-

plied Archaeology, (Eds.) by D. Stump and C. Isendahl. Oxford: Oxford

University Press

Caretta M A (2014) Situated knowledge in cross-cultural, cross-language

research. A collaborative reflexive analysis of researcher, assistant and par-

ticipant subjectivities. Qualitative Research

doi: 10.1177/1468794114543404

Caretta, M. A. (2014). Hydropatriarchies and landesque capi-

tal: a local gender contract analysis of two smallholder irrigation systems in

East Africa. The Geographical Journal. doi:10.1111/geoj.12102

Caretta, M. A., & Börjeson, L. (2014). Local gender contract

and adaptive capacity in smallholder irrigation farming: a case study from

the Kenyan drylands. Gender, Place & Culture, 0(0), 1–18.

doi:10.1080/0966369X.2014.885888

66

Davies, Matthew, and Henrietta Moore. (2011). Marakwet

Community Heritage Mapping Project, Kenya. Report on the first season of

fieldwork, April–September 2011. Unpublished. File at BIEA.

Davies, M. (2008). The irrigation system of the Pokot, north-

west Kenya. Azania: Archaeological Research in Africa, 43(1), 50–76.

doi:10.1080/00672700809480459

Davies, M. I. J. (2010). From platforms to people: rethinking

population estimates for the abandoned agricultural settlement at Engaruka,

northern Tanzania. Azania: Archaeological Research in Africa, 45(2), 203–

213. doi:10.1080/00672700903346569

Enfors, E.I., Gordon, L.J., 2008. Dealing with drought: The

challenge of using water system technologies to break dryland poverty traps.

Global Environmental Change, Local evidence on vulnerabilities and adapta-

tions to global environmental change 18, 607–616.

doi:10.1016/j.gloenvcha.2008.07.006

Fleuret, P. (1985). the social organization of water control in

the Taita Hills, Kenya. American Ethnologist, 12(1), 103–118.

doi:10.1525/ae.1985.12.1.02a00060

Laulumaa, V., 2006. Estimation of the population of ancient

Engaruka—a new approach. Azania: Archaeological Research in Africa 41,

95–102. doi:10.1080/00672700609480436

Moore, H. L. (1986). Space, Text, and Gender: Anthropologi-

cal Study of the Marakwet of Kenya, An. Guilford Press.

Mul, M. L., J. S. Kemerink, N. F. Vyagusa, M. G. Mshana, P.

van der Zaag, and H. Makurira. 2011. Water Allocation Practices among

Smallholder Farmers in the South Pare Mountains, Tanzania: The Issue of

Scale. Agricultural Water Management, 98, 1752–60.

doi:10.1016/j.agwat.2010.02.014.

Östberg W (2004) The expansion of Marakwet hill-

furrow irrigation in the Keryo Valley of Kenya in Widgren M and Sut-

ton JEG eds Islands of Intensive Agriculture Ohio University Press

Östberg W (2014) Irrigated fields are wives: indigenous

irrigation in Marakwet, Kenya in N T Håkansson and Widgren M eds

Landesque Capital: The Historical Ecology of Enduring Landscape

Modifications. Left Coast Press, Walnut Creek CA

67

Potkanski, T., & Adams, W. M. (1998). Water scarcity, prop-

erty regimes and irrigation management in Sonjo, Tanzania. Journal of De-

velopment Studies, 34(4), 86–116. doi:10.1080/00220389808422530

Robertshaw, P., (1986). Engaruka Revisited: Excavations of

1982. Azania: Archaeological Research in Africa 21, 1–26.

doi:10.1080/00672708609511365

Sassoon, H., (1967). New Views on Engaruka, Northern Tan-

zania. The Journal of African History 8, 201–217.

doi:10.1017/S0021853700007027

Sheridan, M. J. (2002). An irrigation intake is like a uterus:

culture and agriculture in precolonial North Pare, Tanzania. American An-

thropologist, 104(1), 79.

Stump, D., (2006). The development and expansion of the

field and irrigation systems at Engaruka, Tanzania. Azania: Archaeological

Research in Africa 41, 69–94. doi:10.1080/00672700609480435

Sutton, J. E.G. (1984) Irrigation and Soil-Conservation in Af-

rican Agricultural History. The Journal of African History 25(01): 25–41.

Sutton, J.E., (2004). Engaruka: The success and abandonment

of an integrated irrigation system in an arid part of the Rift Valley, c. 15th to

17th centuries. Islands of intensive agriculture in Eastern Africa 114–132.

Sutton, J.E.G., (1978). Engaruka and its Waters. Azania: Ar-

chaeological Research in Africa 13, 37–70.

doi:10.1080/00672707809511631

Sutton, J.E.G., (1986). The Irrigation and Manuring of the

Engaruka Field System. Azania: Archaeological Research in Africa 21, 27–

51. doi:10.1080/00672708609511366

Tagseth M (2008) Oral history and the development of

indigenous irrigation methods and examples from Kilimanjaro Tanza-

nia Norsk Geografisk Tidsskrift - Norwegian Journal of Geography 62

9–22 doi:10.1080/00291950701864898

Watson E E (2009) Living terraces in Ethiopia: Konso

landscape, culture and development James Currey, Woodbridge UK

68

Watson, E. E., Adams, W. M., & Mutiso, S. K. (1998). Indig-

enous Irrigation, Agriculture and Development, Marakwet, Kenya. The Geo-

graphical Journal, 164(1), 67–84. doi:10.2307/3060546

Westerberg, L.-O., Holmgren, K., Börjeson, L., Håkansson,

N. T., Laulumaa, V., Ryner, M., & Öberg, H. (2010). The development of

the ancient irrigation system at Engaruka, northern Tanzania: physical and

societal factors. Geographical Journal, 176(4), 304–318.

doi:10.1111/j.1475-4959.2010.00370.x

Widgren, M. (2004). Towards a historical geography of inten-

sive farming in eastern Africa. Islands of Intensive Agriculture in Eastern

Africa, 1–18.

Widgren, M. and S. J. Sutton. (2004). Islands of intensive ag-

riculture in Eastern Africa: past & present. James Currey.

Contact

Nemaraay nyoruu kitapuu akaa ntaa kemikiir nyokemaraay isowuu,imukeey

ing'alaal ngo:

Martina Angela Caretta

Svante Arrhenius väg 8

10691 Stockholm SWEDEN

martina@humangeo.su.se

mailto:martina@humangeo.su.se