ikar 4(3)2014 internet · dr magdalena olender-skorek ... dlatego numer specjalny otwiera artykuł...

Problemzpojęciemumowysprzedażywnowejustawie oprawachkonsumenta–zagadnienieumówmieszanych zobowiązkiemświadczeniausługi

Niedozwolonepostanowieniawzorcówumówzawieranych zkonsumentami–zmiennetendencjewpolskim orzecznictwiesądowym

Oroszczeniachkonsumentówwprzypadkuniezgodności towaruzumowąpowyrokuTrybunałuSprawiedliwościUE wsprawieWeber i Putz

ZalecenieKomisjidotyczącezbiorowegodochodzeniaroszczeń(collective redress).Wjakisposóbdokonaćjegoimplementacji wPolsce?

Identyfikacjaprzeszkódwskutecznymdochodzeniu przezkonsumentówroszczeńztytułunaruszeniazakazu praktyknaruszającychzbioroweinteresykonsumentów wpostępowaniugrupowym

Alternatywnemetodyrozwiązywaniasporówkonsumenckich wprawieunijnym–nowerozwiązaniaprawne(dyrektywa2013/11/UE wsprawieADRorazrozporządzenienr524/2013wsprawieODR)

Przesłankiuznaniapraktykizanaruszającązbioroweinteresykonsumentów

ISSN 2299-5749

47. publikacja Programu Wydawniczego CARS

26. publikacja Programu Wydawnictw Elektronicznych CARS

Redaktor naczelny: Prof. dr hab. Tadeusz Skoczny

Redaktor statystyczny: Prof. dr hab. Jerzy Wierzbiński

Redaktor językowy: Anna Goryńska

Projekt okładki: Darek Kondefer

ISSN: 2299-5749

Licencja: Creative Commons 3.0 Polska

Redakcja: Centrum Studiów Antymonopolowych i Regulacyjnych (CARS);

PL – 02-678 Warszawa, ul. Szturmowa 3; tel. (+48-22) 55-34-126; www.ikar.wz.uw.edu.pl

e-mail: [email protected]

Wydawca: Wydawnictwo Naukowe Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego;

PL – 02-678 Warszawa, ul. Szturmowa 3; tel. (+48-22) 55-34-164; www.wz.uw.edu.pl


Skład i łamanie: Dom Wydawniczy ELIPSA; PL – 00-189 Warszawa,

ul. Inflancka 15/198; tel.: (+48-22) 635-03-01; www.elipsa.pl


Rada NaukowaProf. dr hab. AndrzejWróbel (kierownik Zakładu Prawa Europejskiego INP PAN; sędzia Trybunału Konstytucyjnego) – przewodniczący.Prof. UW dr hab. ZbigniewHockuba (Katedra Ekonomii Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego; EBOR) – wiceprzewodniczący.Prof. dr hab. CezaryKosikowski (kierownik Katedry Prawa Gospodarczego Publicznego Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku) – wiceprzewodniczący.Doc. dr hab. CezaryBanasiński (Zakład Administracyjnego Prawa Gospodarczego i Bankowego Instytutu Nauk Prawno-Administracyjnych Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego) – członek.Prof. dr hab. JanBarcz (kierownik Katedry Prawa Międzynarodowego i Prawa Unii Europejskiego Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie) – członek.Prof. dr hab. SławomirDudzik(Katedra Prawa Europejskiego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego) – członek.Prof. dr hab. MarianGorynia (Rektor Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu) – członek.Prof. dr hab. JanGrabowski (kierownik Katedry Publicznego Prawa Gospodarczego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach) – członek.Prof. UW dr hab. HannaGronkiewicz-Waltz (kierownik Zakładu Administracyjnego Prawa Gospodarczego i Bankowego Instytutu Nauk Prawno-Administracyjnych Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego) – członek.Prof. ALK dr hab. WaldemarHoff (kierownik Katedry Prawa Administracyjnego i Prawa Administracyjnego Gospodarczego Akademii Leona Koźmińskiego w Warszawie) – członek.Prof. dr hab. MarianKępiński(kierownik Katedry Prawa Europejskiego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Adama Mickiewicza) – członek.Prof. dr hab. LeonKieres(kierownik Zakładu Prawa Administracyjnego Gospodarczego Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego) – członek.Prof. dr hab. BożenaKlimczak (kierownik Katedry Mikroekonomii i Ekonomii Instytucjonalnej Instytutu Ekonomii Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu) – członek.Prof. UW i INP PAN dr hab. MałgorzataKról-Bogomilska (kierownik Zakładu Prawa Konkurencji INP PAN) – członek.Prof. dr hab. MariaKrólikowska-Olczak (Katedra Europejskiego Prawa Gospodarczego Wydziału Prawa i Administracji UŁ) – członek.Prof. INP PAN dr hab. DawidMiąsik (Zakład Prawa Europejskiego INP PAN) – członek.Prof. SGH dr hab. AnnaMokrysz-Olszyńska (kierownik Zakładu Prawa Ochrony Konkurencji i Konsumentów w Katedrze Prawa Międzynarodowego Kolegium Gospodarki Światowej SGH) – członek.Prof. USz dr hab. RajmundMolski (Katedra Prawa Gospodarczego Publicznego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Szczecińskiego) – członek.Prof. dr hab. AdamNoga (Katedra Analizy Rynków i Konkurencji w Kolegium Nauk o Przedsiębiorstwie Szkoły Głównej Handlowej) – członek.Prof. UAM dr hab. BożenaPopowska (kierownik Zakładu Publicznego Prawa Gospodarczego WPiA UAM; sędzia NSA) – członek Prof. UG dr hab. AndrzejPowałowski(kierownik Zakładu Prawa Gospodarczego Publicznego w Katedrze Prawa Gospodarczego Publicznego i Ochrony Środowiska Wydziału Prawa i Administracji UG) – członek.Prof. UŁ dr hab. MaciejRogalski (Uczelnia Łazarskiego; członek Zarządu T-Mobile) – członek.Prof. UŁ dr hab. KazimierzStrzyczkowski (kierownik Katedry Prawa Publicznego Gospodarczego Wydziału Prawa i Administracji UŁ) – członek.Prof. PŁ dr hab. AndrzejT.Szablewski (kierownik Zakładu Ekonomii na Wydziale Organizacji i Zarządzania Politechniki Łódzkiej oraz docent w Instytucje Nauk Ekonomicznych PAN) – członek.Prof. dr hab. WłodzimierzSzpringer (Katedra Prawa Administracyjnego i Finansowego Przedsiębiorstw w Szkole Głównej Handlowej oraz Zakład Publicznego Prawa Gospodarczego Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego) – członek.Prof. dr hab. JerzyWilkin (kierownik Katedry Ekonomii Politycznej Wydziału Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego) – członek.Prof. dr hab. JerzyŻyżyński (kierownik Zakładu Gospodarki Publicznej w Katedrze Gospodarki Narodowej Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego) – członek.

Kolegium RedakcyjneProf. dr hab. TadeuszSkoczny (kierownik CARS i Samodzielnego Zakładu Europejskiego Prawa Gospodarczego Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego) – redaktor naczelny i nadzór nad publikacjami z zakresu prawa ochrony konkurencji; adresy mailowe: [email protected]; [email protected]; tel. kom.: 604.75.97.06.

Prof. PŁ dr hab. AnnaFornalczyk (Katedra Integracji Europejskiej i Marketingu Międzynarodowego Wydziału Organizacji i Zarządzania Politechniki Łódzkiej) – zastępca redaktora naczelnego i nadzór nad publikacjami z ekonomii konkurencji i regulacji; adres mailowy: [email protected]; tel. kom.: 601.29.39.22.

Prof. dr hab. StanisławPiątek (kierownik Katedry Prawnych Problemów Administracji i Zarządzania Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego) – zastępca redaktora naczelnego i nadzór na publikacjami z zakresu prawa i regulacji w sektorach infrastrukturalnych; adres mailowy: [email protected]; tel. kom. 601.21.46.11.

Prof. dr hab. JerzyWierzbiński (kierownik Zakładu Metod Matematycznych i Statystycznych Zarządzania Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego) – redaktor statystyczny; adres mailowy: wierzbiń[email protected]; tel. kom. 602.24.55.91.

Prof. KA dr hab. KonradKohutek (kierownik Katedry Publicznego Prawa Gospodarczego na Wydziale Prawa, Administracji i Stosunków Międzynarodowych Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego) – redaktor tematyczny ds. nadużywania pozycji dominującej; adres mailowy: [email protected]; tel. kom.: 600.34.62.15.

Prof. ALK dr hab. BartłomiejNowak (Katedra Prawa Międzynarodowego i Prawa UE Akademii Leona Koźmińskiego) – redaktor tematyczny ds. prawa i regulacji w energetyce; adres mailowy: [email protected]; tel. kom.: 605.23.58.01.

Dr hab. AnnaPiszcz (adiunkt w Katedrze Prawa Gospodarczego Publicznego Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku) – redaktor tematyczna ds. prawa ochrony konkurencji zagranicą; adres mailowy: [email protected]; tel. kom.: 608.77.72.36.

Dr MaciejBernatt (adiunkt w Samodzielnym Zakładzie Europejskiego Prawa Gospodarczego Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego) – red. tematyczny ds. reguł wdrażania prawa ochrony konkurencji; adres mailowy: [email protected].

Dr AgataJurkowska-Gomułka (adiunkt w Samodzielnym Zakładzie Europejskiego Prawa Gospodarczego Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego) – redaktor tematyczny ds. porozumień ograniczających konkurencję; adres mailowy: [email protected]; tel. Kom.: 501.06.07.76.

Dr MagdalenaOlender-Skorek(adiunkt w Katedrze Gospodarki Narodowej Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Warszawskiego) – redaktor tematyczny ds. ekonomii konkurencji i regulacji; adres mailowy: [email protected]; tel. kom.: 505.11.88.60.

www.ikar.wz.uw.edu.pl internetowy Kwartalnik Antymonopolowy i Regulacyjny 2014, nr 4(3)

4

Spis treści

Konsument! (od redaktor prowadzącej) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6

Artykuły Fryderyk Zoll, Problem z pojęciem umowy sprzedaży w nowej ustawie o prawach

konsumenta – zagadnienie umów mieszanych z obowiązkiem świadczenia usługi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

Anna Oponowicz, Niedozwolone postanowienia wzorców umów zawieranych z konsumentami – zmienne tendencje w polskim orzecznictwie sądowym . . . . . . . 21

Joanna A. Luzak, O roszczeniach konsumentów w przypadku niezgodności towaru z umową po wyroku Trybunału Sprawiedliwości UE w sprawie Weber i Putz . . . . . 39

Anna Piszcz, Zalecenie Komisji dotyczące zbiorowego dochodzenia roszczeń (collective redress). W jaki sposób dokonać jego implementacji w Polsce? . . . . . . 52

Małgorzata Sieradzka, Identyfi kacja przeszkód w skutecznym dochodzeniu przez konsumentów roszczeń z tytułu naruszenia zakazu praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów w postępowaniu grupowym. . . . . 68

Jagna Mucha, Alternatywne metody rozwiązywania sporów konsumenckich w prawie unijnym – nowe rozwiązania prawne (dyrektywa 2013/11/UE w sprawie ADR oraz rozporządzenie nr 524/2013 w sprawie ODR) . . . . . . . . . . . . . . 79

Izabela Wesołowska, Przesłanki uznania praktyki za naruszającą zbiorowe interesy konsumentów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

Przegląd prawa i orzecznictwa Wpływ zmian w zakresie prawa konsumenta do odstąpienia od umowy

wprowadzonych przez ustawę o prawach konsumenta na branżę e-commerce (Maciej Godyń) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

Prawo odstąpienia od umowy w ustawie o prawach konsumenta na przykładziebiletów wstępu (Teresa Kaczyńska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111

Projekt reformy abstrakcyjnej kontroli postanowień wzorców umownych (Michał Strzelecki). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

Analiza wyroków Trybunału Sprawiedliwości UE wydanych w 2013 r. dotyczących dyrektywy 2005/29/WE o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom handlowym (Dominika Harasimiuk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

Tabela wyroków Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w sprawach praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów w 2013 r. (Anna Oponowicz). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142


5 Spis treści

Przegląd piśmiennictwa Natali Helberger, Lucie Guibault, Marco Loos, Chantal Mak, Lodewijk Pessers,

Bart van der Sloot, Digital Consumers and the Law: Towards a Cohesive European Framework, Wolters Kluwer Law & Business 2013, ss. 284 (Katarzyna Klafkowska-Waśniowska) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

Maria Królikowska-Olczak, Beata Pachuca-Smulska (red.), Ochrona konsumenta w prawie polskim i Unii Europejskiej, C.H. Beck, Warszawa 2013, ss. 394 (Anna Piszcz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

SprawozdaniaSecond Annual Conference on the Unfair Commercial Practice Directive.

Budapeszt, Katolicki Uniwersytet im. Pétera Pázmány’ego, 13.03.2014 r. (Joanna Luzak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155

Prawo konsumenckie w świetle nadchodzących zmian, Warszawa, Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów, 18.03.2014 r. (Monika Namysłowska). . . . . . . . . . . . . . . . . 158

The Image(s) of the ‘Consumer’ in EU Law: Legislation, Free Movement and Competition Law, St Anne’s College, Oxford, 27–28 marca 2014 r. (Monika Namysłowska). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162

Contents, Summaries and Key words . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164


6

Konsument!(od redaktor prowadzącej)

Temat konsumenta był już poruszany na łamach iKAR, lecz dopiero niniejszy numer został po raz pierwszy w całości poświęcony prawu konsumenckiemu, co pokazuje rangę tej dziedziny prawa. Autorzy zamieszczonych tekstów wskazują na dynamiczny rozwój prawa konsumenckie-go w Unii Europejskiej i w Polsce. Koncentrują się na analizie regulacji będących efektem chęci zapewnienia wysokiego poziomu ochrony konsumentów, a także przedstawiają trudności w osią-gnięciu zamierzonego celu.

Najważniejszym tematem jest obecnie dyrektywa 2011/83/UE w sprawie praw konsumentów, która została wdrożona do polskiego systemu prawnego w postaci ustawy z dnia 30 maja 2014 r. o prawach konsumenta. Dlatego numer specjalny otwiera artykuł F. Zolla, dotyczący problemów z pojęciem umowy sprzedaży w ustawie o prawach konsumenta. Autor analizuje zagadnienie umów mieszanych z obowiązkiem świadczenia usługi, zwracając uwagę na kryzys ujmowania umów w „typy”. Nowej ustawie zostały poświęcone jeszcze dwa teksty w przeglądzie prawa – na temat zmian prawa konsumenta do odstąpienia od umowy i ich skutków dla branży e-commerce, autorstwa Macieja Godynia, i wyjątkach od prawa odstąpienia od umowy na przykładzie biletów wstępu, Teresy Kaczyńskiej, które zostały pominięte w ustawie, a wskazuje je preambuła dyrek-tywy 2011/83/UE.

Abstrakcyjna kontrola postanowień niedozwolonych we wzorcach umownych jest nieustająco istotna z praktycznego punktu widzenia, natomiast dzięki planowanej reformie odżyła dyskusja poświęcona możliwym rozwiązaniom. W swoim artykule Anna Oponowicz prezentuje zmienne tendencje w polskim orzecznictwie sądowym w zakresie niedozwolonych postanowień wzorców umów zawieranych z konsumentami i wprowadza założenia do projektu zmiany przepisów, któ-ry został dokładnie przedstawiony w świetle wyników konsultacji na ich temat w tekście Michała Strzeleckiego.

W tekście Joanny A. Luzak zostały przedstawione problemy związane z odpowiedzialnoś-cią przedsiębiorcy wobec konsumenta za towar niezgodny z umową w świetle wyroku Trybunału Sprawiedliwości UE w sprawach połączonych C-65/09 Weber oraz C-87/09 Putz i implementują-cych go orzeczeń sądów niemieckich.

Tematykę rozwiązywania sporów między przedsiębiorcami a konsumentami rozpoczyna artykuł Jagny Muchy, poświęcony nowym rozwiązaniom prawnym w zakresie alternatywnego rozwiązywania sporów: dyrektywie 2013/11/UE w sprawie ADR oraz rozporządzeniu nr 524/2013 w sprawie ODR. W kolejnych dwóch tekstach autorzy podejmują problematykę zbiorowego do-chodzenia roszczeń. W pierwszym z nich Anna Piszcz zastanawia się nad sposobem wdrożenia w Polsce zaleceń Komisji dotyczących zbiorowego dochodzenia roszczeń. Drugie opracowanie – autorstwa Małgorzaty Sieradzkiej – to analiza przeszkód w skutecznym dochodzeniu przez konsumentów roszczeń z tytułu naruszenia zakazu praktyk naruszających zbiorowe interesy kon-sumentów w postępowaniu grupowym. Zbiór artykułów dotyczących proceduralnych aspektów dochodzenia roszczeń przez konsumentów zamyka publikacja Izabeli Wesołowskiej, zawiera-jąca interpretację przesłanek uznania praktyki za naruszającą zbiorowe interesy konsumentów


7 Monika Namysłowska Konsument!

w ramach postępowania przed Prezesem UOKiK. Jej uzupełnieniem jest tabela wyroków Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w sprawach praktyk naruszających zbiorowe interesy kon-sumentów w 2013 roku.

W części poświęconej przeglądowi orzecznictwa Dominika Harasimiuk opisuje wyroki Trybunału Sprawiedliwości UE z 2013 r. dotyczące dyrektywy 2005/29/WE o nieuczciwych praktykach han-dlowych, które świadczą o skali problemów, jakie napotykają sądy krajowe podczas stosowania przepisów implementujących dyrektywę.

Przegląd piśmiennictwa obejmuje recenzje dwóch książek dotyczących problematyki ochrony praw konsumentów – recenzję angielskojęzycznej książki na temat konsumenta cyfrowego, autor-stwa Katarzyny Klafkowskiej-Waśniowskiej, oraz recenzję Anny Piszcz dotyczącą kompleksowej monografi i poświęconej prawu konsumenckiemu.

W sprawozdaniach z konferencji, zamykających niniejszy numer iKAR, autorzy podkreślają nieustające zainteresowanie prawem konsumenckim oraz potrzebę jego analizy na forum krajo-wym i zagranicznym.

Autorom, których teksty złożyły się na numer specjalny iKAR, bardzo dziękuję, a Państwa zapraszam do lektury!

Dr Monika NamysłowskaKatedra Europejskiego Prawa Gospodarczego

WPiA UŁ

Łódź, 1 września 2014 r.


8 A R T Y K U Ł Y

Fryderyk Zoll*

Problem z pojęciem umowy sprzedaży w nowej ustawie o prawach konsumenta

– zagadnienie umów mieszanych z obowiązkiem świadczenia usługi**

Spis treściI. Zagadnienie wstępne – problem implementacji pojęcia umowy sprzedaży z dyrektywy o pra-

wach konsumentówII. Defi nicja z art. 2 pkt 5 dyrektywy o prawach konsumentów a przepis art. 6 ustawy o prawach

konsumentaIII. Implementacja postanowień rozdziału IV dyrektywy o prawach konsumentów w kodeksie

cywilnymIV. Zakres stosowania art. 6 ustawy o prawach konsumenta

StreszczenieArtykuł dotyczy problemu implementacji dyrektywy o prawach konsumentów do polskiego system prawnego. Podstawowym przedmiotem analizy jest art. 2 pkt 5 dyrektywy i jego implementacja. Polski ustawodawca wydał odrębną ustawę o prawach konsumenta. Niektóre regulacje zostały jednak umieszczone w kodeksie cywilnym. Powstaje pytanie dotyczące wzajemnych relacji mię-dzy przepisami w dwóch różnych aktach prawnych. Przepis implementujący art. 2 pkt 5 dyrektywy został umieszczony w tej odrębnej ustawie. Defi niuje on umowę sprzedaży, ale obejmuje również umowę mieszaną z obowiązkiem świadczenia usług. Mimo że jego implementacja nastąpiła poza kodeksem cywilnym, odgrywa on istotną rolę jako zasada ogólna w stosunku do implementujących dyrektywę przepisów wdrożonych do kodeksu cywilnego. Ta skomplikowana, wielowarstwowa struktura powoduje szereg problemów dotyczących rzeczywistego zakresu stosowania art. 6 usta-wy o prawach konsumenta. Autor podejmuje kwestię metodologii techniki implementacji prawa Unii Europejskiej do skodyfi kowanego systemu prawnego.

Słowa kluczowe: dyrektywa 2011/83/UE; ustawa o prawach konsumenta; umowa sprzedaży; umowy mieszane

* Prof. dr hab. Fryderyk Zoll, Katedra Prawa Cywilnego UJ, profesor zwyczajny Uniwersytetu Jagiellońskiego i Uniwersytetu w Osnabrück. Kierownik Katedry Polskiego Prawa Prywatnego, Europejskiego Prawa Prywatnego i Prawa Porównawczego Uniwersytetu w Osnabrück. Członek Komisji Kodyfi kacyjnej Prawa Cywilnego. Członek stowarzyszony Akademii Prawa Porównawczego w Paryżu, członek Rady Europejskiego Instytutu Prawa, doktor honoris causa Narodowego Uniwersytetu Ekonomicznego w Tarnopolu.

** Artykuł powstał w ramach projektu fi nansowanego przez NCN pt. „Made in Europe” – europejskie standardy prawne jakości usług świadczonych w kon-kurencyjnych warunkach globalnego rynku. Modelowe rozwiązania prawa zobowiązań zorientowanego na usługi (projekt nr UMO-2012/04/A/HS5/00709).


Fryderyk Zoll Problem z pojęciem umowy sprzedaży w nowej ustawie…9

I. Zagadnienie wstępne – problem implementacji pojęcia umowy sprzedaży z dyrektywy o prawach konsumentów

W nowej ustawie o prawach konsumenta1 zawarto postanowienie, w myśl którego do umowy, na mocy której przedsiębiorca jest zobowiązany do przeniesienia własności rzeczy i wykonania usługi, stosuje się przepisy dotyczące umów zobowiązujących do przeniesienia własności (art. 6). Przepis ten znajduje się w rozdziale pierwszym ustawy i stanowi implementację art. 2 pkt 5 dyrek-tywy o prawach konsument2. Umieszczenie tej defi nicyjnej normy w tym miejscu może stanowić źródło różnego rodzaju kontrowersji, związanych z zakresem jej zastosowania i wybraną przez ustawodawcę techniką implementacji. Polski ustawodawca nie zdecydował się na wbudowanie całego systemu wynikającego z dyrektywy o prawach konsumentów do kodeksu cywilnego, tylko przeprowadził reformę w sposób charakterystyczny dla dotychczasowych prac legislacyjnych. Część zmian wprowadzono do kodeksu cywilnego, część w odrębnej ustawie (w której znajdują się także zmiany kodeksu cywilnego). Implementacja dyrektywy o prawach konsumentów wywołała jednak zmiany o znacznie szerszym zakresie niż wynikające jedynie z tej dyrektywy. Ustawodawca wykorzystał szansę przeprowadzenia reformy w znacznie większym zakresie. Postanowił także przeprowadzić ponowną implementację dyrektywy o sprzedaży konsumenckiej, dążąc do ujedno-licenia systemu odpowiedzialności za wady. Taki sposób przeprowadzenia reformy niesie ze sobą pytania o utrzymanie odpowiedniej spójności systemu. Ustawodawca, implementując dyrektywę do systemu skodyfi kowanego, zderza się z problemem innej techniki legislacyjnej przyjmowanej w dyrektywach w stosunku do techniki kodyfi kacyjnej3. W ramach dyrektyw ustawodawca euro-pejski nie dąży do uzyskania spójności systemu, zamierza jedynie w sposób możliwie kompletny rozwiązać określony problem regulacyjny4. W przypadku kodyfi kacji dąży się do zapewnienia spójności systemu5. Technika wybrana przez polskiego ustawodawcę skutkuje szczególnymi za-grożeniami dla spójności systemu. Ustawodawca nie zdecydował się, aby rdzeń dyrektywy o pra-wach konsumentów został włączony do kodeksu cywilnego. Postanowił pozostawić w odrębnej regulacji poza kodeksem części dotyczące przedkontraktowych obowiązków informacyjnych oraz konsumenckiego prawa odstąpienia w umowach zawieranych na odległość i w umowach zawie-ranych poza lokalem przedsiębiorstwa. O takim rozstrzygnięciu zadecydowały przede wszystkim argumenty natury technicznej. Sztywna pandektystyczna struktura kodeksu cywilnego nie pozwa-la w zasadzie na włączanie zbyt wielu nowych instytucji do kodeksu, ponieważ nie jest możliwe ich odpowiednie powiązanie z już istniejącymi instytucjami kodeksowymi6. Nie jest jednak celem tego artykułu rozważanie kwestii, czy rzeczywiście włączenie tych instytucji do kodeksu było możliwe lub celowe. Niemniej dyrektywa zawiera także normy odnoszące się do umowy sprze-daży. Przepisy te dotyczą przede wszystkim szczegółowych zagadnień naruszenia zobowiązania i przejścia ryzyka. Nie składają się one na samodzielne instytucje, takie jak konsumenckie prawo

1 Ustawa z 30.05.2014 r. o prawach konsumenta (Dz. U. 2014, poz. 827).2 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83/UE z 25.10.2011 r. w sprawie praw konsumentów, zmieniająca dyrektywę Rady 93/13/EWG i dyrektywę 1999/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz uchylająca dyrektywę Rady 85/577/EWG i dyrektywę 97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady (Dz. Urz. UE 2014 L 304/64).3 W tej kwestii zob. H. Schulte-Nölke, F. Zoll, Structure and Values of the Acquis Principles: New features and their possible use for political purposes, [w:] Principles of the Existing EC-Contract Law, Munich 2009, s. XXV. 4 Ibidem, s. 25–26. 5 F. Bydlinski, System und Prinzipien des Privatrechts, Wien–New York 1996, s. 421. 6 W kwestii przyczyn powstawania w obrębie prawa prywatnego ustaw szczegółowych zob. ibidem, s. 421.



odstąpienia, tylko współkształtują centralne instytucje reżymu wykonania i naruszenia zobowiąza-nia. W tym wypadku było naturalne, że unormowania te znalazły się w znowelizowanym kodeksie cywilnym. Tego rodzaju „rozszczepiona” implementacja nie jest jednak wolna od istotnych prob-lemów. Dyrektywa o prawach konsumentów stawia ustawodawcę krajowego przed szczególnym zadaniem. Ma to swoje źródło w szczególnych założeniach, które legły u podstaw tej dyrektywy. Jest to bowiem dyrektywa różniąca się w swoich założeniach i w strukturze od dotychczasowych dyrektyw, składających się na prawo konsumenckie7. W pierwotnych założeniach legislacyjnych Komisja Europejska starała się zrealizować niezwykle ambitny plan – dążyła do stworzenia tzw. dyrektywy ramowej, regulującej ochronę konsumenta w sposób kompleksowy8. Komisja w sposób wyraźny odchodziła zatem od dotychczasowego sposobu regulowania prawa konsumenckiego za pomocą dyrektywy o bardzo wąskim zakresie zastosowania. Tym razem Komisja postanowiła przyjąć dyrektywę o znacznie szerszym zakresie zastosowania, nieograniczonej jedynie do jakiegoś zdefi niowanego przez europejskiego ustawodawcę wąskiego problemu. Ten szeroki zamysł nie został w zasadzie zrealizowany9, ale nie pozostał bez śladu dla kształtu dyrektywy10. Dyrektywa przede wszystkim odnosi się do dwóch kategorii sytuacji uzasadniających ochronę konsumenta – umów zawieranych na odległość oraz umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa. W pew-nych kwestiach wykracza jednak znacznie poza te przypadki. Najszerzej ma to miejsce w kwestii obowiązków informacyjnych innych niż te dotyczące umów zawieranych poza lokalem oraz na odległość – w tym wypadku zakresem dyrektywy objęte są wszystkie umowy konsumenckie11. Natomiast rozdział IV dyrektywy rozróżnia dwie grupy norm – art. 18 i 20 znajdują zastosowanie do umów sprzedaży, a art. 19, 21 i 22 znajdują zastosowanie do umów sprzedaży oraz umów o świadczenie usług, a także do umów o dostarczanie wody, gazu, prądu, ciepła oraz treści cy-frowych (art. 17 dyrektywy). Rozdział IV dyrektywy jest o tyle charakterystyczny, że określa swój zakres zastosowania przez odwołanie się do typów umów. W pozostałym zakresie dyrektywy typy umów pojawiają się już jedynie w ograniczonym zakresie, ale są także nie bez znaczenia. Tak więc na podstawie art. 9 ust. 2 lit. a kwalifi kacja umowy jako umowy o świadczenie usług oznacza, że czternastodniowy termin do odstąpienia od umowy rozpoczyna się z upływem 14 dnia od zawarcia umowy, natomiast stosownie do lit. b tego samego ustępu w przypadku umów kwalifi kowanych jako sprzedaż termin rozpoczyna się z upływem czternastego dnia od dnia uzyskania władztwa nad rzeczą przez konsumenta lub przez wyznaczoną przez niego osobę trzecią, która nie jest jednocześnie przewoźnikiem. Dodatkowo art. 9 ust 2 lit. c przewiduje szczególną regułę dotyczącą początku biegu terminu do odstąpienia w przypadku umów o dostarczenie wody, gazu lub prądu, ciepła i treści cyfrowych, w przypadku których termin do odstąpienia biegnie od zawarcia umowy. Zakwalifi kowanie umowy jako umowy o świadczenie usługi ma jeszcze znaczenie dla przyjęcia wyłączenia prawa do odstąpienia od umowy stosownie do art. 16 ust. 1 lit. a.

7 S. Diaz Alabart [w:] S. Diaz Alabart (red.), Contratos a distancia y contratos fuera del establecimiento mercantil. Comentario a la Directiva 2011/83, Editorial Reus, Madrid 2014, s. 7. 8 R. Zimmermann, Diritti privato europeo: „Smarrimenti, disordini”, Contratto e impresa/Europa, Numero speciale: Trento giuristi europei sull’idea di codice europeo dei contratti 2012, s. 33; F. Gomez, The Debate around a European Contract Law and the Proposal of a Common European Sales Law, Contratto e impresa/Europa, Numero speciale: Trento giuristi europei sull’idea di codice europeo dei contratti 2012, s. 88. 9 Projekt ten był dość powszechnie krytykowany: w miejsce wielu M. Schmidt-Kessel, Der Vorschlag im Kontext der Rechtsharmonisierung in Europa, [w:] B. Jud, Ch. Wendehorst (red.), Neuordnung des Verbraucherprivatrechts in Europa? Zum Vorschlag einer Richtlinie über Rechte der Verbraucher, Manz, Wien 2009, s. 39. 10 S. Diaz Alabart, M.T. Alvarez Moreno, [w:] S. Diaz Alabart (red.), Contratos…, s. 17–20. 11 Art. 5 pkt 1 dyrektywy o prawach konsumentów. M.P. Represa Polo, [w:] S. Diaz Alabart (red.), Contratos…, s. 111.



Dla wszystkich tych przypadków ma znaczenie szerokie zdefi niowanie umowy sprzedaży, obej-mujące także umowy mieszane z elementem świadczenia usług. We wszystkich tych wypadkach pod pojęciem umowy sprzedaży należy rozumieć także taką umowę, w ramach której świadczone będą również usługi. W ten sposób ustawodawca unijny zakłada, że przepisy znajdujące zastoso-wanie do umowy sprzedaży będą też stosowane w stosunku do umów mieszanych. Jest to zatem wyraźne przesądzenie, że w przypadku tego rodzaju umów znajdzie zastosowanie teoria absorpcji. Przepis ten jest skonstruowany przy tym w ten sposób, że przewiduje zastosowanie teorii absorp-cji12 i to na korzyść przepisów znajdujących zastosowanie do umowy sprzedaży, niezależnie od tego, czy zobowiązania charakterystyczne dla umów o świadczenie usług są uboczne w stosunku do obowiązków charakterystycznych dla umowy sprzedaży, czy też są nawet dominujące13.

Nie należy jednak zapominać, że zawarta w art. 2 pkt 5 defi nicja umowy sprzedaży dotyczy jedynie tej dyrektywy i wyznacza zakres zastosowania przepisów, które z zakwalifi kowaniem da-nej umowy jako umowy sprzedaży wiążą określone skutki prawne. Oznacza to, że ustawodawca europejski wcale nie dążył do zredefi niowania umowy sprzedaży w sposób powszechny, a jedynie dążył do wyznaczenia zakresu zastosowania poszczególnych norm. Stanowi to bardzo poważne wyzwanie dla ustawodawcy krajowego, który może mieć problem z taką implementacją przepisów dyrektywy, która nie zachwieje spójnością skodyfi kowanego prawa. Ze wskazanej defi nicji umo-wy sprzedaży nie wynika też zamiar ogólnego poszerzenia zakresu defi nicji umowy sprzedaży dla samego prawa unijnego. Przez tego rodzaju defi nicję umowy sprzedaży nie wynika wcale, że ma ona jakikolwiek wpływ na defi nicję umowy także w ramach innych źródeł prawa unijnego – np. dyrektywy o sprzedaży konsumenckiej. Z punktu widzenia samej implementacji to samo nie stanowiło jednak dodatkowego problemu, ponieważ ustawodawca krajowy może rozszerzać przedmiotowo zakres stosowania regulacji unijnych14.

Ustawa implementująca dyrektywę zawiera także nowelizację kodeksu cywilnego15. Tak jak to już zostało wskazane, zasadniczy trzon tej nowelizacji wynika z ponownej implementacji do prawa polskiego dyrektywy o sprzedaży konsumenckiej. Postanowienia zawarte w rozdziale czwartym dyrektywy zostały jednak implementowane do kodeksu cywilnego na różnym poziomie ogólności – część znalazła się w części ogólnej prawa zobowiązań, natomiast część została włączona do tytułu XI księgi III, regulującego sprzedaż.

Celem tego artykułu jest sprawdzenie, w jaki sposób defi nicja zawarta w art. 6 upk wpływa na uregulowania, które znalazły się w kodeksie cywilnym. Należy odpowiedzieć na pytanie, czy zastosowana struktura rozwiązań przyjętych w kodeksie cywilnym pozwoliła na prawidłowe wyko-nanie obowiązku osiągnięcia przez prawo polskie standardu wynikającego z dyrektywy o prawa konsumentów oraz czy przez implementację nie doszło do zakłócenia spójności polskiego prawa cywilnego.

12 O teorii absorpcyjnej oraz kombinacyjnej w przypadku umów mieszanych zob. D. Looschelders, Schuldrecht BT, Vahlen, München 2014, nb. 12 i 13. O stosowaniu teorii absorpcji w przypadku umów mieszanych z elementem świadczenia usług na gruncie prawa polskiego – P. Drapała, [w:] J. Gudowski, Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 2013, t. III, cz. 2, art. 750, teza 9. 13 Hiszpańskie komentatorki dyrektywy o prawach konsumentów wychodzą z wąskiego rozumienia świadczenia usług w rozumieniu art. 5 pkt 2. Nie wdając się w teoretyczne dywagacje, podają, że w przepisie tym chodzi o takie usługi jak konserwacja rzeczy – S. Diaz Alabart, M.T. Alvarez Moreno, M.D. Hernandez Diaz-Ambrona, [w:] S. Diaz Alabart (red.), Contratos…, s. 65. O kwestii tej będzie jeszcze mowa w dalszym toku rozważań. Przepis art. 5 pkt 2 jest ujęty bardzo szeroko i trudno wywieść z jego sformułowania takie wąskie rozumienie. Autorki jednak nie zajmują w tej kwestii stanowiska, jedynie podając zawężający przykład, nie starają się wyprowadzić z tego przepisu ogólniejszych dogmatycznych konsekwencji. 14 W kierunku uogólnienia poszedł ustawodawca niemiecki, który w § 474 I szeroko zdefi niował pojęcie sprzedaży konsumenckiej obejmującej również świadczenie usług. 15 Rozdział 6 ustawy: Przepisy zmieniające.



II. Defi nicja z art. 2 pkt 5 dyrektywy o prawach konsumentów a przepis art. 6 ustawy o prawach konsumenta

Defi nicja zawarta w art. 2 pkt 5 dyrektywy różni się znacznie od sformułowania, które usta-wodawca zawarł w art. 6 upk, mimo że w zamyśle ustawodawcy stanowi ono implementację właśnie tego przepisu dyrektywy. W dyrektywie defi niowana jest umowa sprzedaży, jako umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy na kupującego lub przenosząca własność w za-mian za zapłatę ceny lub za zobowiązanie do jej zapłaty. Pojęciem umowy sprzedaży dyrektywa obejmuje także takie umowy, które mają za przedmiot zarówno towary, jak i świadczenie usług. Natomiast art. 6 upk nie odwołuje się do żadnego typu umowy, tylko stanowi, że do umowy, na mocy której przedsiębiorca zobowiązuje się do przeniesienia własności i wykonania usługi, sto-suje się przepisy dotyczących umów zobowiązujących do przeniesienia własności. Polski usta-wodawca celowo zrezygnował w tym miejscu z odwołania się do defi nicji umowy sprzedaży, nie powtarzając w sposób dosłowny techniki zastosowanej w dyrektywie. Ustawodawca nie chciał defi niować umowy sprzedaży odrębnie w ustawie o prawach konsumenta, skoro essentialia ne-gotii tej umowy są uregulowane w kodeksie cywilnym, w art. 53516. Ustawodawca polski uważał zatem, że wskazana w art. 2 pkt 5 dyrektywy reguła powinna być wyrażona tylko w takim zakresie, w jakim jest to niezbędne do wyrażenia zasady odnoszącej się do umów mieszanych z elementem świadczenia usług. Nie odwołał się przy tym do pojęcia sprzedaży, ponieważ wyszedł z założenia, że dla spójności systemu nie ma powodu, aby wskazana reguła odnosiła się jedynie do umowy sprzedaży w rozumieniu art. 535 k.c. Jej stosowanie jest także usprawiedliwione w przypadku umów, które w rozumieniu kodeksu cywilnego nie są umowami sprzedaży, ale zawierają zobowią-zanie do przeniesienia własności. Taką umową jest np. umowa, w ramach której przedsiębiorca zobowiązuje się do wytworzenia rzeczy, a następnie dostarczenia ich i przeniesienia własności na zamawiającego. Przepis ten odnosi się zatem do takich umów jak umowa dostawy czy też umowa o dzieło, w ramach której wykonawca zobowiązał się do wytworzenia rzeczy ruchomych i przeniesienia ich własności na nabywcę. Można postawić pytanie, czy rzeczywiście dla dyrekty-wy o prawach konsumentów pojęcie sprzedaży obejmuje także te inne kategorie umów. Defi nicja umów sprzedaży zawarta w art. 2 pkt 5 dyrektywy różni się od defi nicji sprzedaży zawartej w dy-rektywie o sprzedaży konsumenckiej. W art. 1 ust. 4 tej dyrektywy pod pojęciem umowy sprze-daży rozumie się także te umowy o dostarczenie towarów, które mają być wytworzone17. Tego rozszerzenia nie zawiera art. 2 pkt 5 dyrektywy o prawach konsumentów. Pojawia się pytanie, czy rozumienie umowy sprzedaży zawarte w dyrektywie o prawach konsumentów nie zawiera w sobie przypadku, gdy umowa obejmuje także zobowiązanie do wytworzenia towarów18. Zależy to od stwierdzenia, czy ustawodawca europejski pod pojęciem świadczenia usługi rozumie także zobowiązanie do wytworzenia towarów, jeżeli także mają być dostarczone klientowi. W defi nicji art. 2 pkt 5 rozstrzygającą cechą defi nicyjną umowy sprzedaży jest zobowiązanie do przeniesienia

16 W.J. Katner, [w:] J. Rajski (red.), System prawa prywatnego. Prawo zobowiązań – część szczegółowa, C.H. Beck, Warszawa 2004, nb. 5. 17 Th. Zerres, Die Bedeutung der Verbrauchsgüterkaufrichtlinie für die Europäisierung des Vertragsrechts, Sellier European Law Publishers, München 2007, s. 58. 18 Komentatorki hiszpańskie wychodzą z założenia, że w przypadku dyrektywy o prawach konsumentów dlatego tylko nie wymieniono przypadku umowy, w ramach której przedsiębiorca zobowiązał się do wytworzenia towarów, ponieważ umowa ta z reguły zawiera zobowiązanie do przeniesienia własności – S. Diaz Alabart, M.T. Alvarez Moreno, M.D. Hernandez Diaz-Ambrona, [w:] S. Diaz Alabart (red.), Contratos…, s. 65. Nie wyjaśniają jednak, czy ich zdaniem pojęcie umowy sprzedaży dotyczy i tych przypadków, gdy zamawiający był już właścicielem materiałów, z których wytworzono rzecz i do przeniesienia własności nie dochodzi.



własności. W przypadku umów zawierających zobowiązanie do wytworzenia i dostarczenia rzeczy w rozumieniu art. 1 ust. 4 dyrektywy o sprzedaży, a więc takich o których mowa w art. 6271 k.c. (uchylanego ustawą o prawach konsumenta) zobowiązanie do przeniesienia własności nie jest zobowiązaniem konstytutywnym dla kwalifi kacji umowy19. Oznacza to, że pojęcie umowy sprzedaży w dyrektywie o prawach konsumentów jest szersze od pojęcia używanego na gruncie dyrektywy o sprzedaży. Jeżeli jednak chodzi o umowy ze zobowiązaniem do wytworzenia towarów dochodzi do rozszczepienia tej kategorii umowy. Najpewniej art. 2 pkt 5 dyrektywy o prawach konsumentów pod pojęciem świadczenia usługi zawiera również umowy zawierające zobowiązanie do wytwo-rzenia towaru, ale tylko wtedy, gdy powiązane jest to z przeniesieniem jego własności. W praktyce oznacza to, że wyłączone z tego zakresu są umowy, w ramach których przedsiębiorca zobowiązał się do wytworzenia towarów z materiałów dostarczonych przez zamawiającego, mimo że umowa tego rodzaju jest sprzedażą w rozumieniu dyrektywy o sprzedaży konsumenckiej.

Ta ostatnia konkluzja zakłada jednak, że ustawodawca europejski pod pojęciem świadczenia usług rozumie także zobowiązanie do wytworzenia towarów. Nie jest to wniosek, który koniecz-nie musi się nasuwać. Wynika to z trudności z określeniem pojęcia świadczenia usług, które na gruncie dyrektywy o prawach konsumentów defi niowane są cyrkularnie przez pojęcie świadczenia usługi. Niewątpliwie kluczowe dla tej kategorii umów rozstrzygające jest zobowiązanie polega-jące na podjęciu określonego zachowania – czynności20. Nie przesądzając, czy zobowiązanie do wytworzenia danego towaru jest właśnie czynnością, o której mowa w art. 2 pkt 6 dyrektywy, należy przyjąć, że niewątpliwie w sytuacji, gdy obok wytworzenia rzeczy istnieje zobowiązanie do przeniesienia własności, to umowa taka mieści się w defi nicji zawartej w art. 5 pkt 2 dyrektywy.

Na gruncie art. 5 ust. 2 dyrektywy o prawach konsumentów pojawia się także problem zakwa-lifi kowania tych umów, w ramach których zobowiązanie świadczenia usługi jest zobowiązaniem dominującym, a zobowiązanie do przeniesienia własności jest zobowiązaniem jedynie dodatko-wym, uzupełniającym świadczenie głównym. Takim przypadkiem może być np. zobowiązanie ar-chitekta, który również wytwarza i przenosi na zmawiającego własność dokumentacji medycznej. Należy przyjąć, że to jednak nie jest taka umowa, o której stanowi art. 5 ust. 2 ustawy o prawach konsumenta. Wbrew sformułowaniu tego przepisu nie można przyjąć, że przepis ten wyłącza zasady dotyczące umów mieszanych, tj. że miałby przesądzać, iż w żadnej sytuacji nie można zastosować zasady absorpcji przez przepisy regulujące świadczenie dominujące dla treści zo-bowiązania. Należy raczej twierdzić, że art. 5 ust. 2 dotyczy takich sytuacji, gdy zobowiązanie polegające na zobowiązaniu do przeniesienia własności jest dominujące lub gdy żadnemu ze świadczeń nie można przypisać takiej roli. Tym samym art. 5 ust. 2 nie zmienia w jakiś całkiem rewolucyjny sposób ogólnej zasady w stosunku do ogólnej reguły dotyczącej umów mieszanych, przesuwając jednak akcenty na rzecz umowy sprzedaży.

Podobnie należy tłumaczyć zasadę wynikającą z art. 6 upk. Przepis ten wprowadza regu-łę, że w przypadku umów mieszanych zawierających zobowiązanie do przeniesienia własności

19 Dominujący pogląd w doktrynie polskiej zakłada nawet, że art. 6271 k.c. obejmuje także te przypadki, gdy rzecz ruchoma należąca do konsumenta ma być jedynie przetworzona – tak (z przytoczeniem licznych autorów wypowiadających się za tym poglądem) P. Drapała, [w:] J. Gudowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. III cz. 2, art. 6271 k.c., teza 3. Z poglądem tym trudno się zgodzić – celem art. 6271 k.c. była implementacja art. 1 ust. 4 dyrektywy, w ramach którego chciano objąć przypadki, które praktycznie trudno odróżnić od sprzedaży. W przypadku naprawy rzeczy konsumenta podobieństwo do sprzedaży jest żadne i nie ma żadnych podstaw do wyłączania tego rodzaju umowy z reżymu umowy o dzieło. Wobec uchylenia art. 6271 k.c. spór ten traci na znaczeniu. 20 Konstytutywne cechy umów o świadczenie usług zebrała Ch. Wendehorst, Das Vertragsrecht der Dienstleistungen im deutschen und europäischen Recht, Archiv für die civilistische Praxis 2006, s. 226–230.



priorytet należy przyznać przepisom regulującym ten typ umowy, w ramach którego dominuje zobowiązanie do przeniesienia własności. Innymi słowy, przepis ten ustanawia priorytet reguły absorpcji nad regułami metody kombinowanej. Nie należy jednak twierdzić, że oznacza to wyeli-minowanie możliwości absorpcji w drugą stronę, tj. uznania, że element świadczenia usługi jest do tego stopnia dominujący, iż należy przyjąć, że do danej umowy znajdą zastosowanie przepisy regulujące umowę o świadczenie usługi. Art. 6 upk, podobnie, jak leżąca u jego podstaw dyrekty-wa, wyklucza stosowanie reguł metody kombinowanej – w takim wypadku zastosowanie znajdą przepisy regulujące zobowiązanie do przeniesienia własności – z reguły będą to zatem przepisy o umowie sprzedaży lub przepisy o umowie o dzieło, jeżeli wykonawca jest zobowiązany do wy-tworzenia rzeczy ruchomych i dostarczenia ich zamawiającemu.

Powstaje jednak zasadnicze pytanie dotyczące wykładni art. 6 upk. Przepis art. 5 ust. 2 dyrektywy o prawach konsumentów nie stanowi normy, która przewiduje priorytet stosowania przepisów o umowie zobowiązującej do przeniesienia własności w przypadku umów mieszanych do całej treści umowy. Tak jak to już zostało wyżej wskazane, dyrektywa nie zawiera kompletnej regulacji umowy sprzedaży. Przyjęcie reguły dotyczące umów mieszanych w świetle dyrektywy nie oznacza zatem nakazu stosowania przez ustawodawcę krajowego jakiejkolwiek ogólnej metody dotyczącej umów mieszanych. Dotyczy to jedynie poszczególnych norm dyrektywy, dla których zakresu zastosowania ma znaczenie typ umowy. Ustawodawca działający w ramach skodyfi ko-wanego systemu prawa staje zatem zawsze przed trudnym zadaniem – generalizacja wskazanej zasady wynikającej z art. 5 ust. 2 dyrektywy prowadzi do przyjęcia zasady niemającej racjonalne-go uzasadnienia jako zasady powszechnej, a na dodatek w takim zakresie niewymaganej przez ustawodawcę unijnego. Trudno jest jednak w ramach systemów skodyfi kowanych przewidywać szczegółowe normy, które w hipotezach przewidują odstępstwo od ogólnej zasady, wykraczając poza poszczególne typy. Ten dylemat zaciążył na rozwiązaniu przyjętym w ustawie o prawach konsumenta, prowadząc do ostatecznie nieszczęśliwego rozwiązania, polegającym na umiesz-czeniu reguły narzucającej zasadę absorpcji w przepisach ogólnych ustawy.

III. Implementacja postanowień rozdziału IV dyrektywy o prawach konsumentów w kodeksie cywilnym

Ustawodawca polski przeprowadził implementację dyrektywy o prawach konsumentów na czterech poziomach: samej ustawy o prawach konsumenta, przepisów części ogólnej kodeksu cywilnego, przepisów części ogólnej zobowiązań oraz przepisów części szczegółowej zobowią-zań. W ramach tej ogólnie zarysowanej struktury można wyodrębnić jeszcze bardziej szczegóło-we podziały. Przepisy, które zostały włączone do kodeksowej regulacji sprzedaży na podstawie odesłań znajdują zastosowanie także do tych umów, do których umowa sprzedaży odpowiednio znajduje zastosowanie. Także unormowanie umowy o dzieło jest podstawą konstrukcyjną dla innych stosunków prawnych, czy to na podstawie wyraźnych odesłań, czy to z uwagi na podo-bieństwo układu interesów.

Ta złożona struktura stanowi źródło problemów dotyczących normatywnego znaczenia prze-pisów, wynikającego z ich relacji. Powstaje pytanie, czy tego rodzaju struktura utrudnia prounijną wykładnię tych przepisów, oraz czy wykładnia tego rodzaju nie naruszy spójności kodeksu i nie podważy podstawowych założeń leżących u podstaw systemu.



Niniejszy artykuł nie dotyczy ogólnych zagadnień struktury implementacji dyrektywy o prawach konsumentów oraz ponownej implementacji dyrektywy o sprzedaży konsumenckiej. Ogranicza się jedynie do szczególnego zagadnienia umowy mieszanej ze zobowiązaniem do przeniesienia własności oraz do świadczenia usługi. Dlatego nie ma tu miejsca dla oceny wszelkich zagadnień, które powstają przez tę wielowarstwową metodę implementacji, a jedynie dla dalszych rozważań potrzebne jest przedstawienie tych norm, które w dyrektywie o prawach konsumentów zawierają w swojej hipotezie odwołanie się do umowy sprzedaży jako kryterium określające zakres zasto-sowania danej normy.

Normy tego rodzaju można odnaleźć zarówno w ustawie o prawach konsumenta, jak i w ko-deksie cywilnym, przy czym nie zawsze takie rozróżnienie znajduje usprawiedliwienie w samej treści norm.

Przepisem należącym do tej grupy jest art. 10 upk nakładający na przedsiębiorcę obowiązek uzyskania zgody na dodatkowe płatności. Przepis ten stanowi implementację art. 22 dyrektywy o prawach konsumentów. Art. 22 dyrektywy znajduje się w jej rozdziale IV, a więc w rozdziale, którego zakres zastosowania jest wyznaczony przez odwołanie się do poszczególnych typów umów21. Natomiast w ustawie o prawach konsumenta jest to norma dotycząca wszelkich stosun-ków prawnych, a jej zakres zastosowania ograniczony jest podmiotowo – do stosunków prawnych między przedsiębiorcami i konsumentami. Jest to norma, która dotyczy procedury zawarcia umowy. Dyrektywa zawiera jeszcze jeden przepis tego rodzaju – art. 19 dotyczący dodatkowych opłat za określone sposoby płatności. Ten przepis został implementowany w art. 3831 k.c., a więc w prze-pisach znajdujących się w części ogólnej zobowiązań, w tytule odnoszącym się do zobowiązań umownych. Jest to przy tym przepis poprzedzający unormowanie wzorców, a przede wszystkim zawarte w art. 384 k.c. uregulowanie inkorporacji wzorców. Także art. 19 dyrektywy jest przepisem, którego zakres zastosowania jest wyznaczony przez odwołanie się do typów umów, do których odnosi się rozdział IV dyrektywy22. Polska implementacja nie przewiduje jednak tego ogranicze-nia – jest to zatem znowu norma ogólnego prawa konsumenckiego dotycząca mechanizmów zawarcia umowy. Obie normy mają zatem identyczny zakres zastosowania i pełnią bardzo podob-ną funkcję w odniesieniu do całego systemu. Powinny się znaleźć w jednym miejscu, przy czym nie jest to żadne z miejsc, w którym obecnie się znajdują. Są to bowiem przepisy, które dotyczą procedury ustalania treści oświadczeń woli. Ten problem dotyczy jednak problemów z samą kon-strukcją kodeksu cywilnego, w ramach którego nie poradzono sobie z problemem odpowiedniego rozmieszczenia przepisów regulujących czynności prawne i procedury zawarcia umowy. Tak np. przepisy dotyczące inkorporacji wzorców powinny się znaleźć także wśród przepisów regulują-cych zawarcie umowy. Dlatego w ramach niezbyt udanej struktury kodeksu cywilnego23 przepisy implementujące art. 19 i art. 22 dyrektywy powinny się znaleźć w sąsiedztwie regulacji wzorców (czyli tam, gdzie implementowano art. 19 dyrektywy). Przyjęte rozwiązanie jest zaskakujące z punktu widzenia stosującego prawo. Pomijając jednak trudność ze znalezieniem przypadkowo dość porozmieszczanych norm, przyjęty sposób implementacji nie stwarza dodatkowych proble-mów. Normy te realizują standard przyjęty przez dyrektywę. Można się jedynie zastanowić, czy

21 C. Fuenteseca Degeneffe, [w:] S. Diaz Alabart (red.), Contratos…, s. 427–429. 22 Ibidem.23 W tej kwestii zob. F. Zoll, Das Pandektensystem und die Vorschriften über den Vertragsschluss in der Struktur des polnischen Zivilgesetzbuches, [w:] Ch. Baldus, W. Dajczak, Der Allgemeine Teil des Privatrechts, Peter Lang, Frankfurt am Main 2013, s. 131–133.



przyjęty w dyrektywie maksymalny poziomy harmonizacji nie stoi na przeszkodzie rozszerzeniu przedmiotowego zakresu zastosowania tych norm. Kwestia ta nie jest jednoznacznie rozumiana24. Należy jednak przyjąć, że rozszerzenie zakresu zarówno przedmiotowego, jak i podmiotowego danej normy nie powinno być uznane jako naruszenie reguł harmonizacji maksymalnej, jeżeli ustawodawca krajowy rozszerza zakres stosowania dyrektywy na stany faktyczne, do których dyrektywa ta się nie stosuje (ale nie ze względu na wyraźne wyłączenia pewnych kategorii spod zakresu zastosowania określonych norm dyrektywy). W tym wypadku objęcie przez przepisy implementujące art. 19 i art. 22 dyrektywy umów, które nie są wymienione w rozdziale IV dyrek-tywy stanowi dopuszczalne wykorzystanie własnej kompetencji przez ustawodawcę krajowego, który poza zakresem stosowania dyrektywy nie jest nią związany. W przypadku art. 10 upk oraz art. 3831 k.c. problem umów mieszanych nie powstaje – umieszczenie tych norm na poziomie ogólnym oznacza, że znajdą zastosowanie do wszelkich zobowiązań umownych, niezależnie od typu danej umowy.

W sposób charakterystyczny polski ustawodawca dokonał w art. 28 upk implementacji art. 9 ust. 2 dyrektywy o prawach konsumentów. Jak już zostało to tutaj wskazane, w art. 9 ust. 2 dy-rektywy, do wyznaczenia początków biegu czternastodniowego terminu do odstąpienia od umowy ustawodawca posługuje się typami umów: sprzedaży, świadczenia usług oraz umów o dostar-czanie gazu, wody, ciepła, prądu oraz treści cyfrowych. Implementując dyrektywę, ustawodaw-ca nie powtórzył typologii umów w ślad za nią, tylko odwołał się do charakterystycznych cech świadczenia. Wyodrębniono zatem umowy w wykonaniu których przedsiębiorca wydaje rzecz, będąc zobowiązany do przeniesienia własności oraz na pozostałe umowy. Tym samym, także w tym wypadku znika konieczność wyodrębnienia umów mieszanych, a mimo wszystko intencja art. 5 ust. 2 dyrektywy zostanie zachowana. Rozstrzygające jest bowiem tylko to, czy rzecz zo-stała zgodnie z istniejącym zobowiązaniem wydana oraz czy istnieje zobowiązanie do przenie-sienia własności. Istnienie dodatkowych zobowiązań, w tym mających za przedmiot świadczenie usługi, nie ma wtedy znaczenia dla początku biegu terminu do odstąpienia od umowy. Jedynie w przypadku umów, w ramach których zobowiązanie do przeniesienia własności jest całkowicie podporządkowane zobowiązaniu do świadczenia usług (np. istnieje obowiązek do przeniesienia własności dokumentacji) należy przyjąć początek biegu terminu odstąpienia jak dla innych umów, ponieważ istnienie takiego ubocznego zobowiązania nie miałoby wpływu na istnienie przyczyny, dla której różnicuje się terminy odstąpienia, dążąc do uniknięcia trudności związanych ze zwro-tami świadczeń, typowych dla umów o świadczenie usług.

Udało się przy tym nie odnosić do wieloznacznej kategorii świadczenia usług, która na gruncie art. 750 k.c. rozumiana jest stosunkowo wąsko25, zbyt wąsko w kontekście znaczenia nadawa-nego temu pojęciu przez dyrektywę26. Nie ma też potrzeby wyodrębniania umów o dostarczanie gazu, wody, prądu, ciepła i treści cyfrowych, skoro z punktu widzenia początku terminu do odstą-pienia od umowy poddane są takiemu samemu reżymowi, jak to ma miejsce w przypadku umów o świadczenie usług. Należy zatem przyjąć, że w tym zakresie dyrektywa została implementowana

24 W tej kwestii zob. Ch. Wendehorst, Auf dem Weg zu einem zeitgemäßen Verbraucherprivatrecht: Umsetzungskonzepte, [w:] B. Jud, Ch. Wendehorst, Neuordnung des Verbraucherprivatrechts…, s. 162–164.25 P. Drapała, [w:] J. Gudowski (red.), Kodeks cywilny…, art. 750, teza 2 oraz 4 (w relacji do umowy o dzieło). 26 S. Diaz Alabart, M.T. Alvarez Moreno, M.D. Hernandez Diaz-Ambrona, [w:] S. Diaz Alabart, Contratos..., s. 65–66 stwierdzają enigmatycznie, że dyrektywa nie wskazuje, jakiego rodzaju czynności podpadają pod kategorię świadczenia. Trzeba mieć jednak na uwadze, że prawo unijne posługuje się pojęciem usług, przeciwstawiając je umowie sprzedaży – zob. art. 57 TFUE.



w sposób prawidłowy mimo użycia innej techniki. Nie było celowe w tym wypadku sięganie do typów umów, ponieważ przyczyna dla wyodrębnienia rozróżnienia początków biegu terminu od-stąpienia od umowy nie jest związana z typizacją poszczególnych kategorii umów, a jedynie z ich podziałem na bardzo ogólnym poziomie.

Polski ustawodawca nie uniknął sięgnięcia do typu umowy o świadczenie usług, implemen-tując wyłączenie prawa odstąpienia od umowy wynikające z art. 16 dyrektywy o prawach konsu-mentów. Tym razem w art. 38 pkt 1 upk sięgnął do pojęcia świadczenia usług. W tym wypadku ustawodawca staje przed trudnością określenia tego pojęcia w sposób, który nie podważa spój-ności systemu krajowego. Pojęcie świadczenia usług musi być wykładane w szerokim znaczeniu dyrektywy, jako będące w opozycji do umów o przeniesienie własności towarów. Oznacza to, że pojęcie świadczenia usług jest tu znacznie szersze od pojęcia świadczenia usług w rozumieniu art. 750 k.c. Z konieczności dochodzi tu do rozszczepienia tego pojęcia. Tak więc na gruncie art. 38 pkt 1, umowa o dzieło, polegająca na przetworzeniu rzeczy, będzie „świadczeniem usługi”. W przypadku umowy mieszanej, łączącej elementy umowy zobowiązującej do przeniesienia włas-ności oraz umowy zobowiązującej do świadczenia usług, znajdzie zastosowanie ogólna reguła wynikająca z art. 6 upk. Co do zasady wyłączenie zawarte w art. 38 pkt 1 nie znajdzie zatem zastosowania w stosunku do tego rodzajów umów mieszanych, chyba że znowu zobowiązanie, którego przedmiotem jest świadczenia usługi, jest w ramach całego stosunku prawnego całkowicie dominujące, tak że zobowiązanie do przeniesienia własności jest całkowicie podporządkowane i służebne w stosunku do zobowiązania do przeniesienia własności.

W przypadku art. 38 pkt 1 upk art. 6 tej samej ustawy znajduje w sposób naturalny zastosowa-nie, skoro oba te przepisy umieszczone są w tej samej ustawie. W przypadku norm, które zostały umieszczone w kodeksie cywilnym, problem ten staje się bardziej złożony. Powstaje pytanie, czy art. 6 ustawy o prawach konsumenta jest normą ogólną także w stosunku do przepisów kodeksu cywilnego, a jeżeli tak, to czy znajduje także zastosowanie w stosunku do innych norm kodeksu cywilnego, które nie stanowią implementacji ustawy o prawach konsumenta. Tutaj pojawiają się zasadnicze problemy, mające swoje źródło w istniejącej strukturze ustawy. Pojawiają się one jednak dopiero na poziomie uregulowania poszczególnych typów umownych, ponieważ unormo-wania zawarte w części ogólnej zobowiązań ze swojej istoty znajdują zastosowanie do wszelkich stosunków niezależnie od typu umowy. Przy okazji pojawia się pytanie, czy polski ustawodawca trafnie zrezygnował z uogólnienia poszczególnych reguł i zamiast dokonać implementacji na poziomie części ogólnej zobowiązań, zrobił to w ich części szczególnej. Powstaje także pytanie, czy umieszczenie norm w części ogólnej i w części szczegółowej nastąpiło według znajdującego odpowiednie uzasadnienie klucza.

W części ogólnej prawa zobowiązań dodano m.in. art. 4921 k.c., regulujący kwestię anty-cypowanego naruszenia zobowiązania i pozwalający na odstąpienie od umowy nawet przed nadejściem terminu w sytuacji, gdy dłużnik oświadczy, że świadczenia nie spełni. Przepis ten stanowi implementację art. 18 ust. 2.2. zdanie pierwsze dyrektywy. Zakłada on, że w przypadku, gdy przedsiębiorca oświadczy, że świadczenia nie spełni, to kupujący może od umowy odstąpić, jeżeli sprzedawca nie spełnił świadczenia w terminie27. Art. 18 dyrektywy znajduje się w rozdzia-le IV dyrektywy, czyli w rozdziale mającym zastosowanie do wymienionych w art. 17 dyrektywy

27 F. Zoll, [w:] A. Olejniczak (red.), Prawo zobowiązań – część ogólna. System prawa prywatnego, t. 6, Warszawa 2014, nb. 273.



typów umów. Kodeks cywilny nie zawierał do tej pory wyraźnej normy pozwalającej na odstąpie-nie od umowy w sytuacji, gdy dłużnik oświadczy, że nie spełni świadczenia28. Art. 4921 k.c. jest sformułowany szerzej niż sformułowanie dyrektywy, nie tylko jeżeli chodzi o zakres podmiotowo--przedmiotowy, ale również jeżeli chodzi o zakres ochrony przyznany dłużnikowi. W świetle art. 18 ust. 2.2. dyrektywy dłużnik nie może odstąpić od umowy, gdy dłużnik spełni świadczenie w terminie29. Oznacza to, że w świetle dyrektywy przepis ten nie odnosi się ściśle do tzw. anty-cypowanego naruszenia zobowiązania, a jedynie reguluje wyjątek od konieczności wyznaczenia terminu dodatkowego. Jednak mimo maksymalnego charakteru dyrektywy jej art. 18 ust. 4 nie przewiduje takiego ograniczenia, jeżeli chodzi środki ochrony w wypadku naruszenia zobowiązania – tutaj ustawodawca może przewidywać także dalej idące uprawnienia. W kontekście problemu, którego dotyczy to opracowanie, można jedynie stwierdzić, że reguła wynikająca z art. 4921 k.c. znajduje zastosowanie także do umów mieszanych, skoro znajduje się wśród przepisów ogólnych. Dla zastosowania art. 4921 k.c. typ umowy nie ma znaczenia. Przepis ten znajdzie zastosowanie także do tego typu umów, które nie są objęte zakresem zastosowania dyrektywy. Art. 4921 k.c. został też skonstruowany neutralnie z punktu widzenia zakresu podmiotowego – nie jest to norma prawa konsumenckiego, ale przynależy do powszechnego prawa cywilnego. W przypadku ściśle powiązanej z art. 18 ust. 2.2. dyrektywy normy wynikającej z art. 18 ust. 2.1. polski ustawodawca poszedł już jednak inną drogą – stanowiący implementację dyrektywy w tym zakresie art. 5431 § 2 k.c. znajduje się wśród przepisów regulujących umowę sprzedaży i wyłącznie jako norma konsu-mencka. Przepis ten pozwala kupującemu konsumentowi na odstąpienie od umowy w przypadku popadnięcia przez sprzedawcę w opóźnienie. Poza tym mechanizm wyznaczenia terminu dodat-kowego odpowiada art. 491 k.c. Należy postawić pytanie, dlaczego ustawodawca nie zdecydował się na generalizację tej zasady. Można było bowiem wprowadzić ogólną regułę pozwalającą na odstąpienie od umowy już w przypadku opóźnienia (tj. także wtedy, gdy opóźnienie to wynika z okoliczności, za które dłużnik nie ponosi odpowiedzialności)30. Wiązałoby się to z obiektywizacją przesłanek odstąpienia od umowy. Nie oznaczałoby to wcale podobnej obiektywizacji przesłanek odszkodowawczych – znalazłby zastosowanie przeredagowany nowelizacją art. 494 k.c., w spo-sób wyraźny podkreślający, że także w przypadku odstąpienia od umowy, aby móc domagać się naprawienia szkody, muszą być spełniane przesłanki ogólne (art. 471 k.c.). Ostatecznie ustawo-dawca nie zdecydował się na taki krok, co trudno uznać za trafne rozstrzygnięcie. Zmarnowano w ten sposób szansę na istotną modernizację polskiego prawa cywilnego. Powstał jednak w ten sposób również istotny problem dotyczący spójności systemu. Trudno uznać, dlaczego norma w rodzaju art. 4921 k.c. może być uogólniona, a obiektywizacja przesłanek odstąpienia od umo-wy nie. Rozważano nawet zmianę art. 476 przez zdefi niowanie zwłoki na nowo, po prostu jako opóźnienia, niezależnie czy powstałego wskutek okoliczności za które dłużnik ponosi odpowie-dzialność. Takie przedefi niowanie pojęcia zwłoki, choć uzasadnione, mogłoby być zaskakujące dla uczestników obrotu prawnego i wymagałoby szerzej zakrojonej dyskusji. Nie zdecydowano się więc na tak daleko idące przeobrażenie systemu. Sposób dokonanej implementacji stwarza jednak trudność, dotyczącą umów mieszanych. Tu pojawia się w całej swojej ostrości po raz pierwszy

28 Ibidem, nb. 193. 29 C. Fuenteseca Degeneffe, [w:] S. Diaz Alabart (red.), Contratos…, s. 447. 30 F. Zoll, [w:] A. Olejniczak (red.), Prawo zobowiązań…, nb. 273.



pytanie o stosowanie art. 6 upk do uregulowań zawartych w kodeksie cywilnym. Umieszczony poza kodeksem cywilnym przepis nie powinien modyfi kować norm umieszczonych w kodeksie cywilnym. Okazuje się bowiem wtedy, że ustawa o prawach konsumenta staje się rodzajem dru-giej części ogólnej w stosunku do norm zawartych w kodeksie cywilnym. W tym wypadku nie ma jednak innego wyjścia. Stosowanie normy, którą wyraża art. 6 upk, jest tu wymogiem dyrektywy. Oznacza to zatem, że art. 5431 § 2 znajdzie zastosowanie także do umów mieszanych, w których obok zobowiązania do przeniesienia własności występuje zobowiązanie do świadczenia usługi, także wtedy, gdy zobowiązanie do przeniesienia własności nie charakteru dominującego. Art. 6 upk eliminuje tu zatem stosowanie metody kombinacyjnej na rzecz absorpcji przez przepisy regulują-ce umowę zobowiązującą do przeniesienia własności, w tym wypadku umowę sprzedaży. Znowu należałoby jednak dodać zastrzeżenie, że nie może to dotyczyć przypadku, gdy zobowiązanie do przeniesienia własności miałoby charakter całkowicie podporządkowany świadczeniu usługi. W takim wypadku musiałaby zadziałać zasada absorpcji, ale na korzyść przepisów regulujących świadczenie usług. Wtedy art. 5431 § 2 k.c. nie znalazłby zastosowania. Jest to do pewnego stop-nia kwestia otwarta, ponieważ takie ograniczenie nie wynika z art. 5 pkt 2 dyrektywy o prawach konsumentów i pewnie znajdą się przypadki, które powinny być przedmiotem pytania prawnego do Trybunału Sprawiedliwości UE.

Podobnie należy rozstrzygnąć kwestię stosowania art. 6 do art. 5431 § 1 k.c., stanowiącego implementację art. 18 ust. 1 dyrektywy o prawach konsumentów. Jest to przepis wprowadzający wyjątek w stosunku do art. 455 k.c., a także art. 488 § 1 k.c. Przepis ten reguluje wymagalność roszczenia przysługującego kupującemu konsumentowi w inny sposób, niż to jest zwykle prze-widziane w prawie polskim. Art. 18 ust. 1 dyrektywy łączy powstanie wymagalności bezpośrednio z powstaniem zobowiązania. Polski ustawodawca mógł tu rozważyć także dalej idącą przebudowę systemu. Obecnie przyjęte rozwiązanie stanowi rodzaj ciała obcego w systemie – wprowadza fragment innego modelu, który z istoty nie współgra z innymi rozwiązaniami. Przewidzenie tej szczególnej reguły dotyczącej wymagalności wyłącznie jako elementu prawa konsumenckiego także nie zasługuje na aprobatę. Rozwiązanie to wyrasta z prawa powszechnego31. Skoro jed-nak przepis ten został implementowany w taki sposób, to również należy przyjąć, że znajduje do niego zastosowanie art. 6 upk i reguła ta znajduje zastosowanie także do umów mieszanych ze zobowiązaniem do świadczenia usługi. Tu jednak pojawia się problem polegający na tym, że norma ta w stosunku do zobowiązania do świadczenia usługi często może nie mieć żadnego sensu. Na ogół towarzyszące sprzedaży zobowiązanie do świadczenia usług będzie miało cha-rakter ciągły (np. usługi serwisowe) i realizacja poszczególnych obowiązków będzie wymagalna wtedy, gdy powstanie przyczyna wymagająca danego świadczenia. W takich wypadkach trzeba będzie przyjąć, nawet w sytuacji braku wyraźnego postanowienia umownego, że umowa stanowi inaczej – ustalenie reguły dotyczące wymagalności będzie wymagało odwołania się do natury zobowiązania. Tym samym nie da się wykluczyć i tak odpowiedniego stosowania zasad dotyczą-cych świadczenia usług, a więc wbrew dyspozycji art. 6 upk nieodzowne będzie sięgnięcie do metody kombinowanej, właściwej dla umów mieszanych. Przykład tego przepisu rodzi poważne wątpliwości do znaczenia art. 5 ust. 2 dyrektywy i stanowiącego jego implementację art. 6 ustawy. Można się zastanawiać, czy ustawodawca europejski nie chciał zastrzec w ten sposób zasady

31 Zob. np. § 271 BGB.



znacznie mniej inwazyjnej – tzn. dążył do podkreślenia, że do świadczeń charakterystycznych dla umowy sprzedaży także w umowach mieszanych należy zawsze stosować wskazane w dyrekty-wie o prawach konsumentów normy odnoszące się do sprzedaży i nie powinny być one wyparte przez normy regulujące inne umowy. Sformułowanie art. 5 ust. 2 dyrektywy nie bardzo daje się jednak pogodzić z taką „łagodzącą” interpretacją. Przepis dyrektywy wyraźnie każe całą umowę uważać za „sprzedaż”, a więc narzuca zasadę absorpcji.

Do wymagalności roszczenia o zwrot świadczenia z powodu odstąpienia od umowy odnosi się art. 18 ust. 3 dyrektywy o prawach konsumentów, który został implementowany w art. 494 § 2 k.c., jako ogólna norma konsumencka. Tutaj nie pojawia się problem umów mieszanych z uwagi na umieszczenie tego przepisu jako normy ogólnej, niezależnej od typu umowy. Jest to jednak dalej przykład naruszenia spójności systemu, polegającego na wyrywkowym odchodzeniu od modelu wyrażonego w art. 455 k.c.

IV. Zakres stosowania art. 6 ustawy o prawach konsumentaPojawia się problem, czy art. 6 upk znajduje zastosowanie do wszystkich przepisów kodek-

su cywilnego w przypadku umów mieszanych, zawierających zobowiązanie do przeniesienia własności i świadczenia usług, czy też zakres jego zastosowania należy ograniczyć jedynie do przepisów stanowiących implementację dyrektywy o prawach konsumentów, niezależnie od tego, czy ostatecznie przepisy te znalazły się na mocy tej ustawy w kodeksie cywilnym, czy w samej ustawie o prawach konsumenta. Należy uznać, że decyzja umiejscowienia tego przepisu w głów-nym tekście ustawy o prawach konsumenta przemawia za jego ograniczonym stosowaniem. Nie jest to norma, która wprowadza ogólną prawidłowość do umów mieszanych, ale wymusza jedynie punktowe stosowanie określonych przepisów. Z punktu widzenia techniki legislacyjnej nie jest to rozwiązanie udane – lepiej byłoby wyrazić tę ideę w hipotezie każdej z norm, gdzie stosowanie tej zasady jest uzasadnione. Obecna jej redakcja będzie zawsze wywoływać wątpliwości doty-czące zakresu i znaczenia tej normy. Niezależnie jednak od tych technicznych problemów przepis ten stanowi wyraz kwestii znacznie poważniejszej, jaką jest kryzys ujmowania poszczególnych umów w „typy”. W dzisiejszej praktyce umowa mieszana staje się zasadą, a odwoływanie się do określonego typu umowy traci coraz bardziej na znaczeniu.


21

Anna Oponowicz*

Niedozwolone postanowienia wzorców umów zawieranych z konsumentami

– zmienne tendencje w polskim orzecznictwie sądowym

Spis treściI. WprowadzenieII. Rozszerzona prawomocność wyroku uwzględniającego powództwoIII. Postanowienia wzorców umów sprzeczne z powszechnie obowiązującymi przepisami prawaIV. Problem legitymacjiV. Możliwość podniesienia przez pozwanego przedsiębiorcę zarzutu naruszenia zasad współ-

życia społecznegoVI. Koszty procesuVII. Założenia do projektu zmiany przepisówVIII. Podsumowanie

StreszczenieW artykule przedstawiono wybrane problemy poruszone w polskim orzecznictwie dotyczącym spraw o uznanie postanowień wzorców umów za niedozwolone. W związku z niebywałym wzrostem liczby spraw tego rodzaju na przestrzeni ostatnich lat, a także zasadniczą zmianą okoliczności, w których wpływają one do sądu, problemy te stają się aktualne dla coraz większej rzeszy przed-siębiorców stosujących w transakcjach z konsumentami wzorce umów. Autorka przedstawia roz-bieżności stanowisk prezentowanych w orzecznictwie oraz kierunki, w jakich poglądy te ewoluują.

Słowa kluczowe: klauzule niedozwolone; rejestr klauzul niedozwolonych; wzorce umów; rozsze-rzona prawomocność wyroku; konsument; legitymacja; zasady współżycia społecznego; koszty procesu

I. WprowadzenieSąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów w Warszawie stanął w ostatnim czasie przed nie lada

wyzwaniem. Przyszło mu zmierzyć się z tysiącami pozwów dotyczących uznania za niedozwolone postanowień wzorców umów zawieranych z konsumentami. W 2010 r. do Sądu wpłynęło 3909 takich spraw, z czego załatwiono 1332. Rok później wniesiono już 5976 pozwów (a rozpoznano 3728), w 2012 r. – 13 954 (rozpoznano 4858), natomiast w 2013 r. do Sądu wpłynęła rekordowa liczba 41 016 pozwów (podczas gdy w tym czasie załatwiono 12 627 spraw)1. Statystyki nie wy-

* Radca prawny; współpracownik Kancelarii Radców Prawnych Bieluk i Partnerzy w Białymstoku; e-mail: [email protected] Dane udostępnione przez Sąd Okręgowy w Warszawie.


Anna Oponowicz Niedozwolone postanowienia wzorców umów zawieranych z konsumentami...22

glądają więc najlepiej. Czy skala stosowania przez przedsiębiorców klauzul naruszających interesy konsumentów rzeczywiście rośnie w tak zastraszającym tempie? Jest to wątpliwe, obserwacje prowadzą do wręcz przeciwnych wniosków. Gdzie w takim razie leży problem?

Niestety wiele wskazuje na to, że interes konsumentów, o ile w ogóle staje się przyczyną wszczynania spraw o uznanie postanowień wzorców umów za niedozwolone, często nieko-niecznie odgrywa pierwszoplanową rolę przy wnoszeniu pozwów. Niejednokrotnie z okoliczności konkretnego przypadku wynika, że chodzi przede wszystkim o korzyści fi nansowe, które można osiągnąć w związku z wygraniem sprawy przed sądem, ewentualnie nakłonieniem przeciwnika do zawarcia „ugody”. Trudno inaczej wytłumaczyć dziesiątki pozwów skierowanych przeciwko temu samemu przedsiębiorcy, odnośnie do tego samego postanowienia wzorca, wnoszonych wprawdzie przez różnych powodów, lecz zastępowanych przez tego samego pełnomocnika. Nie sposób również w inny sposób zinterpretować zjawiska proponowania pozwanym przedsiębior-com zawarcia porozumienia, na podstawie którego za zapłatą określonej sumy pieniężnej powód cofnie wniesione pozwy oraz zobowiąże się do niewnoszenia ich w przyszłości. Konsekwencją tego rodzaju działań są bardzo długie terminy oczekiwania na rozpoznanie sprawy przez SOKiK, a także mnożenie w rejestrze klauzul niedozwolonych postanowień tej samej albo niemal iden-tycznej treści, co znacznie zmniejsza jego przejrzystość. Nie sposób też uznać, że pożądanym skutkiem jest obciążanie pozwanych przedsiębiorców wygenerowanymi niepotrzebnie kosztami wielu postępowań, podczas gdy cel w postaci wyeliminowania niedozwolonych postanowień ze stosowanych przez tych przedsiębiorców wzorców umów mógłby zostać równie dobrze osiągnięty znacznie mniejszym kosztem. Trudno jednak nie dostrzec również pozytywnego aspektu omawia-nego zjawiska – mimo wyrażanej przez przedsiębiorców ogólnej dezaprobaty dla działań wyjątkowo aktywnych w ostatnim czasie powodów, chyba nigdy wcześniej przedsiębiorcy nie przyglądali się tak uważnie postanowieniom wzorców, które stosują w umowach zawieranych z konsumentami.

W orzecznictwie sądowym poddano analizie wiele ciekawych problemów związanych z po-stępowaniem w przedmiocie uznania za niedozwolone postanowień wzorców umów. Warto je omówić zwłaszcza z tego względu, że paraliż SOKiK trwa, a obowiązujące przepisy nie dają jed-noznacznych narzędzi eliminacji niepożądanych zjawisk.

II. Rozszerzona prawomocność wyroku uwzględniającego powództwoZagadnieniem najbardziej istotnym z praktycznego punktu widzenia jest rozstrzygnięcie, jak

daleko sięga rozszerzona prawomocność wyroku uznającego określone postanowienie wzorca umowy za niedozwolone.

Zgodnie z art. 47943 k.p.c. wyrok prawomocny ma skutek wobec osób trzecich od chwili wpisania uznanego za niedozwolone postanowienia wzorca umowy do rejestru, o którym mowa w art. 47945 § 2 k.p.c. W uchwale z 19.12.2003 r. Sąd Najwyższy przyjął, że powaga rzeczy osą-dzonej wyroku uznającego postanowienie wzorca umowy za niedozwolone wyłącza – od chwili wpisania tego postanowienia do rejestru (art. 47943 w zw. z art. 365 i 47945 § 2 k.p.c.) – ponow-ne wytoczenie powództwa w tym przedmiocie, także przez osobę niebiorącą udziału w sprawie, w której wydano wyrok2. Pogląd ten Sąd wywiódł ze stanowiska o dwuaspektowości instytucji prawomocności materialnej, którą należy rozumieć zarówno jako moc wiążącą prawomocnego

2 Uchwała SN z 19.12.2003 r., III CZP 95/03, LEX nr 82118.



orzeczenia (aspekt pozytywny), jak i powagę rzeczy osądzonej (aspekt negatywny). Powyższa uchwała została jednak wydana na gruncie stanu faktycznego, w którym ten sam przedsiębiorca został ponownie pozwany w sprawie o uznanie za niedozwolone tego samego postanowienia stosowanego przez niego wzorca umowy, co do którego zapadł już wcześniej prawomocny wy-rok w sprawie z powództwa innego podmiotu. Nie rozstrzyga ona zatem wprost, czy rozszerzona prawomocność wyroku działa wyłącznie przeciwko pozwanemu w danej sprawie przedsiębiorcy, czy także przeciwko innym przedsiębiorcom stosującym takie samo postanowienie.

Problem ten został jednak podjęty przez SN w kolejnych orzeczeniach. W wyroku z 30.06.2006 r.3, a następnie w uchwale z 13.07.2006 r.4 SN uznał, że rozszerzona prawomocność wyroku uwzględ-niającego powództwo o uznanie za niedozwolone postanowienia wzorca umowy oznacza, że skutki tego wyroku rozciągają się nie tylko na pozwanego w tej sprawie przedsiębiorcę, lecz także na każ-dego innego przedsiębiorcę. Konsekwencją takiego stanowiska jest przyjęcie, że art. 47943 k.p.c. uniemożliwia sądowi rozpoznanie pozwu o uznanie za niedozwolone postanowienia wzorca umowy, które zostało już wpisane do rejestru klauzul niedozwolonych w sprawie prowadzonej przeciwko innemu przedsiębiorcy.

W uchwale z 7.10.2008 r.5 SN odszedł jednak od tego poglądu, opowiadając się jedynie za jednostronnie rozszerzoną prawomocnością materialną wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone, tj. prawomocnością na rzecz wszyst-kich osób trzecich, a nie przeciwko nim. Należy ją rozumieć w ten sposób, że o ile kolejny pozew dotyczący postanowienia wzorca umowy uznanego już za niedozwolone wniesiony przeciwko temu samemu przedsiębiorcy powinien zostać odrzucony, o tyle nic nie stoi na przeszkodzie, aby ta sama albo inna osoba mogła wytoczyć powództwo dotyczące takiego samego postanowienia przeciwko innemu przedsiębiorcy. Konsekwencją takiego stanowiska jest to, że na nieskuteczność postanowienia wzorca umowy uznanego za niedozwolony i wpisanego do rejestru ma prawo po-wołać się każda inna osoba, a nie tylko ta, która była powodem w sprawie zakończonej wyrokiem uwzględniającym powództwo o uznanie klauzuli wzorca umowy za niedozwoloną i zakazującym jej stosowania. Prawo to przysługuje jednak wyłącznie wobec pozwanego przedsiębiorcy, wobec którego zapadł wyrok. Sąd uzasadnił to przede wszystkim tym, że abstrakcyjna kontrola wzorca nie może prowadzić do wyłączenia danej klauzuli z obrotu, a wyrok wydany w takiej sprawie do-tyczy postanowienia konkretnego wzorca, a nie postanowienia w ogóle. Sąd wskazał także na konieczność zapewnienia prawa do obrony i przedstawienia swoich racji przedsiębiorcom nie-biorącym udziału w procesie dotyczącym danego postanowienia wzorca, które to prawo byłoby wyłączone, gdyby przyjąć, że prawomocność materialna wyroku wydanego w sprawie przeciwko jednemu przedsiębiorcy rozciąga się także na innych przedsiębiorców. Zapoczątkowana powyż-szą uchwałą linia orzecznicza SN wciąż się utrzymuje6.

Jak na tę kwestię zapatrują się sądy powszechne? O ile kolejne pozwy dotyczące takich sa-mych lub podobnych klauzul zazwyczaj były rozpatrywane (czego najlepszym dowodem jest rejestr klauzul niedozwolonych, w którym najbardziej chyba „popularna” klauzula dotycząca właściwości sądu zastrzeżonej na korzyść przedsiębiorcy pojawiła się już kilkaset razy), o tyle od stosunkowo 3 Wyrok SN z 20.06.2006 r., III SK 7/06, LEX nr 278545.4 Uchwała SN z 13.07.2006 r., III SZP 3/06, LEX nr 197804.5 Uchwała SN z 7.10.2008 r., III CZP 80/08, LEX nr 458124.6 Przykładowo wyrok SN z 20.09.2013 r., II CSK 708/12, LEX nr 1385871; wyrok SN z 23.10.2013 r., IV CSK 142/13, LEX nr 1385868.



niedawna Sąd Apelacyjny w Warszawie zdecydowanie przychyla się do linii orzeczniczej SN sprzed uchwały z 7.10.2008 r. i odmawia rozpoznawania spraw dotyczących klauzul, które zostały już zamieszczone w rejestrze klauzul niedozwolonych7. Czy jest to praktyka słuszna? W mojej ocenie nie, choć biorąc pod uwagę kontekst sytuacji, łatwo można sobie wyobrazić jej powody.

Najpoważniejszym argumentem, przemawiającym za prawidłowością stanowiska prezen-towanego w ostatnim czasie przez Sąd Apelacyjny w Warszawie, jest literalne brzmienie art. 47943 k.p.c. Przepis ten wprost stanowi o skuteczności prawomocnego wyroku uwzględniające-go powództwo o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone wobec osób trzecich. Rzeczywiście nie ma żadnego powodu, aby pojęcie osób trzecich zawężać jedynie do osób trzecich będących potencjalnymi powodami i wyłączać z tej kategorii przedsiębiorców innych niż pozwany w danej sprawie (potencjalnych pozwanych). Jest to jednak jedyny argument, który uzasadnia stanowisko prezentowane w ostatnim czasie przez Sąd Apelacyjny w Warszawie. Rozstrzygając problem zakresu rozszerzonej prawomocności wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone, należy przede wszystkim zauważyć, że kontrola poszczególnych postanowień wzorca nie może być dokonywana przez sąd in abstracto, w oderwa-niu od całej treści wzorca umowy, w którym kwestionowane postanowienia zostały zamieszczone. Taka kontrola byłaby zazwyczaj pozbawiona sensu, a poczynione w jej trakcie ustalenia mogłyby, z bardzo dużym prawdopodobieństwem, nie przystawać do rzeczywistości. Sprowadzając się do mechanicznej weryfi kacji, czy w dokumencie wzorca znajdują się postanowienia odpowiadające literalnie treścią postanowieniom zamieszczonym w rejestrze klauzul niedozwolonych, nie speł-niałaby swojej podstawowej funkcji, tj. nie miałaby nic wspólnego z ochroną praw konsumentów. Łatwo mianowicie wyobrazić sobie sytuację, w której przedsiębiorca stosuje wspólny wzorzec umowy w umowach zawieranych zarówno z konsumentami, jak i innymi przedsiębiorcami. Taki przedsiębiorca może zamieścić w stosowanym przez siebie wzorcu klauzulę ustalającą właści-wość sądu według jego siedziby, a w kolejnym ustępie wyłączyć stosowanie tej klauzuli w trans-akcjach z konsumentami. Czy w sytuacji, kiedy z treści samego wzorca wynika, że niektóre z jego postanowień nie mają zastosowania w umowach zawieranych z konsumentami, można czynić temu przedsiębiorcy jakikolwiek zarzut z zamieszczenia ich we wzorcu? Moim zdaniem nie. Jak jednak sąd mógłby zbadać tę okoliczność, gdyby nie analizował kwestionowanych postanowień w kontekście całego wzorca? Ponadto należy zauważyć, na co słusznie zwraca uwagę SN w aktualnym orzecznictwie, że rozciągnięcie stanu powagi rzeczy osądzonej na innych przed-siębiorców ograniczałoby tym przedsiębiorcom konstytucyjne prawo do sądu. Mogłoby dojść do sytuacji, w której pozwany przedsiębiorca w ogóle nie podjąłby obrony przed zarzutami pozwu, a w konsekwencji wskazane w pozwie postanowienie zostałoby uznane za niedozwolone, mimo że obiektywnie istniałyby argumenty przemawiające za tym, że nie narusza praw konsumentów. Wszyscy przedsiębiorcy zostaliby jednak objęci bezwzględnym zakazem stosowania takiego postanowienia tylko z racji tego, że pojawiło się w rejestrze klauzul niedozwolonych, bez możli-wości odwołania się od tego ograniczającego ich prawa, a nieprawidłowego rozstrzygnięcia. Inny przedsiębiorca mógłby wykorzystywać to samo postanowienie w zupełnie innym kontekście, niż czynił to przedsiębiorca pozwany w sprawie, w której sąd uwzględnił powództwo, bądź wyłączać

7 Postanowienie Sądu Apelacyjnego z 3.12.2012 r., VI ACa 934/12, LEX nr 1362965; postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 5.03.2013 r., VI ACa 1233/12, LEX nr 1316320; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 4.07.2013 r., VI ACa 1497/12, LEX nr 1362973.



jego stosowanie w odniesieniu do transakcji z konsumentami – czego jednak przedsiębiorca ten nie miałby okazji wyjaśnić.

Stanowisko o trafności aktualnej linii orzeczniczej SN odnośnie do zakresu rozszerzonej pra-womocności materialnej wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone wydaje się jednak trudne do pogodzenia z treścią art. 24 ust. 1 w zw. z art. 24 ust. 2 pkt 1 ustawy z 16.02.2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (dalej: uokik)8. Zgodnie z tymi przepisami zakazuje się stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy kon-sumentów, w szczególności stosowania postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umownych uznanych za niedozwolone, o którym mowa w art. 47945 k.p.c. Literalna wykładnia tej regulacji prowadzi do wniosku, że obowiązuje bezwzględny i dotyczą-cy wszystkich przedsiębiorców zakaz zamieszczania w stosowanych przez nich wzorcach umów postanowień o treści literalnie odpowiadającej treści postanowień zamieszczonych w rejestrze. Jak wykazano już wyżej, nie jest to do końca prawdą.

W jednej z uchwał SN stwierdził, że stosowanie postanowień wzorców umów o treści tożsamej z treścią postanowień uznanych za niedozwolone prawomocnym wyrokiem SOKiK i wpisanych do rejestru, o którym mowa w art. 47945 § 2 k.p.c., może być uznane w stosunku do innego przedsię-biorcy za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów na podstawie ówczesnego art. 23a ust. 2 ustawy z 15.12.2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (obecnie art. 24 ust. 2 uokik)9. Z uzasadnienia tej uchwały wynika jednak, że słowa „może być uznane” SN rozumiał bardziej kategorycznie, niż to wynika z ich dosłownego brzmienia. W uzasadnieniu stwierdza bo-wiem: „Sąd Najwyższy uznaje również, iż praktyką naruszającą zbiorowe interesy konsumenta w rozumieniu art. 23a uokik jest stosowanie identycznej klauzuli, jak klauzula wpisana do rejestru niedozwolonych postanowień umownych, przez innego przedsiębiorcę, który nie był stroną lub uczestnikiem postępowania zakończonego wpisaniem danej klauzuli do rejestru”. Podzielając koncepcję o prawomocności wyroku uznającego daną klauzulę za niedozwoloną wobec wszyst-kich przedsiębiorców, a więc również niebiorących udziału w postępowaniu, w którym wydano ten wyrok, Sąd argumentował, że stosowanie ww. regulacji ustawy o ochronie konkurencji i kon-sumentów tylko w odniesieniu do przedsiębiorcy uczestniczącego w postępowaniu o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone, spowoduje, że przepis będzie w istocie martwy.

W 2011 r. SN, odwołując się do tej uchwały, podzielił przedstawiony w niej pogląd, jednak – jak się wydaje – tylko w części. Stwierdził bowiem, że nie jest jedynym przejawem stosowania praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów dalsze stosowanie postanowienia o treści identycznej z treścią postanowienia wpisanego już do rejestru, przez tego samego przedsiębior-cę, który uczestniczył w postępowaniu zakończonym wpisem do rejestru niedozwolonych posta-nowień umownych. Jest nim w ocenie Sądu również stosowanie identycznego postanowienia w zmienionym wzorcu umowy. Nie wystarcza, zdaniem Sądu, poprzestanie na stwierdzeniu toż-samości brzmienia postanowienia wzorca z klauzulą wpisaną do rejestru. Należy także sprawdzić, czy nadal postanowienie to mogłoby stanowić – w razie zawarcia umowy – źródło wykreowania konkretnego uprawnienia lub obowiązku sprzecznego z klauzulą dobrej wiary. O ile ta weryfi -kacja będzie możliwa w odniesieniu do tego przedsiębiorcy, który uczestniczył w postępowaniu

8 Dz. U. Nr 50, poz. 331, ze zm.9 Uchwała SN z 13.07.2006 r., III SZP 3/06, LEX nr 197804.



o uznanie postanowienia wzorca umowy za klauzulę niedozwoloną, o tyle przeprowadzenie takiej oceny w odniesieniu do postanowień zawartych we wzorcach innych przedsiębiorców narusza wypracowane w orzecznictwie SN standardy obowiązujące w postępowaniach, w których nakła-dane są wysokie kary pieniężne. W ocenie Sądu sposób prowadzenia rejestru niedozwolonych postanowień umownych powoduje, że inni przedsiębiorcy mogą jedynie ustalić, jaką treść mają niedozwolone postanowienia umowne, bez możliwości przeprowadzenia samodzielnej oceny, czy stosowane przez nich, identyczne lub tożsame w treści postanowienie umowne, naruszałoby rozkład praw i obowiązków stron ewentualnej umowy w sposób uznany za niedozwolony. Sąd Najwyższy stwierdził, że stosowanie przez innego przedsiębiorcę postanowienia umownego wpi-sanego do rejestru niedozwolonych postanowień umownych nie stanowi samo w sobie praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów10. Nie działa tu zatem, w ocenie Sądu, automatyzm i każdorazowo należy zbadać, czy interpretowane w kontekście całego wzorca postanowienie kształtuje prawa lub obowiązki konsumentów sprzecznie z dobrymi obyczajami.

W najnowszym orzecznictwie SN wypowiada się już w omawianej kwestii bardziej katego-rycznie. W uchwale z dnia 13.12.2013 r. Sąd stwierdził, że Prezes UOKiK nie ma kompetencji, aby uznać, że postanowienie stosowane przez danego przedsiębiorcę we wzorcu umownym stanowi klauzulę niedozwoloną. Uprawnienie do dokonania oceny, czy konkretne postanowienie wzorca umowy może być uznane za niedozwolone, przysługuje, zdaniem SN, wyłącznie SOKiK11. Sąd wskazał przy tym na art. 25 uokik oraz art. 47938 k.p.c., zgodnie z którymi przepisów uokik nie stosuje się w sprawach o uznanie postanowień wzorców umów za niedozwolone, a Prezes UOKiK ma legitymację do wytoczenia powództwa o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwo-lone. Gdyby Prezes UOKiK sam miał posiadać kompetencję do rozstrzygania w tym przedmiocie, wskazany wyżej art. 47938 k.p.c. w zakresie przyznającym legitymację do wytoczenia powództwa temu organowi byłby bezcelowy. W konsekwencji, w ocenie SN, Prezes UOKiK jest władny stwier-dzić praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów, o której mowa w art. 24 ust. 2 pkt 1 uokik, wyłącznie wobec przedsiębiorcy, który uczestniczył w postępowaniu o uznanie za niedo-zwolone wpisanego do rejestru klauzul niedozwolonych postanowienia wzorca umowy. Obecnie SN konsekwentnie podtrzymuje to stanowisko, odwołując się szeroko do przepisów unijnych, dorobku doktryny oraz dotychczasowej praktyki orzeczniczej12. Pogląd ten należy uznać za trafny.

Podsumowując: przepisy dotyczące rozszerzonej prawomocności wyroku uwzględniającego powództwo o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone i związane z tym zagad-nieniem przepisy dotyczące praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów są bardzo niejednoznaczne, a ich wzajemna relacja sprawia wrażenie nieprzemyślanej. Ze względu na wagę skutków ich interpretacji należałoby postulować ich doprecyzowanie. Utrwalona w ostatnich latach wykładnia tych przepisów dokonywana przez SN wydaje się niewystarczającym rozwiąza-niem, ponieważ – jak wynika z aktualnego orzecznictwa sądów powszechnych i praktyki Prezesa UOKiK – omówione regulacje są w dalszym ciągu interpretowane w różny sposób w takich sa-mych stanach faktycznych.

10 Wyrok SN z 12.04.2011 r., III SK 44/10, LEX nr 1027693.11 Uchwała SN z 13.12.2013 r., III CZP 73/13, LEX nr 1405243.12 Wyrok SN z dnia 12.02.2014 r., III SK 18/13, LEX nr 1448753.



III. Postanowienia wzorców umów sprzeczne z powszechnie obowiązującymi przepisami prawa

Sąd Najwyższy zabrał również ważny głos odnośnie do postępowań w przedmiocie uznania za niedozwolone postanowień wzorców umów, które są sprzeczne z bezwzględnie obowiązują-cymi przepisami prawa. Stwierdził, że postanowienie wzorca umowy, sprzeczne z bezwzględnie obowiązującym przepisem ustawy, nie może być uznane za niedozwolone postanowienie umowne (art. 3851 § 1 k.c.)13. Uchwała została podjęta na skutek przedstawienia przez Sąd Apelacyjny w Warszawie zagadnienia prawnego w powyższym zakresie.

Sąd Najwyższy wywiódł, że skoro:a) zgodnie z art. 3851 § 1 k.c. w ramach kontroli abstrakcyjnej za niedozwolone może być uzna-

ne postanowienie wzorca umowy, które kształtuje prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy, a

b) postanowienie nieważne w związku z jego sprzecznością z bezwzględnie obowiązującym przepisem prawa siłą rzeczy nie może wywrzeć skutku w postaci kształtowania praw czy obowiązków konsumenta w jakikolwiek sposób,– to nie jest możliwa jego kontrola z punktu widzenia zgodności z dobrymi obyczajami. W przekonaniu o prawidłowości powyższego stanowiska utwierdza przykładowy katalog po-

stanowień, które w razie wątpliwości są uznawane za niedozwolone, określony w art. 3853 k.c. Katalog ten nie zawiera postanowień, które są wyłączone z obrotu. Przeciwnie – wskazany przepis zawiera wyliczenie postanowień zasadniczo dopuszczalnych (nawet w obrocie konsumenckim), jednak charakteryzujących się znacznym stopniem prawdopodobieństwa uznania za naruszające dobre obyczaje w relacji przedsiębiorca–konsument (z uwagi na od razu nasuwający się najbar-dziej prawdopodobny zamiar ich wprowadzenia przez przedsiębiorcę). Biorąc pod uwagę zakres swobody sądu przy ocenie charakteru tych postanowień, nie funkcjonuje jednak w odniesieniu do nich domniemanie abuzywności.

Za słusznością stanowiska SN przemawia także różnica pomiędzy skutkiem, jaki przewiduje ustawodawca dla niedozwolonych postanowień umownych, a skutkiem, jaki został przewidziany dla postanowień sprzecznych z bezwzględnie obowiązującym przepisem ustawy. Następstwem tych pierwszych jest brak związania konsumenta postanowieniem uznanym za niedozwolone (art. 3851 § 1 k.c.), przy czym dana klauzula nie zostaje generalnie wyłączona z obrotu, gdyż w innych warunkach, w kontekście innych postanowień wzorca, nie musi naruszać interesów kon-sumentów (art. 3852 k.c.)14. Konsekwencją stwierdzenia, że dane postanowienie jest sprzeczne z bezwzględnie obowiązującym przepisem prawa jest zaś jego nieważność – takie postanowie-nie nigdy i przez nikogo nie może być stosowane. W omawianym orzeczeniu SN trafnie zresztą zwrócił uwagę, że „art. 3851 § 1 Kodeksu cywilnego nie może być traktowany jako przepis, który przewiduje inny skutek w rozumieniu art. 58 § 1 in fi ne k.c., w szczególności ten, że na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy. Odmienna interpretacja oznaczałaby, że w wypadku abstrakcyjnej kontroli wzorca umownego postanowienie 13 Uchwała SN z 13.01.2011 r., III CZP 119/10, LEX nr 785689.14 Na konieczność badania kontekstu wynikającego ze wszystkich postanowień wzorca (a nie tylko jego kwestionowanych postanowień), czego śladów niestety często próżno szukać w uzasadnieniach wyroków uznających poszczególne klauzule za niedozwolone, wskazuje się słusznie w doktrynie. Zob. A. Wędrychowska-Karpińska, A. Wiercińska-Krużewska, [w:] A. Stawicki, E. Stawicki (red.), Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów. Komentarz, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2011, s. 553; tak również Cz. Żuławska, Komentarz do Kodeksu cywilnego. Księga trzecia. Zobowiązania. Tom I, Lexis Nexis, Warszawa 2011, s. 168.



sprzeczne z ustawą mogłoby być jedynie uznane za niedozwolone, natomiast w razie zamiesz-czenia takiego postanowienia w konkretnej umowie byłoby ono nieważne (art. 58 § 1 i 3 k.c.)”.

Z uchwały, o której mowa, wynikają bardzo istotne konsekwencje dla postępowań w przedmiocie uznania za niedozwolone postanowień wzorców umów. Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów powinien bowiem oddalać powództwa, w których powodowie domagają się uznania za niedozwo-lone postanowień sprzecznych z bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa (co jednak, jak wynika z analizy postanowień zamieszczonych w rejestrze klauzul niedozwolonych, nie zawsze się dzieje). Nie oznacza to oczywiście, że przedsiębiorca zamieszczający takie postanowienia w stosowanych przez niego wzorcach pozostanie bezkarny – naraża się on na postępowanie przed Prezesem UOKiK w przedmiocie stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów.

IV. Problem legitymacjiWychodząc ze słusznego założenia, że w czynną legitymację procesową może być wypo-

sażony wyłącznie podmiot, który posiada zdolność sądową, SOKiK stwierdził, że stowarzyszenie zwykłe nie może być stroną w postępowaniu o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedo-zwolone, ponieważ nie posiada zdolności sądowej15.

Sąd wskazał, że art. 47938 § 1 k.p.c. nie może stanowić samodzielnej normy nadającej podmiotom w nim wymienionym uprawnienia do bycia stroną procesu. Przepis ten, przyznający określonym kategoriom podmiotów czynną legitymację procesową, powinien być w ocenie Sądu interpretowany łącznie z art. 64 k.p.c. Innymi słowy, legitymowanym do wytoczenia powództwa w sprawie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone jest podmiot, o którym mowa w art. 47938 § 1 k.p.c., przy czym podmiot ten powinien posiadać zdolność sądową w rozumieniu art. 64 k.p.c. Takie stanowisko jest oczywiście prawidłowe – rozważania w przedmiocie czynnej legitymacji procesowej nie mają bowiem żadnego sensu bez uprzedniego ustalenia, że podmiot, którego legitymacja stanowi przedmiot badania, posiada zdolność sądową, czyli że jest zdolny do uczestniczenia w procesie w ogóle.

Stanowisko, zgodnie z którym stowarzyszenie zwykłe nie posiada zdolności sądowej, nale-ży uznać za trafne. W stanie prawnym obowiązującym do 3.05.2012 r. przyjmowano bowiem, że zdolność sądowa stowarzyszeń zwykłych wynika z art. 64 § 2 k.p.c.16. Stowarzyszenia te trakto-wano jako nieposiadające osobowości prawnej organizacje społeczne, dopuszczone do działania na podstawie odrębnych przepisów (w tym przypadku ustawy – Prawo o stowarzyszeniach17). Art. 64 § 2 k.p.c. został jednak uchylony, ponieważ, jak wyjaśniono w uzasadnieniu do projek-tu ustawy z 16.09.2011 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw18, organizacje pozarządowe powinny uzyskiwać przymiot zdolności sądowej tylko wówczas, gdy ustawa przyznaje im zdolność prawną. W aktualnym stanie prawnym, tj. po uchy-leniu art. 64 § 2 k.p.c., przypisanie stowarzyszeniom zwykłym zdolności sądowej wymagałoby zatem ustalenia, że posiadają zdolność prawną. Doktryna jest w tym zakresie podzielona. Jedni

15 Postanowienie SOKiK z 19.03.2013 r., XVII AmC 6889/12, niepubl.16 P. Sarnecki, Prawo o stowarzyszeniach. Komentarz, LEX nr 24544, komentarz do art. 40. 17 Tekst jedn. Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 855.18 Dz. U. Nr 233, poz. 1381.



jej przedstawiciele uważają, że stowarzyszenia zwykłe posiadają zdolność prawną19, inni zaś twierdzą, że takiej zdolności nie można im przypisać20. Moim zdaniem należy opowiedzieć się za tym drugim stanowiskiem, które zresztą było i nadal jest bardziej rozpowszechnione21. W konse-kwencji, za trafne należy uznać przywołane wyżej stanowisko SOKiK o braku zdolności sądowej, a co za tym idzie – braku czynnej legitymacji procesowej stowarzyszenia zwykłego. Pozew wnie-siony przez takie stowarzyszenie podlega zatem odrzuceniu na podstawie art. 199 § 1 pkt 3 k.p.c.

Problem legitymacji do wystąpienia z powództwem był analizowany na płaszczyźnie nie tylko formalnej, lecz także materialnoprawnej. Za interesujące w tej materii należy uznać sta-nowisko Sądu Apelacyjnego w Warszawie, w którym Sąd stwierdził, że „legitymacji procesowej w rozumieniu art. 479[38] § 1 k.p.c. nie można rozpatrywać oddzielnie od legitymacji materialnej, wynikającej z treści art. 385[1] § 1 k.c. i nast., dotyczących klauzul niedozwolonych. Wprawdzie spór o stwierdzenie abuzywności klauzuli ma charakter powództwa o ukształtowanie, nie jest to jednak powództwo o ustalenie, brak więc jest podstaw do badania interesu prawnego w rozu-mieniu art. 189 k.p.c. Z istoty rozważanych przepisów kodeksu cywilnego wynika jednak, iż ich przedmiotem, ratio legis, innymi słowy podstawową wartością przez nie chronioną jest interes konsumenta, defi niowany jako określone potrzeby konsumenta uznane przez ustawodawcę za godne ochrony (por. uzasadnienie uchwały SN z dnia 13 lipca 2006 r. III SZP 3/2006), innymi słowy: interes konsumenta rozumiany jako zespół wartości podlegających ochronie przed nad-użyciami ze strony sprzedawców lub dostawców, w szczególności przed jednostronnymi standar-dowymi umowami i niedozwolonym wyłączaniem z umów podstawowych praw (por. preambuła dyrektywy Rady EWG 93/13 z dnia 5 kwietnia 1993 r., której zasady znalazły odzwierciedlenie w rozważanych przepisach). Ten interes konsumenta stanowi immanentną podstawę legitymacji materialnoprawnej w rozumieniu art. 385[1] k.c., tym samym niezbędną, niejako podstawową, przesłankę materialnoprawną do uwzględnienia powództwa obok innych przesłanek (pozytywnych i negatywnych) wymaganych wskazanym przepisem, przy założeniu istnienia legitymacji formalnej, procesowej organizacji społecznej, o której mowa w art. 479[38] § 1 k.p.c.”22. W stanie faktycznym, który legł u podstaw tego rozstrzygnięcia, powód wystąpił o uznanie za niedozwoloną klauzuli, która była stosowana przez pozwanego, i o której abuzywności rozstrzygnął w wydanej jeszcze przed wytoczeniem powództwa decyzji Prezes UOKiK, nakładając jednocześnie na pozwanego przedsiębiorcę karę. W ocenie Sądu w takiej sytuacji nie istnieje zasługujący na ochronę interes konsumentów, ani nie zachodzi konieczność ochrony ich praw, ponieważ interes konsumenta został wyczerpany w postępowaniu przed Prezesem UOKiK.

W przywołanej już wyżej uchwale z dnia 13.12.2013 r. SN zajął jednak w tej kwestii odmienne stanowisko, wskazując, że istnienie „uzasadnionego interesu” nie stanowi przesłanki materialno-prawnej do wytoczenia powództwa o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone23.

Z jednej strony pewne wątpliwości może budzić dopuszczenie jednoczesnego stosowania trybu administracyjnego i sądowego w celu usunięcia tego samego naruszenia prawa. Z drugiej jednak

19 S. Dmowski, Komentarz do Kodeksu cywilnego, Księga pierwsza. Część ogólna, Wydawnictwo Lexis Nexis, Warszawa 2011, s. 155.20 J. Frąckowiak, [w:] M. Safjan (red.), System Prawa Prywatnego. Tom 1. Prawo cywilne. Część ogólna, Wydawnictwo C.H. Beck, Instytut Nauk Prawnych PAN, Warszawa 2007, s. 1095–1096.21 Tak m.in. G. Kozieł, Przeniesienie praw i obowiązków wspólników w osobowych spółkach handlowych. Uwagi na gruncie regulacji art. 10 k.s.h., Wolters Kluwer Polska, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2006, s. 45–46; tak również P. Sarnecki, Prawo o stowarzyszeniach…, komentarz do art. 4022 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 3.10.2012 r., VI ACa 467/12, LEX nr 1281147.23 Uchwała SN z 13.12.2013 r., III CZP 73/13, LEX nr 1405243.



strony należy zauważyć, że choć główny cel obu postępowań jest w istocie ten sam (spowodowa-nie, aby przedsiębiorca zaprzestał stosowania postanowień naruszających interesy konsumen-tów), to jednak każde z nich ma również inne cele. Postępowanie przed sądem ma doprowadzić, po pierwsze, do ustalenia, czy dane postanowienie wzorca stanowi klauzulę niedozwoloną, a po drugie, do ujawnienia w rejestrze klauzul niedozwolonych (a więc upublicznienia) treści tego po-stanowienia oraz informacji o stosującym go przedsiębiorcy. Celem tego postępowania nie jest ukaranie przedsiębiorcy. Postępowanie prowadzone przez Prezesa UOKiK ma zaś na celu właśnie nałożenie kary pieniężnej na przedsiębiorcę, który dopuszcza się naruszeń. Biorąc pod uwagę, że postępowanie przed SOKiK nie zawiera elementu represji, regulacje ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów należy uznać za uzupełniające wobec przepisów Kodeksu postępowania cywil-nego, służące zapewnieniu efektywności postępowaniu sądowemu. Przedsiębiorca, który mimo wyroku uznającego stosowaną przez niego klauzulę za niedozwoloną, nie usunie jej ze swojego wzorca, będzie musiał się liczyć z sankcją administracyjną. Moim zdaniem, z punktu widzenia ochrony interesów konsumentów i skuteczności mechanizmów, które mają je chronić, zasadniczo uzasadnione jest współistnienie tych dwóch trybów. Uważam jednak, że należy doprecyzować art. 24 ust. 2 pkt 1 uokik, wskazując wyraźnie, że czynu nieuczciwej konkurencji dopuszcza się wyłącznie ten przedsiębiorca, który, nie zważając na wyrok SOKiK uznający stosowaną przez niego klauzulę wzorca umownego za niedozwoloną, w dalszym ciągu wykorzystuje tę klauzulę. Dotychczas Prezes UOKiK powszechnie wydawał bowiem decyzje, w których stwierdzał u przed-siębiorców stosowanie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, polegających na stosowaniu we wzorcu umownym takiego samego postanowienia jak to, które zostało wpisane do rejestru klauzul niedozwolonych w postępowaniu o uznanie postanowienia wzorca umownego za niedozwolone prowadzonym z udziałem innego przedsiębiorcy. Przepisy stanowiące podstawę nakładania na przedsiębiorców kar nie powinny zaś budzić żadnych wątpliwości interpretacyjnych.

V. Możliwość podniesienia przez pozwanego przedsiębiorcę zarzutu naruszenia zasad współżycia społecznego

Przedsiębiorcy, którzy mimo świadomości stosowania niedozwolonych klauzul podejmują obronę przed konsekwencjami godzących w ich poczucie sprawiedliwości działań powodów, chwy-tają się różnych argumentów przemawiających w ich ocenie za oddaleniem powództwa. Jednym z nich jest sprzeczność działania powodów z zasadami współżycia społecznego, a konkretnie z zasadą przyzwoitości i lojalności w stosunkach społecznych.

Sprzeczne z tymi zasadami jest w ocenie pozwanych tzw. rozdrabnianie roszczeń (jedno-czesne składanie kilku pozwów, z których każdy dotyczy oddzielnej klauzuli, zamiast jednego), jak również jednoczesne składanie przez różne osoby wielu pozwów dotyczących tej samej klauzuli, czy też ograniczanie uzasadnienia pozwu do powołania się na wydaną niewiele wcześniej decyzję Prezesa UOKiK o uznaniu stosowania określonego postanowienia wzorca umowy za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów albo na sam fakt, że klauzula o podobnej treści fi guruje już w rejestrze klauzul niedozwolonych (bez wskazania, w jaki sposób narusza interesy konsumentów). Pozwani wskazują też, że kierowane do nich propozycje zawarcia „ugód” suge-rują, że to nie ochrona praw konsumentów, a wyłącznie osiągnięcie korzyści fi nansowych, jest



celem powodów. Pozwani przedsiębiorcy domagają się w związku z tym oddalenia kierowanych przeciwko nim powództw na podstawie art. 5 k.c.

Sąd Apelacyjny w Warszawie stoi na stanowisku, że w sprawach o uznanie postanowień wzorców umów za niedozwolone art. 5 k.c. nie może stanowić podstawy oddalenia powództwa24. Sąd argumentuje to w szczególności tym, że art. 5 k.c. może mieć zastosowanie wyłącznie do stosunków prawa materialnego i nie może być stosowany do instytucji prawa procesowego (nie mogą być oceniane przez jego pryzmat czynności procesowe, np. wytoczenie powództwa). Sąd wskazuje ponadto, że trudno mówić o działaniu wbrew zasadom współżycia społecznego w sytu-acji, w której z pozwem występuje stowarzyszenie mające na celu ochronę praw konsumentów, a więc m.in. wytaczanie w ich interesie powództw o uznanie postanowień wzorców umów za niedozwolone. W orzecznictwie podniesiono jeszcze jeden istotny argument przemawiający za niestosowaniem w sprawach o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone, a mia-nowicie taki, że nie może powoływać się na naruszenie zasad współżycia społecznego podmiot, który swoimi działaniami sam zasady te narusza25.

Pewne wątpliwości mogą budzić dwa pierwsze argumenty. Odnośnie do pierwszego z nich należy wskazać, że czynność procesowa jest środkiem, przez który uprawniony podmiot realizuje przysługujące mu uprawnienie materialnoprawne. Innymi słowy, prawo do wniesienia określonego powództwa nie jest uprawnieniem samym w sobie. Jest ono uprawnieniem, którego celem jest umożliwienie danemu podmiotowi realizacji przysługującego mu materialnie roszczenia. Sprawy o uznanie postanowień wzorców umów za niedozwolone są wprawdzie specyfi czne, ponieważ w ramach tych spraw jest realizowany głównie interes publiczny (a nie jednostkowy interes po-woda), jednak nie zmienia to faktu, że warto byłoby głębiej przeanalizować ten aspekt zagad-nienia. Zupełnie nieprzekonujący jest zaś argument sprowadzający się do twierdzenia, że skoro z powództwem występuje podmiot, którego statutowym celem jest m.in. występowanie z tego rodzaju pozwami w interesie konsumentów, to nie może on działać wbrew zasadom współżycia społecznego. Skoro bowiem z okoliczności towarzyszących wniesieniu pozwu wynika, że ochro-na interesu konsumentów mogła nie stanowić motywu działania powoda, warto byłoby ustalić, czy jakiś zamiar nim kierował i jaki ewentualnie miał charakter, a także czy jest to interes godny ochrony. Przekonujący jest jednak argument, na który zwrócił uwagę SOKiK, tj. wyjątkowość stosowania art. 5 k.c. Należy się zgodzić z tym, że przedsiębiorca, który poprzez stosowanie we wzorcu umowy niedozwolonej klauzuli sam naruszył zasady współżycia społecznego, nie powi-nien móc powoływać się na naruszenie zasad lojalności i przyzwoitości przeciwko podmiotom, które mu to naruszenie wytykają.

Podsumowując: w moim przekonaniu sądy słusznie wskazują na brak możliwości powoływania się przez pozwanych w sprawach o uznanie za niedozwolone wzorców umów przedsiębiorców na art. 5 k.c.

24 Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 25.07.2012 r., VI ACa 342/12, LEX nr 1238372.25 Wyrok SOKiK z 10.09.2013 r., XVII AmC 12086/12, LEX nr 1415229.



VI. Koszty procesuW polskich realiach częsta jest sytuacja, w której przedsiębiorcy zamieszczają w stosowa-

nych przez siebie wzorcach umów niedozwolone postanowienia umowne, nieświadomi tego, że ich działanie jest bezprawne. Jest to wynikiem, szczególnie w przypadku przedsiębiorców prowadzących działalność na niewielką skalę, nieprzemyślanego kopiowania łatwo dostępnych w Internecie wzorców umów, co prowadzi do powielania zawartych w nich błędów i nieprawid-łowości. Nieświadomość bezprawności takiego działania nie jest oczywiście okolicznością prze-mawiającą na korzyść tych przedsiębiorców, jednak powoduje, że po otrzymaniu pozwu często nie podejmują polemiki z jego merytorycznym żądaniem, przyznają się do błędu i natychmiast usuwają niedozwolone postanowienia ze swoich wzorców. Jednocześnie szukają sposobów, aby uniknąć konsekwencji fi nansowych prowadzonych przeciwko nim postępowań – szczególnie w coraz częstszych sytuacjach, w których otrzymują kilka, kilkanaście, albo i kilkadziesiąt pozwów. Konieczność poniesienia kosztów procesu jest dla nich często najbardziej dotkliwym skutkiem uczestniczenia w postępowaniach o uznanie postanowień wzorców umów za niedozwolone. Przedsiębiorcy próbują je zminimalizować nie tylko poprzez w różny sposób uzasadniane żądanie odrzucenia lub oddalenia pozwów, lecz także wskazując na szczególne względy uzasadniające odstąpienie od obciążania ich tymi kosztami w razie przegranej.

Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów coraz częściej podziela, przynajmniej częściowo, argumentację pozwanych. Można tu zaobserwować różne stanowiska. W niektórych przypadkach, działając na podstawie art. 102 k.p.c., Sąd odstępuje od obciążania przedsiębiorcy jakimikolwiek kosztami procesu, tj. nie tylko nie zasądza na rzecz powoda kosztów zastępstwa procesowego, ale również przejmuje na Skarb Państwa opłatę od pozwu oraz koszty publikacji wyroku uwzględ-niającego powództwo w Monitorze Sądowym i Gospodarczym26. Zdarza się wręcz, że Sąd obciąża powoda, który wygrał proces, kosztami zastępstwa procesowego na podstawie art. 101 k.p.c.27, jednak takie działanie jest dość kontrowersyjne i nie znajduje akceptacji Sądu Apelacyjnego w Warszawie28. W innych sprawach Sąd odstępuje od obciążania pozwanych kosztami zastępstwa procesowego oraz opłaty od pozwu, jednak nie widzi podstaw do odstąpienia od obciążenia ich kosztami publikacji wyroku w Monitorze Sądowym i Gospodarczym, wskazując, że przerzucenie tego wydatku na Skarb Państwa byłoby już zbyt daleko idącym jego obciążeniem, nieuzasad-nionym w sytuacji, w której pozwany rzeczywiście stosował niedozwoloną klauzulę umowną29. W jeszcze innych sprawach Sąd obciąża pozwanych kosztami procesu z wyłączeniem kosztów zastępstwa procesowego, których nie przyznaje powodowi30.

Biorąc pod uwagę, że zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik procesu regułą jest obciążanie jego kosztami strony przegrywającej (art. 98 k.p.c.), zaś każde inne rozstrzygnięcie w zakresie kosztów stanowi wyjątek (art. 101–103 k.p.c.), nie jest możliwe jednoznaczne wska-zanie ogólnie słusznego kierunku w orzekaniu w zakresie kosztów. Każda sprawa powinna być

26 Wyrok SOKiK z 12.11.2013 r., XVII AmC 3952/13, http://orzeczenia.ms.gov.pl/details/$N/154505000005127_XVII_AmC_003952_2013_Uz_2013-11-12_001 (1.03.2014); wyrok SOKiK z 13.09.2013 r., XVII AmC 2458/13, LEX nr 1415208.27 Wyrok SOKiK z 4.06.2012 r., XVII AmC 656/12, LEX nr 1230461.28 Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 21.09.2012 r., XVII AmC 363/12, LEX nr 1376009.29 Wyrok SOKiK z 6.02.2012 r., XVII AmC 2473/10, http://orzeczenia.ms.gov.pl/details/$N/154505000005127_XVII_AmC_002473_2010_Uz_2012-01-05_001 (1.03.2014).30 Wyrok SOKiK z 6.08.2012 r., XVII AmC 999/12, LEX nr 1260919; wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 14.09.2012 r., VI ACa 406/12, LEX nr 1220717.



badana odrębnie. Uwzględniając jednak okoliczności towarzyszące wnoszeniu ogromnej więk-szości pozwów o uznanie postanowień wzorców umów za niedozwolone, w mojej ocenie coraz powszechniejsze korzystanie przez sądy z art. 101–103 k.p.c. w tego rodzaju sprawach zasługuje na aprobatę. Co więcej, korzystanie z możliwości, jakie dają te przepisy, wydaje się właściwie jedynym rozsądnym sposobem ukrócenia praktyk wątpliwych w odniesieniu do standardów, jakie powinny obowiązywać w praworządnym państwie. W moim przekonaniu zasadniczo najwłaściw-szym rozwiązaniem odnośnie do kosztów procesu w przypadkach, o których mowa, jest odstą-pienie od obciążania przegranego pozwanego kosztami zastępstwa procesowego. Z ostrożnością podchodziłabym jednak do przesuwania na Skarb Państwa kosztów publikacji wyroku uwzględ-niającego powództwo w Monitorze Sądowym i Gospodarczym oraz kosztów opłaty sądowej, z której uiszczenia powód był zwolniony. Należy bowiem mieć świadomość, że ktoś te wydatki w ostatecznym rozrachunku musi sfi nansować, i jeśli nie będzie to żadna ze stron procesu, to ekonomicznie ich ciężar spocznie na społeczeństwie, które w żadnym stopniu nie przyczyniło się do istnienia postępowania, w którym powstały.

Pozostając przy zagadnieniu kosztów procesu, warto wskazać na jeszcze jeden sposób, w którym pozwani przedsiębiorcy upatrują możliwości ograniczenia kosztów wszczynanych prze-ciwko nim postępowań o uznanie postanowień wzorców umów za niedozwolone. Pozwani wno-szą mianowicie o zarządzenie przez sąd połączenia kilku, kilkunastu, albo nawet kilkudziesięciu wniesionych przeciwko nim spraw w celu łącznego ich rozpoznania lub także rozstrzygnięcia na podstawie art. 219 k.p.c.

Przesłankami umożliwiającymi takie połączenie jest związek pomiędzy łączonymi sprawa-mi lub fakt, że mogły być one objęte jednym pozwem. Moim zdaniem, w sytuacji, kiedy jeden przedsiębiorca otrzymuje jednocześnie kilka, kilkanaście lub kilkadziesiąt pozwów, dotyczących postanowień tego samego wzorca, obie wskazane wyżej przesłanki zachodzą. Biorąc pod uwa-gę stwierdzoną już wyżej konieczność badania przez sąd treści całego wzorca (a nie tylko jego wyrwanych z kontekstu fragmentów), względy ekonomii procesowej wydają się w oczywisty spo-sób przemawiać za połączeniem spraw, w szczególności w sytuacji, kiedy po stronie powoda we wszystkich tych sprawach występuje ta sama osoba.

Jak jednak wynika z orzecznictwa, SOKiK nie zawsze jest skłonny do łączenia spraw. Możliwość objęcia kilku kwestionowanych postanowień tego samego wzorca jednym pozwem Sąd uznaje za prawo, a nie obowiązek powoda, i nie widzi uzasadnienia dla połączenia ich w celu łącznego rozpoznania lub rozstrzygnięcia31.

Niezależnie od tego należy jednak stwierdzić, że połączenie spraw do łącznego rozpoznania lub także rozstrzygnięcia nie należy do najskuteczniejszych sposobów ograniczania kosztów pro-cesu po stronie podmiotu przegrywającego sprawę. Zarządzenie o połączeniu spraw ma bowiem charakter wyłącznie techniczny i nie odbiera łączonym sprawom samodzielności32. Techniczne połączenie może wprawdzie wpłynąć w pewien sposób na koszty procesu w części, w jakiej koszty te będą obejmowały koszt ogłoszenia wyroku uwzględniającego powództwo w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Wysokość tych kosztów jest bowiem uzależniona od liczby znaków, które liczy

31 Wyrok SOKiK z 21.05.2012 r., XVII AmC 5533/11, LEX nr 1228844; wyrok SOKiK z 19.11.2012 r., XVII AmC 3998/12, LEX nr 1347988; wyrok SOKiK z 16.04.2013 r., XVII AmC 5447/12, LEX nr 1418950.32 Tak np. M. Jędrzejewska, [w:] T. Ereciński (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Postępowanie rozpoznawcze. Tom I, Wydawnictwo Lexis Nexis, Warszawa 2012, s. 1059.



wyrok – z pewnością zaś będzie tych znaków mniej w przypadku wydania przez sąd wyroku łącz-nego. Jeśli zaś chodzi o pozostałe koszty procesu, będą one rozliczane odrębnie w każdej z po-łączonych spraw, i stanowisko to nie budzi w zasadzie żadnych kontrowersji w orzecznictwie33.

VII. Założenia do projektu zmiany przepisówDostrzegając wadliwość obecnie funkcjonujących w polskim ustawodawstwie rozwiązań

służących eliminacji z obrotu klauzul niedozwolonych, Ministerstwo Sprawiedliwości przygoto-wało projekt założeń projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw34.

Celem projektodawców ww. założeń było zarówno wzmocnienie efektywności mechanizmów eliminacji z rynku niedozwolonych postanowień, jak i uproszczenie środowiska prawnego, w któ-rym funkcjonują przedsiębiorcy. Osiągnięcie tego celu wymaga w ich opinii zmiany kilku ustaw: k.p.c., k.c., uokik, ustawy z 17.06.2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki35 oraz ustawy z 28.07.2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych36.

Projektodawcy podkreślają przede wszystkim, że zasadniczym celem abstrakcyjnej kontroli wzorców umów ma być ochrona interesu publicznego, a nie indywidualnych interesów konsumen-tów. Wychodząc z tego założenia i odwołując do rozwiązań funkcjonujących w innych krajach Unii Europejskiej, proponują w pierwszej kolejności ograniczyć krąg podmiotów legitymowanych do wystąpienia z powództwem o uznanie postanowienia wzorca umownego za klauzulę niedozwoloną. Według założeń uprawnionymi do wniesienia takiego powództwa będą: Prezes UOKiK, Komisja Nadzoru Finansowego, Prezes Urzędu Komunikacji Elektronicznej, Prezes Urzędu Regulacji Energetyki, Prezes Urzędu Lotnictwa Cywilnego, Prezes Urzędu Transportu Kolejowego, Rzecznik Ubezpieczonych, Rzecznik Praw Pacjenta, powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów oraz kwa-lifi kowane stowarzyszenia konsumenckie wpisane do Krajowego Rejestru Sądowego i do rejestru prowadzonego przez Prezesa UOKiK. Stowarzyszenia, o których mowa, powinny spełniać szereg warunków (liczba członków, okres prowadzenia działalności, obowiązki sprawozdawcze). Proponuje się pozbawienie czynnej legitymacji procesowej w tych sprawach osób fi zycznych, podnosząc, że przed zainicjowaniem patologicznego procederu wnoszenia niezliczonej liczby pozwów w celach ewidentnie zarobkowych, pozwy wnoszone przez takie osoby i tak były rzadkością. Projektodawcy wskazują też na to, że osoby fi zyczne w dalszym ciągu będą mogły występować z powództwem o ustalenie postanowienia wzorca za niewiążące na podstawie art. 189 k.p.c., a ponadto że kon-trola postanowień wzorca będzie mogła zostać dokonana w każdym innym postępowaniu jako przesłanka rozstrzygnięcia. Powyższe argumenty nie są w moim przekonaniu trafi one. Fakt, że określone uprawnienia w praktyce nie były zbyt często realizowane, nie oznacza, że ich odebranie nastąpi bez uszczerbku dla uprawnionych. Należy także zauważyć, że z powództwem na podsta-wie art. 189 k.p.c. będzie mogła wystąpić tylko ta osoba, która zawarła umowę z wykorzystaniem

33 Postanowienie SN z 3.02.2012 r., I CZ 164/11, LEX nr 1254636; wyrok SOKiK z 16.04.2013 r., XVII AmC 5447/12, LEX nr 1418950.34 Projekt założeń projektu ustawy o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw; źródło: http://legislacja.rcl.gov.pl/docs//1/221300/221301/221302/dokument113795.pdf.35 Dz. U. Nr 179, poz. 1843, ze zm.36 Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594, ze zm.



wzorca zawierającego potencjalnie niedozwolone postanowienia. Obecnie obowiązujące przepisy przewidują zaś, że z powództwem o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone może wystąpić każdy, kto mógłby zawrzeć umowę z wykorzystaniem takiego wzorca (a niekoniecznie już ją zawarł). Nie sposób w takiej sytuacji twierdzić, że proponowana zmiana nie ograniczy praw konsumentów, co nie zmienia faktu, że być może rzeczywiście będzie ona dobrym sposobem ograniczenia niepożądanych zjawisk, z którymi mamy obecnie do czynienia. Co więcej – przy założeniu, że legitymowane do występowania z powództwami organy i podmioty będą efektywnie realizowały swoje uprawnienia, faktyczna ochrona interesu konsumentów nie powinna ucierpieć. Można byłoby jednak rozważyć, czy nie zagwarantować osobom fi zycznym (konsumentom) prawnych możliwości wpływania na uprawnione podmioty do występowania z pozwami o uznanie postanowień wzorców umów za niedozwolone (np. poprzez nałożenie na podmiot uprawniony do wystąpienia z powództwem obowiązku podjęcia określonych działań po otrzymaniu od kon-sumenta zgłoszenia o spostrzeżonych nieprawidłowościach).

Proponuje się także przeniesienie spraw o uznanie postanowień wzorców umów za niedo-zwolone do postępowania nieprocesowego. Biorąc pod uwagę cel tych postępowań, jakim jest ochrona interesu publicznego, wydaje się to dobrym pomysłem.

Rozwiązaniem, które należy ocenić najbardziej pozytywnie, jest planowany obowiązek uza-sadniania z urzędu wszystkich orzeczeń wydanych w sprawach dotyczących abstrakcyjnej kontroli wzorców umów. Skoro bowiem poszczególne postanowienia wzorców umów należy badać w kon-tekście całego wzorca, w wielu przypadkach tylko uzasadnienie umożliwi innym przedsiębiorcom ustalenie, z jakiego powodu dane postanowienie zostało uznane za niedozwolone. Podnoszenie świadomości prawnej przedsiębiorców jak najbardziej pozwala osiągnąć cel, jakim jest ochrona interesu publicznego. Świadomość ta pozwoli przedsiębiorcom na minimalizację ryzyk związanych ze stosowaniem wzorców umów w obrocie z konsumentami.

Kolejną proponowaną zmianą jest modyfi kacja przepisu dotyczącego mocy wiążącej orze-czenia stwierdzającego niedozwolony charakter postanowienia. Z jego zmienionego brzmienia ma wynikać, że orzeczenie to będzie odnosiło skutek w stosunku do tego przedsiębiorcy i wszystkich konsumentów, którzy wcześniej zawarli z nim umowę na podstawie tego wzorca, lub zawarli umo-wę na jego podstawie już po wydaniu przez sąd orzeczenia (w sytuacji, kiedy przedsiębiorca nie zaprzestał jego stosowania). Skutek powagi rzeczy osądzonej ma się rozciągać także na wszyst-kie podmioty, którym przysługuje legitymacja do wystąpienia z wnioskiem o uznanie klauzuli za niedozwoloną. Projektowana zmiana faktycznie doprecyzuje zatem tylko to, że orzeczenie sądu nie będzie miało mocy wiążącej w odniesieniu do innych przedsiębiorców. Zmieni się również moment, od którego skutek mocy wiążącej nastąpi – nie będzie on już następował od chwili wpi-sania postanowienia do rejestru, lecz już od daty uprawomocnienia się orzeczenia.

Przewiduje się także poważne zmiany w organizacji i sposobie funkcjonowania rejestru klauzul niedozwolonych. Ma się on stać bardziej uporządkowany, czytelny i funkcjonalny. Bardzo dobrym pomysłem jest powiązanie rejestru ze stronami internetowymi, na których łamach będą publikowane orzeczenia SOKiK, Sądu Apelacyjnego w Warszawie oraz SN, wydane na skutek rozpoznania środków odwoławczych w sprawach o uznanie postanowień wzorców umów za nie-dozwolone. Na aprobatę zasługuje również planowane publikowanie treści całych wzorców, z któ-rych pochodzi niedozwolona klauzula. Ułatwi to przedsiębiorcom ocenę, czy stosowane przez nich



klauzule są takie same jak te, które zakwestionował sąd w odniesieniu do innych przedsiębiorców. Konsumenci będą zaś mogli ocenić, czy postanowienie, które zostało uznane za niedozwolone, pochodzi z wzorca stanowiącego postawę ich umowy z tym przedsiębiorcą.

W mojej ocenie pozytywną zmianą będzie rezygnacja z obowiązku publikowania orzeczeń SOKiK w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Publikacja tych orzeczeń wraz z uzasadnieniami na stronach internetowych sądów spowoduje, że orzeczenia będą znacznie bardziej dostępne. W związku z rezygnacją z publikacji w Monitorze Sądowym i Gospodarczym zmniejszą się także koszty postępowań sądowych.

Jedno z proponowanych założeń zmian jest niejasne – wskazuje się mianowicie, że należy uzupełnić przepisy uokik w ten sposób, że czynem nieuczciwej konkurencji będzie nie tylko sto-sowanie postanowienia wpisanego do rejestru klauzul niedozwolonych, lecz że będzie nim także stosowanie niedozwolonego postanowienia wzorca w rozumieniu art. 3851 k.c. (nawet jeśli nie zostało wpisane do rejestru). Moim zdaniem celowe jest również jednoznaczne stwierdzenie, że czynu nieuczciwej konkurencji w rozumieniu tego przepisu dopuszcza się jedynie ten przed-siębiorca, który nadal stosuje dane postanowienie, mimo że zostało ono prawomocnie uznane przez sąd za klauzulę niedozwoloną. Z założeń do projektu zmian nie wynika tymczasem, aby taki był zamysł ich twórców. W razie braku takiego uregulowania nadal mogą zdarzać się sytua-cje, w których Prezes UOKiK będzie próbował dokonywać we własnym zakresie ocen, czy dana klauzula jest niedozwolona. Możliwości takiej właśnie interpretacji art. 24 uokik zostaną wręcz pogłębione. Do badania abuzywności danej klauzuli jest tymczasem uprawniony – jak wskazano wcześniej – wyłącznie sąd.

Pewne wątpliwości budzi też proponowana zmiana art. 3851 k.c., polegająca na dodaniu § 5, stanowiącego, że postanowienia wzorca naruszające interesy konsumenta, które są sprzeczne z przepisem bezwzględnie obowiązującym, są niewiążące w rozumieniu art. 3851 § 1 k.c. Po pierwsze, nie jest jednoznaczne, jaki jest zamysł projektodawców – czy nowy art. 3851 § 5 k.c. ma być przepisem szczególnym wobec art. 58 § 1 k.c.? Jeśli tak, to mam wątpliwości, czy będzie to zmiana na lepsze. Nie widzę logicznego uzasadnienia dla wprowadzania tej regulacji tylko po to, aby móc do postanowień sprzecznych z bezwzględnie obowiązującym przepisem ustawy stosować przepisy o abstrakcyjnej kontroli wzorców umów. Jaki skutek miałoby bowiem wywrzeć orzeczenie uznające takie postanowienie za klauzulę niedozwoloną? Po drugie: o jakich sankcjach związanych z abstrakcyjną kontrolą wzorców umów mowa w projekcie założeń? Trudno uznać samo wydanie orzeczenia uznającego dane postanowienie wzorca umowy za niedozwolone za jakąkolwiek sankcję. Nie sposób określać tym mianem nawet konieczności poniesienia kosztów przegranego przez przedsiębiorcę procesu. Sankcje związane ze stosowaniem klauzul abuzyw-nych, które to działanie stanowi praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów, przewiduje natomiast uokik. Należy jednak podkreślić, że sankcje przewidziane w tej ustawie dotyczą nie tylko stosowania klauzul niedozwolonych wpisanych do rejestru, lecz również wszelkich innych bezprawnych działań przedsiębiorców, które godzą w interesy konsumentów. Zamieszczenie we wzorcu umowy postanowienia sprzecznego z bezwzględnie obowiązującymi przepisami prawa stanowi, moim zdaniem, jaskrawy przypadek takiego naruszenia, tak więc mimo że samo po-stanowienie nie będzie mogło zostać uznane za klauzulę abuzywną, posługujący się nim przed-siębiorca będzie mógł zostać ukarany tak samo, jak zostanie ukarany przedsiębiorca stosujący



klauzule niedozwolone. Po trzecie, należy zwrócić uwagę, że wprowadzenie proponowanej zmiany doprowadziłoby do usankcjonowania sytuacji, w której to samo postanowienie zamieszczone we wzorcu umowy miałoby być niewiążące, zaś w konkretnej umowie – nieważne.

Proponuje się ponadto, aby w sprawach o uznanie postanowień wzorców umów za niedozwo-lone wprowadzić ustawowe zwolnienie od kosztów sądowych. Obecnie zwolnienie z obowiązku ponoszenia kosztów dotyczy wyłącznie strony wnoszącej o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone. Z projektu założeń wynika zaś, że całe postępowanie ma być wolne od kosz-tów sądowych. Z jednej strony, rzeczywiście można uzasadniać taki krok interesem publicznym. Z drugiej zaś, należy zauważyć, że nie ma postępowań faktycznie wolnych od kosztów procedo-wania. Nie jestem przekonana do rozwiązania, w którym Skarb Państwa miałby ponosić te kosz-ty nawet wówczas, gdy poddane kontroli postanowienie okaże się rzeczywiście niedozwolone. Doprowadzi to bowiem do sytuacji, w której fi nansowy ciężar eliminacji niedozwolonych klauzul z obrotu spocznie faktycznie na społeczeństwie, podczas gdy nie przyczyniło się ono w żadnym stopniu do ich wprowadzenia.

Nieprzemyślana wydaje się planowana zmiana przepisów ustawy o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowadzonym lub nad-zorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki, polegająca na wyłączeniu możliwości zasądzenia przewidzianej w tej ustawie sumy pieniężnej w sprawach, w których wystąpiono o kontrolę abstrakcyjną wzorca umowy. Projektodawcy argumentują swój pomysł tym, że skoro kontrola abstrakcyjna wzorców umów ma służyć ochronie interesu publicz-nego, a nie indywidualnego, to podmioty występujące z wnioskiem o taką kontrolę nie realizują własnych interesów, lecz interes publiczny, wobec czego przyznanie na ich rzecz jakiejkolwiek kwoty w razie wystąpienia przewlekłości postępowania byłoby nieuzasadnione. Zapomniano jed-nak najwyraźniej, że wnioskodawcy nie będą jedynymi uczestnikami takiego postępowania, lecz że będzie nim również przedsiębiorca, którego wzorzec będzie poddawany kontroli. Nie widzę uzasadnienia dla pozbawienia go ochrony przewidzianej w przepisach ustawy w razie stwierdze-nia przewlekłości postępowania. Fakt, że kilka organizacji społecznych, występujących obecnie z pozwami, rozdrabnia sprawy w celu maksymalizacji własnych korzyści fi nansowych związanych z ich prowadzeniem, nie może w mojej ocenie uzasadniać pozbawienia przedsiębiorców ich kon-stytucyjnie gwarantowanego prawa do rozpoznania sprawy bez zbędnej zwłoki. Wystarczającym środkiem przeciwdziałającym patologicznym praktykom takich organizacji powinno być zaostrzenie warunków, które mają spełniać, aby móc występować z wnioskami wszczynającymi postępowania w przedmiocie abstrakcyjnej kontroli wzorców umów.

Podsumowując: założenia projektowanych zmian idą w dobrym kierunku. Świadczą o tym, że problem został dostrzeżony oraz że widzi się potrzebę jego eliminacji. Szczegółowe rozwiązania powinny jednak zostać przemyślane i dopracowane.

VIII. PodsumowanieAnaliza polskiego orzecznictwa dotyczącego spraw o uznanie postanowień wzorców umów

za niedozwolone wyraźnie pokazuje, że od kilku lat w wymykający się spod kontroli sposób narasta problem związany z niespotykaną we wcześniejszym okresie i wciąż zwiększającą się liczbą pozwów składanych w tych sprawach. Źródło tego problemu zostało stosunkowo szybko



zauważone – z przepisów mających służyć interesowi publicznemu uczyniono furtkę pozwalającą na stosunkowo łatwe osiąganie korzyści fi nansowych przez powodów i ich pełnomocników. Analiza uzasadnień wyroków Sądu Apelacyjnego w Warszawie oraz SOKiK nie pozostawia wątpliwości co do tego, że praktyka ta jest oceniana przez oba Sądy (w szczególności ten drugi, który jej skutki odczuwa najbardziej dotkliwie) zdecydowanie negatywnie. Orzeczenia, które zapadają, często wydają się próbą ukrócenia tych niepożądanych zjawisk. Moim zdaniem, w obecnym stanie praw-nym najbardziej efektywnym sposobem ograniczenia paraliżujących działalność SOKiK zjawisk może okazać się zapoczątkowana stosunkowo niedawno tendencja do powszechniejszego sto-sowania przez sądy możliwości, jakie dają art. 101–103 k.p.c.

Należy się też spodziewać zmiany przepisów. Przedstawiony problem został bowiem do-strzeżony nie tylko przez sądy, którym przychodzi mierzyć się z nim na co dzień, lecz również przez Prezesa UOKiK oraz ministra sprawiedliwości. Wstępnie proponuje się m.in. ograniczenie katalogu podmiotów, które będą mogły wystąpić o uznanie postanowienia wzorca umowy za niedozwolone, jak również wprowadzenie obowiązku uzasadniania orzeczeń wydanych w tych sprawach. Ponadto rejestr klauzul niedozwolonych miałby stać się bardziej funkcjonalny na skutek wprowadzenia dodatkowych kryteriów klasyfi kacji klauzul oraz powiązanie go ze stronami interne-towymi SOKiK, Sądu Apelacyjnego w Warszawie i SN. Pozwala to mieć nadzieję, że możliwość wykorzystywania przepisów dotyczących abstrakcyjnej kontroli wzorców umów do celów innych, niż realizacja interesu publicznego, zostanie zablokowana.


39

Joanna A. Luzak*

O roszczeniach konsumentów w przypadku niezgodności towaru z umową po wyroku

Trybunału Sprawiedliwości UE w sprawie Weber i Putz

Spis treściI. WstępII. Roszczenia kupującego w przypadku niezgodności towaru z umowąIII. Wyrok TS w sprawie Weber i PutzIV. Doktryna niemieckaV. Podział kosztów...VI. ... lub odstąpienie od umowy i odszkodowanie?VII. Podsumowanie

StreszczenieZadaniem Trybunału Sprawiedliwości UE jest dokonywanie takiej wykładni przepisów prawa euro-pejskiego, która pozwala na realizację celów ustawodawcy europejskiego. Prowadzenie jednolitej wykładni przez Trybunał zmierza do wzmocnienia dalszej harmonizacji praw krajowych państw członkowskich Unii Europejskiej. Jednak w momencie, gdy wyrok stawia tyle samo pytań, na ile odpowiada, jak w przypadku wyroku w sprawie Weber i Putz dotyczącego podziału odpowie-dzialności za koszty, które muszą być poniesione, aby wymienić towar konsumpcyjny niezgodny z umową, obowiązek sądów krajowych w postaci konsekwentnej wykładni prawa europejskiego może być trudny do spełnienia. W niniejszym artykule autorka bada sposób implementowania wyroku w sprawie Weber i Putz w Niemczech, skąd sprawa ta pochodzi. Analiza ta pozwala określić trudności, którym sądy krajowe będą musiały sprostać przy podejmowaniu decyzji, jak podzielić między konsumentami a sprzedawcami koszty demontażu towaru już zainstalowane-go, lecz niezgodnego z umową, jak również koszty zamontowania nowego, zgodnego z umową towaru. W artykule wskazane zostaną również możliwe konsekwencje tego wyroku, które praw-dopodobnie nie były zamierzone przez Trybunał Sprawiedliwości UE. Wyrok w sprawie Weber i Putz pozwala mianowicie konsumentom zdecydować się na odstąpienie od umowy sprzedaży i żądanie odszkodowania nawet w sytuacji, gdy sprzedawca wciąż mógłby poprawnie wykonać umowę sprzedaży konsumenckiej. W wyniku harmonizacji minimalnej prawa sprzedaży konsu-menckiej, w tym pozostawienia regulacji wysokości i rodzajów odszkodowania we właściwości ustawodawców krajowych, sytuacja konsumentów po odstąpieniu od umowy sprzedaży może znacznie różnić się od siebie w różnych państwach członkowskich.

* Doktor nauk prawnych, adiunkt na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Amsterdamie, Centrum Badań nad Europejskim Prawem Zobowiązań. Założycielka i autorka tekstów na blogu dotyczącym europejskiego prawa konsumenckiego (www.recent-ecl.blogspot.com); e-mail: [email protected].


Joanna A. Luzak O roszczeniach konsumentów w przypadku niezgodności towaru…40

Słowa kluczowe: sprzedaż konsumencka; niezgodność towaru z umową; wymiana towaru; po-dział kosztów; odstąpienie od umowy; odszkodowanie

I. WstępJeden z bardziej kontrowersyjnych w ostatnich latach wyroków Trybunału Sprawiedliwości

Unii Europejskiej (dalej: TS) w sprawach dotyczących praw konsumentów zapadł w połączo-nej sprawie C-65/09 Weber v. Wittmer oraz C-87/09 Putz v. Medianess1 (dalej: Weber i Putz). Poruszone w nim problemy dotyczyły zakresu harmonizacji uprawnień konsumentów w przypadku niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową, kiedy ta niezgodność została odkryta dopiero po zamontowaniu wadliwego towaru. Kiedy występuje niezgodność towaru z umową, konsument ma do wyboru kilka roszczeń2. Jeżeli zdecyduje się skorzystać ze swojego uprawnienia do wy-miany towaru niezgodnego z umową, może to wiązać się ze znacznymi, dodatkowymi kosztami: za demontaż towaru niezgodnego z umową oraz za zamontowanie nowego, zgodnego z umową towaru. W takiej sytuacji powstaje zatem pytanie: „Kto powinien być odpowiedzialny za pokrycie tych dodatkowych kosztów wynikających z konieczności usunięcia niezgodności towaru konsump-cyjnego z umową: sprzedawca, konsument czy też może każdy z nich?”.

TS udzielił odpowiedzi na to pytanie w sprawie Weber i Putz, która zostanie krótko zrefero-wana w niniejszym artykule. Następnie autorka skoncentruje się na tym, jak ten wyrok jest i może być interpretowany przez sądy państw członkowskich Unii Europejskiej i jakie problemy z tym związane mogą wyniknąć w praktyce. Przedstawiona zostanie sytuacja w Niemczech, gdzie wyrok ten został już implementowany oraz zostanie opisane, jak sądy krajowe mogą w różny sposób podzielić koszty związane z wymianą towaru niezgodnego z umową, tj. koszty demontażu towaru wadliwego oraz zamontowania dostarczonego towaru zgodnego z umową. Ocena wykładni tego orzeczenia przez sądy krajowe zostanie dokonana przez pryzmat obowiązku prounijnej wykładni orzeczeń TS3. Autorka zbada również, w jakim stopniu przyczynia się ono do osiągnięcia celów wyznaczonych przez dyrektywę w sprawie sprzedaży towarów konsumpcyjnych, jak również bar-dziej ogólnie: harmonizacji europejskiego prawa sprzedaży konsumenckiej4.

Najpierw krótko zostaną opisane obecnie obowiązujące przepisy regulujące w Europie prawa konsumenta w przypadku niezgodności towaru z umową, ustanowione przez dyrektywę w sprawie sprzedaży towarów konsumpcyjnych, włącznie z ich wykładnią przedstawioną w sprawie Weber i Putz

1 Wyrok TS z 16.06.2011 r. w sprawach połączonych C-65/09 Weber v. Wittmer oraz C-87/09 Putz v. Medianess, ECLI:EU:C:2011:396. Glosy do tego orzeczenia można znaleźć np. w: J.A. Luzak, Who should bear the risk of the removal of the non-conforming goods? Joined cases C-65/09 and C-87/09 (Weber and Putz), Journal of European Consumer and Market Law 2012, vol. 1, s. 35–40; A. Johnston, H. Unberath, Joined cases C-65/09 & C-87/09, Gebr. Weber GmbH v. Jürgen Wittmer and Ingrid Putz v. Medianess Electronics GmbH, Judgment of the Court of Justice (First Chamber) of 16 June 2011, Common Market Law Review 2012, vol. 2, s. 793–808; F. Zoll, Zarzut bezwzględnej nadmierności kosztów usunięcia niezgodności towaru kon-sumpcyjnego z umową w projekcie wspólnych europejskich przepisów o sprzedaży. Uwagi na tle orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości Weber/Putz, [w:] J. Pisuliński, P. Tereszkiewicz, F. Zoll (red.), Rozprawy z prawa cywilnego, własności intelektualnej i prawa prywatnego międzynarodowego. Księga pamiątkowa dedykowana prof. B. Gawlikowi, LexisNexis, Warszawa 2012, s. 315–325.2 Zob. art. 8 ustawy z 27.07.2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie Kodeksu cywilnego (Dz. U. 2002 Nr 141, poz. 1176 ze zm.) oraz np. wyrok SN z 5.07.2012 r., IV CSK 75/12.3 Zob. np. A. Kunkiel-Kryńska, Metody harmonizacji prawa konsumenckiego w Unii Europejskiej i ich wpływ na procesy implementacyjne w państwach członkowskich, Wolters Kluwer, Warszawa 2013, s. 111–118; E. Łętowska, Multicentryczność współczesnego systemu prawa i jej konsekwencje, „Państwo i Prawo” 2005, nr 4, s. 3–11.4 Dyrektywa 1999/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 25.05.1999 r. w sprawie niektórych aspektów sprzedaży towarów konsumpcyjnych i zwią-zanych z tym gwarancji (Dz. Urz. WE 1999 L 171/12).



w odniesieniu do kosztów wymiany towaru5. W obu tych sprawach to sądy niemieckie zwróciły się do TS z wnioskiem o wydanie orzeczeń w trybie prejudycjalnym, tak więc następnie przedstawio-ne zostanie rozwiązanie zagadnienia podziału kosztów wymiany towaru pomiędzy sprzedawcę a konsumenta zastosowane przez niemiecki Sąd Najwyższy (Bundesgerichtshof; dalej: BGH) w sprawie Weber6. Szczególna uwaga zostanie poświęcona dwóm problematycznym aspektom wykładni, które mogą być różnie interpretowane przez sądy krajowe: jak podzielić koszty wymiany towaru pomiędzy sprzedawcę a konsumenta oraz konsekwencje przyznania uprawnienia do od-stąpienia od umowy sprzedaży konsumentowi wówczas, gdy ograniczenie roszczenia do zwrotu kosztu wymiany towaru poniesionego przez konsumenta stanowi istotną dla niego niedogodność. W tej analizie uwzględnione zostaną problemy, z którymi prawdopodobnie będzie borykał się sąd krajowy, gdy przyjdzie mu decydować w podobnych sprawach.

II. Roszczenia kupującego w przypadku niezgodności towaru z umową

Dyrektywa 1999/44/WE w sprawie sprzedaży towarów konsumpcyjnych zmierza, m.in. za pomocą art. 3, do ujednolicenia odpowiedzialności sprzedawcy za towary niezgodne z umową, które zostały sprzedane konsumentom7. Ustawodawca europejski podziela przeważającą w krajach systemów civil law opinię, że w przypadku nienależytego wykonania umowy przez sprzedawcę powinien on otrzymać kolejną szansę na poprawne wykonanie swoich zobowiązań wynikających z umowy. Artykuł 3 dyrektywy 1999/44/WE wprowadza zatem hierarchię uprawnień przysługują-cych konsumentowi w przypadku niezgodności towaru z umową, w wyniku której konsument ma w pierwszej kolejności prawo żądać naprawy lub wymiany towaru wadliwego, zanim będzie mógł skorzystać z uprawnienia do odstąpienia od umowy sprzedaży lub też domagać się obniżenia ceny8. Wybór roszczenia należy do konsumenta, lecz sprzedawca jest również chroniony, gdyż może odmówić uczynienia zadość roszczeniu wybranemu przez konsumenta, jeżeli jego wykonanie byłoby niemożliwe lub nadmiernie kosztowne9. Jeżeli sprzedawca zgodzi się na wybrane przez konsumenta roszczenie, wówczas musi on przywrócić zgodność towaru z umową bezpłatnie, nie stwarzając przy tym istotnej niedogodności dla konsumenta10.

III. Wyrok TS w sprawie Weber i PutzOpisane powyżej przepisy zostały poddane dokładnej analizie przez TS w wyroku w sprawach

połączonych Weber i Putz. W obu tych sprawach towar niezgodny z umową został doręczony konsumentowi, po czym niezgodność ta wyszła na jaw dopiero po zamontowaniu towaru przez konsumenta. W sprawie Weber konsument zakupił polerowane płytki podłogowe, które były pokryte

5 „Koszty wymiany towaru” obejmują zarówno koszty demontażu towaru niezgodnego z umową, jak również koszty zamontowania nowego, zgodnego z umową towaru. Niekwestionowane było w tej sprawie, że sam koszt dostawy nowego, zgodnego z umową towaru spoczywa na sprzedawcy, zgodnie z art. 3 pkt 3 dyrektywy 1999/44/WE. 6 Wyrok BGH z 21.12.2011 r., sprawa VIII ZR 70/08, Neue Juristische Wochenschrift 2012, vol. 15, s. 1073. 7 Pkt 6 preambuły dyrektywy 1999/44/WE. 8 Więcej o hierarchii uprawnień konsumenta w przypadku niezgodności towaru z umową zob.: D. Staudenmayer, The Directive on the Sale of Consumer Goods and Associated Guarantees – A Milestone in the European Consumer and Private Law, European Review of Private Law 2000, vol. 4, s. 554–556; H.-W. Micklitz, Sale of consumer goods, [w:] H.-W. Micklitz, N. Reich, P. Rott (red.), Understanding EU Consumer Law, Intersentia, Antwerpia 2009, s. 167–171. 9 Pkt 11 preambuły dyrektywy 1999/44/WE.10 Pkt 10 preambuły dyrektywy 1999/44/WE oraz art. 3 pkt 3 dyrektywy 1999/44/WE.



smugami, co jednak dało się zauważyć dopiero wtedy, gdy około dwie trzecie tych płytek zosta-ło już ułożone w domu konsumenta11. W sprawie Putz konsument kupił i zainstalował w swoim mieszkaniu nową zmywarkę, która okazała się wadliwa12. Ponieważ w obu przypadkach usunię-cie wady było niemożliwe, jedynym uprawnieniem przysługującym konsumentom, aby uzyskać towar zgodny z umową, było roszczenie o wymianę wadliwego towaru. Sprzedawcy byli skłonni dostarczyć konsumentom nowy, zgodny z umową towar, jednak odmówili pokrycia kosztów wy-miany towaru na wolny od wad. Koszt wymiany towaru, tj. usunięcia już zamontowanych płytek czy zmywarki oraz zainstalowania nowych, wolnych od wad płytek czy zmywarki, był dość wysoki. Zdaniem konsumentów niesłuszne byłoby obarczanie ich kosztem wymiany towaru, gdy już raz zapłacili za poprawny montaż zakupionego towaru i nie powinni ponosić kosztów w związku z jego niezgodnością z umową i koniecznością wymiany (nie ciąży na nich ryzyko w tym zakresie)13. TS uznał, że na sprzedawcy spoczywa obowiązek poniesienia kosztów wymiany towaru niezgodnego z umową, biorąc pod uwagę, że koszty te nie powstałyby, gdyby dostarczony towar odpowiadał umowie14. Do oceny tej przyczyniła się również konieczność zapewnienia konsumentowi bezpłatnej możliwości dochodzenia jego uprawnienia w związku z niezgodnością towaru z umową tak, aby nie zniechęcić konsumenta do korzystania z roszczeń przyznanych mu na wypadek niezgodności towaru z umową na podstawie artykułu 3 dyrektywy 1999/44/WE15. Ustanowiona w ten sposób przez TS metoda wykładni europejskiego prawa sprzedaży konsumenckiej byłaby łatwa w zasto-sowaniu dla sądów krajowych, gdyby TS nie dodał do niej kilku zastrzeżeń.

Po pierwsze, TS orzekł, że wówczas, gdy brak jest faktycznej możliwości uczynienia zadość jednemu z dwóch, przysługujących konsumentowi roszczeń, tj. bądź to roszczeniu o naprawę, bądź o wymianę, sprzedawca nie ma podstaw do kwestionowania zasadności podniesionego przez konsumenta żądania, twierdząc, iż jest ono nadmiernie kosztowne16. TS ocenił zatem charakter nadmierności kosztów jako względny, a nie bezwzględny17. Oznacza to, że roszczenie konsumenta może być ocenione jako nadmiernie kosztowne, mając na uwadze koszt niezbędny do spełnienia tego roszczenia w porównaniu z kosztem niezbędnym do poniesienia w razie speł-nienia drugiego, przewidzianego w dyrektywie w pierwszej kolejności roszczenia. Jeżeli wykonanie jednego z dwóch przysługujących konsumentom w pierwszej kolejności roszczeń jest niemożliwe, jak w sprawie Weber i Putz, wówczas koszt jego realizacji jest nieokreślony, a w konsekwencji nie może on stanowić miary dla oceny możliwości realizacji drugiego, dostępnego w pierwszej kolejności roszczenia18. Podsumowując: sprzedawca nie może odmówić wykonania wybranego przez konsumenta roszczenia zaledwie na podstawie argumentacji, że jest ono dla niego nad-miernie kosztowne.

W związku z nałożeniem na sprzedawcę obowiązku uczynienia zadość roszczeniu wybra-nemu przez konsumenta bez względu na jego koszt, kiedy drugie z roszczeń przysługujących

11 Wyrok TS w sprawie Weber i Putz, pkt 16.12 Ibidem, pkt 24 i 25.13 Warto tutaj zauważyć, że nowe przepisy dyrektywy 2011/83/UE Parlamentu Europejskiego i Rady z 25.10.2011 r. w sprawie praw konsumentów (Dz. Urz. UE 2011 L 304/64) regulujące dostarczenie (art. 18) oraz przejście ryzyka (art. 20) przy sprzedaży towarów konsumpcyjnych nie odnoszą się do kwestii omawianych w niniejszym artykule związanych z wymianą towaru wadliwego.14 Wyrok TS w sprawie Weber i Putz, pkt 56 i 57.15 Ibidem, pkt 50, 55 i 62.16 Ibidem, pkt 71.17 Ibidem, pkt 67 i 68.18 Ibidem, pkt 71.



konsumentowi w pierwszej kolejności jest niemożliwe, TS postanowił doprecyzować zasady podziału kosztów wymiany towaru na wolny od wad, aby nie nałożyć zbyt dużego ciężaru fi nansowego na sprzedawcę. A zatem, w sytuacji, gdy sprzedawca, który był zobowiązany do pokrycia kosztów wymiany towaru wadliwego, nie jest w stanie uczynić zadość roszczeniu konsumenta o wymianę tego towaru przez przyznanie mu prawa do naprawy jako mniej kosztownego, TS zezwala sądom krajowym ograniczyć wysokość roszczenia konsumenta o zwrot kosztów wymiany towaru19. Przy obliczaniu, do jakiej wysokości ograniczyć roszczenie konsumenta o zwrot kosztów wymiany towaru wadliwego, sąd krajowy powinien wziąć pod uwagę wartość towaru zgodnego z umową, znaczenie braku zgodności towaru z umową dla korzystania z towaru, a także cel dyrektywy w spra-wie sprzedaży towarów konsumpcyjnych, którym było zapewnienie wysokiego poziomu ochrony konsumentów20. Wynikiem analizy sądu krajowego nie powinno być zatem takie ograniczenie wysokości roszczenia konsumenta, które odbierałoby sens przyznanemu konsumentowi prawu do „bezpłatnego” przywrócenia zgodności towaru z umową. Ograniczenie wysokości roszczenia o zwrot kosztów wymiany towaru nie powinno również zniechęcić konsumenta do dochodzenia przysługującego mu roszczenia ani podważyć ogólnej reguły, że to sprzedawca jest stroną zobo-wiązaną do poniesienia dodatkowych kosztów wynikających z faktu niezgodności towaru z umową.

Dzięki zastosowaniu powyższego rozwiązania TS chroni sprzedawców przed koniecznością poniesienia nadmiernych kosztów przy przywracaniu zgodności towaru z umową. Aby jednocześnie nie nałożyć nadmiernego ciężaru fi nansowego na konsumenta, TS doradza sądom krajowym uz-nanie za uzasadnioną decyzję konsumenta o odstąpieniu od umowy sprzedaży bez konieczności żądania najpierw naprawy czy wymiany towaru wadliwego wówczas gdy sąd krajowy ograniczył wysokość roszczenia konsumenta o zwrot kosztów wymiany towaru niezgodnego z umową21. Tak więc jeżeli konsument uzna, że ograniczenie wysokości jego roszczenia nakłada na niego zbyt wielki ciężar fi nansowy, wówczas, zdaniem TS, sąd krajowy powinien uznać, iż konsument nie może wykorzystać swoich roszczeń bez doświadczenia istotnych niedogodności. Rezultatem takiej oceny jest przyznanie konsumentowi prawa do odstąpienia od umowy sprzedaży albo rosz-czenia do obniżenia ceny towaru zamiast konieczności żądania w pierwszej kolejności naprawy czy wymiany towaru niezgodnego z umową.

Wyrok w sprawie Weber i Putz był poddany krytyce w związku z wprowadzeniem znacznej niepewności odnośnie do tego, jak wskazane w nim zasady powinny być stosowane w praktyce przez sądy krajowe22. Kilka lat po wydaniu tego orzeczenia można ocenić jego wpływ na prawo państw członkowskich i zakres harmonizacji europejskiego prawa sprzedaży konsumenckiej przez zbadanie, w jaki sposób sądy krajowe stosują ustanowione w nim zasady. W dalszej części arty-kułu analizie poddanych zostanie kilka kwestii, które w wyniku braku szczegółowych wytycznych europejskich zarówno w dyrektywie o sprzedaży towarów konsumpcyjnych, jak i w wyroku w spra-wie Weber i Putz, mogą zagrozić harmonizacji europejskiego prawa sprzedaży konsumenckiej.

Po pierwsze, konsument powinien mieć prawo wyboru pomiędzy zwróceniem się ze swoim roszczeniem, wynikającym z niezgodności towaru z umową, do sprzedawcy albo wybraniem innego przedsiębiorcy, gdy sprzedawca odmawia wykonania uprawnienia wybranego przez konsumenta. 19 Ibidem, pkt 73, 74 i 76.20 Ibidem, pkt 76.21 Ibidem, pkt 77.22 Zob. przypis 1.



W tym ostatnim przypadku konsument zachowuje roszczenie o zwrot kosztów naprawy albo o wy-mianę wadliwego towaru wobec sprzedawcy. TS wypowiedział się jednak wyłącznie o możliwo-ści ograniczenia przez sądy krajowe roszczenia konsumenta o „zwrot” kosztów wymiany towaru wadliwego, co sugeruje, że konsument powinien zwrócić się do innego przedsiębiorcy niż sprze-dawca z roszczeniem o demontaż towaru niezgodnego z umową oraz zamontowanie nowego towaru23. Wynikiem takiej wykładni może być pozbawienie konsumentów możliwości dochodzenia od sprzedawcy poprawnego wykonania jego zobowiązań umownych. Jednocześnie odbiera ono również prawo sprzedawcy do naprawienia wadliwie wykonanego zobowiązania, co mogłoby być fi nansowo bardziej korzystnym rozwiązaniem niż konieczność zwrotu kosztów poniesionych przez innego przedsiębiorcę za demontaż towaru wadliwego i zamontowanie nowego towaru24.

Po drugie, TS pozostawia uznaniu sądów krajowych, jak sprawiedliwie podzielić koszty wy-miany towaru niezgodnego z umową pomiędzy strony umowy25. Można zatem oczekiwać, że zasady uznawania roszczeń konsumentów o zwrot kosztów wymiany towaru wadliwego będą się różniły w poszczególnych państwach członkowskich. Niewątpliwie sądy krajowe będą brały pod uwagę różne czynniki przy określaniu wysokości tego roszczenia i będą nadawały im różną wagę.

Po trzecie, ponieważ konsument może zdecydować się odstąpić od umowy sprzedaży, kiedy sąd ograniczy jego roszczenie o zwrot kosztów wymiany towaru niezgodnego z umową, niezbędne jest zbadanie, jakie fi nansowe skutki takie odstąpienie od umowy mogłoby mieć dla konsumen-tów. Ponieważ europejskie prawo konsumenckie pozostawia w dyspozycji państw członkowskich regulację skutków odstąpienia od umowy sprzedaży konsumenckiej oraz ewentualnego odszko-dowania, można się spodziewać, że konsumenci w różnych państwach europejskich znajdą się w odmiennych sytuacjach.

IV. Doktryna niemieckaNiemiecki Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 21.12.2011 r.26 kontynuującym sprawę Weber

orzekł, jak przepisy niemieckiego kodeksu cywilnego (Bürgerliches Gesetzgbuch; dalej: BGB) powinny być wykładane tak, aby pozostawały one w zgodzie z regułami wyznaczonymi przez TS w sprawie Weber i Putz. Problematyczna okazała się szczególnie wykładnia § 439 BGB regulu-jącego roszczenia konsumenta w przypadku wady towaru27.

Po pierwsze, § 439(1) BGB wyraźnie odnosi się jedynie do możliwości dochodzenia przez konsumenta bezpłatnej dostawy towaru zgodnego z umową28. BGH postanowił szeroko zinter-pretować pojęcie „dostawa”, co pozwala na objęcie zakresem zastosowania tego pojęcia również demontaż towaru wadliwego tak, aby konsument mógł domagać się od sprzedawcy pokrycia kosztu demontażu29. Oczywiście przyjęcie takiej wykładni pojęcia „dostawa” pozostawia istniejące

23 Wyrok TS w sprawie Weber i Putz, pkt 74.24 A. Johnston, H. Unberath, Joined cases C-65/09 & C-87/09…, s. 801. O racjonalności pozostawienia decyzji sprzedawcy, czy wymienić towar na wolny od wad, czy też pozostawić wymianę towaru wadliwego innemu przedsiębiorcy, zobowiązując się pokryć koszty tej wymiany, zob. na przykład w odniesieniu do prawa austriackiego: W. Faber, OGH erstmals zur Aus- und Einbaukostentragung durch den Verkäufer nach EuGH verb Rs C-65/09 und C-87/09 (Weber und Putz), Juristische Blätter 2013, vol. 3, s. 153–156.25 J.A. Luzak, Who should bear the risk…, s. 39–40.26 Wyrok BGH z 21.12.2011 r., sprawa VIII ZR 70/08, Neue Juristische Wochenschrift 2012, vol. 15, s. 1073.27 Zob. np. F. Zoll, Zarzut bezwzględnej nadmierności…, s. 317.28 Zob. np. H.P. Westermann, komentarz do § 439 BGB, Münchener Kommentar zum Bürgerlichen Gesetzbuch, tom 3, §§ 433-610, wydanie 6., C.H. Beck, München 2012, s. 196–198.29 Wyrok BGH w sprawie VIII ZR 70/08, pkt 25 i 26. Popiera to rozwiązanie m.in. C. Höpfner, glosa do wyroku BGH w sprawie VIII ZR 70/08, Juristenzeitung 2012, vol. 9, s. 474. Zob. również: F. Zoll, Zarzut bezwzględnej nadmierności…, s. 318–319.



przepisy prawa niemieckiego w zgodzie z wymogami prawa europejskiego bez konieczności ich zmiany, jednak należy się zastanowić, jak daleko można rozszerzać dosłowne brzmienie danego pojęcia bez podważenia pewności obrotu prawnego. Słusznie zatem doktryna niemiecka skrytyko-wała tak znaczące rozszerzenie pojęcia „dostawa”, zwłaszcza jeżeli ma ono zastosowanie jedynie w odniesieniu do sprzedaży konsumenckiej30. W kolejnym wyroku z dnia 17.10.2012 r.31 BGH sprecyzował, że również koszty zamontowania nowego, zgodnego z umową towaru, powinny być objęte zakresem pojęcia „dostawa”32. Rezultatem tak szerokiej wykładni jest umożliwienie kon-sumentowi dochodzenia roszczenia o zwrot kosztów zarówno demontażu towaru wadliwego, jak i zamontowania nowego towaru zgodnego z umową w ramach zasady, że konsument ma prawo bezpłatnie otrzymać towar zgodny z umową33. Wydaje się jednak, że bezpieczniejszym wyjściem dla pewności niemieckiego systemu prawnego byłoby dodanie przepisu do BGB odnośnie do odpowiedzialności za zwrot kosztów wymiany towaru34.

Trudniejsza okazała się dla BGH wykładnia § 439(3) BGB, który to przepis zezwala sprzedawcy odmówić spełnienia roszczenia konsumenta, jeżeli koszty związane z realizacją tego roszczenia są nadmiernie wysokie nie tylko w porównaniu z kosztem drugiego, dostępnego w pierwszej ko-lejności roszczenia, lecz również w sensie gospodarczym (ekonomicznym)35. Niemieckie prawo uznawało więc do tej pory bezwzględny charakter nadmierności kosztów roszczenia, co w sprawie Weber, gdzie naprawa towaru wadliwego była niemożliwa, pozwoliło sprzedawcy odmówić wy-miany towaru niezgodnego z umową, jeśli wymiana ta byłaby kosztowna. Taka ocena charakteru nadmierności kosztów została odrzucona przez TS, gdy zdefi niował on nadmierność kosztów jako mającą charakter względny w odniesieniu do pozostałego, dostępnego w pierwszej kolej-ności roszczenia36. Oczywista sprzeczność przepisu prawa niemieckiego z prawem europejskim wymaga, zdaniem BGH, zmiany treści przepisu § 439(3) BGB przez ustawodawcę niemieckiego. W oczekiwaniu na nowe przepisy BGH wskazuje na tymczasową konieczność redukcji teleolo-gicznej wykładni tego przepisu w sprawach dotyczących konsumentów, na podstawie której sprze-dawca nie ma prawa odmówić wykonania roszczenia wybranego przez konsumenta, powołując się na nadmierność kosztów, jeżeli drugie roszczenie przewidziane w pierwszej kolejności nie jest możliwe do spełnienia37.

Najciekawsza pozostaje jednak kwestia, jak BGH podszedł do konieczności podziału kosztów wymiany towaru niezgodnego z umową pomiędzy konsumenta a sprzedawcę. W następnej części przedstawione zostaną argumenty, które sąd niemiecki wziął pod uwagę, jak również wskazane zostaną te czynniki, które mogłyby wpłynąć na określenie wysokości roszczenia konsumenta

30 B. Gsell, glosa do wyroku BGH w sprawie BGH VIII ZR 70/08, Zeitschrift für das Juridische Studium online, dostępna na http://www.zjs-online.com/dat/artikel/2012_3_573.pdf, s. 369–375; M. Alexander, glosa do wyroku BGH w sprawie BGH VIII ZR 70/08, Versicherungsrecht 2012, vol. 15, s. 629.31 Wyrok BGH z 17.10.2012 r., sprawa VIII ZR 226/11, Neue Juristische Wochenschrift 2013, vol. 4, s. 220.32 Wyrok ten zapadł w sprawie, w której przedmiotem sporu było roszczenie o zwrot kosztów wymiany towaru niezgodnego z umową zawartą pomiędzy dwoma przedsiębiorcami. BGH zdecydował, iż zasady wyznaczone w sprawie Weber i Putz nie muszą być stosowane w odniesieniu do umów nie-kon-sumenckich. Wcześniej o taką interpretację pojęcia „dostawa” wnosili m.in. N. Dietrich, S. Szalai, Die künftige Regelung des Umfangs der Nacherfüllung im Kaufrecht, Die Deutsche Zeitschrift für Wirtschafts- und Insolvenzrecht 2012, vol. 8, s. 320–321.33 Zob. np. W. Weidenkaff, komentarz do § 439 BGB, Palandt Bürgerliches Gesetzbuch, tom 7, C.H. Beck, München 2013, s. 662, pkt 11.34 Zob. np. N. Dietrich, S. Szalai, Die künftige Regelung…, s. 324.35 Zob. np. H. P. Westermann, komentarz do § 439 BGB…, s. 203–204; W. Weidenkaff, komentarz do § 439 BGB. S. 663, pkt 16a; F. Zoll, Zarzut bezwzględnej nadmierności…, s. 317.36 Wyrok TS w sprawie Weber i Putz, pkt 68.37 Wyrok BGH w sprawie VIII ZR 70/08, pkt 29–31; W. Weidenkaff, komentarz do § 439 BGB, s. 663, pkt 21a; M. Alexander, glosa do wyroku BGH…, s. 630; F. Zoll, Zarzut bezwzględnej nadmierności…, s. 318–319; N. Dietrich, S. Szalai, Die künftige Regelung…, s. 321. Krytycznie o tym rozwiązaniu: C. Höpfner, glosa do wyroku BGH w sprawie VIII ZR 70/08…, s. 476.



o zwrot kosztów wymiany towaru, a które nie zostały rozpatrzone. Niestety, BGH wiele pytań pozostawił nierozstrzygniętych wbrew oczekiwaniom doktryny, a ostatnie nowelizacje BGB nie odnosiły się do tych zagadnień38.

V. Podział kosztów…W sprawie Weber koszt wymiany towaru wadliwego był wyjątkowo wysoki. Dostarczone

konsumentowi polerowane płytki podłogowe kosztowały ok. 1380 euro, podczas gdy koszt de-montażu wadliwych płytek razem z kosztem zamontowania nowych płytek bez smug miał osiąg-nąć ok. 5800 euro. Naprawa płytek nie była możliwa, więc zgodnie z wyrokiem TS sprzedawca nie mógł odmówić wymiany płytek i zobowiązany był do zwrotu konsumentowi kosztów wymiany towaru niezgodnego z umową. Jednak biorąc pod uwagę znaczny ciężar fi nansowy, który spoczy-wałby na sprzedawcy, gdyby ten musiał zwrócić konsumentowi całość kosztów wymiany towaru (ponadczterokrotnie wyższy od ceny towaru), sąd krajowy mógł ograniczyć wysokość roszczenia konsumenta. BGH ograniczył zatem wysokość roszczenia konsumenta o zwrot kosztów wymiany towaru niezgodnego z umową, wynoszących ok. 5.800 euro, do wysokości zaledwie 600 euro. Można zauważyć, choć BGH nie dokonuje w tym zakresie porównania, że roszczenie konsumen-ta ograniczone zostało do około 10% kwoty wymiany towaru wadliwego czy też do mniej więcej połowy wartości towaru zgodnego z umową39. Nie ulega wątpliwości, że przy obliczaniu wysoko-ści, do której ograniczone zostało roszczenie, BGH wziął pod uwagę wartość towaru zgodnego z umową, jak również rodzaj i znaczenie wady towaru. Wada płytek została uznana przez BGH za mało znaczącą, gdyż uszkodzony został jedynie wygląd tych płytek (smugi na płytkach), na-tomiast mogły one dalej spełniać swoją funkcję40.

Przedstawiony wyżej podział kosztów wydaje się dosyć surowy, jeśli chodzi o poziom ochro-ny konsumentów, jaki ustala. Mimo że BGH twierdzi, iż wyrok ten nie powinien zostać odebrany jako ustanawiający reguły, jak dzielić koszt wymiany towaru wadliwego pomiędzy konsumentów a sprzedawców w przyszłych sprawach, to jednak można oczekiwać, iż sądy niemieckie zastosu-ją te same kryteria, które zostały uwzględnione przez BGH41. W oczekiwaniu na wydanie przez ustawodawcę niemieckiego zasad regulujących podział tych kosztów, które chroniłyby zamierzo-ną równowagę pomiędzy interesami zarówno konsumenta, jak i sprzedawcy, można krytycznym okiem ocenić analizę dokonaną przez BGH.

Po pierwsze, w odniesieniu do ustalania rodzaju i znaczenia niezgodności towaru z umową BGH wydaje się ustanawiać niebezpieczne rozróżnienie na wady, które przeszkadzają danemu towarowi w wypełnianiu przeznaczonej mu funkcji i inne rodzaje niezgodności towaru z umową. Dla wielu konsumentów zewnętrzne cechy towaru mogą mieć równie ważne znaczenie jak funkcje, które ten towar spełnia, zwłaszcza gdy konsumenci kupują bardziej luksusowe towary. Na przy-kład, gdy konsument zamawia szare płytki dachowe, a otrzymuje je w neonowo żółtym kolorze, otrzymane przez konsumenta płytki być może dalej będą w stanie spełnić wymaganą funkcję, to znaczy ochronić dom przed cieknącą do środka wodą. W takiej sytuacji niezgodność tych płytek

38 M. Alexander, glosa do wyroku BGH…, s. 629; N. Dietrich, S. Szalai, Die künftige Regelung…, s. 321, 324 –325.39 Krytycznie o braku uzasadnienia przez BGH ograniczenia roszczenia konsumenta do takiej wysokości wypowiadają się również: N. Dietrich, S. Szalai, Die künftige Regelung…, s. 321.40 Wyrok BGH w sprawie VIII ZR 70/08, pkt 54.41 Ibidem, pkt 54. Krytycznie o tym rozwiązaniu wypowiadają się również: N. Dietrich, S. Szalai, Die künftige Regelung…, s. 321.



z umową mogłaby zostać oceniona przez sądy niemieckie jako jedynie częściowo znacząca, tak jak w sprawie Weber. Trudno sobie jednak wyobrazić konsumenta decydującego się na zamon-towanie tych neonowo żółtych płytek. Ponadto, takie rozumowanie sądów niemieckich wydaje się stać w sprzeczności z dotychczasowymi wyrokami tych sądów, np. w niemieckim konsumenckim prawie budowlanym. W kilku sprawach dotyczących wadliwego wykonania umowy budowlanej, gdzie wada produktu dotyczyła jedynie dekoracyjnych aspektów tego produktu, to znaczy wpły-wała ujemnie jedynie na jego wygląd, sądy niemieckie uznały niezgodność produktu z umową, a rodzaj i znaczenie wady nie miały wpływu na roszczenia przysługujące konsumentowi42. Należy zachować nadzieję, że przyjęta przez BGH interpretacja prowadząca do podziału wad na te, które przeszkadzają danemu towarowi w wypełnianiu przeznaczonej mu funkcji i inne rodzaje niezgod-ności towaru z umową, nie zostanie rozszerzona na sytuacje, w których roszczenia konsumenta nie obejmą dodatkowych kosztów związanych z żądaniem wymiany towaru wadliwego.

Po drugie, podczas gdy BGH dokładnie wypełnia pierwsze wskazówki TS i przy orzekaniu o ograniczeniu wysokości roszczenia konsumenta o zwrot kosztów wymiany towaru wadliwego43 uwzględnia wartość towaru zgodnego z umową oraz znaczenie wady, mniej uwagi poświęcone zostaje konieczności zapewnienia wysokiego poziomu ochrony konsumentów44. TS zwraca uwa-gę sądom krajowym, że jeśli ograniczenie wysokości roszczenia konsumenta o zwrot kosztów wymiany towaru wadliwego powstrzyma konsumenta przed dochodzeniem jego praw związa-nych z niezgodnością towaru z umową, może to zagrozić wysokiemu poziomowi ochrony kon-sumentów. Sytuacja ta może m.in. powstać wówczas, gdy sądy krajowe nie uwzględnią kosztów przywrócenia zgodności towaru z umową, lecz jedynie wezmą pod uwagę wartość towaru zgod-nego z umową i znaczenie niezgodności tego towaru z umową. Rzecznik generalny Jan Mazák stwierdził w swojej opinii, że konsumenci po otrzymaniu towaru mogą postąpić z nim w różny sposób, co oznacza, iż ten sam towar może zostać zamontowany przez kilku konsumentów na różne sposoby. Oczekiwanie, że sprzedawcy musieliby przewidzieć różne sposoby montażu to-waru oraz być gotowi na pokrycie ich kosztów, mogłoby zatem zostać uznane za nieracjonalne45. TS zauważa jednak słusznie, iż jeżeli sprzedawca poprawnie wykonałby swoje zobowiązania umowne i dostarczył konsumentowi towar zgodny z umową, wówczas metoda zamontowania tego towaru wybrana przez konsumenta oraz jej koszt byłyby dla sprzedawcy bez znaczenia46. Zastanawiające jest zatem nieuwzględnienie kosztów wymiany towaru wadliwego przez BGH przy obliczaniu wysokości ograniczenia roszczenia konsumenta. W niniejszej sprawie wątpliwe wydaje się, aby konsument zdecydował się na żądanie wymiany płytek niezgodnych z umową, jeżeli wiedziałby, że z ok. 5800 euro kosztów wymiany tych płytek uzyskałby on od sprzedawcy zwrot jedynie około 10% tej kwoty.

Biorąc pod uwagę, że TS wskazuje na odpowiedzialność sprzedawcy w zakresie ponoszenia kosztów wymiany towaru wadliwego, mogłoby się wydawać, iż konsument powinien być bardziej chroniony przed ponoszeniem tego ciężaru fi nansowego niż przez zapewnienie mu zwrotu zaledwie

42 Zob. np. wyrok OLG Hamm z 09.07.2009 r., 21 U 46/09 (opublikowany na stronie www.ibr-online.de); wyrok OLG Köln z 16.07.1993 r., 19 U 42/93 (BauR 1993, 728).43 Wyrok TS w sprawie Weber i Putz, pkt 74.44 Ibidem, pkt 76. Zob. również: M. Alexander, glosa do wyroku BGH…, s. 630.45 Opinia A.G. Mazák w sprawie Weber i Putz, pkt 63. Zob. również: N. Dietrich, S. Szalai, Die künftige Regelung…, s. 323.46 Wyrok TS w sprawie Weber i Putz, pkt 56–57.



10% całego kosztu, do czego w praktyce prowadzi wyżej omówiony wyrok BGH. Uzasadnienie takiej decyzji BGH można znaleźć w ostatnich zdaniach wyroku w sprawie Weber i Putz: „Przepis ten47 nie stoi jednak na przeszkodzie temu, by roszczenie konsumenta o zwrot kosztów demonta-żu towaru wadliwego i zamontowania towaru zastępczego ograniczało się w takim przypadku do poniesienia przez sprzedawcę kwoty proporcjonalnej”48. TS wyraźnie wypowiada się w tej sprawie o możliwości ograniczenia prawa konsumenta do roszczenia zwrotu kosztów wymiany towaru wadliwego, nie ustosunkowując się do zakresu obowiązku sprzedawcy do wymiany towaru49. Takie rozróżnienie może pozwolić TS na ograniczenie praw konsumenta bez konieczności zakwestio-nowania hierarchii roszczeń ustalonej w dyrektywie o sprzedaży towarów konsumpcyjnych. Użyte przez TS pojęcia („zwrot kosztów”, „ograniczało się”) sugerują przerzucenie ciężaru fi nansowego pokrycia kosztów wymiany towaru wadliwego na konsumenta, co może być sprzeczne z celami dyrektywy, jeśli zniechęci konsumenta do korzystania z roszczeń przysługujących mu w pierwszej kolejności. Sąd niemiecki stosuje się jednak do wytycznych TS.

Trudno jest powiedzieć, jak BGH obliczył wysokość ograniczenia roszczenia konsumenta o zwrot kosztów wymiany towaru niezgodnego z umową50. Porównując wysokość wartości towaru zgodnego z umową, kosztów wymiany towaru wadliwego i przyznanego konsumentowi roszcze-nia, wydaje się, że jedynie ten pierwszy element został uwzględniony w kalkulacjach BGH. Skoro wada została uznana za mało istotną, to wysokość roszczenia została ograniczona do połowy wartości towaru zgodnego z umową51. Oznacza to, że im wyższe będą koszty wymiany towaru wadliwego, tym większy ciężar będzie spoczywał na konsumencie, skoro wysokość tych kosztów nie jest brana przez sąd niemiecki pod uwagę. Taka interpretacja może zarówno prowadzić do podważenia celu dyrektywy, jak i zignorować ostrzeżenie TS, aby ograniczenie wysokości rosz-czenia konsumenta nie prowadziło do „pozbawieni(a) w praktyce treści prawa konsumenta do uzyskania zwrotu tych kosztów”52. Konsument nie powinien być zatem zniechęcony do skorzy-stania z przysługującego mu roszczenia. Im wyższe będą koszty wymiany towaru, tym wyższe powinno być zatem przyznane konsumentowi roszczenie. Tylko taka relacja może zachęcić kon-sumentów do skorzystania z przysługujących im praw w przypadku niezgodności towaru z umo-wą. Prawdopodobnie można by empirycznie określić, jak wielki ciężar fi nansowy może być do zaakceptowania przez konsumenta. Oczywiste wydaje się jednak, że TS postrzega konieczność zapłacenia całego kosztu wymiany towaru wadliwego jako czynnik demotywujący konsumenta, który być może powstrzyma się wówczas przed zwróceniem się do sprzedawcy o naprawę towa-ru wadliwego. Bardzo prawdopodobne jest zatem, że konieczność zapłaty 90% kosztu wymiany towaru wadliwego wywrze na konsumencie taki sam efekt. Wówczas wyrok BGH w danej sprawie miałby zdecydowanie negatywny wpływ na osiągnięcie celów założonych w dyrektywie o sprze-daży towarów konsumpcyjnych konsumentom53.

47 Tj. artykuł 3(3) dyrektywy 1999/44/WE.48 Wyrok TS w sprawie Weber i Putz, pkt 78.49 A. Johnston, H. Unberath, Joined cases C-65/09 & C-87/09…, s. 801.50 Zob. również: N. Dietrich, S. Szalai, Die künftige Regelung…, s. 321.51 Zob. również: M. Alexander, glosa do wyroku BGH…, s. 630.52 Wyrok TS w sprawie Weber i Putz, pkt 76.53 Zob. również: N. Dietrich, S. Szalai, Die künftige Regelung…, s. 321.



Sędziowie w państwach członkowskich UE, orzekając w podobnej sprawie, powinni mieć zatem na względzie kilka czynników54. Po pierwsze, przy obliczaniu wysokości roszczenia konsumenta powinni uwzględnić zarówno wartość towaru zgodnego z umową, znaczenie wady towaru, jak i koszt wymiany towaru wadliwego. Po drugie, nie należy zapominać o celu przepisów dyrektywy o sprzedaży towarów konsumpcyjnych, mianowicie o zapewnieniu wysokiego poziomu ochrony konsumentów. Mając to na uwadze, sądy krajowe powinny ostrożnie podejść do rozważania cha-rakteru i znaczenia niezgodności towaru z umową, jak również do ograniczenia wysokości rosz-czenia konsumenta. Efektem zastosowania reguł ustalonych przez TS w sprawie Weber i Putz nie powinno być powstrzymanie konsumenta przed skorzystaniem z przysługujących mu praw55.

VI. … lub odstąpienie od umowy i odszkodowanie?Jeśli sąd krajowy postanowi znacząco ograniczyć roszczenie konsumenta o zwrot kosztów

wymiany towaru wadliwego, konsument może uznać spoczywający na nim z tego powodu ciężar fi nansowy za zbyt niedogodny, co uprawnia go do skorzystania z roszczeń przysługujących mu w drugiej kolejności w przypadku niezgodności towaru z umową: odstąpienia od umowy lub obni-żenia ceny56. Na podstawie niemieckiego wyroku w sprawie Weber można założyć, że konsument może bardziej skorzystać na odstąpieniu od umowy sprzedaży w przypadku wady towaru, niż na żądaniu od sprzedawcy wymiany towaru wadliwego, kiedy to koszt wymiany towaru jest wysoki i konsument musiałby pokryć jego większą część. Z tego punktu widzenia zasady ustanowione przez TS mogą wydawać się niezrozumiałe, gdyż mogą one podważyć istniejącą hierarchię rosz-czeń przysługujących konsumentowi w przypadku niezgodności towaru z umową57.

Ponadto, konsekwencje odstąpienia od umowy sprzedaży przez konsumenta w wyniku nie-wywiązania się przez sprzedawcę z jego zobowiązań umownych pozostawione są do własnej regulacji w prawach państw członkowskich UE. W praktyce treść tych przepisów różni się co do tego, czy i w jakim zakresie w takiej sytuacji konsument uprawniony jest do odszkodowania. BGH nie porusza tej kwestii w swym orzeczeniu, odsyłając jedynie do ustaleń dokonanych wcześniej w tej sprawie przez OLG Frankfurt58. Rozważając to zagadnienie szerzej na skali europejskiej, należy stwierdzić, iż jeżeli dane prawo krajowe zezwala konsumentowi na wysunięcie roszczenia o odszkodowanie w takim zakresie, aby przywrócić konsumenta do pozycji, w jakiej znajdowałby się, gdyby umowa sprzedaży została prawidłowo wykonana, wówczas przez odstąpienie od umo-wy sprzedaży konsument może podważyć równowagę ustanowioną przez TS w sprawie Weber i Putz59. Mianowicie kwota odszkodowania obejmowałaby wówczas zarówno zwrot kosztów de-montażu towaru niezgodnego z umową, jak i koszt zamontowania nowego, zgodnego z umową towaru. Faktycznie odszkodowanie byłoby wtedy równe kosztowi wymiany towaru wadliwego,

54 Przynajmniej do czasu, kiedy ustawodawca nie wypowie się odnośnie podziału kosztu wymiany towaru. Zob. np. M. Alexander, glosa do wyroku BGH…, s. 630; C. Höpfner, glosa do wyroku BGH w sprawie VIII ZR 70/08…, s. 476.55 Z drugiej strony, jeśli rezultatem zastosowania tych zasad będzie podniesienie cen towarów konsumpcyjnych przez sprzedawców, aby zabezpieczyć ich przed koniecznością poniesienia dodatkowych kosztów wymiany towaru wadliwego, wówczas kosztami wymiany obarczony zostanie ostatecznie i tak konsument, zob.: N. Dietrich, S. Szalai, Die künftige Regelung…, s. 323.56 Ibidem, pkt 77.57 Zob. również: M. Jaensch, Der Umfang der kaufrechtlichen Nacherfüllung, Neue Juristische Wochenschrift 2012, vol. 15, s. 1027–1029; C. Höpfner, glosa do wyroku BGH w sprawie VIII ZR 70/08…, s. 476.58 Wyrok OLG Frankfurt z 14.02.2008 r., 15 U 5/07 (BauR 2008, 1494), zgodnie z którym roszczenie o odszkodowanie nie przysługuje z uwagi na brak winy sprzedawcy. Zob. też np. M. Jaensch, Der Umfang der kaufrechtlichen Nacherfüllung…, s. 1029. 59 Nie we wszystkich prawach krajowych konieczne będzie udowodnienie winy sprzedawcy przy żądaniu odszkodowania przez konsumenta. Zob. na przykład o prawie austriackim: W. Faber, OGH erstmals zur…, p. 159–160.



czyli konsument uzyskałby w ten sposób to samo, co próbował uzyskać za pomocą domagania się wymiany towaru na koszt sprzedawcy. Nie wydaje się jednak, żeby TS taki właśnie skutek miał na myśli, wprowadzając ostatnią regułę w sprawie Weber i Putz. Takie rozwiązanie mogłoby bowiem przyczynić się do wzrostu liczby rozwiązanych umów sprzedaży i zniechęcić konsumenta do udzielenia sprzedawcy kolejnej szansy na poprawne wykonanie umowy sprzedaży, co było celem wprowadzenia hierarchii roszczeń w dyrektywie o sprzedaży towarów konsumpcyjnych. W rezultacie takiej wykładni na sprzedawcy nadal spoczywałby też duży ciężar fi nansowy, a utra-ciłby on korzyści wynikające z zachowania stosunku umownego z konsumentem. Wydaje się, że TS mógł być bardziej ostrożny w swojej analizie i mieć na uwadze, iż pewne konsekwencje korzystania z roszczeń przez konsumentów w przypadku niezgodności towaru z umową znajdują się w dyspozycji regulacyjnej państw członkowskich60.

Nie ulega wątpliwości, że konsument, po odstąpieniu od umowy sprzedaży, będzie zobowią-zany do zwrotu towaru wadliwego sprzedawcy61. Takie samo zobowiązanie wiązało jednak kon-sumenta w przypadku skorzystania z jego roszczenia do wymiany towaru wadliwego. Niepewne jest nawet, czy konsument będzie zobowiązany do wynagrodzenia sprzedawcy za czas, w któ-rym konsument korzystał z towaru wadliwego. W sprawie Quelle62 TS zdecydował jedynie, że konsument nie jest zobowiązany do zapłaty sprzedawcy odszkodowania za korzystanie z towaru wadliwego w okresie przed jego wymianą. Nie zostało jeszcze wyjaśnione, czy to orzeczenie po-winno się analogicznie stosować do sytuacji, w której konsument korzysta z roszczeń przysługu-jących mu w drugiej kolejności. Na podstawie niektórych regulacji krajowych konsument mógłby być zobowiązany do zapłaty takiego odszkodowania, np. w sytuacji, gdy w wyniku wyboru przez konsumenta odstąpienia od umowy sprzedaży zamiast wymiany towaru wadliwego sprzedawca mógłby ponieść stratę63.

VII. PodsumowaniePrzy regulacji umowy sprzedaży konsumenckiej niezbędne jest zapewnienie skutecznych

i korzystnych dla konsumentów roszczeń, które przysługują im, kiedy sprzedawca dostarcza towar niezgodny z umową. Jedynie wówczas można mówić o zapewnieniu wysokiego poziomu ochrony konsumentów. Nie dziwi więc, że ustawodawca europejski podjął się harmonizacji tego obszaru prawa. Sprawa Weber i Putz pokazała jednak, że nie wszystkie pytania w tym zakresie zostały rozstrzygnięte. Rzecznik generalny Jan Mazák oraz TS zajęli przeciwne stanowiska w odniesie-niu do tego, kto powinien ponosić odpowiedzialność za demontaż towaru niezgodnego z umową oraz za zamontowanie nowego, zgodnego z umową towaru. Mimo że TS postanowił wzmocnić poziom ochrony konsumentów przez nałożenie odpowiedzialności fi nansowej za koszt wymiany towaru wadliwego na sprzedawcę, wprowadził on jednocześnie sporą niejasność co do wysoko-ści roszczenia o zwrot tych kosztów, którego konsument może dochodzić. Uznaniu sądów krajo-wych pozostawiona została ocena, jaka część roszczenia konsumenta będzie honorowana, przy czym sądy krajowe mogą kierować się różnymi czynnikami przy jej określaniu. BGH kierował się

60 Zob. również: M. Jaensch, Der Umfang der kaufrechtlichen Nacherfüllung…, s. 1026; F. Zoll, Zarzut bezwzględnej nadmierności…, s. 318.61 Zob. np. wyrok SN z 27.02.2003 r., III CZP 80/02.62 Wyrok TS z 17.04.2008 r. w sprawie C-404/06 Quelle AG v. Bundesverband der Verbraucherzentralen und Verbraucherverbände, ECLI:EU:C:2008:231.63 Zob. na przykład wyrok SN z 3.07.1980 r., II CR 190/80, zgodnie z którym kupujący nie ma obowiązku wynagradzać sprzedawcy za normalne zużycie rzeczy powstałe przy prawidłowym korzystaniu z niej.



wyłącznie wartością towaru zgodnego z umową i znaczeniem wady towaru, podczas gdy inne sądy mogą uznać, że większą wagę ma, na przykład, koszt wymiany towaru. W każdym razie, jeżeli wynikiem analizy sądu krajowego będzie obciążenie większością tych kosztów konsumenta, może go to zniechęcić do efektywnego wykorzystania przysługujących mu roszczeń.

Przedstawiony powyżej problem może zostać rozwiązany, jeżeli poziom ochrony konsumentów zostanie zagwarantowany w prawie krajowym, a nie w prawie europejskim. Jeżeli sądy krajowe surowo będą rozpatrywać roszczenia konsumentów o zwrot kosztów wymiany towaru wadliwe-go, wówczas prawdopodobne będzie, iż zwiększy się liczba konsumentów decydujących się na odstąpienie od umowy sprzedaży oraz żądających odszkodowania za nienależyte wykonanie umowy przez sprzedawcę. Jak zostało powyżej wspomniane, niektóre z tych regulacji krajowych mogą przyznać konsumentom prawo do odszkodowania, którego wysokość de facto pokryje koszt wymiany towaru wadliwego. Ponieważ w dzisiejszych czasach większość towarów jest wymienna na inny model, łatwo sobie wyobrazić konsumenta decydującego się na odstąpienie od umowy sprzedaży oraz żądającego odszkodowania, po czym zawarłby on umowę kupna podobnego lub nawet tego samego towaru z konkurentem sprzedawcy. Jeżeli ten scenariusz sprawdziłby się w praktyce, można by oczekiwać, iż sprzedawcy sami zaczną przyznawać konsumentom dalej idące prawa w przypadku niezgodności towaru z umową niż te określone przez TS.

Pierwsze wnioski z analizy implementacji wyroku TS w sprawie Weber i Putz w Niemczech mogą okazać się mylące, gdy inne sądy krajowe wezmą pod uwagę odmienne czynniki niż te uwzględnione przez BGH przy określaniu wysokości roszczenia konsumenta o koszt wymiany towaru wadliwego. Być może również ustawodawcy krajowi uregulują precyzyjniej pojęcie wady. Obecnie konsumenci w różnych państwach członkowskich mogą znaleźć się w różnej sytuacji fi nansowej zarówno w odniesieniu do wysokości roszczenia o zwrot kosztów wymiany towaru wadliwego, które może być im przyznane, jak i w odniesieniu do skutków odstąpienia od umowy sprzedaży. Oznacza to również, że sprzedawcy mogą być odpowiedzialni za wadę towaru w od-miennym zakresie w różnych państwach członkowskich, co może negatywnie wpłynąć na rozwój konkurencji na rynku wewnętrznym. Konsekwencją opisanych powyżej prawdopodobnych różnic w wykładni pomiędzy sądami państw członkowskich może być podjęcie próby harmonizacji skut-ków odstąpienia od umowy sprzedaży przez ustawodawcę europejskiego.


52

Anna Piszcz*

Zalecenie Komisji dotyczące zbiorowego dochodzenia roszczeń (collective redress). W jaki sposób dokonać jego implementacji w Polsce?

Spis treściI. WprowadzenieII. Podstawowe pojęciaIII. Czynna legitymacja procesowa oraz dopuszczalność powództwIV. InformacjeV. FinansowanieVI. Pozostałe zagadnienia

StreszczenieW artykule zaprezentowano Zalecenie Komisji dotyczące zbiorowego dochodzenia roszczeń przy-jęte 11.06.2013 r. i ogłoszone w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej 26.07.2013 r. Autorka podejmuje próbę wskazania potencjalnych trudności, jakie może napotkać polski ustawodawca w przypadku implementacji Zalecenia do polskiego systemu prawnego. W szczególności poru-szane są kwestie dostosowania polskich przepisów prawa do zasad wynikających z Zalecenia w zakresie podstawowych pojęć, czynnej legitymacji procesowej i dopuszczalności powództw, a także fi nansowania powództw.

Słowa kluczowe: mechanizmy zbiorowego dochodzenia roszczeń; collective redress; roszczenie o zaprzestanie bezprawnych praktyk; roszczenie odszkodowawcze; naruszenie praw przyznanych na mocy prawa Unii; postępowanie grupowe, class actions

I. WprowadzenieProblematyka zbiorowego dochodzenia roszczeń jest intensywnie dyskutowana w poszcze-

gólnych państwach członkowskich UE od około 2000 r., a na forum unijnym – od ok. 2005 r.1 W roku 2007 w pkt 5.3 Komunikatu do Rady, Parlamentu Europejskiego i Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego „Strategia polityki konsumenckiej UE na lata 2007–2013”2 Komisja zapowiedziała, że „przeprowadzi analizę sytuacji, a także rozważy podjęcie działań w dziedzinie

* Doktor habilitowany, adiunkt w Katedrze Prawa Gospodarczego Publicznego Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku; członek Rady Doradczej przy Prezesie Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów; e-mail: [email protected]. 1 Zob. Ch. Hodges, Collective Redress in Europe: The New Model, Civil Justice Quarterly 2010, vol. 7, s. 370; N. Reich, Negotiation and Adjudication. Class Actions and Arbitration Clauses in Consumer Contracts, [w:] F. Cafaggi. H.-W. Micklitz (red.), New Frontiers of Consumer Protection. The Interplay between Private and Public Enforcement, Intersentia, Antwerp–Oxford–Portland 2009, s. 345 i n.; E. Silvestri, The Diffi cult Art of Legal Transplants: The Case of Class Actions, Revista de Processo 2010, vol. 35, s. 99 i n. 2 Dokument z 13.03.2007 r., KOM(2007) 99 wersja ostateczna.


Anna Piszcz Zalecenie Komisji dotyczące zbiorowego dochodzenia roszczeń…53

mechanizmów dochodzenia roszczeń zbiorowych konsumentów zarówno w odniesieniu do prze-pisów ochrony konsumentów, jak i w odniesieniu do naruszeń unijnych przepisów antymonopo-lowych, zgodnie z Zieloną Księgą z 2005 r. w sprawie prywatnych powództw o odszkodowanie”3. Działania te zostały poprzedzone szeregiem organizowanych bądź współorganizowanych przez Komisję konferencji, dyskusji i warsztatów, których rezultaty ułatwiły Komisji przygotowanie pro-jektu standardów (benchmark) zbiorowego dochodzenia roszczeń przez konsumentów4. Projekt standardów poddany został konsultacjom społecznym. Ponadto Komisja zleciła sporządzenie opracowań dotyczących podstawowych problemów konsumentów w dochodzeniu tzw. roszczeń zbiorowych (mass claims), skuteczności i efektywności mechanizmów zbiorowego dochodzenia roszczeń w Unii Europejskiej (UE), doświadczeń, spostrzeżeń i wyborów konsumentów, a także ADR (ang. Alternative Dispute Resolution, alternatywne rozwiązywanie sporów).

Już 27.11.2008 r. została opublikowana Zielona Księga Komisji w sprawie dochodzenia zbio-rowych roszczeń konsumentów5. W zakresie roszczeń o naprawienie szkody wynikłej z naruszenia wspólnotowego prawa ochrony konkurencji odesłano w niej do Białej Księgi Komisji z 2.04.2008 r.6 W Zielonej Księdze Komisja przedstawiła kilka wariantów dalszego postępowania, poczynając od braku działań na szczeblu UE, poprzez rozwijanie współpracy między państwami członkowskimi bądź kombinację instrumentów polityki (niewiążących lub wiążących), po wprowadzenie niewiążą-cego lub wiążącego środka wspólnotowego w celu zapewnienia istnienia sądowych mechanizmów dochodzenia roszczeń zbiorowych we wszystkich państwach członkowskich.

W maju 2009 r. rozpoczęto konsultacje publiczne dotyczące Zielonej Księgi oraz wysłuchano opinii publicznej7. Ponownie Komisja odwołała się do opinii publicznej po prawie dwóch latach prac. Wczesną wiosną 2011 r. przeprowadziła konsultacje publiczne „W stronę spójnego europej-skiego podejścia do zbiorowego dochodzenia roszczeń” („Towards a coherent European approach to Collective Redress”) oraz wysłuchała opinii publicznej odnośnie do omawianego przedmiotu. Następnie 2.02.2012 r. Parlament Europejski przyjął rezolucję o takim samym tytule8, w której zaapelował o to, aby wszelkie propozycje działań w obszarze zbiorowego dochodzenia roszczeń przybierały formę horyzontalnych ram prawnych, obejmujących zbiór wspólnych zasad zapewnia-jących jednolity dostęp do wymiaru sprawiedliwości poprzez możliwość zbiorowego dochodzenia roszczeń w Unii, w szczególności dotyczących naruszenia praw konsumentów.

11.06.2013 r. Komisja opublikowała „pakiet” dokumentów dotyczących roszczeń odszkodo-wawczych z tytułu naruszenia prawa ochrony konkurencji oraz zbiorowego dochodzenia rosz-czeń9, w tym projekt dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie niektórych przepisów regulujących dochodzenie roszczeń odszkodowawczych z tytułu naruszenia prawa konkurencji

3 Chodzi tu o Zieloną Księgę Komisji WE „Roszczenia o odszkodowanie za stosowanie praktyk ograniczających konkurencję i nadużywanie pozycji dominującej” z 19.12.2005 r., KOM(2005) 672 wersja ostateczna. Po ponad dwóch latach od publikacji Zielonej Księgi skonkretyzowane propozycje działań zawarto w Białej Księdze Komisji WE w sprawie roszczeń o naprawienie szkody wynikłej z naruszenia wspólnotowego prawa ochrony konkurencji z 2.04.2008 r. (KOM(2008) 165 wersja ostateczna).4 Zob. Feedback Statement on Draft Consumer Collective Redress Benchmark Consultation, http://ec.europa.eu/consumers/archive/redress_cons/docs/feedback_benchmark_en.pdf (dostęp 7.08.2014).5 KOM(2008) 794 wersja ostateczna. 6 Biała Księga Komisji z 2.04.2008 r. w sprawie roszczeń o naprawienie szkody wynikłej z naruszenia wspólnotowego prawa ochrony konkurencji, KOM(2008) 165 wersja ostateczna. 7 Zob. Summary of the main trends of the public hearing on consumer collective redress on 29 May 2009, http://ec.europa.eu/consumers/archive/redress_cons/docs/summary_main_trends_coll_redress_en.pdf (dostęp 7.08.2014).8 2011/2089(INI); zob. http://parltrack.euwiki.org/dossier/2011/2089%28INI%29 (dostęp 11.07.2014).9 Szerzej zob. A. Piszcz, „Pakiet” Komisji Europejskiej dotyczący powództw o odszkodowania z tytułu naruszenia unijnych reguł konkurencji oraz zbio-rowego dochodzenia roszczeń, „iKAR” 2013, nr 5(2), s. 52–67.



państw członkowskich i Unii Europejskiej, objęte przepisami prawa krajowego (dalej: dyrektywa odszkodowawcza)10, Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów „W kierunku europejskich horyzon-talnych ram w zakresie zbiorowego dochodzenia roszczeń”11 (dalej: Komunikat) oraz Zalecenie Komisji w sprawie wspólnych zasad dotyczących mechanizmów zbiorowego dochodzenia rosz-czeń o zaprzestanie bezprawnych praktyk oraz roszczeń odszkodowawczych w państwach członkowskich, dotyczących naruszeń praw przyznanych na mocy prawa Unii12 (dalej: Zalecenie). Opracowane przez Komisję zasady zbiorowego dochodzenia roszczeń odnoszą się nie tylko do roszczeń konsumentów, lecz także innych podmiotów, których prawa przyznane na mocy prawa UE zostały naruszone.

Zasady określone w Zaleceniu – zgodnie z jego pkt 38 – powinny zostać wdrożone w krajo-wych systemach zbiorowego dochodzenia roszczeń najpóźniej do dnia 26.07.2015 roku. W myśl pkt 41 Komisja oceni realizację Zalecenia na podstawie praktycznych doświadczeń najpóźniej do 26.07.2017 roku. W szczególności Komisja oceni wpływ Zalecenia na dostęp do wymiaru spra-wiedliwości, prawo do uzyskania odszkodowania, konieczność zapobiegania nadużyciom drogi sądowej oraz funkcjonowanie jednolitego rynku, sektor MŚP, konkurencyjność gospodarki UE i za-ufanie konsumentów. Komisja oceni również, czy należy przedstawić propozycje dalszych działań.

Kwestią wykraczającą poza zakres niniejszego opracowania jest problem zakresu podmio-towego i przedmiotowego kompetencji instytucji unijnych do ingerencji w aspekty proceduralne prawa krajowego państw członkowskich13. Jeśli instrumentem harmonizacji ma być Zalecenie Komisji, które jest aktem prawa miękkiego14, istnieje ryzyko, że ta próba harmonizacji miękkiej okaże się niewystarczająca do zapewnienia odpowiedniego poziomu ochrony podmiotów, których prawa są naruszane w tzw. sytuacjach wystąpienia szkody zbiorowej. Implementacja Zalecenia w poszczególnych państwach członkowskich może okazać się niepełna lub nieterminowa. Tego rodzaju lekceważenie zaleceń Komisji przez państwa członkowskie już się zdarzało15. Sama Komisja zdaje się tworzyć do tego okazję, umieszczając w tworzonych dokumentach rozbieżne sugestie. Otóż w pkt 7 preambuły Zalecenia wskazano, że do dziedzin, w których dodatkowa możliwość zbiorowego egzekwowania praw przyznanych na mocy prawa Unii na drodze prywat-noprawnej ma szczególną wartość, należą: ochrona konsumentów, ochrona konkurencji, ochrona środowiska, ochrona danych osobowych, a także przepisy dotyczące usług fi nansowych oraz ochrony inwestorów16. Zasady przedstawione w Zaleceniu Komisja sugeruje stosować „w sposób horyzontalny i równomierny, zarówno w odniesieniu do wspomnianych obszarów, jak i w innych dziedzinach, w których istotne znaczenie mogłyby mieć zbiorowe roszczenia o zaprzestanie

10 Parlament uchwalił dyrektywę 17.04.2014 r. i jest wstępna zgoda Rady na jej treść. Dyrektywa oczekuje na fi nalną zgodę Rady i publikację w Dzienniku Urzędowym; zob. http://www.europarl.europa.eu/oeil/popups/fi cheprocedure.do?lang=en&reference=2013/0185%28COD%29 (dostęp 11.07.2014).11 COM(2013) 401 fi nal. 12 Dz. Urz. UE nr L 201 z 26.07.2013, s. 60–65. 13 Co ciekawe, w literaturze podkreśla się, że europejski porządek prawny ewoluował od zasady autonomii proceduralnej państw członkowskich do kombinacji krajowej kompetencji proceduralnej i europejskiego proceduralnego pierwszeństwa; zob. E. Storskrubb, Civil Procedure and EU Law: A Policy Area Uncovered, Oxford University Press, Oxford 2008, s. 20. 14 Zob. art. 288 (zdanie ostatnie) TFUE.15 Np. Zalecenie Komisji nr 97/489/WE z 30.07.1997 r. w sprawie transakcji dokonywanych przy użyciu elektronicznych instrumentów płatniczych, w szczególności stosunków pomiędzy wydawcą a posiadaczem, Dz. Urz. WE L 208 z 2.08.1997 r., s. 52–58, zostało w pełni implementowane jedynie w Danii, co doprowadziło do późniejszej harmonizacji twardej za pomocą dyrektywy. 16 Z kolei ustawa z 17.12.2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym (Dz. U. z 2010 r. Nr 7, poz. 44), zgodnie z jej art. 1 ust. 2, ma zastosowanie w sprawach o roszczenia o ochronę konsumentów z tytułu odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny oraz z tytułu czynów niedozwolonych, z wyjątkiem roszczeń o ochronę dóbr osobistych. Wskazane byłoby więc rozszerzenie zakresu jej zastosowania.



bezprawnych praktyk lub o odszkodowanie z tytułu naruszenia praw przyznanych na mocy pra-wa Unii”. Natomiast w pkt 12 (in fi ne) preambuły dyrektywy odszkodowawczej Komisja jako jej projektodawca wyjaśniła, że dyrektywa nie wymaga od państw członkowskich wprowadzania mechanizmów zbiorowego dochodzenia roszczeń w celu wykonania postanowień art. 101 i 102 TFUE, dotyczących przecież ochrony konkurencji.

W Polsce rozwiązania prawne, które Komisja określa mianem krajowego systemu zbiorowego dochodzenia roszczeń, zostały zawarte w szczególności w ustawie z 17.12.2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym (dalej: udrpg)17. Ustawa weszła w życie 19.07.2010 r. i nie była dotychczas nowelizowana. Czy powinna zostać znowelizowana w związku z opublikowaniem Zalecenia? W mojej ocenie ustawa powinna ulec zmianom rekomendowanym przez Komisję i to nie tylko po to, by Polska wykazała lojalność grupową, ale również dla dobra samych poszko-dowanych, którym w warunkach jednolitego rynku należy stworzyć co najmniej zbliżone warunki dochodzenia roszczeń w postępowaniach grupowych we wszystkich państwach członkowskich. Inną rzeczą jest, że niektóre postanowienia Zalecenia budzą wątpliwości, które z pewnością nie ułatwią jego implementacji.

Pierwsza kwestia, która składa się na pytanie, w jaki sposób dokonać implementacji Zalecenia, związane jest z tym, że Zalecenie odnosi się do dochodzenia roszczeń wynikłych z naruszeń praw przyznanych na mocy prawa Unii, a nie na mocy prawa krajowego (chyba że, jak w przypadku prawa ochrony konkurencji, prawo krajowe jest stosowane równolegle z prawem Unii18). Czy dokonując implementacji Zalecenia, należy ograniczyć się do zmiany przepisów udrpg odnośnie do dochodzenia roszczeń wynikłych z naruszeń praw przyznanych na mocy prawa Unii, czy też w analogiczny sposób powinny zostać zmienione również zasady dochodzenia roszczeń wyni-kłych z naruszeń praw przyznanych prawem krajowym (choć oczywiście Komisja nie wymaga tego od państw członkowskich)? Obecnie przepisy udrpg nie czynią rozróżnienia w zasadach dochodzenia roszczeń wynikłych z naruszeń praw przyznanych na mocy prawa Unii i prawa kra-jowego. Wydaje się, że również po implementacji Zalecenia zasady dochodzenia roszczeń obu rodzajów powinny być jednakowe. Należy zauważyć, że powód nie jest obowiązany do przytocze-nia podstawy prawnej powództwa, ani nie ponosi ujemnych konsekwencji przytoczenia błędnej podstawy prawnej powództwa19. Nie byłyby racjonalne rozwiązania, które wymagałyby od sądu, by w pierwszej fazie postępowania ustalał (stosownie do okoliczności – weryfi kował twierdzenie powoda), jaki był zasięg naruszenia (czy naruszono prawo unijne, czy prawo krajowe) i według której z dwóch różnych procedur powinna być dalej rozpoznawana sprawa. Wydaje się, że taka dwoistość procedur skutkowałaby niepewnością po stronie podmiotów uprawnionych do docho-dzenia roszczeń, co z kolei mogłoby zniechęcać je do dochodzenia roszczeń.

II. Podstawowe pojęciaZalecenie w pkt 3 zawiera tzw. słowniczek, który obejmuje następujące pojęcia: „zbiorowe

dochodzenie roszczeń” (collective redress), „sytuacja wystąpienia szkody zbiorowej”, „powództwo odszkodowawcze”, „powództwo przedstawicielskie” oraz „zbiorowe powództwo następcze”. Czy

17 Dz. U. z 2010 r. Nr 7, poz. 44. 18 Zob. art. 3 ust. 1 rozporządzenia Rady (WE) nr 1/2003 z 16.12.2002 r. w sprawie wprowadzenia w życie reguł konkurencji ustanowionych w art. 81 i 82 Traktatu (Dz. Urz. UE nr L 1 z 4.01.2003 r., s. 1–25).19 Por. np. wyrok SN z 6.12.2006 r., IV CSK 269/06, LEX nr 233045; wyrok SN z 28.06.2007 r., IV CSK 115/07, LEX nr 358817.



implementacja Zalecenia będzie wymagała wprowadzenia tych pojęć do udrpg, która obecnie nawet nie zawiera słowniczka pojęć? Gdy przyjrzymy się bliżej wymienionym defi nicjom, możemy uznać, że niektóre nie wymagały umieszczenia ich w słowniczku Zalecenia, a niektóre niewiele wyjaśniają.

Defi nicja „zbiorowego dochodzenia roszczeń” (lit. a) jest defi nicją zakresowo pełną, zawiera wyliczenie (i defi nicje) dwóch elementów składowych zakresu defi niowanego określenia, tj. zbio-rowego dochodzenia roszczeń o zaprzestanie bezprawnych praktyk (ppkt i) oraz zbiorowego dochodzenia roszczeń odszkodowawczych (ppkt ii). Defi nicje obu tych kategorii zbiorowego do-chodzenia roszczeń objaśniają, że zbiorowym dochodzeniem roszczeń jest mechanizm prawny zapewniający możliwość wspólnego – odpowiednio – żądania zaprzestania bezprawnych praktyk bądź dochodzenia roszczeń odszkodowawczych. Wydaje się, że do tej drugiej kategorii powództw będzie można zaliczyć powództwa, o których mowa w art. 2 ust. 3 zd. 1 udrpg20.

Defi nicje, o których mowa, wskazują również, kto może wystąpić ze wskazanymi żądaniami wystąpić. W obu przypadkach jest to podmiot uprawniony do wytoczenia powództwa przedstawi-cielskiego, a także „dwie lub więcej osób fi zycznych lub prawnych”, przy czym w przypadku zbio-rowego dochodzenia roszczeń odszkodowawczych określenie to zostało uzupełnione wyrazami „które twierdzą, że doznały uszczerbku w sytuacji wystąpienia szkody zbiorowej”. Oczywiście, gdy Zalecenie odnosi się do „osób fi zycznych lub prawnych”, w polskich warunkach zakres pod-miotowy danego rozwiązania będziemy poszerzać o jednostki organizacyjne, niebędące osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną. Do tych wątków będę powracać w dalszych rozważaniach.

W przepisach udrpg (a także w samym jej tytule) mowa jest – zamiast o „zbiorowym docho-dzeniu roszczeń” – o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym, przy czym określenie to odnosi się raczej do pewnej aktywności, zespołu czynności, podczas gdy „mechanizmem praw-nym” zdaje się tu sama instytucja postępowania grupowego. Wydaje się, że przy zachowaniu pewnej ostrożności, zwłaszcza gdy chodzi o pozasądowe alternatywne rozstrzyganie sporów, polskie pojęcie można pozostawić w niezmienionym kształcie (szczególnie że „zbiorowe docho-dzenie roszczeń” byłoby nowością w polskim języku prawnym). Przy tym należy dodać, że prze-pisy udrpg dopuszczają obie formy collective redress, jakie wskazano w Zaleceniu, a raczej nie wykluczają żadnej z nich (ani roszczeń o zaniechanie, ani roszczeń odszkodowawczych)21. Stąd też przenoszenie zawartości pkt 3 lit. a Zalecenia do przepisów udrpg nie wydaje się potrzebne.

Kolejnym pojęciem, zdefi niowanym w pkt 3 Zalecenia pod lit. b, jest „sytuacja wystąpienia szkody zbiorowej” (mass harm situation). Pojawia się ono w Zaleceniu na tyle często, że możliwie najpełniejsza implementacja Zalecenia może wymagać jego wprowadzenia do przepisów udrpg. Należy jednak zauważyć, że samo użycie i sposób zdefi niowania tego pojęcia w Zaleceniu budzą zastrzeżenia. Sytuacja wystąpienia szkody zbiorowej oznacza „sytuację, w której dwie lub więcej osoby fi zyczne lub prawne, które twierdzą, że doznały uszczerbku prowadzącego do powstania szkody wynikającej z tej samej niezgodnej z prawem czynności dokonanej przez jedną lub więcej osób fi zycznych lub prawnych”. Po pierwsze, zastanawiać może liczebnik „dwie” (wzbogacony o określenie „lub więcej”). Czy sytuacja, w której np. szkodę wyrządza produkt niebezpieczny

20 „W sprawach o roszczenia pieniężne powództwo może ograniczać się do żądania ustalenia odpowiedzialności pozwanego”. 21 Zob. też M. Sieradzka, Ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym. Komentarz, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2010, s. 91.



znajdujący się w lokalu mieszkalnym należącym do współwłaścicieli (przykładowo małżonków) w ten sposób, że dochodzi do uszkodzeń lokalu czy jego wyposażenia, powinna mieścić się w zakresie pojęcia „sytuacja wystąpienia szkody zbiorowej”? Po drugie, w analizowanej defi nicji zbędny jest wyraz „które” wraz z poprzedzającym go przecinkiem. Po trzecie, w pkt 3 lit. a ppkt ii stwierdzono, że zbiorowe dochodzenie roszczeń odszkodowawczych zapewnia możliwość wspólnego dochodzenia tych roszczeń m.in. przez osoby, które twierdzą, że doznały uszczerbku w „sytuacji wystąpienia szkody zbiorowej”. Jeśli w miejsce ujęte w cudzysłów podstawimy defi nicję z pkt 3 lit. b Zalecenia, okaże się, że zbiorowe dochodzenie roszczeń odszkodowawczych dotyczy osób, które twierdzą, że doznały uszczerbku w sytuacji, w której „twierdzą, że doznały uszczerb-ku prowadzącego do powstania szkody wynikającej z tej samej niezgodnej z prawem czynności dokonanej przez jedną lub więcej osób fi zycznych lub prawnych”. W celu uniknięcia powtórzeń, z defi nicji „sytuacji wystąpienia szkody zbiorowej” należałoby usunąć wyrazy „które twierdzą, że”. Po czwarte, sformułowanie „doznały uszczerbku prowadzącego do powstania szkody” może być skrócone do zwrotu „doznały szkody”. Po piąte, z perspektywy polskiego języka prawnicze-go i prawnego wątpliwości budzi określenie „niezgodna z prawem czynność”. W polskiej nauce fakty prawne dzielone są na zdarzenia oraz zachowania, a te ostatnie podlegają podziałowi na działania i zaniechania albo czynności prawne i czyny22. Nie wydaje się, by Komisja zamierzała ograniczyć defi nicję „sytuacji wystąpienia szkody zbiorowej” do przypadków, gdy szkoda wynika z czynności. W polskim odpowiedniku tej defi nicji musiałaby być mowa o zachowaniu, z którego wynika szkoda.

Dodać należy, że art. 1 ust. 1 udrpg ogranicza zastosowanie przepisów udrpg do dochodzenia roszczeń jednego rodzaju, opartych na tej samej lub takiej samej podstawie faktycznej. Zalecenie, odnosząc się do „tej samej niezgodnej z prawem czynności”, nie skutkuje koniecznością wykre-ślenia z art. 1 ust. 1 wyrazów „lub takiej samej”. Na tle art. 72 § 1 k.p.c. nie budzi wątpliwości, że w przypadku tej samej podstawy faktycznej i prawnej roszczeń ma miejsce jednorazowe wspólne zastosowanie wybranych przepisów prawnych do wszystkich współuczestników, zaś w przypad-ku takiej samej (jednakowej) podstawy faktycznej i prawnej ma miejsce stosowanie tych samych przepisów oddzielnie, tj. kilkakrotnie w stosunku do każdego z występujących w sprawie współ-uczestników (np. w przypadku kilku osób poszkodowanych w tym samym wypadku kolejowym)23.

Trzecie pojęcie zdefi niowane w pkt 3 Zalecenia (lit. c) to „powództwo odszkodowawcze” (action for damages), które oznacza wystąpienie z roszczeniem o odszkodowanie przed sądem krajowym. Nie tylko nie budzi ono wątpliwości z perspektywy polskiej terminologii prawniczej, w której mamy „powództwo o odszkodowanie”, ale też nie wymagało ono zdefi niowania w Zaleceniu, gdyż użyte zostało tylko w pkt 10 Zalecenia.

W pkt 3 lit. d Zalecenia zdefi niowano „powództwo przedstawicielskie” (representative action), które oznacza powództwo wytoczone przez podmiot przedstawicielski, podmiot upoważniony ad hoc lub organ publiczny w imieniu i na rzecz dwóch lub więcej osób fi zycznych lub prawnych, które twierdzą, że są narażone na uszczerbek lub doznały uszczerbku w sytuacji wystąpienia szkody zbiorowej, przy czym osoby te nie są stronami postępowania. Do części defi nicji dotyczącej pod-miotów czynnie legitymowanych powrócę w jednostce redakcyjnej tego opracowania dotyczącej 22 Zob. np. J. Nowacki, [w:] J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Uniwersytet Śląski, Katowice 1988, s. 31 i n.23 Por. M. Jędrzejewska, Współuczestnictwo procesowe, istota, zakres, rodzaje, Wydawnictwo Prawnicze, Warszawa 1975, s. 74; W. Siedlecki, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, PWN, Warszawa 1978, s. 138.



legitymacji czynnej. W tym miejscu natomiast zwracam uwagę na konstrukcję językową opartą na pojęciu sytuacji wystąpienia szkody zbiorowej, podobną do zastosowanej w pkt 3 lit. a ppkt ii Zalecenia i skutkującej podobnym błędem w defi nicji. Osobną kwestią jest to, że defi nicja zawarta pod lit. d różni się od tej spod lit. a, gdyż w pierwszej z nich pojawia się sformułowanie „są narażone na uszczerbek lub”, które zdaje się odnosić do zbiorowego dochodzenia roszczeń o zaprzestanie bezprawnych praktyk, a którego w pkt 3 lit. a ppkt i w ogóle nie odnajdujemy.

Ostatnie pojęcie ze słowniczka to „zbiorowe powództwo następcze” (collective follow-on action), które oznacza powództwo w zakresie zbiorowego dochodzenia roszczeń, wytoczone po wydaniu ostatecznego rozstrzygnięcia w sprawie stwierdzenia naruszenia prawa Unii przez organ publiczny. Pojęcie to nie wymagało zdefi niowania w Zaleceniu, jako że zostało użyte tylko w pkt 33 Zalecenia.

III. Czynna legitymacja procesowa oraz dopuszczalność powództwRozważania dotyczące czynnej legitymacji procesowej należy rozpocząć od wskazania, że

w poszczególnych państwach członkowskich UE występują dwa modele w zakresie legitymacji materialnej, tj. model przystąpienia do grupy (opt-in) oraz model opt-out, w którym grupa formo-wana jest niejako automatycznie, natomiast członkowie grupy mogą składać oświadczenia o tym, iż nie chcą być zaliczeni do grupy24. Zapisany w pkt 21 Zalecenia wymóg „tworzenia strony wystę-pującej z roszczeniem” na podstawie zasady opt-in dotyczy wyłącznie zbiorowego dochodzenia roszczeń odszkodowawczych. W przypadku zbiorowego dochodzenia roszczeń o zaprzestanie bezprawnych praktyk Komisja zdaje się pozostawiać państwom członkowskim możliwość wyboru pomiędzy modelem opt-in a modelem opt-out25. Natomiast w przypadku zbiorowego dochodze-nia roszczeń odszkodowawczych Komisja dopuszcza odstępstwa od zasady zaliczania w poczet członków grupy osób twierdzących, że doznały szkody, które w wyraźny sposób oświadczą o przy-stąpieniu do grupy. Wyjątki te mogą być przewidziane prawem krajowym lub wynikać z orzeczeń sądowych wydawanych w indywidualnych sprawach, jednak w każdym przypadku powinny być należycie uzasadnione względami rzetelnego sprawowania wymiaru sprawiedliwości (sound ad-ministration of justice). Przepisy udrpg wskazują na przynależność jej rozwiązań do modelu opt-in (np. art. 13). Ułatwia to implementację Zalecenia, skoro Komisja w Zaleceniu oraz Komunikacie opowiedziała się właśnie za modelem opt-in.

Punkty 22 i 23 Zalecenia stanowią, że – w przypadku zbiorowego dochodzenia roszczeń odszkodowawczych – osoba powinna mieć prawo przyłączenia się do grupy i wystąpienia z gru-py w dowolnym momencie przed wydaniem prawomocnego wyroku lub innym prawomocnym rozstrzygnięciem sprawy, o ile nie stanowi to zagrożenia dla rzetelnego sprawowania wymiaru sprawiedliwości. Wystąpienie z grupy nie może prowadzić przy tym do pozbawienia jej członka możliwości dochodzenia roszczeń „w innej formie” (pkt 22). Ten ostatni wymóg Zalecenia jest realizowany przez art. 1 ust. 3 udrpg, zgodnie z którym „wszczęcie postępowania grupowego nie wyłącza możliwości dochodzenia swych roszczeń przez osoby, które nie przystąpiły do grupy lub

24 Por. M. Sieradzka, Pozew grupowy jako instrument prywatnoprawnej ochrony interesów konsumentów z tytułu naruszenia reguł konkurencji, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2012, s. 394.25 Warto dodać, że model opt-out spotyka się w literaturze europejskiej z silnym poparciem, zaś model opt-in postrzegany jest jako niewystarczający dla ochrony interesów konsumentów; zob. np. R. Mulheron, The Case for an Opt-out Class Action for European Member States: A Legal and Empirical Analysis, Columbia Journal of European Law 2008–2009, vol. 15, s. 409 i n.



z niej wystąpiły”. Należy też w tym miejscu zwrócić uwagę na błąd w tłumaczeniu pkt 23 Zalecenia na język polski. W angielskiej wersji językowej Zalecenia, o prawomocnym wyroku mowa jest wyłącznie w pkt 22 Zalecenia, ale nie w pkt 23. Zalecenie zdaje się dopuszczać możliwość jedy-nie wystąpienia z grupy po wydaniu wyroku, a przed jego uprawomocnieniem się, ale nie przy-stąpienia do grupy na takim etapie postępowania. Natomiast w polskiej wersji językowej pkt 22 zabrakło tłumaczenia słów subject to the same conditions that apply to withdrawal in individual actions. Wystąpienie z grupy miałoby podlegać tym samym warunkom co cofnięcie powództwa „indywidualnego”26.

Jeśli chodzi o prawo przyłączenia się do grupy i wystąpienia z grupy w przepisach udrpg, można mieć wątpliwości co do zgodności z Zaleceniem ich regulacji w obecnym kształcie. Przystąpienie do grupy jest niedopuszczalne, gdy upłynie termin wyznaczony przez sąd, nie krótszy niż jeden miesiąc, a nie dłuższy niż trzy miesiące od daty ogłoszenia o wszczęciu postępowania grupowego (art. 11 ust. 5 udrpg). Z kolei oświadczenie członka grupy o wystąpieniu z grupy byłoby bezsku-teczne, gdyby zostało złożone po wydaniu postanowienia co do składu grupy (art. 17 ust. 3 udrpg). Czy można uznać, że późniejsze przystąpienie do grupy bądź wystąpienie z niej stanowiłoby za-grożenie dla rzetelnego sprawowania wymiaru sprawiedliwości? Trudno przyjąć takie założenie bez zastrzeżeń. Wydaje się, że przepisy udrpg można byłoby zmienić tak, by przewidywały, że przystąpienie do grupy bądź wystąpienie z niej po upływie ww. terminów mogłoby nastąpić za zgo-dą sądu, o ile nie stanowiłoby zagrożenia dla rzetelnego sprawowania wymiaru sprawiedliwości.

Jeżeli chodzi o legitymację formalną, z przepisów udrpg wynika, że posiada ją osoba będąca członkiem grupy albo powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów w zakresie przysługujących im uprawnień (art. 4 ust. 2 udrpg). Taki reprezentant grupy, który wytacza powództwo w postępowa-niu grupowym, prowadzi postępowanie w imieniu własnym, na rzecz wszystkich członków grupy (art. 4 ust. 1 i 3 udrpg). Zaleceniu, jako aktowi, którego implementacji Komisja oczekuje od państw członkowskich, można zarzucić, że nie jest wystarczająco jasne w kwestii legitymacji formalnej. W części głównej Zalecenia odnajdujemy jedynie cztery punkty (4–7) dotyczące legitymacji do wytoczenia powództwa przedstawicielskiego w rozumieniu pkt 3 lit. d. Można więc odnieść wra-żenie, że Zalecenie nie przewiduje powództw „zbiorowych” innego rodzaju27 i podmiotów legi-tymowanych innych niż wskazane w pkt 4–7. Lektura preambuły Zalecenia, a ściślej jej pkt 17, wyjaśnia, że w przypadku niektórych rodzajów powództw, takich jak powództwa grupowe, jakie mogą być wnoszone wspólnie przez osoby, które twierdzą, że poniosły szkodę, kwestia legitymacji procesowej jest dla Komisji bardziej oczywista niż w przypadku powództw przedstawicielskich. Komisja oddziela zatem powództwa grupowe od powództw, w przypadku których przedstawicielem grupy jest inny podmiot. W odniesieniu do tych ostatnich, zdaniem Komisji, kwestia legitymacji procesowej wymaga doprecyzowania. Trudno ocenić, czy ten podział można odnieść do polskich rozwiązań, uznając, że powództwami grupowymi są powództwa, w przypadku których przedsta-wicielem (reprezentantem) grupy jest jeden z jej członków. Zalecenie mówi o wspólnym żądaniu i wspólnym dochodzeniu roszczeń przez dwie bądź więcej osób (a więc interpretowane literalnie obejmuje różnego rodzaju przypadki czynnego współuczestnictwa procesowego). Natomiast w świetle przepisów udrpg, to nie te osoby żądają czy też wspólnie dochodzą roszczeń, lecz 26 Zob. art. 203 k.p.c.27 Tak też E. Silvestri, Towards a Common Frame work of Collective Redress in Europe? An Update on the Latest Initiatives of the European Commission, Russian Law Journal 2013, vol. 1(1), s. 49.



jedna spośród nich jako ich reprezentant, w imieniu własnym, a na rzecz wszystkich członków grupy. Jeśli nawet przyjmiemy, że są to powództwa grupowe, a nie przedstawicielskie (zgodnie z podziałem autorstwa Komisji), pozostaje kwestia odniesienia pkt 4–7 Zalecenia dotyczących powództw przedstawicielskich do rozwiązań polskich.

Z pkt 4 Zalecenia wynika, po pierwsze, że państwa członkowskie powinny wyznaczyć podmioty uprawnione do wytaczania powództw przedstawicielskich na podstawie jasno określonych „warun-ków kwalifi kowalności” (organizacje „prywatne”). Z kolei w pkt 7 Zalecenia wskazano: „Państwa członkowskie powinny dodatkowo, lub też w ramach działań alternatywnych (ang. in addition, or as an alternative), upoważnić organy publiczne (ang. public authorities) do wytaczania powództw przedstawicielskich”. Wydaje się, że legitymacja procesowa powiatowego (miejskiego) rzecznika konsumentów mieści się w zakresie pkt 7.

Przepisy udrpg nie przewidują natomiast legitymacji procesowej organizacji „prywatnych” (chyba że zdarzyłoby się, że taka organizacja byłaby członkiem grupy). Czy wyrazy in addition, or as an alternative pozwalają polskiemu ustawodawcy zdecydować o tym, że nie uzupełni tej luki? Na to pytanie należy udzielić odpowiedzi twierdzącej. Zalecenie nie tylko dopuszcza „mak-symalny” katalog podmiotów legitymowanych (in addition), ale również pozwala na legitymację organów publicznych jako alternatywę względem legitymacji organizacji „prywatnych” dostępną państwom członkowskim (as an alternative). Wydaje się jednak, że warto byłoby, by polski prawo-dawca rozbudował katalog podmiotów legitymowanych (obejmując nim organizacje „prywatne”), choćby ze względu na postanowienia Zalecenia dotyczące spraw o charakterze transgranicznym (pkt 17–18)28.

Minimalne warunki, jakie organizacje „prywatne” muszą spełniać, zostały określone w pkt 4 Zalecenia. Po pierwsze, uprawniony podmiot powinien prowadzić działalność o charakterze nie-zarobkowym. Zalecenie nie precyzuje, czy podmiot ten może dodatkowo prowadzić działalność gospodarczą na zasadach ogólnych, z której dochód służyłby wyłącznie realizacji celów statuto-wych, co w Polsce dopuszcza defi nicja organizacji konsumenckiej zawarta w art. 4 pkt 13 ustawy z 16.02.2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów29. Po drugie, powinien istnieć bezpośredni związek pomiędzy głównymi celami działalności tego podmiotu a uprawnieniami przyznanymi na mocy prawa Unii, których naruszenie zarzuca się w wytaczanym powództwie. Po trzecie, podmiot ten powinien posiadać wystarczające możliwości w postaci zasobów fi nansowych, kadrowych i specjalistycznej wiedzy prawniczej, aby reprezentować dużą grupę podmiotów występujących z roszczeniem, działając w ich najlepszym interesie.

W pkt 6 Zalecenie przewiduje różne możliwości wyznaczania pomiotów legitymowanych do wytaczania powództw zbiorowych. Mogą one być wyznaczane: (1) urzędowo i z wyprzedzeniem na warunkach określonych w pkt 4, lub (2) ad hoc przez (a) władze krajowe lub (b) sądy w pań-stwie członkowskim na potrzeby wytoczenia konkretnego powództwa.

Zgodnie z pkt 5 Zalecenia, państwa członkowskie powinny zapewnić, aby wyznaczony pod-miot utracił swój status, jeżeli przestanie spełniać przynajmniej jeden z „powyższych warunków” (ang. if one or more of the conditions are no longer met). I znów tłumaczenie na język polski nie jest ścisłe. W angielskiej wersji językowej mowa jest o niespełnianiu któregokolwiek z warunków, 28 Na kluczową rolę organizacji prywatnych (organizacji konsumenckich) zwrócono uwagę również w: F. Cafaggi. H.-W. Micklitz, Administrative and Judicial Enforcement in Consumer Protection: The Way Forward, [w:] F. Cafaggi H.-W. Micklitz (red.), New Frontiers…, s. 416 i n.29 Dz. U. Nr 50, poz. 331, ze zm.



a więc któregokolwiek z warunków określonych przez państwo członkowskie stosownie do pkt 4, a nie – jak można wyinterpretować z polskiej wersji językowej Zalecenia – któregokolwiek z trzech warunków minimalnych („powyższych”) wymienionych w pkt 4.

Jeśli polski ustawodawca zdecyduje o wprowadzeniu rozwiązań, o których mowa w pkt 4 lub 6 Zalecenia, konieczne będą również rozwiązania dotyczące sprawdzania legitymacji procesowej wyznaczonego podmiotu (kontrola ex ante), a także zmiany reprezentanta grupy w przypadku, gdy dotychczasowy reprezentant przestał spełniać warunki, których spełnienie będzie niezbędne do reprezentowania grupy w postępowaniu grupowym (kontrola ex post).

Na zakończenie rozważań o legitymacji procesowej należy zwrócić uwagę na jeszcze jedną kwestię, mianowicie minimalną liczebność grupy. W polskim postępowaniu grupowym grupa musi liczyć co najmniej dziesięć osób (art. 1 ust. 1 udrpg). Zalecenie ustala natomiast minimalną liczeb-ność grupy na najniższym możliwym poziomie. Już w defi nicji zbiorowego dochodzenia roszczeń wskazano na „dwie lub więcej osób fi zycznych lub prawnych”. Implementacja tego rozwiązania od strony technicznej nie powoduje trudności. Wystarczy w art. 1 ust. 1 udrpg zastąpić liczebnik „dziesięciu” liczebnikiem „dwóch”. Można jednak zadać w tym miejscu retoryczne pytanie, czy postępowanie w sprawie grupy liczącej dwie osoby będzie postępowaniem faktycznie grupowym, zdolnym spełnić zakładane przez ustawodawcę cele dochodzenia roszczeń w grupie30.

Spełnienie warunku minimalnej liczebności grupy decyduje o dopuszczalności dochodzenia roszczeń w postępowaniu grupowym. Zgodnie z pkt 8 Zalecenia państwa członkowskie powinny ustanowić zasady dotyczące weryfi kacji powództw na jak najwcześniejszym etapie postępowa-nia przed sądem, aby nie dopuścić do prowadzenia postępowania w sprawach, w odniesieniu do których nie zostały spełnione warunki wystąpienia z powództwem zbiorowym oraz w sprawach całkowicie bezzasadnych. W tym celu sądy powinny dokonać niezbędnej analizy z własnej inicjaty-wy (pkt 9). Można przyjąć założenie, że w świetle art. 10 ust. 1 udrpg sąd rozstrzyga na pierwszej rozprawie o dopuszczalności postępowania grupowego (z zastrzeżeniem możliwości odroczenia rozprawy). Sąd odrzuca pozew, jeżeli sprawa nie podlega rozpoznaniu w postępowaniu grupowym, a w przeciwnym razie wydaje postanowienie o rozpoznaniu sprawy w postępowaniu grupowym (zaskarżalne zażaleniem). Dopiero po uprawomocnieniu się tego postanowienia sąd zarządza ogłoszenie o wszczęciu postępowania grupowego (art. 11 ust. 1). Do wydania stosownego po-stanowienia nie jest potrzebny żaden odrębny wniosek; sąd dokonuje tej czynności z urzędu, na skutek wniesienia przez reprezentanta grupy pozwu zawierającego wniosek o rozpoznanie sprawy w postępowaniu grupowym. Należy uznać, że mamy w takich przypadkach do czynienia z „jak najwcześniejszym etapem postępowania przed sądem”. Pogłębionej analizy wymaga natomiast kwestia, czy z perspektywy pkt 8 Zalecenia uzasadnione jest rozwiązanie przewidziane w art. 8 ust. 1 udrpg, zgodnie z którym na żądanie pozwanego sąd może zobowiązać powoda do złożenia kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu (jeszcze przed rozstrzygnięciem na rozprawie o do-puszczalności postępowania grupowego)31.

30 Zgodnie z uzasadnieniem projektu udrpg są nimi: ułatwienie dostępu do sądu, zwiększenie efektywności ochrony sądowej, ekonomia wymiaru sprawiedliwości, ujednolicenie rozstrzygnięć w podobnych sprawach, odciążenie sądów od rozpatrywania wielu podobnych spraw różnych podmio-tów, zmniejszenie kosztów postępowania, poprawienie funkcjonowania wspólnego rynku. Zob. http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/0/0E73993108750163C125758A004227CB/$fi le/1829.pdf (dostęp 11.07.2014), s. 2–3.31 Zob. też A. Piszcz, „Pakiet” Komisji Europejskiej…, s. 66.



IV. InformacjePrzepisy udrpg w bardzo niewielkim zakresie regulują kwestię informowania o roszczeniach,

których dochodzenia dotyczą. Funkcję informacyjną spełnia ogłoszenie o wszczęciu postępowa-nia grupowego, które zarządza sąd i które jest umieszczane – co do zasady – w poczytnej prasie o zasięgu ogólnokrajowym (art. 11 ust. 3 udrpg). Zalecenie wymaga od państw członkowskich umożliwienia rozpowszechniania informacji o roszczeniach, których Zalecenie dotyczy, w znacznie szerszym zakresie, co powinno znaleźć odzwierciedlenie w przepisach udrpg. W pkt 10 Zalecenia wskazano, że państwa członkowskie powinny zapewnić, aby poniższe informacje mogły rozpo-wszechniać następujące podmioty:1) podmiot przedstawicielski lub grupa podmiotów występujących z roszczeniem – informacje

na temat zarzucanego naruszenia praw przyznanych na mocy prawa Unii lub sytuacji wy-stąpienia szkody zbiorowej oraz zamiaru dochodzenia roszczeń, informacje o powództwie odszkodowawczym zawisłym przed sądem;

2) podmiot upoważniony ad hoc, organ publiczny – informacje o powództwie odszkodowawczym zawisłym przed sądem.Nie wiadomo, czym jest uzasadnione takie rozróżnienie, a w szczególności, dlaczego Komisja

nie przewidziała w przypadku organów publicznych konieczności zapewnienia prawa do rozpo-wszechniania informacji o zamiarze wytoczenia powództwa. Po drugie, trudności może sprawiać interpretacja zakresu pojęcia grupy podmiotów występujących z roszczeniem. Czy chodzi o grupę w całości? Czy aby móc rozpowszechniać wymienione informacje, reprezentant grupy musiałby mieć na to zgodę wszystkich członków grupy? Praktyczna realizacja prawa do rozpowszechniania informacji, o którym mowa w Zaleceniu, może być utrudniona również ze względu na konieczność wyważania – przy doborze metody rozpowszechniania informacji – okoliczności danego przypad-ku, zasady wolności wypowiedzi, prawa do uzyskania informacji oraz prawa do ochrony reputacji lub wartości przedsiębiorstwa pozwanego, zanim dojdzie do ustalenia jego odpowiedzialności za zarzucane naruszenie lub powstałą szkodę na podstawie prawomocnego orzeczenia wydanego przez sąd, a także unijnych przepisów w zakresie wykorzystywania poufnych informacji i mani-pulacji na rynku (pkt 11 i 12 Zalecenia).

Wydaje się, że znacznie bardziej prawdopodobne będzie pozyskiwanie informacji o postę-powaniach grupowych nie od samych powodów rozpowszechniających te informacje, lecz ze źródeł publicznych, które przewidziano w pkt 35–37 Zalecenia. Polski ustawodawca powinien przyjąć przepisy, na podstawie których zostanie utworzony krajowy rejestr powództw w postępo-waniu grupowym („powództw w ramach zbiorowego dochodzenia roszczeń”). Zgodnie z pkt 36 Zalecenia dane pochodzące z krajowego rejestru powinny być nieodpłatnie udostępniane każdej zainteresowanej osobie, z wykorzystaniem środków elektronicznych lub w inny sposób. W angiel-skiej wersji językowej Zalecenia użyto sformułowania through electronic means and otherwise, co świadczyłoby o pierwszeństwie udostępniania informacji drogą elektroniczną. Wydaje się, że mógłby być to rejestr podobny do baz prowadzonych przez ministra sprawiedliwości czy Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów32. Ponadto Zalecenie wymaga, by strony internetowe służące do publikacji takich rejestrów zapewniały dostęp do pełnych i obiektywnych informacji na

32 Np. baza decyzji Prezesa UOKiK: http://www.uokik.gov.pl/decyzje_prezesa_uokik3.php (dostęp 11.07.2014) czy portal orzeczeń sądów powszech-nych: http://orzeczenia.ms.gov.pl/ (dostęp 11.07.2014).



temat dostępnych metod dochodzenia odszkodowań, z uwzględnieniem metod o charakterze po-zasądowym. Na stosownej stronie internetowej, oprócz informacji o stanie faktycznym w zakresie dochodzenia roszczeń w postępowaniu grupowych, zamieścić zatem należy również informacje o stanie prawnym. Rejestr powinien być tworzony we współpracy z właściwymi organami innych państw członkowskich oraz Komisją, jako że pkt 37 Zalecenia wymaga od państw członkowskich dążenia do zapewnienia spójności informacji zgromadzonych w krajowych rejestrach oraz ich interoperacyjności.

Utworzenie i prowadzenie krajowego rejestru będzie pomocne w wykonaniu obowiązków państwa członkowskiego wynikających z pkt 39 i 40 Zalecenia. Państwa członkowskie powinny bowiem gromadzić wiarygodne roczne dane statystyczne dotyczące liczby postępowań w zakresie zbiorowego dochodzenia roszczeń, a także informacje dotyczące stron, przedmiotu sporu oraz wyników takich postępowań (pkt 39). Komisja oczekuje gromadzenia informacji o postępowaniach zarówno sądowych, jak i pozasądowych. Dane dotyczące liczby postępowań grupowych są już obecnie publikowane przez ministra sprawiedliwości33. Znacznie trudniejsze będzie pozyskanie analogicznych informacji odnośnie do pozasądowych metod rozstrzygania sporów. Informacje, o których mowa, powinny być corocznie przekazywane Komisji, przy czym powinno to nastąpić po raz pierwszy najpóźniej do 26.07.2016 r. (a więc można zakładać, że będą to dane za rok 2015).

V. FinansowaniePrzepisy udrpg będą wymagały również zmiany i uzupełnienia jeśli chodzi o fi nansowanie

dochodzenia roszczeń (ang. funding). W obecnym stanie prawnym obowiązkowymi załącznikami do pozwu w postępowaniu grupowym są oświadczenia członków grupy o przystąpieniu do grupy i wyrażeniu zgody co do osoby reprezentanta grupy oraz umowa reprezentanta grupy z pełnomoc-nikiem, określająca sposób wynagrodzenia pełnomocnika (art. 6 ust. 2 udrpg). Zgodnie z pkt 14 Zalecenia strona występująca z roszczeniem powinna mieć obowiązek poinformowania sądu na początku postępowania o pochodzeniu środków fi nansowych, które zamierza wykorzystać w celu prowadzenia postępowania. Wydaje się, że oświadczenie strony o pochodzeniu tych środków powinno zostać ujęte w art. 6 ust. 2 udrpg obok ww. załączników do pozwu.

Finansowanie postępowania z własnych środków nie budzi żadnych wątpliwości. Natomiast fi nansowanie postępowania ze środków osoby trzeciej (osób trzecich) można podzielić na dwa typy fi nansowania (według kryterium podmiotowego), tj. fi nansowanie przez publiczną osobę trzecią i fi nansowanie przez prywatną osobę trzecią34. Z pkt 15 Zalecenia można wywieść następujące warunki dotyczące obu przypadków fi nansowania:1) pomiędzy osobą trzecią a grupą podmiotów występujących z roszczeniem oraz jej członkami

nie powinien występować konfl ikt interesów;2) osoba trzecia powinna posiadać zasoby wystarczające, aby wypełnić swoje zobowiązania

fi nansowe wobec strony wszczynającej postępowanie w zakresie zbiorowego dochodzenia roszczeń;

33 Zob. plik „Pozwy zbiorowe w latach 2010–2013”, http://isws.ms.gov.pl/pl/baza-statystyczna/opracowania-wieloletnie/ (dostęp 11.07.2014).34 Jak podkreśla np. E. Silvestri, jeśli przepisy krajowe nie zakazują kwestii fi nansowania zbiorowego dochodzenia roszczeń przez osoby trzecie, po-zostawiają tę kwestię otwartą, nie oznacza to, że problem nie istnieje; zostaje on jedynie zepchnięty w „strefę cienia”, w którą nikt nie chce się zagłębiać; zob. E. Silvestri, Italian National Report, [w:] D. Maleshin (red.), Civil Procedure in Cross-cultural Dialogue: Eurasia Context. IAPL World Conference on Civil Procedure 18–21 September, 2012, Moscow, Russia, Statut, Moskwa 2012, s. 510.



3) strona występująca z roszczeniem powinna posiadać zasoby wystarczające, aby ponieść ewentualne koszty w razie przegranej w postępowaniu w zakresie zbiorowego dochodzenia roszczeń.W przypadku, gdy którykolwiek z powyższych warunków nie jest spełniony, sąd powinien

mieć możliwość zawieszenia postępowania. Konieczne jest więc stosowne uzupełnienie w prze-pisach udrpg.

Ponadto pkt 16 Zalecenia ustanawia trzy kolejne zasady, które powinny znaleźć się w pra-wie krajowym odnośnie do przypadku fi nansowania powództwa (polska wersja językowa błędnie przekłada angielski rzeczownik an action jako „wytoczenie powództwa”, a nie jako „powództwo”) przez prywatną osobę trzecią. I tak, podmiot fi nansujący nie może:1) dążyć do wywierania wpływu na decyzje procesowe podejmowane przez stronę występującą

z roszczeniem, co obejmuje także zawieranie ugód;2) fi nansować pozwu zbiorowego przeciwko pozwanemu, który jest jego konkurentem lub prze-

ciwko pozwanemu, od którego podmiot fi nansujący jest zależny; 3) naliczać nadmiernie wysokich odsetek od przekazanych środków.

W szczególności ostatni z zakazów może sprawiać trudności w praktyce. W prawie polskim określone zostały maksymalne odsetki umowne (art. 359 § 21 k.c.). Czy odsetki, których wyso-kość nie przekracza wysokości odsetek maksymalnych, nie są nadmiernie wysokie? Tak przyję-to w orzecznictwie sądowym na tle przepisów prawa polskiego35. Art. 359 § 22 k.c. stanowi, że w przypadku przekroczenia, o którym mowa, należą się odsetki maksymalne. Z kolei Zalecenie nie wymaga od państw członkowskich wprowadzenia żadnych specyfi cznych sankcji związanych z naruszeniem zakazu naliczania nadmiernie wysokich odsetek. Można zatem uznać, że zakaz ten mieści się w ogólnym zakazie określania odsetek umownych przewyższających odsetki mak-symalne i nie wymaga odrębnego ujmowania w przepisach udrpg.

Dodatkowy wymóg dotyczy fi nansowania przez prywatne osoby trzecie dochodzenia rosz-czeń odszkodowawczych (pkt 32 Zalecenia). Państwa członkowskie powinny wprowadzić zakaz uzależniania przyznanego wynagrodzenia lub odsetek naliczonych przez podmiot dostarczają-cy środki fi nansowe od kwoty, na którą opiewa zawarta ugoda lub przyznane odszkodowanie, chyba że umowa w sprawie fi nansowania podlega kontroli ze strony organu publicznego w celu ochrony interesów stron. Zakaz ten jest związany z pkt 29 Zalecenia, który wymaga od państw członkowskich zapewnienia, aby wynagrodzenie prawników oraz metody jego wyliczania nie sta-nowiły zachęty do wchodzenia na drogę sądową w przypadkach, w których nie jest to konieczne z punktu widzenia interesu którejkolwiek ze stron (i można mieć tu wątpliwości, czy kryterium in-teresu „którejkolwiek ze stron” jest w tym miejscu właściwe). Po drugie, pkt 30 Zalecenia stanowi, że państwa członkowskie nie powinny zezwalać na wypłacanie prawnikom honorariów uzależ-nionych od wyniku sprawy, które pociągają za sobą ryzyko wystąpienia takiej zachęty. Państwa członkowskie, które na zasadzie wyjątku dopuszczają możliwość uzależnienia wynagrodzenia od wyniku sprawy, powinny opracować odpowiednie krajowe przepisy dotyczące honorariów w postę-powaniach w zakresie zbiorowego dochodzenia roszczeń, uwzględniając w szczególności prawo

35 Ponieważ wysokość odsetek nie przewyższa odsetek maksymalnych, nie można przyjmować, że wysokość ta jest nadmierna; tak np. wyrok Sądu Okręgowego we Wrocławiu z 20.05.2013 r., I C 1837/12, niepubl.



do pełnego odszkodowania przysługujące członkom strony występującej z roszczeniem. Oba te punkty dotyczą dochodzenia roszczeń odszkodowawczych.

W obecnym stanie prawnym art. 5 udrpg stanowi, że umowa regulująca wynagrodzenie peł-nomocnika może określać wynagrodzenie w stosunku do kwoty zasądzonej na rzecz powoda, nie więcej niż 20% tej kwoty. Polski ustawodawca mógłby:1) usunąć ten kontrowersyjny przepis (aczkolwiek wprowadzono go, mając na względzie potrzebę

zainteresowania fachowych pełnomocników udziałem w skomplikowanych postępowaniach grupowych36);

2) pozostawić to rozwiązanie, uzupełniając je o obowiązek uzyskania akceptacji tego rodzaju umowy – przed wytoczeniem powództwa albo w trakcie postępowania – ze strony sądu, który bierze pod uwagę konieczność ochrony interesów stron37. Powstaje natomiast pytanie, w jaki sposób uwzględnić prawo do pełnego odszkodowania

przysługujące członkom strony występującej z roszczeniem. Wątpliwości budzi w szczególności fakt, że w odróżnieniu od dyrektywy odszkodowawczej Zalecenie nie statuuje w sposób wyraźny prawa do pełnego odszkodowania (w pkt 31 mowa jest o prawie do odszkodowania, które nie może przekraczać wysokości odszkodowania, jakie zostałoby przyznane, gdyby dochodzenie roszczenia nastąpiło w drodze wytoczenia powództw indywidualnych). Choć prima facie pkt 30 Zalecenia zdaje się wprowadzać prawo do pełnego odszkodowania „tylnymi drzwiami”, należy pamiętać, że prawo to jest konstrukcją prawa materialnego, a nie prawa procesowego. Należy zatem go poszukiwać w stosownych przepisach prawa materialnego. Przykładowo przepisy k.c. przewidują zasadę pełnego odszkodowania. Jeśli jednak powód ponosi koszty obsługi prawnej wyższe niż zasądzone na jego rzecz od pozwanego koszty zastępstwa procesowego38, co de facto uszczupli zasądzone na jego rzecz świadczenie pieniężne, nie stanowi to naruszenia jego pra-wa do pełnego odszkodowania. Wydaje się więc, że problem prawa do pełnego odszkodowania (w świetle pkt 30 Zalecenia) jest pozorny, przynajmniej w systemie opt-in, i wystarczające byłoby zastosowanie drugiego z wymienionych wyżej rozwiązań. Należy również dodać, że w praktyce art. 5 udrpg nie okazał się zachętą do nadużywania prawa do wytaczania powództw w postępo-waniach grupowych. Zgodnie z przywołaną powyżej statystyką ministra sprawiedliwości liczba postępowań grupowych w Polsce spada.

Ostatnia kwestia związana z fi nansowaniem postępowań grupowych nie budzi większych wątpliwości w perspektywy polskiego prawa. Pkt 13 Zalecenia stanowi, że państwa członkowskie powinny zapewnić, aby strona przegrywająca w postępowaniu w zakresie zbiorowego dochodze-nia roszczeń dokonała zwrotu niezbędnych kosztów postępowania poniesionych przez stronę wygrywającą (zasada „przegrywający płaci”), zgodnie z właściwymi przepisami prawa krajowego. Przepisy prawa polskiego dotyczące zwrotu kosztów postępowania zostały skonstruowane na podstawie ww. zasady, również odnośnie do postępowania grupowego.

36 Zob. uzasadnienie projektu udrpg na stronie: http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/0/0E73993108750163C125758A004227CB/$fi le/1829.pdf (dostęp 11.07.2014), s. 6.37 Podobne rozwiązanie przewidują przepisy sekcji 38 i nast. szwedzkiej ustawy z 30.05.2002 r. o postępowaniu grupowym; zob. http://www.courde-cassation.fr/IMG/File/loi_suedoise_swedish_law_eng.pdf (dostęp 11.07.2014).38 Zgodnie z rozporządzeniem ministra sprawiedliwości z 28.09.2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (tekst jedn. Dz. U. z 2013 r., poz. 461) albo z rozporządzeniem ministra sprawiedliwości z 28.09.2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (tekst jedn. Dz. U. z 2013 r. poz. 490).



VI. Pozostałe zagadnieniaNa zakończenie rozważań należy poruszyć jeszcze problematykę szczególnych zasad odno-

szących się do zbiorowego dochodzenia roszczeń o zaprzestanie bezprawnych praktyk oraz szcze-gólnych zasad odnoszących się do zbiorowego dochodzenia roszczeń odszkodowawczych (tych, które dotychczas nie zostały omówione). Punkt 19 Zalecenia odnosi się do przyspieszonych procedur dotyczących roszczeń o wydanie nakazu zaprzestania bezprawnych praktyk. Komisja wymaga, by sądy i właściwe organy publiczne traktowały roszczenia o wydanie sądowego nakazu zaprzestania bezprawnych praktyk lub zakazu naruszania praw przyznanych na mocy prawa Unii bez zbędnej zwłoki, a w odpowiednich przypadkach także w ramach postępowania uproszczonego (jednak postępowanie grupowe nie może być prowadzone jako postępowanie uproszczone przewidziane przepisami k.p.c.). Z kolei pkt 20 Zalecenia przewiduje konieczność ustanowienia przez państwa członkowskie odpowiednich sankcji wobec pozwanych, którzy przegrali sprawę, w celu zapewnienia skutecznego przestrzegania nakazu zaprzestania bezprawnych praktyk, co obejmuje obowiązek zapłaty grzywny według stałej stawki za każdy dzień zwłoki lub też w innej wysokości, przewidzia-nej w przepisach krajowych. Przepisy art. 1050 i nast. k.p.c. zdają się odpowiadać tym wymogom.

W przypadku szczególnych zasad odnoszących się do zbiorowego dochodzenia roszczeń od-szkodowawczych warto zwrócić jeszcze uwagę na problematykę alternatywnych metod zbiorowego rozstrzygania sporów i zawierania ugód oraz problematykę zbiorowych powództw następczych. Punkt 25 Zalecenia wymaga, by państwa członkowskie zadbały o zachęcenie stron sporu w sytua-cji wystąpienia szkody zbiorowej do rozstrzygania kwestii roszczeń odszkodowawczych na drodze polubownej lub w ramach postępowania pozasądowego, zarówno przed rozpoczęciem procesu cywilnego, jak i w jego trakcie. Państwa członkowskie powinny również zapewnić, by mechanizmom zbiorowego dochodzenia roszczeń na drodze sądowej towarzyszyły odpowiednie środki umożliwia-jące stosowanie alternatywnych metod zbiorowego rozstrzygania sporów (pkt 26 Zalecenia).

Oprócz ogólnej zasady dążenia przez sąd do ugodowego załatwienia sprawy (art. 10 k.p.c.), w postępowaniach grupowych zastosowanie ma art. 7 udrpg, zgodnie z którym w każdym stanie sprawy sąd może skierować strony do mediacji39.

Zgodnie z pkt 27 Zalecenia bieg terminów przedawnienia dla omawianych roszczeń powinien zostać zawieszony na okres, który rozpoczyna się w momencie, gdy strony zdecydowały się pod-jąć próbę rozstrzygnięcia sporu w ramach procedury stanowiącej alternatywę dla postępowania przed sądem, i trwać co najmniej do czasu, gdy jedna strona lub obie w sposób wyraźny wycofają się z procedury stanowiącej alternatywę dla postępowania przed sądem. Przepisy art. 123 § 1 k.c. dotyczące przerwania biegu przedawnienia przez każdą czynność przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowania roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym (pkt 1), bądź przez wszczęcie mediacji (pkt 3), są dla powodów wręcz korzystniejsze niż rozwiązanie rekomendowane przez Komisję.

Pkt 28 Zalecenia nakazuje weryfi kację legalności wiążącego wyniku ugody zbiorowej po-wierzyć sądom. Przepisy art. 19 udrpg odpowiadają standardowi wynikającemu z Zalecenia. Po pierwsze, sąd może uznać za niedopuszczalne zawarcie ugody, jeżeli okoliczności sprawy wska-zują, że jej zawarcie jest sprzeczne z prawem lub dobrymi obyczajami albo zmierza do obejścia

39 Szerzej zob. M. Sieradzka, Ustawa o dochodzeniu roszczeń…, s. 160–162.



prawa bądź rażąco narusza interes członków grupy. Ponadto, zawarcie ugody wymaga zgody więcej niż połowy członków grupy.

W kwestii zbiorowych powództw następczych, pkt 33 Zalecenia stanowi, że państwa człon-kowskie powinny zapewnić, by w tych obszarach prawa, w których organy publiczne są uprawnione do stwierdzania naruszeń prawa Unii, wytaczanie powództw w zakresie zbiorowego dochodzenia roszczeń, co do zasady, miało miejsce dopiero po ostatecznym zakończeniu postępowania przed organem publicznym, wszczętego przed rozpoczęciem postępowania o charakterze prywatnopraw-nym. Jeżeli postępowanie przed organem publicznym zostało wszczęte po rozpoczęciu postępo-wania w zakresie zbiorowego dochodzenia roszczeń, sąd powinien powstrzymać się od wydania orzeczenia pozostającego w sprzeczności z decyzją rozważaną przez ów organ publiczny. W tym celu sąd może zawiesić postępowanie w sprawie powództwa w zakresie zbiorowego dochodzenia roszczeń. Pkt 34 Zalecenia wymaga też, by państwa członkowskie zapewniły, aby osoby, które twierdzą, że poniosły szkodę, nie zostały pozbawione możliwości dochodzenia odszkodowania ze względu na upływ terminów przedawnienia lub terminów zawitych przed ostatecznym zakoń-czeniem postępowania przed organem publicznym.

Dostosowanie przepisów prawa polskiego do tych dwóch zasad wynikających z Zalecenia powoduje o wiele więcej trudności niż implementacja pozostałych zasad40. W celu wdrożenia pkt 33 Zalecenia należałoby ustalić precyzyjnie, jakich kategorii spraw nowe zasady miałyby dotyczyć i wprowadzić w tych sprawach czasową niedopuszczalność drogi sądowej, która uzasadnia odrzu-cenie pozwu. W przypadku wszczęcia postępowania administracyjnego po wytoczeniu powództwa w postępowaniu grupowym art. 177 § 1 pkt 3 k.p.c. nie mógłby stanowić podstawy zawieszenia postępowania, zwłaszcza że decyzja organu administracji nie wiązałaby sądu w postępowaniu cywilnym. Potrzebna byłaby więc odrębna podstawa prawna do fakultatywnego zawieszenia postę-powania cywilnego z urzędu. Z kolei implementacja pkt 34 Zalecenia wymagałaby wprowadzenia rozwiązania wyłączającego bieg przedawnienia w czasie trwania postępowania administracyjne-go, gdyż w innym razie – w przypadku czasowej niedopuszczalności drogi sądowej – potencjalny powód nie mógłby przerwać biegu przedawnienia przez czynność dokonaną przed sądem.

***

Podsumowując, należy podkreślić, że w znacznym zakresie przepisy udrpg pozostają w zgo-dzie z postanowieniami Zalecenia. Z tej perspektywy szczególnie istotne jest to, że polski model postępowania grupowego to model przystąpienia do grupy (opt-in). Część rozwiązań proponowa-nych przez Komisję w Zaleceniu jest obca polskiej ustawie, jednak ich implementacja nie powinna stwarzać większych problemów. Są wreszcie obszary, w których wdrożenie Zalecenia wydaje się problematyczne i czasem wynika to z błędów w samym Zaleceniu. Interpretacja niektórych postano-wień tego dokumentu nastręcza istotnych trudności. Interpretacji i implementacji nie ułatwiają błędy w tłumaczeniu Zalecenia z języka angielskiego na język polski. W niektórych przypadkach z kolei wierność tłumaczenia odbija się negatywnie na jakości polskiego języka prawnego. Przy wdroże-niu Zalecenia do prawa polskiego konieczne będzie przełożenie wielu zwrotów i określeń użytych w polskiej wersji językowej Zalecenia na sformułowania bliższe polskiej tradycji języka prawnego.

40 Nawet w przypadku ochrony konkurencji prawo polskie nie przewiduje tego rodzaju rozwiązań. Brak ten próbowano uzupełnić w orzecznictwie. Zob. np. uchwałę SN z 23.07.2008 r., III CZP 52/08, LEX nr 408406.


68

Małgorzata Sieradzka*

Identyfi kacja przeszkód w skutecznym dochodzeniu przez konsumentów roszczeń z tytułu naruszenia zakazu praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów

w postępowaniu grupowym

Spis treściI. Uwagi ogólne II. Ochrona interesów konsumentów w postępowaniu prywatnoprawnym oraz publicznoprawnymIII. Charakter roszczeń z tytułu odpowiedzialności za naruszenie zakazu praktyk naruszających

zbiorowe interesy konsumentówIV. Przeszkody w skutecznym dochodzeniu roszczeń z tytułu naruszenia zakazu praktyk naru-

szających zbiorowe interesy konsumentów 1. Jednakowa podstawa faktyczna 2. Wysokość szkody a kwestie ujednolicenia roszczeń z tytułu odpowiedzialności za stoso-

wanie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów 2.1. Ujednolicenie roszczeń 2.2. Roszczenie o zapłatę 2.3. Roszczenie o ustalenie odpowiedzialności pozwanego 3. Warunki przystąpienia do grupy 4. Kaucja 5. Koszty postępowania V. Uwagi końcowe

StreszczenieKonsumenci są uczestnikami obrotu gospodarczego. Przegląd i analiza przepisów konsumenckich pozwalają stwierdzić, że mają oni szereg praw w stosunkach z profesjonalistami (przedsiębiorca-mi). Ustawodawca (krajowy i unijny) konsekwentnie zmierza do zwiększenia ochrony praw konsu-mentów, co prowadzi do sukcesywnego rozbudowywania obowiązków przedsiębiorcy względem konsumentów. Jako przykład może posłużyć ustawa z dnia 30.05.2014 r. o prawach konsumenta. Z punktu widzenia interesu ekonomicznego konsumenta istotne znaczenie ma jednak zapewnienie skutecznych instrumentów egzekwowania zagwarantowanych praw. Długotrwałość postępowań, trudności dowodowe, niska wysokość dochodzonego roszczenia, wysokie koszty postępowania to tylko niektóre czynniki decydujące o rezygnacji przez konsumentów z dochodzenia roszczeń. Powyższe przeszkody wpływają na niewielkie zainteresowanie indywidualnym dochodzeniem

* Doktor nauk prawnych, adiunkt na Wydziale Prawa i Administracji Uczelni Łazarskiego; e-mail: [email protected].


Małgorzata Sieradzka Identyfi kacja przeszkód w skutecznym dochodzeniu przez konsumentów…69

przez konsumentów roszczeń w postępowaniu cywilnym. Postępowanie grupowe w zamierzeniu ustawodawcy miało stać się alternatywą dla postępowań indywidualnych. Celem publikacji jest zidentyfi kowanie przeszkód, które mogą ograniczać korzystanie z postępowania grupowego, wpły-wając na skuteczność dochodzenia w nim roszczeń przez konsumentów. Niezależnie jednak od ich istnienia – jeśli tylko okoliczności sprawy przemawiają za grupowym dochodzeniem roszczeń, to postępowanie grupowe będzie skuteczniejszą drogą ochrony interesów wielu konsumentów niż indywidualny proces cywilny – i to niezależnie od czasu jego trwania.

Słowa kluczowe: konsumenci; roszczenia; zbiorowe interesy konsumentów; dochodzenie roszczeń z tytułu naruszenia zakazu praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów; szkoda

I. Uwagi ogólneKonsumenci są uczestnikami obrotu gospodarczego. Przegląd i analiza przepisów konsu-

menckich pozwalają stwierdzić, że mają oni szereg praw w stosunkach z profesjonalistami (przed-siębiorcami). Ustawodawca (krajowy i unijny) konsekwentnie zmierza do zwiększenia ochrony praw konsumentów, co prowadzi do sukcesywnego rozbudowywania obowiązków przedsiębiorcy względem konsumentów. Jako przykład może posłużyć ustawa z dnia 30.05.2014 r. o prawach konsumenta1. Jednak z punktu widzenia interesu ekonomicznego konsumenta istotne znaczenie ma zapewnienie skutecznych instrumentów egzekwowania zagwarantowanych praw. Długotrwałość postępowań, trudności dowodowe, niska wysokość dochodzonego roszczenia, wysokie koszty po-stępowania to tylko niektóre czynniki decydujące o rezygnacji przez konsumentów z dochodzenia roszczeń. Powyższe przeszkody wpływają na niskie zainteresowanie indywidualnym dochodze-niem przez konsumentów roszczeń w postępowaniu cywilnym. Konsumenci jednak zauważyli korzyści postępowań grupowym, co wpłynęło na zwiększenie liczby pozwów grupowych z ich udziałem2. Od wejścia w życie ustawy z dnia 17.12.2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępo-waniu grupowym3 do sądów wpłynęło ponad 100 pozwów grupowych4. Biorąc pod uwagę zakres przedmiotowy rozpoznawanych spraw, są to głównie sprawy o ochronę konsumentów oraz z tytułu czynów niedozwolonych. Można w związku z tym uznać, że to konsumenci są głównymi bene-fi cjentami korzyści płynących z postępowań grupowych. Praktyka stosowania ustawy pokazała jednak, że procesy grupowe są skomplikowane i długotrwałe, co może w przyszłości zniechęcać od udziału w nich konsumentów. Niezależnie od mankamentów ustawy o dochodzeniu roszczeń

1 Ustawa z 30.05.2014 r. o prawach konsumenta (Dz. U. z 24.05.2014 r. Nr 827). Stanowi ona implementację do prawa polskiego przepisów Dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83/UE z 25.10.2011 r. w sprawie praw konsumentów, zmieniającej dyrektywę Rady 93/13/EWG i dyrektywę 1999/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz uchylającej dyrektywę Rady 85/577/EWG i dyrektywę 97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady (Dz. Urz. UE L 304 z 22.11.2011, s. 64), dyrektywy 1999/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 25.05.1999 r. w sprawie niektórych aspektów sprzedaży towarów konsumpcyjnych i związanych z tym gwarancji (Dz. Urz. UE L 171 z 7.07.1999, ze zm.) oraz dyrektywy 2002/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 23.09.2002 r. dotyczącej sprzedaży konsumentom usług fi nansowych na odległość oraz zmieniającej dyrektywę Rady 90/619/EWG oraz dyrektywy 97/7/WE i 98/27/WE (Dz. Urz. UE L 271 z 09.10.2002, s. 16, ze zm.), ostatnio zmienionej dyrektywą 2007/64/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 13.11.2007 r. (Dz. Urz. UE L 319 z 05.12.2007, s. 1).2 Mimo zwiększenia tej aktywności nie można uznać jej za satysfakcjonującą. 3 Dz. U. z 2010 Nr 7, poz. 44, dalej jako udrpg. Na temat ustawy zob. m.in. T. Jaworski, P. Radzimierski, Ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępo-waniu grupowym. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa 2010; P. Pogonowski, Postępowanie grupowe. Ochrona prawna wielu podmiotów w postępowaniu cywilnym, LexisNexis, Warszawa 2009; M. Sieradzka, Ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym. Komentarz, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2010; M. Sieradzka, Pozew grupowy jako instrument prywatnoprawnej ochrony interesów konsumentów z tytułu naruszenia reguł konkuren-cji, Wolters Kluwer Polska,Warszawa 2012. Na temat class action zob. w szczególności R.H. Klonoff, Class Actions and order Multi-party Litigation in a Nutshell, Second Edition, Thomson West, St. Paul, Minn. 2004; C.G. Lang, Class Acions and US Antitrust law: Prerequisites and Interdependencies of the Implementation of a Procedural Device for the Agregation of Low-Value Claims, World Competition 2001, vol. 24(2). 4 Źródło: badania własne.



w postępowaniu grupowym bezsporny jest fakt przyznania wielu konsumentom instrumentu dochodzenia roszczeń w jednym postępowaniu i możliwości uzyskania w nim odszkodowania. Przedstawiona poniżej identyfi kacja przeszkód w skutecznym dochodzeniu przez konsumentów roszczeń w postępowaniu grupowym ma na celu pokazanie problemów, które pojawiają się przy egzekwowaniu praw przez konsumentów. Można także zauważyć, co należy ocenić pozytywnie, iż sądy okręgowe rozpoznające sprawy grupowe nie tylko coraz lepiej radzą sobie z prowadze-niem skomplikowanych postępowań przy udziale dużych grup konsumentów5, ale także dokonują wnikliwej analizy przepisów ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym6.

II. Ochrona interesów konsumentów w postępowaniu prywatnoprawnym oraz publicznoprawnym

Model publicznoprawnej ochrony zbiorowych interesów konsumentów zakłada ochronę inte-resów wielu niezindywidualizowanych (nieskonkretyzowanych) podmiotów, w tym również grupy konsumentów o określonych cechach7. Zakaz stosowania praktyk naruszających zbiorowe inte-resy konsumentów jest określony w art. 24 ust.1 ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów8 i egzekwowany w postępowaniu przed Prezesem UOKiK. Warunkiem wszczęcia postępowania w sprawach praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów jest stwierdzenie: 1) zacho-wania (działania lub zaniechania) przedsiębiorcy; 2) wypełnienia znamion bezprawności; oraz 3) naruszenia zbiorowego interesu konsumentów9. Sankcją administracyjną orzekaną z tytułu złamania zakazu praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów jest decyzja administra-cyjna, często również połączona z nałożeniem kary pieniężnej.

Zgodnie z art. 24 ust. 2 i 3 uokik, przez praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów rozumie się godzące w nie bezprawne działanie przedsiębiorcy, w szczególności: 1) stosowanie postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, o którym mowa w art. 47945 k.p.c., 2) naruszanie obowiązku udzie-lania konsumentom rzetelnej, prawdziwej i pełnej informacji, 3) nieuczciwe praktyki rynkowe lub czyny nieuczciwej konkurencji.

Trzeba zauważyć, że samo wydanie decyzji administracyjnej, potwierdzającej stosowanie praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów10 (określonej w art. 26 lub 27 uokik) nie prowadzi do naprawienia szkody wyrządzonej konsumentom. Konsumenci mogą dochodzić roszczeń odszkodowawczych od sprawcy naruszenia zbiorowych interesów konsumentów w po-stępowaniu cywilnym indywidualnym lub grupowym. Ostateczna decyzja administracyjna wyda-na w postępowaniu w sprawach praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów będzie

5 Zob. wyrok SO w Łodzi z 3.07.2013 r. II C 1693/10; wszystkie cytowane w publikacji orzeczenia są dostępne na Portalu Orzeczeń Sądów powszech-nych http://orzeczenia.ms.gov.pl. W postępowaniu grupowym grupa konsumentów dochodzących roszczenia z tytułu nienależytego wykonywania umów wynosiła 1246. 6 Tak Sąd Okręgowy w Łodzi dnia 20.08.2013 r., II C 1693/10. 7 Szeroko na temat zbiorowego interesu konsumentów zob. M. Sieradzka, Wykładnia pojęcia „zbiorowy interes konsumentów” na tle orzecznictwa, „Glosa” 2008, nr 3, s. 102 i n.; M. Szydło, Publicznoprawna ochrona zbiorowych interesów konsumentów, „Monitor Prawniczy” 2004, nr 17, s. 791. 8 Ustawa z 16.02.2007 r. , Dz. U. Nr 50, poz. 331 ze zm., dalej jako uokik. 9 Art. 24 ust. 3 uokik. 10 Decyzja o uznaniu praktyki za naruszającą zbiorowe interesy konsumentów i nakazująca jej zaniechanie (art. 26 uokik oraz decyzja o uznaniu praktyki za naruszającą zbiorowe interesy konsumentów i stwierdzająca jej zaniechanie (art. 27). Decyzja zobowiązująca, wydana na podstawie art. 28 uokik jest oparta na uprawdopodobnieniu naruszenia przepisów ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów. Konsumenci dochodzący od adresata tej decyzji roszczeń odszkodowawczych w postępowaniu grupowym będą zobowiązani udowodnić stosowanie praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumen-tów. W związku z tym w praktyce przydatność decyzji zobowiązującej dla dochodzenia roszczeń odszkodowawczych przez konsumentów jest znikoma.



wówczas pełnić funkcję prejudykatu w postępowaniu cywilnym. Konsumenci nie będą zobowiązani do udowodnienia stosowania przez przedsiębiorcę zakazanej praktyki, gdyż fakt jej stosowania został potwierdzony w ostatecznej decyzji (lub prawomocnym wyroku)11.

Celem postępowania publicznoprawnego jest ochrona konsumentów przed stosowaniem przez przedsiębiorcę praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. Poszkodowani konsumenci nie uzyskają w nim jednak naprawienia szkody poniesionej w wyniku stosowania przez przedsiębiorcę tych praktyk. Roszczeń odszkodowawczych mogą bowiem dochodzić na drodze postępowania cywilnego. Z uwagi na to, że istotą praktyk godzących w zbiorowe interesy konsumentów jest powszechność naruszeń i nieograniczony krąg poszkodowanych, skuteczną drogą ochrony poszkodowanych będzie postępowanie grupowe. W przypadku wielości naruszeń oraz rozdrobnienia roszczeń ekonomika procesowa przemawia właśnie za wyborem postępowa-nia grupowego.

Postępowanie grupowe jest sądowym postępowaniem cywilnym w sprawach, w których są dochodzone roszczenia jednego rodzaju, przez co najmniej 10 osób, oparte na tej samej lub takiej samej podstawie faktycznej. Ustawa ma zastosowanie w sprawach o roszczenia o ochronę kon-sumentów, z tytułu odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny oraz z tytułu czynów niedozwolonych, z wyjątkiem roszczeń o ochronę dóbr osobistych12. Praktyka stosowania ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym pokazuje, że znajduje ona zastosowanie w sprawach konsumenckich, a konsumenci coraz częściej korzystają z tej formy postępowania. Celem postępowania grupowego jest przecież ułatwienie dostępu do sądu oraz przyśpieszenie postępowania, przy znacznym obniżeniu jego kosztów. Pozew grupowy ma umożliwić konsumentom szybkie i efektywne dochodzenie roszczeń, zwłaszcza w sprawach, w których indywidualne dochodzenie roszczeń nie jest opłacalne. Naruszenie interesów kon-sumentów wskutek stosowania przez przedsiębiorcę praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów może stać się impulsem do wszczęcia postępowania grupowego. Trzeba przecież pamiętać, że postępowanie przed organem antymonopolowym nie wiąże się z naprawieniem szko-dy wyrządzonej konsumentom w wyniku stosowania zakazanych praktyk przez przedsiębiorcę. Dlatego też impulsem do wszczynania postępowań grupowych przez konsumentów będą względy ekonomiczne. W postępowaniu grupowym w zależności od żądania pozwu (zasądzenie, ustale-nie odpowiedzialności) konsumenci mogą dochodzić naprawienia szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym (jedną z praktyk z art. 24 ust.2 pkt 1–3 uokik) lub też ustalenia odpowiedzialno-ści pozwanego w związku ze stosowaniem zakazanej praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów. Przedmiotem ochrony prawnej w postępowaniu grupowym nie jest jednak, tak jak w postępowaniu przed Prezesem UOKiK, interes zbiorowy, lecz grupowy, rozumiany jako suma interesów indywidualnych członków grupy (podgrupy).

11 Należy pamiętać, że rolę prejudykatu będzie pełnić ostateczna decyzja stwierdzająca stosowanie praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsu-mentów lub też w razie skorzystania z drogi sądowej prawomocny wyrok SOKiK, SA, SN. 12 Zob. art. 1 ust.1 udrpg.



III. Charakter roszczeń z tytułu odpowiedzialności za naruszenie zakazu praktyk naruszających

zbiorowe interesy konsumentówW postępowaniu grupowym mogą być dochodzone roszczenia z tytułu odpowiedzialności

za naruszenie zakazu praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. Stanowią one ka-tegorię spraw o roszczenia z tytułu czynów niedozwolonych13. Stosowane przez przedsiębiorcę praktyki, określone w art. 24 ust. 2 uokik, to bowiem czyny bezprawne.

Ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym wymienia w art. 1 ust.1 przesłanki postępowania grupowego, do których należą: określona liczba osób (co najmniej 10), jednorodza-jowość dochodzonych roszczeń oraz ta sama lub taka sama podstawa faktyczna dochodzonych roszczeń. W sytuacji dochodzenia roszczeń pieniężnych w postępowaniu grupowym musi zostać spełniona dodatkowa przesłanka w postaci ujednolicenia roszczeń. Dochodzenie roszczeń pie-niężnych zostało uzależnione od ujednolicenia w ramach grupy lub podgrupy14. Istotne znaczenie ma dokładne określenie żądania przez członków grupy, czyli zakresu ochrony w postępowaniu grupowym. Żądanie pozwu może przybrać formę żądania o zasądzenie lub o ustalenie odpo-wiedzialności pozwanego. Kumulatywne spełnienie wszystkich wskazanych powyżej przesłanek postępowania grupowego pozwala na wydanie przez sąd postanowienia o dopuszczalności postę-powania grupowego (należy pamiętać, że to do sądu należy ocena, czy w konkretnym przypadku są spełnione przesłanki postępowania grupowego)15.

IV. Przeszkody w skutecznym dochodzeniu roszczeń z tytułu naruszenia zakazu praktyk naruszających

zbiorowe interesy konsumentów

1. Jednakowa podstawa faktyczna

Dochodzenie przez konsumentów roszczeń w postępowaniu grupowym będzie właściwą drogą ochrony ich interesów jedynie wtedy, gdy interes grupy przeważa nad interesem indywidualnym jej członków, uzasadniając tym samym opłacalność tej drogi ochrony (wydaje się, że także celowość). Brak wspólnych okoliczności, indywidualizacja oraz niemożliwość ujednolicenia roszczeń będą wyłączać nie tylko dopuszczalność, lecz także przede wszystkich celowość jego prowadzenia16. Czteroletnie obowiązywanie ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym ukazało potrzebę „prokonsumenckiej” wykładni jej przepisów w sytuacji dochodzenia roszczeń przez grupę konsumentów. Analiza wyroków i postanowień wydanych w postępowaniach grupowym pozwala stwierdzić, że niezależnie od istniejących przeszkód w dochodzeniu roszczeń pozew grupowy stał się dla konsumentów instrumentem egzekwowania naruszeń praw konsumentów.

Dochodzenie w postępowaniu grupowym roszczeń z tytułu naruszenia zbiorowych interesów konsumentów jest związane z koniecznością kumulatywnego spełnienia przesłanek dopuszczal-ności postępowania grupowego, określonych w art. 1 ust. 1 udrpg. Jedną z tych przesłanek, której

13 Mieszczą się w kategorii spraw, których dochodzenie jest możliwe w postępowaniu grupowym obok roszczeń o ochronę konsumentów oraz roszczeń z tytułu odpowiedzialności za produkt niebezpieczny. 14 Art. 2 ust. 1 i 2 udrpg. 15 Art. 10 ust. 1 udrpg.16 Warto wskazać, że polska procedura grupowa nie przyznaje sądowi okręgowemu możliwości badania celowości postępowania grupowego.



udowodnienie dla konsumentów może być utrudnione, jest jednakowa podstawa faktyczna. Już na wstępie do dalszych rozważań należy podkreślić, że jej udowodnienie zostało powiązane z rodzajem dochodzonego roszczenia – roszczenia z tytułu odpowiedzialności za stosowanie praktyk narusza-jących zbiorowe interesy konsumentów (art. 24 ust. 1 uokik). Oznacza to, że fakty uzasadniające istnienie określonych stosunków prawnych muszą być jednakowe w stosunku do wszystkich człon-ków grupy. Podstawą faktyczną wspólną dla członków grupy będzie fakt naruszenia zbiorowych interesów konsumentów wskutek stosowania przez przedsiębiorcę praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów. Roszczenia oparte na jednakowej podstawie faktycznej to roszczenia, których podstawę stanowi taka sama podstawa faktyczna (przesłanka sensu stricto) lub roszczenia, których istotne okoliczności faktyczne są wspólne (przesłanka sensu largo)17. W sprawach dochodzenia roszczeń z tytułu naruszenia zbiorowych interesów konsumentów jednakową podstawą faktyczną będzie zawarcie przez konsumentów takich samych umów z jednym przedsiębiorcą (tożsamych umów np. ubezpieczenia). Natomiast ocena indywidualnych umów zawierających klauzule umow-ne, które są zawierane z jednym podmiotem, może stwarzać praktyczne trudności. Pojawia się pytanie, czy w tej sytuacji występuje jednakowa podstawa faktyczna, czy jej rozdzielnie. Pomimo odmienności treści zawartych umów zamieszczenie w nich jednakowego postanowienia wzorca (abuzywnego) powoduje, iż nie mamy do czynienia z rozdzieleniem podstawy faktycznej. Ta sama podstawa faktyczna powództwa występuje również wówczas, gdy członkami grupy są konsumen-ci, którzy zawarli indywidualne umowy z konkretnym przedsiębiorcą, na podstawie tego samego wzorca umowy18. Dochodzenie przez konsumentów roszczenia o odszkodowanie oznacza, iż dla wszystkich członków grupy jednakowe powinny być okoliczności 1) zdarzenia, z którego wywodzona jest odpowiedzialność odszkodowawcza, 2) szkoda, którą mieliby ponieść członkowie grupy wsku-tek opisanego zdarzenia, 3) związku przyczynowego pomiędzy opisanym zdarzeniem a wskazaną szkodą19. Roszczenia odszkodowawcze mające swoje podstawy w złamaniu przez przedsiębiorcę zakazu praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów mogą jednak wynikać z różnorod-nych stanów faktycznych. Zróżnicowane stany faktyczne i prawne dotyczące wielości konsumentów mogą nie spełniać kryterium tożsamości podstawy faktycznej.

Z uwagi na praktyczne trudności związane z udowodnieniem jednakowości podstawy fak-tycznej uzasadniającej dochodzenie przez konsumentów roszczeń w postępowaniu grupowym może ona stanowić przeszkodę do rozpoznania sprawy przez sąd. Przesłanka jednakowości podstawy faktycznej jest jednak bardzo elastyczna, co – jak zresztą ukazuje praktyka stosowania ustawy – umożliwia sądom badanie zasadności rozpoznania sprawy w postępowaniu grupowym.

2. Wysokość szkody a kwestie ujednolicenia roszczeń z tytułu odpowiedzialności za stosowanie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów

2.1. Ujednolicenie roszczeń

Rekompensata szkody poniesionej z tytułu stosowania praktyk naruszających zbiorowe in-teresy może być utrudniona, zwłaszcza z uwagi na przeszkody w udowodnieniu jej wysokości. Konsumenci, dochodząc roszczeń w postępowaniu grupowym, mają obowiązek ujednolicenia

17 Zob. postanowienie SO we Wrocławiu z 28.01.2014 r., I C 1688/13. 18 Ibidem. 19 Wyrok SO w Warszawie z 22.08.2013 r., . XVI GC 595/11.



wysokości roszczeń pieniężnych. Ujednolicenie oznacza wyłączenie obowiązku wykazania, że żądanie pozwu dokładnie odpowiada wysokości poniesionej szkody20. Biorąc pod uwagę różną wysokość roszczeń, dopiero proces ich zestandaryzowania, a konsekwencji przyjęcia jednako-wej wysokości dla wszystkich konsumentów (członków grupy lub podgrupy), przy uwzględnieniu wspólnych okoliczności sprawy, umożliwia objęcie postępowaniem grupowym.

Ujednolicenie wysokości dochodzonego roszczenia jest obligatoryjnym elementem pozwu w postępowaniu grupowym. Zgodnie z art. 6 ust. 1 pkt 3 udrpg w przypadku dochodzenia rosz-czeń pieniężnych niezbędne jest określenie wysokości roszczenia każdego z członków grupy lub podgrupy w pozwie. Ujednolicenie pod względem wspólnych okoliczności sprawy, obok wykazania jednorodzajowości podstawy faktycznej, stanowi warunek dochodzenia roszczenia pieniężnego w postępowaniu grupowym. Celem ujednolicenia jest skonkretyzowanie określonej kwoty pie-niężnej, która jest dochodzona w postępowaniu grupowym. Kwota ta musi wynikać z okoliczności wspólnych dla wszystkich członków grupy. Ujednolicenie służy standaryzacji wysokości roszczeń każdego z członków grupy. Natomiast w sytuacji niemożliwości określenia jednakowej wysokości roszczenia, możliwe staje się tworzenie podgrup.

Niemożliwość ujednolicenia wysokości roszczenia pieniężnego przy uwzględnieniu wspól-nych okoliczności sprawy nie wyłącza dopuszczalności postępowania grupowego. Ustawodawca umożliwił bowiem w sprawach dochodzenia roszczeń pieniężnych ograniczenie postępowania do ustalenia odpowiedzialności pozwanego. Z uwagi na problemy, jakie pojawiają się w przypadku dochodzenia roszczeń pieniężnych, konsumenci mogą żądać ustalenia odpowiedzialności po-zwanego. Jak wskazano w uzasadnieniu projektu ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępo-waniu grupowym, taka sytuacja może zaistnieć, jeżeli okoliczności dotyczące poszczególnych członków grupy są na tyle zróżnicowane, że nie jest możliwe ujednolicenie wysokości roszczeń poszczególnych osób21. W związku z tym należy ustalić, czy ujednolicenie roszczeń pieniężnych odnosi się tylko do sytuacji wniesienia pozwu o zapłatę, czy dotyczy także postępowania o usta-lenie odpowiedzialności pozwanego Wymaga to poprzedzenia uwagami dotyczącymi charakteru roszczeń dochodzonych w postępowaniu grupowym.

2.2. Roszczenie o zapłatę

Bezwzględnym wymogiem pozwu w postępowaniu grupowym w sprawach o roszczenia pie-niężne jest ich ujednolicenie. Ujednolicenie wysokości roszczeń odbywa się przy uwzględnieniu wspólnych okoliczności sprawy22. Członkowie grupy (podgrupy) muszą zgodzić się na jednakową dla wszystkich wysokość roszczenia (która zostanie określona w pozwie). Konieczność uwzględ-nienia wspólnych okoliczności sprawy stanowi zatem pewnego rodzaju granicę przy ujednolicaniu roszczeń pieniężnych.

2.3. Roszczenie o ustalenie odpowiedzialności pozwanego

Dochodzeniu roszczeń z tytułu odpowiedzialności za naruszenie zakazu praktyk narusza-jących zbiorowe interesy konsumentów w postępowaniu grupowym mogą towarzyszyć trudno-ści w udowodnieniu wysokości roszczenia każdego konsumenta. Należy przecież pamiętać, że

20 M. Sieradzka, Pozew grupowy…, s. 424 i n. 21 Druk Sejmu VI kadencji nr 1829, s. 4.22 Zob. art. 2 ust. 1 udrpg.



standaryzacja roszczenia pieniężnego stanowi jeden z warunków wszczęcia postępowania gru-powego. Okoliczności związane z dochodzonym roszczeniem mogą jednak uniemożliwić ujed-nolicenie roszczeń pieniężnych w ramach grupy (podgrupy). Do elementów utrudniających czy nawet uniemożliwiających ujednolicenie roszczeń należy zaliczyć: zbyt dużą liczebność grupy, różnorodność stanów faktycznych (np. odmiennych warunków zawieranych umów, okresu trwania umowy, wysokości kredytu, dodatkowych produktów do umowy), różne skutki praktyk dla konsu-mentów. W tej sytuacji zróżnicowanie przeważa nad ujednoliceniem w ramach grupy, co wyłącza dokonanie standaryzacji roszczeń. W powyższej sytuacji ustawodawca umożliwił konsumentom wniesienie pozwu o ustalenie odpowiedzialności pozwanego. Konstrukcja ustalenia odpowie-dzialności pozwanego w postępowaniu grupowym została jednak ukształtowana odmiennie niż w zwykłym postępowaniu cywilnym. Na podstawie art. 189 k.p.c.23 żądania ustalenia może do-magać się tylko strona, która ma interes prawny w ustaleniu przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa24. Natomiast w postępowaniu grupowym strona jest zwolniona z obowiązku wykazywania interesu prawnego w ustaleniu. Ustawodawca wprowadził w art. 2 ust. 3 ustawy lex specialis w stosunku do art. 189 k.p.c. Odstępstwo od obowiązku wykazywania interesu prawnego w ustaleniu odpowiedzialności pozwanego zostało jednak ograniczone do spraw o roszczenia pieniężne rozpatrywane w postępowaniu grupowym25. Brak konieczności wykazywania interesu prawnego przy powództwach o ustalenie odpowiedzialności pozwanego w postępowaniu grupowym jest dla konsumentów bardzo korzystne. Jednocześnie nie wykazuje sprzeczności z normą art. 189 k.p.c.26. Należy przecież pamiętać, iż przesłanką dopuszczalności powództwa grupowego jest udowodnienie przynależności konsumenta do grupy.

W sprawie, której przedmiotem są roszczenia majątkowe członków grupy dotyczące ustalenia odpowiedzialności odszkodowawczej z tytułu naruszenia zakazu praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, nie mamy do czynienia z określeniem sposobu przyszłego naprawienia szkody (przez wskazanie kwoty pieniężnej). Możliwość ograniczenia w postępowaniu grupowym żądania do ustalenia odpowiedzialności pozwanego pozostawia już bezcelowym wymóg okre-ślenia wysokości roszczenia każdego z członków grupy27. Pozew o ustalenie odpowiedzialności pozwanego w postępowaniu grupowym nie jest bowiem pozwem o zapłatę, gdyż zmierza jedynie do ustalenia odpowiedzialności za określone zdarzenie – praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów. Kwestie dotyczące szkody oraz jej wysokości będą bowiem stanowić przedmiot odrębnego postępowania (indywidualnego lub grupowego). Zwolnienie z wymogu ujednolicenia roszczeń stanowi duże ułatwienie, zwłaszcza w sprawach, gdzie wcześniej stosowana przez przedsiębiorcę praktyka naruszająca zbiorowe interesy konsumentów, nie była przedmiotem po-stępowania w sprawach praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów przed Prezesem UOKiK. Należy zwrócić uwagę na to, że roszczenie o ustalenie odpowiedzialności pozwanego, a zatem także z tytułu naruszenia zbiorowych interesów konsumentów ma charakter pieniężny,

23 Ustawa z 17.11.1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 ze zm.)24 Zob. wyrok SN z 3.12.1997 r., I CKN 365/97, LEX nr 50526. 25 Zob. M. Sieradzka, Ustawa…, s. 120 i n. 26 Ustawodawca wskazał w uzasadnieniu do ustawy, że pomimo iż art. 2 ust. 3 udrpg przewiduje odstępstwo od przepisów kodeksu postępowania cywilnego, to wymóg wykazania interesu prawnego przy powództwie o ustalenie prawa lub stosunku prawnego nie jest nienaruszalnym założeniem konstrukcyjnym, lecz zasadą, od której w naszym systemie prawnym zachodzą wyjątki, zob. uwagi do projektu, uzasadnienie, s. 13. 27 Kwestie te są niejednolite zwłaszcza z uwagi na ratio legis art. 2 ust. 1 oraz 6 ust. 1 pkt udrpg, które wymagają ujednolicenia roszczeń pieniężnych oraz art. 2 ust. 3 udrpg, przewidujący wyłączenie ujednolicenia w sytuacji dochodzenia ustalenia odpowiedzialności pozwanego, która przecież dotyczy roszczeń pieniężnych, gdyż ustawodawca stanowi o „sprawach o roszczenia pieniężne”.



co znajduje potwierdzenie w treści art. 2 ust. 3 udrpg. Jednak z uwagi na charakter i rolę w postę-powaniu grupowym powództwa o ustalenie, ustawodawca zwolnił powoda nie tylko z obowiązku wykazywania interesu prawnego, ale także z ujednolicenia roszczeń pieniężnych. Sprawa doty-czy jednak roszczenia pieniężnego i dlatego w pozwie należy podać średnią wartość roszczenia wszystkich członków grupy. Natomiast obowiązek wskazywania dokładnej wysokości roszczenia każdego członka grupy w postępowaniu grupowym w sprawie o ustalenie odpowiedzialności po-zwanego, a zatem bez orzekania o wysokości, przeczyłoby istocie takiego postępowania. Przede wszystkim jednak taki wymóg stanowiłby znaczne utrudnienie dla konsumentów. Celem wyroku ustalającego odpowiedzialność z tytułu naruszenia zakazu praktyk naruszających zbiorowe inte-resy konsumentów jest wyłącznie ustalenie odpowiedzialności pozwanego przedsiębiorcy wobec konsumentów – członków grupy z tego tytułu. Wydany wyrok spełnia funkcję prejudykatu, umożli-wiając tym samym dochodzenie w postępowaniu cywilnym lub grupowym roszczeń o zapłatę przez wszystkich członków grupy28. Konsumenci mogą również dążyć do zawarcia z pozwanym ugody.

Reasumując: to przede wszystkim niemożliwość, ale także trudności w określeniu wysoko-ści roszczeń członków grupy, będą przemawiać za dochodzeniem przez konsumentów ustalenia odpowiedzialności pozwanego w postępowaniu grupowym. Warto także pamiętać, że powództwo o ustalenie będzie skuteczną czynnością umożliwiającą konsumentom uzyskanie potwierdzenia faktu stosowania przez przedsiębiorcę praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów. Skuteczną szczególnie w sytuacji braku ostatecznej decyzji Prezesa UOKiK stwierdzającej sto-sowanie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. Wydanie przez sąd wyroku ustalającego odpowiedzialność pozwanego z tytułu stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, co do zasady kończy postępowanie grupowe. Po jego wydaniu każdy z członków grupy może w indywidualnym procesie dochodzić przysługującego mu indywidualne-go roszczenia o zapłatę. Dochodzenie roszczenia indywidualnie w postępowaniu cywilnym jest ułatwione z uwagi na fakt, iż wyrok wydany w postępowaniu grupowym pełni w kolejnym proce-sie funkcję prejudykatu. Należy nadmienić, iż wyrok, który uwzględnia powództwo o ustalenie odpowiedzialności, nie jest wyrokiem wstępnym w rozumieniu art. 318 k.p.c., gdyż kończy on defi nitywnie postępowanie grupowe w pierwszej instancji29.

3. Warunki przystąpienia do grupy

Konsumenci mogą przystąpić do grupy przed wszczęciem postępowania grupowego oraz w trakcie jego prowadzenia. Ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym nie nakła-da na potencjalnych członków grupy żadnych obowiązków związanych z przystąpieniem do grupy. Na podstawie umowy pomiędzy członkami grupy a reprezentantem będą oni jednak zobowiązani do zapłaty wynagrodzenia pełnomocnikowi grupy. Poza tym niezbędne staje się uregulowanie kwestii poniesienia kosztów postępowania w sytuacji przegrania sprawy. Natomiast w związku z obowiązywaniem w postępowaniu grupowym zasady reprezentacji, to reprezentant grupy będzie miał obowiązek pozyskania środków niezbędnych do zainicjowania postępowania grupowego. Ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym nie wskazuje i nie narzuca źródła fi nansowania, pozostawiając tę kwestię reprezentantowi grupy, który będzie zobowiązany do

28 Zob. art. 21 ust. 3 udrpg.29 W tej sytuacji nie toczy się już dalsze postępowanie dotyczące wysokości roszczenia, tak jak w sytuacji wydania wyroku wstępnego.



zawarcia stosownej umowy z członkami grupy. Umowa musi uregulować zasady pokrycia kosztów procesu, ale także ich zabezpieczenie, gdyż ustawa o dochodzeniu roszczeń nie reguluje kwestii wzajemnych rozliczeń pomiędzy członkami grupy a jej reprezentantem i pełnomocnikiem. Jedynie z art. 6 ust. 2 udrpg wynika, że umowa określająca sposób wynagrodzenia pełnomocnika jest zawierana przez reprezentanta grupy. W związku z powyższym konieczność zapłaty określonych kwot (reprezentantowi grupy lub pełnomocnikowi) może stanowić istotny czynnik odstraszający konsumentów przed udziałem w grupie. Warunkiem przystąpienia do grupy będzie bowiem ak-ceptacja (podpisanie) umowy, na podstawie której członek grupy zobowiązuje się do wpłacenia określonej kwoty. Od jej wpłacenia będzie zatem uzależniony udział w postępowaniu grupowym. Oczywiste jest także, że opłaty te będą zróżnicowane w zależności od etapu przystąpienia przez konsumenta do postępowania grupowego. Należy także pamiętać, że wynagrodzenie pełnomoc-nika reprezentanta grupy (wynagrodzenie prowizyjne w wysokości do 20% wartości przedmiotu sporu) nie stanowi składnika kosztów procesu, a tym samym nie podlega zwrotowi na podstawie art. 98 § 1 i 3 k.p.c.30.

4. Kaucja

Orzeczenie przez sąd okręgowy kaucji na zabezpieczenie kosztów procesu stanowi kolejny czynnik mogący wpłynąć na decyzję konsumentów, dotyczącą udziału w postępowaniu grupo-wym. W razie zasadzenia przez sąd kaucji członkowie grupy będą zobowiązani do jej pokrycia. Zgodnie z art. 8 ust. 1 ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym na żądanie pozwanego sąd może zobowiązać powoda do złożenia kaucji na zabezpieczenie kosztów proce-su. Rozwiązanie to jest zbliżone do znanej postępowaniu cywilnemu instytucji kaucji aktorycznej (art. 1119 k.p.c.). Czy jednak konsumenci powinni obawiać się orzekania przez sąd kaucji na za-bezpieczenie kosztów procesu? Dokonując przeglądu wydanych postanowień o dopuszczalności rozpoznania sprawy w postępowaniu grupowym, należy stwierdzić, iż sądy w większości oddalają wnioski o zasądzenie kaucji31 albo też przyznają ją w stosunkowo niskiej wysokości. Poza tym fakultatywność jej przyznania przez sąd prowadzi do wniosku, iż nie każde żądanie pozwanego będzie wiązać się z koniecznością jej złożenia. Sąd ocenia bowiem, czy w konkretnej sprawie istnieje ryzyko, że w przypadku wygrania procesu strona pozwana będzie mieć problemy z wy-egzekwowaniem przyznanych jej kosztów procesu32.

5. Koszty postępowania

Zakończenie postępowania grupowego wiąże się z koniecznością poniesienia kosztów procesu w zależności od jego wyniku. I tak, zobowiązany do zapłaty kosztów może być powód-reprezen-tant grupy na rzecz pozwanego lub pozwany na rzecz powoda-reprezentanta grupy. Powodem w postępowaniu grupowym jest reprezentant grupy, w związku z tym to na jego rzecz sąd zasądzi zwrot kosztów procesu. Bez znaczenia pozostaje w tym przypadku treść umów przewidujących konieczność zapłaty przez członków grupy wynagrodzenia na rzecz reprezentanta grupy lub na rzecz pełnomocnika. Prawo polskie nie zawiera regulacji, które mogłyby przewidzieć obciążenie

30 P. Grzegorczyk, Ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym. Ogólna charakterystyka, LexisNexis, Warszawa 2011, s. 89–92; por. T. Jaworski, P. Radzimierski, Ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 163 i n. 31 Zob. wyrok SO w Warszawie z 24.01.2013 r., III C 491/12.32 Postanowienie SO w Warszawie z 23.02.2013 r., I C 984/12.



kosztami postępowania członków grupy33. Członkowie grupy nie mogą tym samym zostać ob-ciążeni kosztami procesu grupowego34. Powyższe oznacza, iż reprezentant musi zabezpieczyć swoje interesy, zawierając stosowną umowę z członkami grupy. Umowa będzie określać nie tyl-ko wysokość kwot, których wniesienie jest warunkiem przystąpienia do grupy, ale także zasady poniesienia kosztów postępowania grupowego35. Możliwość poniesienia kosztów postępowania oraz zastępstwa procesowego może zatem stanowić czynnik wpływającą na decyzje konsumen-tów w przedmiocie udziału w postępowaniu grupowym.

V. Uwagi końcowePonad czteroletni okres obowiązywania ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu

grupowym pozwala stwierdzić, że z jego zalet korzystają głównie konsumenci. Zakres przedmio-towy ustawy obejmuje bowiem szeroką kategorię spraw, w tym przede wszystkim roszczeń z za-kresu ochrony konsumenta. Warto jednak wskazać, iż sądy okręgowe, właściwe do prowadzenia postępowań grupowych, zdają się również zauważać potrzebę ochrony interesów pozwanego36.

Postępowanie grupowe w zamierzeniu ustawodawcy miało stać się alternatywą dla postępo-wań indywidualnych. Ekonomika postępowania przemawia bowiem za wykorzystaniem tej drogi ochrony przez wielu konsumentów i to pomimo zidentyfi kowanych przeszkód w dochodzeniu roszczeń (np. koszty postępowania, ujednolicenie roszczeń). Nie wpływają one bowiem na sku-teczność postępowania grupowego. Jeśli tylko okoliczności sprawy przemawiają za grupowym dochodzeniem roszczeń, to postępowanie grupowe będzie skuteczniejszą drogą ochrony intere-sów wielu konsumentów niż indywidualny proces cywilny i to niezależnie od czasu jego trwania37.

33 Takie regulacje zawiera np. prawo szwedzkie. 34 Zob. wyrok SA w Łodzi z 30.04.2014 r., ACa 1209/13, ACz 1424/13. 35 Oczywistym jest, że umowa będzie zawierać także postanowienia dotyczące zwrotu konsumentom poniesionych kosztów. 36 SA w Szczecinie zmienił zaskarżone postanowienie, odrzucając pozew w postępowaniu grupowym z uwagi na niedopuszczalność postępowania grupowego. Uznał, że roszczenia powódki nie są związane z ochroną praw konsumentów, gdyż w takiej sytuacji drugą stroną takiego stosunku prawnego musiałby być przedsiębiorca, a G. M. S. takim nie jest, lecz jedynie zaspokaja potrzeby mieszkaniowe wspólnoty samorządowej. Zob. postanowienie SA w Szczecinie z 28.08.2012 r., I ACz 399/12. 37 Praktyka stosowania ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym ukazała, iż postępowania są długotrwałe. Jednak, biorąc pod uwagę etapy postępowania grupowego oraz liczbę członków grupy, wydaje się, że długotrwałość postępowań grupowych będzie ich cechą.


79

Jagna Mucha*

Alternatywne metody rozwiązywania sporów konsumenckich w prawie unijnym – nowe rozwiązania prawne

(dyrektywa 2013/11/UE w sprawie ADR oraz rozporządzenie nr 524/2013 w sprawie ODR)

Spis treściI. WprowadzenieII. Pierwsze inicjatywy unijne w zakresie alternatywnych metod rozwiązywania sporów konsu-

menckichIII. Nowy pakiet legislacyjny – dyrektywa 2013/11/UE w sprawie ADR i rozporządzenie nr 524/2013

w sprawie ODRIV. Kontrowersje wokół przepisów dyrektywy 2013/11/UE w sprawie ADR i rozporządzenia

nr 524/2013 w sprawie ODRV. Wnioski

StreszczenieZapewnienie prostych, szybkich, tanich i skutecznych sposobów rozstrzygania sporów, które zwiększą zaufanie konsumentów do rynku, stało się w ostatnich latach jednym z najważniejszych zadań instytucji europejskich. Z uwagi na fakt, że alternatywne metody rozwiązywania sporów (ang. alternative dispute resolution, dalej: ADR) spełniają wszystkie powyższe kryteria, Komisja Europejska podjęła szereg inicjatyw zmierzających do wykorzystania tych metod do rozstrzygania sporów konsumenckich. W 2011 r. Komisja opracowała dwa wnioski, które zaowocowały wyda-niem dyrektywy 2013/11/UE w sprawie ADR oraz rozporządzenia nr 524/2013 w sprawie ODR w sporach konsumenckich. Analiza poszczególnych postanowień tych aktów pozwala dostrzec zagrożenia wiążące się z wprowadzeniem tych przepisów do krajowych porządków prawnych. W niniejszym artykule wskazane zostaną kwestie problematyczne wiążące się z wprowadzeniem w życie i stosowaniem tych uregulowań, w szczególności możliwe utrudnienie konsumentom dostępu do sądownictwa powszechnego, zwiększone ryzyko nadużyć przedsiębiorców, jakość wydawanych rozstrzygnięć, zagrożenia bezstronności i niezależności podmiotów ADR, a tak-że konieczność poniesienia nakładów fi nansowych w celu stworzenia spójnego systemu ADR w całej Unii.

* Autorka jest doktorantką w Katedrze Prawa Europejskiego w Instytucie Prawa Międzynarodowego na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Przygotowuje rozprawę doktorską na temat alternatywnych metod rozstrzygania sporów konsumenckich pod opieką naukową prof. UW dr hab. Roberta Grzeszczaka; e-mail: [email protected].


Jagna Mucha Alternatywne metody rozwiązywania sporów konsumenckich w prawie unijnym…80

Słowa kluczowe: alternatywne metody rozwiązywania sporów; ochrona konsumenta; dochodze-nie roszczeń konsumenckich; egzekwowanie praw konsumentów; ODR; dyrektywa 2013/11/UE w sprawie ADR w sporach konsumenckich; rozporządzenie nr 524/2013 w sprawie ODR w spo-rach konsumenckich; podmioty ADR; dostęp do wymiaru sprawiedliwości

I. WprowadzenieOd kilkunastu lat zauważyć można wzmożone zainteresowanie instytucji europejskich poza-

sądowymi metodami rozwiązywania sporów konsumenckich, zwanymi skrótowo metodami ADR. Akronim ten wywodzi się od wyrażenia alternative dispute resolution, co w języku angielskim ozna-cza dosłownie „alternatywne metody rozwiązywania sporów”. W kontekście takiego tłumaczenia automatycznie nasuwa się pytanie: „Metody alternatywne wobec czego?”. Zgodnie z najszerszą defi nicją tego pojęcia metody ADR stanowią alternatywę dla całego wymiaru sprawiedliwości sprawowanego przez sądownictwo powszechne (państwowe)1, a do najczęściej wykorzystywa-nych metod w UE zalicza się przede wszystkim arbitraż, mediację oraz koncyliację2. Na potrzeby niniejszej publikacji, posługując się pojęciem ADR, będę miała na myśli właśnie taką szeroką defi nicję ADR, obejmującą wszystkie pozasądowe metody rozwiązywania sporów.

Zainteresowanie UE przejawia się w podejmowaniu wielu inicjatyw, także legislacyjnych, na rzecz promowania i wykorzystywania metod ADR. O uwadze poświęconej przez instytucje w tym zakresie świadczą m.in.: stworzone dwie sieci zajmujące się konsumenckimi sporami transgra-nicznymi ECC-NET i FIN-NET3, wydane przez Komisję Europejską zalecenia w sprawie ADR w sporach konsumenckich4 oraz szereg innych aktów wypracowanych w formie zielonych ksiąg, planów działań i komunikatów5.

Kluczową unijną inicjatywą w zakresie pozasądowego rozstrzygania sporów konsumenckich było przyjęcie 21.05.2013 r. nowego pakietu legislacyjnego, w skład którego weszły dyrektywa 2013/11/UE w sprawie alternatywnych metod rozstrzygania sporów konsumenckich6 (dalej: dy-rektywa 2013/11/UE) oraz rozporządzenie nr 524/2013 w sprawie internetowego systemu roz-strzygania sporów konsumenckich7, (dalej: rozporządzenie nr 524/2013)8. Akty te są powiązane i wzajemnie się uzupełniają. Ich celem jest poprawa funkcjonowania detalicznego rynku wewnętrz-nego, a w szczególności ułatwienie procesu dochodzenia roszczeń przez konsumentów m.in. za

1 A.J. Stitt, Alternative dispute resolution for organisations: how to design a system for effective confl ict resolution, Toronto, Wiley, 1998, s. 14; N. Blackaby, C. Partasides, A. Redfern, M. Hunter, Redfern Hunter on international arbitration, Oxford Univ. Press, Oxford 2009, s. 34. 2 Na temat poszczególnych alternatywnych metod rozwiązywania sporów, w tym. m.in. arbitrażu i mediacji: J. Mucha, Rozwój alternatywnych metod rozwiązywania sporów w Unii Europejskiej, „Prawo Europejskie w Praktyce” 2014, nr 6, s. 33–43.3 Informacje na temat sieci ECC-NET oraz FIN-NET dostępne są pod adresem: http://ec.europa.eu/consumers/ecc/about_ecc_pl.htm oraz http://ec.europa.eu/internal_market/fi n-net/index_en.htm.4 Zalecenie KE 98/257/WE z 30.03.1998 r. w sprawie zasad, jakie stosuje się do organów odpowiedzialnych za pozasądowe rozstrzyganie sporów konsumenckich, (Dz. Urz. UE 1998 L 115/31) oraz zalecenie KE 2001/310/WE z 4.04.2001 r. w sprawie zasad mających zastosowanie do organów pozasądowych uczestniczących w polubownym rozstrzyganiu sporów konsumenckich, (Dz. Urz. UE 2001 L 109/56).5 Zielona Księga KE z 16.11.1993 r. w sprawie dostępu konsumentów do wymiaru sprawiedliwości i rozwiązywania sporów konsumenckich na jednolitym rynku, COM(93) 576; Plan działań KE z 14.02.1996 r. w sprawie ułatwiania dostępu konsumentów do wymiaru sprawiedliwości i rozstrzygania sporów konsumenckich na rynku wewnętrznym, COM (96) 13; Komunikat KE z 30.03.1998 r. w sprawie procedury alternatywnego rozwiązywania sporów, COM(98) 198; Zielona Księga KE z 19.04.2002 r. w sprawie alternatywnego rozwiązywania sporów w zakresie prawa cywilnego i handlowego, COM (2002) 196.6 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2013/11/UE z 21.05.2013 r. w sprawie alternatywnych metod rozstrzygania sporów konsumenckich oraz zmiany rozporządzenia (WE) nr 2006/2004 i dyrektywy 2009/22/WE (dyrektywa w sprawie ADR w sporach konsumenckich), (Dz. Urz. UE 2013 L 165/63).7 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 524/2013 z 21.05.2013 r. w sprawie internetowego systemu rozstrzygania sporów konsumen-ckich (rozporządzenie w sprawie ODR w sporach konsumenckich), (Dz. Urz. UE 2013 L 165/1).8 Zamiennie również „rozporządzenie 524/2013 w sprawie ODR”. Akronim „ODR” pochodzi od ang. online dispute resolution i oznacza rozstrzyganie sporów za pośrednictwem internetu.



pośrednictwem Internetu9. Dzięki nowo zaproponowanemu systemowi pozasądowych procedur, dochodzenie tych roszczeń ma być bardziej efektywne, a rozstrzyganie sporów konsumenckich ma stać się szybsze i tańsze.

Mimo wielu niekwestionowanych zalet rozwiązań wprowadzonych w tych aktach, niektóre przepisy, w tym zwłaszcza postanowienia dyrektywy 2013/11/UE, budzą wątpliwości w środowisku prawniczym10. Największe kontrowersje związane są z przekazaniem kompetencji do rozstrzy-gania sporów konsumenckich z rąk sędziów sądów państwowych w ręce podmiotów i instytucji prywatnych, posiadających jedynie „ogólną znajomość” prawa i pozbawionych doświadczenia orzeczniczego. Ponadto, wątpliwości rodzi konieczność ponoszenia kosztów stworzenia nowe-go, jednolitego dla całej UE systemu rozstrzygania sporów konsumenckich w przypadku istnie-nia już systemu sądowego dochodzenia drobnych roszczeń (a takimi najczęściej są roszczenia konsumenckie) zarówno w państwach członkowskich, jak i w całej UE11. Niejasne jest także, czy wprowadzone rozwiązania faktycznie zwiększą dostęp konsumentów do wymiaru sprawiedliwości (ang. access to justice), czy wręcz odwrotnie, przez skierowanie ich do podmiotów ADR, utrudnią i ograniczą ten dostęp12.

W niniejszej pracy przedstawione zostaną najważniejsze propozycje ustawodawcy unijnego w zakresie pozasądowych metod rozstrzygania sporów konsumenckich, których głównym celem było ułatwienie konsumentom dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Kluczowym punktem publikacji będzie analiza postanowień dyrektywy 2013/11/UE i rozporządzenia nr 524/2013 oraz dyskusja na temat kontrowersji związanych z wprowadzeniem tych przepisów do krajowych porządków praw-nych. Przedmiotem niniejszej publikacji nie jest natomiast orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej dotyczące alternatywnych metod rozwiązywania sporów konsumenckich13.

II. Pierwsze inicjatywy unijne w zakresie alternatywnych metod rozwiązywania sporów konsumenckich

Początkowo instytucje UE nie miały bezpośredniego umocowania do wprowadzania prawnie wiążących przepisów w zakresie ADR. Dlatego wydawane przez nie w tej dziedzinie dokumenty kwalifi kowane były w postaci aktów prawa miękkiego (ang. soft law) i stanowiły jedynie minimalne kryteria w zakresie stosowania metod ADR. Sytuacja zmieniła się w 2009 r., po wprowadzeniu Traktatu z Lizbony, kiedy to Unii przyznano szersze kompetencje w zakresie współpracy sądo-wej w sprawach cywilnych. Zgodnie z art. 81 (2) TFUE14 Parlament Europejski i Rada przyjmują środki mające na celu m.in. zapewnienie skutecznego dostępu do wymiaru sprawiedliwości oraz rozwoju alternatywnych metod rozwiązywania sporów. Na mocy tego artykułu UE może przyj-mować środki w celu zbliżenia przepisów ustawowych i wykonawczych państw członkowskich w zakresie metod ADR. 9 Kontekst wniosku KE 2011/0373 (COD) z 29.11.2011 r. w sprawie wprowadzenia dyrektywy w sprawie ADR w sporach konsumenckich, KOM (2011) 793, s. 2.10 Kontrowersyjne kwestie związane z wprowadzeniem omawianego pakietu legislacyjnego zostały poruszone na konferencji Die Umsetzung der ADR-Richtlinie und der ODR-Verordnung der EU in Deutschland, zorganizowanej 25.11.2013 r. na Uniwersytecie Ludwika Maximiliana w Monachium. 11 Rozporządzenie (WE) nr 861/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z 11.07.2007 r. ustanawiające europejskie postępowanie w sprawach drobnych roszczeń, (Dz. Urz. UE 2007 L 199/1).12 G. Wagner, Private law enforcement through ADR: Wonder drug or snake oil?, „Common Market Law Review” 2014, nr 1, s. 183.13 Na temat orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości UE w zakresie wykorzystywania arbitrażu, będącym jedną z metod ADR, do rozwiązywania sporów konsumenckich: J. Pękala, Arbitration of consumer disputes in the case law of European Court of Justice, [w:] A. Garnuszek, L. Mazur, A. Orzeł (red.), Quo vadis Arbitrażu? Quo vadis Arbitration?, Warszawa, 2013, s. 350–368.14 Skonsolidowana wersja Traktatu o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej (Dz. Urz. UE 2008 C 115/47).



Istotną rolę w zakresie pozasądowych metod rozwiązywania sporów15 odegrało opracowanie przez KE Zielonej Księgi z 1993 r., dotyczącej dostępu konsumentów do wymiaru sprawiedliwo-ści i rozwiązywania sporów konsumenckich16. W dokumencie tym Komisja Europejska poruszyła kwestię konieczności zwiększenia dostępu do wymiaru sprawiedliwości, podkreślając, iż w związ-ku z rosnącą popularnością dokonywania przez konsumentów transakcji w innych w państwach członkowskich, spory konsumenckie coraz częściej mają charakter międzynarodowy17. W celu zwiększenia dostępu do wymiaru sprawiedliwości Komisja zaproponowała możliwość wykorzy-stania pozasądowych metod rozwiązywania sporów, wyróżniając podział na metody alternatywne oraz komplementarne do postępowania sądowego, do pierwszej grupy zaliczając arbitraż, a do drugiej mediację oraz koncyliację18. Podział ten nie został jednak powielony w kolejnych aktach.

Temat wykorzystania pozasądowych metod do rozwiązywania sporów konsumenckich został także podniesiony w planach działania Komisji Europejskiej, w szczególności w planie z 1996 r. poświęconym dostępowi konsumentów do wymiaru sprawiedliwości oraz rozwiązywaniu sporów konsumenckich na rynku wewnętrznym19. Autorzy planu podkreślili, że to właśnie dostęp konsu-mentów do wymiaru sprawiedliwości jest miernikiem efektywności systemu prawnego, dlatego też niezbędne jest uproszczenie procedury sądowego dochodzenia roszczeń konsumenckich oraz stworzenie mechanizmu pozasądowego dochodzenia roszczeń przeznaczonego właśnie dla konsumentów, a także umożliwienie monitorowania przebiegu rozstrzygania transgranicznych sporów konsumenckich wewnątrz UE20.

Doniosłą inicjatywą było także wydanie przez Komisję Europejską w 1998 r. komunikatu21, w którym przedstawione zostały dwie propozycje mające na celu ułatwienie konsumentom dostępu do wymiaru sprawiedliwości. Pierwszą z nich było stworzenie formularza skargi, który umożliwi komunikację konsumentów i przedsiębiorców oraz ułatwi dostęp do pozasądowych procedur rozwiązywania sporów. Drugą stanowiło przyjęcie rekomendacji zawierającej zasady właściwe dla pozasądowych procedur rozwiązywania sporów konsumenckich. Przedstawiono ponadto trzy podejścia umożliwiające poprawę dostępu konsumentów do wymiaru sprawiedliwości: uprosz-czenie i poprawę jakości postępowania sądowego, ułatwienie komunikacji między konsumentami i przedsiębiorcami oraz stworzenie wspólnego dla państw członkowskich UE mechanizmu poza-sądowego rozstrzygania sporów konsumenckich.

Szczególne znaczenie miała także propozycja Parlamentu Europejskiego dotycząca ujęcia pozasądowego rozwiązywania sporów konsumenckich w rozporządzeniu Bruksela I22, przywoła-na w Zielonej Księdze Komisji Europejskiej z 2002 r.23 Zgodnie z tą propozycją spory wynikające umów konsumenckich miały zostać rozstrzygnięte w pierwszej kolejności w ramach systemu pozasądowego, akredytowanego wcześniej przez Komisję. Pomysł ten nie spotkał się jednak

15 Instytucje unijne do 2002 r. posługiwały się pojęciem „pozasądowych” metod rozwiązywania sporów (ang. out-of-court procedures) i dopiero od 2002 r. zaczęły używać terminu ADR.16 Zielona Księga KE z 16.11.1993 r.17 K. Gajda-Roszczynialska, Sprawy o ochronę indywidualnych interesów konsumentów w postępowaniu cywilnym, Wolters Kluwer, Warszawa 2012, s. 409.18 Zielona Księga KE z 16.11.1993 r., s. 57.19 Plan działań KE z 14.02.1996 r.20 Plan działań KE z 14.02.1996 r., s. 6.21 Komunikat KE z 30.03.1998 r.22 Rozporządzenie Rady (WE) nr 44/2001 z 22.12.2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. Urz. UE 2001 L 12/1).23 Zielona Księga KE z 19.04.2002 r.



z uznaniem Komisji, gdyż jego wdrożenie wymagało wprowadzenia zmian do przepisów krajowych poszczególnych państw członkowskich rodzących wątpliwości konstytucyjne. W opinii Komisji propozycja wymagała także dopracowania, ze względu na złożoność, zależności proceduralnych występujących między procedurami pozasądowymi a postępowaniem sądowym, m.in. wprowa-dzenia ograniczeń czasowych na wnoszenie roszczeń, uregulowania kwestii przedawnienia itp. W efekcie propozycja Parlamentu nie została uwzględniona w treści rozporządzenia Bruksela I.

W Zielonej Księdze z 2002 r. Komisja po raz pierwszy posłużyła się pojęciem „alternatyw-nych” metod rozwiązywania sporów, rozumianym jako pozasądowe procedury rozwiązywania sporów z wyłączeniem arbitrażu. Był to jednak jedyny akt, w którym instytucje unijne wyłączyły arbitraż z pojęcia ADR.

Konsekwencją wydania Zielonej Księgi z 2002 r. było przyjęcie przez Komisję Europejską na konferencji w Brukseli Europejskiego Kodeksu Postępowania dla Mediatorów w 2004 r.24, stano-wiącego zbiór zasad, którymi powinni kierować się mediatorzy podczas postępowania mediacyj-nego oraz wydanie dyrektywy 2008/5225 dotyczącej niektórych aspektów mediacji w sprawach cywilnych i handlowych w 2008 r.

Ponadto, w celu ułatwienia konsumentom dochodzenia roszczeń ze sporów transgranicz-nych, Komisja Europejska ustanowiła dwie sieci zajmujące się ADR: Europejską Sieć Centrów Konsumenckich ECC-NET oraz sieć FIN-NET26. Celem pierwszej z nich jest pomoc konsumen-tom w uzyskaniu dostępu do odpowiedniego podmiotu ADR w innym państwie członkowskim. Pracownicy Europejskich Centrów Konsumenckich zlokalizowanych w całej UE udzielają porad w zakresie praw konsumentów i możliwości rozwiązania sporów ze sprzedawcami i usługodaw-cami z innych państw członkowskich. Centra fi nansowane są przez Komisję Europejską oraz władze poszczególnych państw członkowskich. Druga z sieci, FIN-NET, składa się z systemów ADR, które zajmują się sporami transgranicznymi między konsumentem a dostawcami usług fi -nansowych. W ramach sieci konsumenci mogą uzyskać informację o pozasądowych metodach rozwiązania sporu w zakresie usług fi nansowych, a za pośrednictwem internetowej bazy mogą złożyć skargę do krajowej instytucji będącej członkiem sieci FIN-NET, która skieruje ją do swojego odpowiednika w innym państwie członkowskim27.

Najważniejszymi i zarazem najbardziej konkretnymi z dotychczas przywołanych inicjatyw unijnych w zakresie alternatywnych metod rozwiązywania sporów konsumenckich były dwa zale-cenia Komisji Europejskiej. Pierwsze z nich, zalecenie 98/257/EWG wydane w 1998 r., dotyczy-ło zasad mających zastosowanie do organów odpowiedzialnych za pozasądowe rozstrzyganie sporów konsumenckich28. Zgodnie z jego postanowieniami wszystkie organy odpowiadające za pozasądowe rozstrzyganie sporów mają przestrzegać zasad: niezawisłości organu, przejrzystości postępowania, kontradyktoryjności sporu, skuteczności postępowania, legalności decyzji, wolności stron oraz prawa do reprezentacji stron. Zasady te mają ujednolicić reguły w zakresie stosowania metod ADR w poszczególnych państwach członkowskich oraz ułatwić konsumentom dostęp do tych

24 E. Gmurzyńska, R. Morek, Mediacje. Teoria i praktyka, Ofi cyna Wolters Kluwer, Warszawa 2009, s.163.25 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/52/WE z 21.05.2008 r. w sprawie niektórych aspektów mediacji w sprawach cywilnych i handlo-wych, (Dz. Urz. UE 2008 L 136/3).26 Informacje na temat sieci ECC-NET oraz FIN-NET dostępne są pod adresem: http://ec.europa.eu/consumers/ecc/about_ecc_pl.htm oraz http://ec.europa.eu/internal_market/fi n-net/index_en.htm.27 C.J.S. Hodges, Consumer ADR in Europe…, s. 13.28 Zalecenie KE 98/257/WE.



metod. Z kolei zalecenie Komisji 2001/310/EG z 2001 r. wprowadziło zasady dotyczące organów pozasądowych uczestniczących w polubownym rozstrzyganiu sporów konsumenckich29. Zgodnie z jego postanowieniami organy odpowiedzialne za pozasądowe rozstrzyganie sporów konsumen-ckich mają dążyć do rozstrzygnięcia sporu w drodze wzajemnego porozumienia, z poszanowa-niem zasady bezstronności organu, przejrzystości, efektywności oraz uczciwości postępowania.

Początkowo istniały plany nadania przepisom zawartym w zaleceniach Komisji Europejskiej mocy wiążącej przez przeniesienie ich do odrębnej dyrektywy. Ostatecznie jednak ustawodawca europejski zdecydował się na wprowadzenie do porządku prawnego zupełnie nowej dyrektywy 2013/11/UE w sprawie ADR oraz rozporządzenia nr 524/2013 w sprawie ODR.

III. Nowy pakiet legislacyjny – dyrektywa 2013/11/UE w sprawie ADR i rozporządzenie nr 524/2013 w sprawie ODR

W 2011 r. Komisja Europejska opracowała dwa projekty, które zaowocowały wydaniem dy-rektywy 2013/11/UE w sprawie ADR oraz rozporządzenia nr 524/2013 w sprawie ODR. W uza-sadnieniu wniosków KE podnosiła, że rozwiązywanie sporów za pomocą metod alternatywnych uzupełni system tradycyjnego sądowego dochodzenia roszczeń, a wprowadzone przepisy pozwolą na wyrównanie jakości procedur ADR w UE i ułatwią rozstrzyganie sporów wynikłych z transakcji transgranicznych30.

Zgodnie z art. 2 dyrektywy 2013/11/UE celem dyrektywy jest zapewnienie możliwości skiero-wania sporów B2C (ang. business to consumer), wynikających z umów sprzedaży towarów bądź z umów świadczenia usług, do podmiotu zajmującego się ADR. Jak wynika z art. 5 ust. 2 lit. e dyrektywy 2013/11/UE, ma ona zastosowanie zarówno do sporów krajowych (tj. gdy konsument ma miejsce zamieszkania w tym samym państwie członkowskim, w którym przedsiębiorca ma siedzibę), jak i transgranicznych (tj. kiedy siedziba przedsiębiorcy znajduje się w innym państwie członkowskim, niż to, w którym zamieszkuje konsument). Celem rozporządzenia 524/2013 w spra-wie ODR jest zaś stworzenie europejskiej platformy ODR, ułatwiającej pozasądowe rozstrzyganie sporów konsumenckich przez Internet. Dzięki platformie konsument będzie mógł wypełnić elek-troniczny formularz skargi, a po jego złożeniu zostanie poinformowany o akredytowanych przez KE podmiotach ADR, które są właściwe rozpatrzenia jego spornej sprawy.

Oba akty posługują się pojęciem „podmiotu ADR”, rozumianym jako każdy podmiot utworzony na stałe i oferujący rozstrzyganie sporu w ramach postępowania ADR [art. 4 ust. 1 lit. h) dyrek-tywy 2013/11/UE oraz art. 4 ust. 1 lit. i) rozporządzenia nr 524/2013]. Na podmioty te dyrektywa 2013/11/UE nałożyła szereg obowiązków, m.in. prowadzenia strony internetowej umożliwiającej dostęp do informacji dotyczących postępowania ADR i pozwalającej konsumentom na wniesienie skargi i przekazanie dokumentów w formie elektronicznej, przy czym przepisy nie stoją na prze-szkodzie wnoszeniu skarg również w tradycyjnej formie nieelektronicznej [art. 5 ust. 2 lit. a) oraz c) dyrektywy 2013/11/UE]. Ponadto, podmioty ADR zobowiązane są do udostępniania na swych stronach internetowych informacji na temat m.in. osób fi zycznych odpowiedzialnych za ADR oraz ich wiedzy specjalistycznej, przepisów proceduralnych regulujących rozstrzyganie sporu,

29 Zalecenie KE 2001/310/WE.30 K. Tonner, C. Berlin, Zur Umsetzung der AS-Richtlinie (Richtlinie 2013/11/EU). Nebst Entwurf eines Gesetzes ueber alternative Streitbeilegung, Rostock 2014, s. 5, dostępny pod adresem: http://www.vzbv.de/cps/rde/xbcr/vzbv/Schlichtung-AS-Richtlinie-Gutachten-Tonner-2014.pdf.



możliwości wycofania się przez strony z postępowania, ewentualnych kosztów postępowania oraz wykonalności decyzji ADR, o ile jest to właściwe (art. 7 ust. 1 dyrektywy 2013/11/UE).

Dyrektywa 2013/11/UE nałożyła na przedsiębiorców obowiązek w zakresie informowania konsumentów o podmiocie ADR, właściwym do rozstrzygnięcia sporu związanego z zawartą z nim umową (art. 13 dyrektywy 2013/11/UE). Konsument może skorzystać z postępowania ADR po wcześniejszym skontaktowaniu się z przedsiębiorcą, w celu omówienia składanej przez niego skargi oraz możliwości rozwiązania sporu bezpośrednio z przedsiębiorcą [art. 5 ust. 4 lit. a) dyrek-tywy 2013/11/UE]. Jeżeli konsument pominie ten krok, podmiot ADR będzie miał prawo odmówić mu rozpatrzenia skargi. Podobnie prawo odmowy będzie przysługiwać podmiotom ADR także wtedy, gdy spór jest lub był już rozpatrywany przez inny podmiot ADR lub wartość przedmiotu sporu jest wyższa lub niższa od ustalonego z góry progu fi nansowego [art. 5 ust. 4 lit. c) oraz d) dyrektywy 2013/11/UE]. W takich przypadkach podmiot ADR zobowiązany jest przedstawienia przyczyn niemożności rozpatrzenia sporu.

Zgodnie z postanowieniami dyrektywy 2013/11/UE i rozporządzenia nr 524/2013 konsumenci mogą dobrowolnie składać skargi na działania przedsiębiorców do podmiotów ADR, a postępo-wania ADR nie powinny zmierzać do zastąpienia postępowań sądowych i nie powinny pozbawiać konsumentów ani przedsiębiorców ich praw dochodzenia roszczeń przed sądami (pkt 45 pre-ambuły dyrektywy 2013/11/UE oraz pkt 26 preambuły rozporządzenia nr 524/2013). Dyrektywa 2013/11/UE stanowi, że państwa członkowskie zapewniają, aby „porozumienie o złożeniu skarg do podmiotu ADR nie było wiążące dla konsumenta, jeżeli zostało zawarte przed powstaniem sporu i skutkuje pozbawieniem konsumenta prawa do wniesienia do sądu sprawy o rozstrzygnięcie spo-ru” (art. 10 dyrektywy 2013/11/UE). Przepis ten odnosi się zatem do postępowań arbitrażowych, których celem jest rozstrzygnięcie sporu poprzez narzucenie stronom konkretnego rozwiązania. Można zatem wnioskować, że nie ma on zastosowania do postępowań mediacyjnych czy kon-cyliacyjnych, które nie pozbawiają konsumenta prawa do wniesienia sprawy do rozstrzygnięcia przez sąd. Wydaje się zatem, że w przypadku, gdy spór może zostać rozstrzygnięty w ramach mediacji czy koncyliacji, zaleca się, aby konsument najpierw złożył skargę do odpowiedniego podmiotu ADR, a dopiero w przypadku niepowodzenia rozwiązania sporu w ramach ADR wszczął postępowanie sądowe. Wątpliwości może zatem budzić wymieniona w art. 1 dyrektywy 2013/11/UE „możliwość dobrowolnego składania skarg na działania przedsiębiorców do podmiotów ADR”, omówiona w punkcie 4 poniżej.

Jednym z podstawowych założeń dyrektywy 2013/11/UE i rozporządzenia 524/2013 jest skuteczność dochodzenia roszczeń. Zgodnie z przepisami dyrektywy 2013/11/UE, aby postępo-wanie uznać za skuteczne, należycie funkcjonujący podmiot ADR powinien zakończyć postępo-wanie sporne, w terminie 90 dni kalendarzowych od otrzymania przez ten podmiot pełnej skargi zawierającej niezbędną dokumentację, do dnia, w którym udostępniono wynik postępowania ADR [art. 8 lit. e) dyrektywy 2013/11/UE]. Zgodnie z postanowieniami dyrektywy 2013/11/UE jedynie w wyjątkowych przypadkach o bardzo złożonym charakterze okres ten może zostać przedłużony. Analogiczne uregulowanie w rozporządzeniu nr 524/2013 stanowi, że porozumienie musi zostać zawarte między stronami w ciągu 30 dni kalendarzowych od przedłożenia formularza skargi (art. 9 ust. 8 rozporządzenia nr 524/2013). Uregulowania te świadczą o dużej wadze przykłada-nej przez ustawodawcę unijnego do szybkości rozwiązania sporu i, jak się wydaje, pominięciu



kwestii dokonania wnikliwej analizy stanu prawnego, co w efekcie może przełożyć się na jakość rozstrzygnięć wydawanych przez podmioty ADR.

Wątpliwości co do merytorycznego poziomu rozstrzygnięć nie usuwają przepisy omawia-nych aktów, dotyczące kompetencji podmiotów ADR [art. 6 ust. 1 lit. a) dyrektywy 2013/11/UE oraz art. 4 ust. 1 lit. i) oraz pkt 16 preambuły rozporządzenia nr 524/2013]. Ustawodawca unijny ogólnie stwierdza w nich, że osoby fi zyczne odpowiedzialne za ADR muszą posiadać „niezbędną wiedzę fachową”, rozumianą jako „konieczną wiedzę i umiejętności w dziedzinie alternatywnego lub sądowego rozstrzygania sporów konsumenckich”, jak również posiadać „ogólną znajomość prawa”. Przepisy wyraźnie dopuszczają więc do roli podmiotów ADR rozstrzygających spory kon-sumenckie także osoby bez wyższego wykształcenia prawniczego. Powierzenie rozstrzygania sporów konsumenckim osobom o ogólnej znajomości prawa może budzić obawy, zwłaszcza ze względu na złożoność europejskiego systemu ochrony praw konsumenta i fundamentalną rolę tych praw w europejskim porządku prawnym.

Ponadto ustawodawca europejski wprowadził w dyrektywie 2013/11/UE przepisy dotyczące monitorowania podmiotów ADR w zakresie ich prawidłowego i skutecznego funkcjonowania. Na mocy tych przepisów każde państwo członkowskie wyznacza właściwy organ, który m.in. kwalifi -kuje podmioty ADR spełniające wymogi dyrektywy 2013/11/UE i tworzy wykaz takich podmiotów, który następnie publikuje i aktualizuje na swoich stronach internetowych, oraz zachęca stosowne organizacje konsumenckie do jego publikacji (art. 18–20 dyrektywy 2013/11/UE). Ani dyrektywa 2013/11/UE, ani rozporządzenie nr 524/2013 nie zawierają jednak żadnych przepisów wprowa-dzających mechanizmy kontroli spełniania przez podmioty ADR wymogów niezależności, bez-stronności czy przejrzystości prowadzonych przez nich postępowań. Sytuacja ta nie dziwi z uwagi na brak uregulowania w tych aktach wymogów co do przebiegu postępowania ADR, lakoniczne odniesienia do kwestii kompetencji podmiotów ADR oraz istnienie zasady poufności postępowań alternatywnych. Co więcej, z uwagi na mnogość podmiotów ADR istniejących w UE wydaje się, że egzekwowanie przez państwa członkowskie spełniania przez te podmioty podstawowych wy-mogów przewidzianych dla procedur ADR będzie w praktyce bardzo ograniczone31.

Zgodnie z postanowieniami dyrektywy 2013/11/UE osoby odpowiedzialne za rozstrzyganie sporów konsumenckich muszą być niezależne i bezstronne. Jednocześnie przepisy dyrektywy 2013/11/UE dopuszczają możliwość fi nansowania podmiotów ADR przez podmioty prywatne. W świetle tych przepisów państwa członkowskie powinny same zdecydować o odpowiedniej formie fi nansowania podmiotów ADR na swoim terytorium, przy czym dozwolone jest ich fi nansowanie zarówno ze środków publicznych, jak i prywatnych (pkt 46 preambuły dyrektywy 2013/11/UE). Omawiany akt nie wyłącza możliwości fi nansowania podmiotów przez przedsiębiorstwa, orga-nizacje zawodowe lub stowarzyszenia, lecz zachęca wręcz do korzystania z prywatnych form fi nansowania32. Zgodnie z dyrektywą 2013/11/UE, postępowania ADR powinny jednak być dla konsumentów nieodpłatne lub dostępne za opłatą o nieznacznej wysokości [art. 8 lit. c) dyrektywy

31 Badania na temat wykorzystania alternatywnych metod rozstrzygania sporów w Unii Europejskiej oraz liczebności podmiotów ADR przepro-wadzone zostały przez Civic Consulting of the Consumer Policy Evaluation Consorcium (CPEC), Study on the use of Alternative Dispute Resolution in the European Union, 2009, dokument dostępny pod adresem: http://www.cc.cec/home/dgserv/sg/evaluation/pages/eims_en.htm; oraz przez Directorate-General for Internal Policies, Cross-border alternative dispute resolution in the European Union, 2011, dokument dostępny pod adre-sem http://www.europarl.europa.eu/meetdocs/2009_2014/documents/imco/dv/adr_study_/adr_study_en.pdf; na ten temat także: R. Morek, ADR and ODR for EU consumers: Proposals for new Directive and Regulation, dokument dostępny pod adresem: http://kluwermediationblog.com/2011/12/09/adr-and-odr-for-eu-consumers-proposals-for-new-directive-and-regulation/.32 G. Wagner, Private law enforcement…, s. 183.



2013/11/UE]. W związku z powyższym nietrudno się domyślić, że fi nansowanie podmiotów ADR jedynie przez jedną stronę sporu może mieć wpływ na wynik rozstrzygnięcia wydawanego przez te podmioty, co w oczywisty sposób naruszy zasadę bezstronności i niezależności.

IV. Kontrowersje wokół przepisów dyrektywy 2013/11/UE w sprawie ADR i rozporządzenia nr 524/2013 w sprawie ODR

Analiza regulacji dyrektywy 2013/11/UE i rozporządzenia nr 524/2013 pozwala dostrzec zagrożenia wiążące się z wprowadzeniem tych przepisów do krajowych porządków prawnych, w szczególności możliwe utrudnienie konsumentom dostępu do sądownictwa powszechnego, spadek efektywności dochodzonych roszczeń, ryzyko nadużyć przez przedsiębiorców, niska ja-kość wydawanych rozstrzygnięć oraz zagrożenia bezstronności i niezależności podmiotów ADR, a także konieczność poniesienia nakładów fi nansowych w celu stworzenia nowego systemu ADR.

Po pierwsze, wprowadzony pakiet legislacyjny przekazuje kompetencje do rozstrzygania sporów między konsumentami a przedsiębiorcami z rąk sądów państwowych do rąk podmiotów prywatnych. Mimo że przepisy stanowią, iż postępowania ADR nie powinny pozbawiać konsumen-tów dochodzenia swoich praw przed sądami, można się spodziewać, że w praktyce tak właśnie się stanie33. Zgodnie z przepisami dyrektywy 2013/11/UE porozumienia o złożeniu skargi do podmiotu ADR trudniącego się mediacją (lub inną formą ADR, która nie skutkuje pozbawieniem konsumen-ta prawa do wniesienia do sądu sprawy o rozstrzygnięcie sporu) zawarte między przedsiębior-cami i konsumentami jeszcze przed powstaniem sporu będą wiążące także dla tych ostatnich, co oznacza, że konsumenci będą zobligowani do wzięcia udziału w takim postępowaniu. I choć konsumenci nieusatysfakcjonowani wynikiem mediacji będą mogli nadal wnieść sprawę do sądu, to wydaje się mało prawdopodobne, że zdecydują się na ten krok. Po usłyszeniu niekorzystnej dla nich opinii „profesjonalnego” mediatora istnieje obawa, że konsumenci staną się niechętni dochodzeniu swych roszczeń w postępowaniu sądowym. Z tego względu przepisy dyrektywy 2013/11/UE i rozporządzenia nr 524/2013 mogą przynieść skutek odwrotny do zamierzonego i nie ułatwić, lecz utrudnić konsumentom dostęp do wymiaru sprawiedliwości, zagwarantowany im w art. 47 Karty praw podstawowych34.

Po drugie, przepisy dyrektywy 2013/11/UE w sprawie ADR i rozporządzenia nr 524/2013 w sprawie ODR mogą stworzyć przedsiębiorcom pole do nadużyć. Nietrudno wyobrazić sobie sytuację, w której podczas postępowania ADR przedsiębiorcy będą systematycznie odrzucać pro-pozycje rozwiązania sporu jedynie w celu opóźnienia egzekwowania praw przez konsumentów35. W konsekwencji realna możliwość dochodzenia roszczeń przez konsumentów zostanie znacznie odsunięta w czasie, przez co postępowanie stanie się nieefektywne, wbrew założeniom dyrektywy 2013/11/UE i rozporządzenia nr 524/2013. Ponadto, wątpliwości budzi wspomniana wcześniej kwestia korzystania przez podmioty ADR głównie z prywatnych form fi nansowania. Istnieją uza-sadnione obawy, że fakt utrzymywania podmiotów ADR przez prywatnych przedsiębiorców nie pozostanie bez wpływu na rozstrzygnięcia wydawane przez te podmioty w sporach B2C, zwłasz-cza przy zachowaniu zasady nieodpłatnego uczestnictwa konsumentów w postępowaniach ADR.

33 H. Eidenmüller, M. Engel, Against false settlement: designing effi cient consumer rights enforcement system in Europe, 2014, s. 31, dostępny pod adresem: http://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=2290654.34 Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, (Dz. Urz. UE 2010 C 83/02).35 K. Tonner, C. Berlin, Zur Umsetzung der AS-Richtlinie…, s. 9.



Po trzecie, w związku z wymogiem posiadania przez podmioty ADR jedynie „ogólnej znajo-mości prawa” powstaje wątpliwość co do jakości merytorycznej rozstrzygnięć wydawanych przez te podmioty36. Europejski system ochrony praw konsumenta jest bowiem na tyle rozbudowany i skomplikowany, że pozostawienie kwestii tak fundamentalnej jak egzekwowanie prawa w rękach podmiotów bez odpowiedniego wykształcenia prawniczego i niezwiązanych sztywno określony-mi procedurami, może budzić zastrzeżenia. Co więcej, przepisy wyznaczające sztywne ramy czasowe, w jakich mają zostać wydawane rozstrzygnięcia (90 dni postępowań ADR i 30 dni dla postępowań ODR), będą utrudniać dokonanie dokładnej analizy prawnej. Można obawiać się, że podmioty ADR, pozbawione doświadczenia i nieposiadające wiedzy prawniczej odpowiadającej wiedzy sędziów, będą przedkładać efektywność rozstrzygnięcia sporu (m.in. szybkość postępo-wania, czy jego niskie koszty), nad jego merytoryczną jakość.

Po czwarte, stworzenie systemu pozasądowego rozwiązywania sporów, jednolitego w całej Unii Europejskiej oraz zapewnienie systemu nadzoru nad usługami świadczonymi przez podmioty ADR, będzie wiązać się z koniecznością poniesienia przez państwa członkowskie znaczących nakładów fi nansowych. Stworzenie platformy ODR oraz zarządzanie sprawami wpływającymi do systemu internetowego pochłonie ogrom środków fi nansowych, które mogłyby zostać wykorzysta-ne na modernizację istniejącego już systemu sądownictwa. Potrzeba budowania takiego systemu i konieczność ponoszenia związanych z tym dodatkowych kosztów wydaje się nieuzasadniona w świetle istniejących już w krajowych porządków prawnych regulacji dotyczących dochodzenia drobnych roszczeń przed sądami powszechnymi37, a także możliwości transgranicznego docho-dzenia tych roszczeń w ramach europejskiego postępowania w sprawie drobnych roszczeń38.

V. WnioskiMnogość inicjatyw unijnych podjętych jeszcze przed wprowadzeniem dyrektywy 2013/11/UE

w sprawie ADR oraz rozporządzenia nr 524/2013 w sprawie ODR świadczy o dużym zainteresowa-niu instytucji tematem alternatywnych metod rozwiązywania sporów konsumenckich. Początkowe inicjatywy te były mało konkretne, a postulaty w nich głoszone miały niewielkie przełożenie na praktyczne dochodzenie roszczeń przez konsumentów. Ustawodawca europejski, widząc, że mimo przedsięwziętych środków, metody alternatywne nie zostały prawidłowo zorganizowane i nie działają zadowalająco we wszystkich obszarach geografi cznych Unii, zdecydował się na wprowadzenie zupełnie nowych regulacji, które mają wyrównać różnice w dostępności do metod ADR i poprawić ich jakość w całej UE.

W porównaniu do wcześniejszych propozycji legislacyjnych postanowienia dyrektywy 2013/11/UE w sprawie ADR oraz rozporządzenia nr 524/2013 w sprawie ODR są bardziej szcze-gółowe i wprowadzają więcej konkretnych rozwiązań. Ustawodawca unijny pozostawił jednak tak-że wiele kwestii ogólnych, które wymagają doprecyzowania w krajowych ustawodawstwach. Dla prawidłowego funkcjonowania systemu ADR niezbędne będzie przede wszystkim wprowadzenie uregulowań w zakresie nadzoru nad działalnością podmiotów ADR i kontroli jakości prowadzonych

36 C. Meller-Hannich, A. Höland, E. Krausbeck, „ADR” und „ODR”: Kreationen der europäischen Rechtspolitik. Eine kritische Würdigung, Zeitschrift für Europäisches Privatrecht 2014, vol. 1, s. 36.37 W Polsce są to sprawy, których wartość przedmiotu sporu nie przekracza 10 tys. złotych (a tak jest w przypadku większości sporów konsumenckich); rozstrzygane są w postępowaniu uproszczonym, por. art. 5051–50514 ustawy z 17.11.1964 r. k.p.c. (Dz. U. Nr 2014, poz. 101, tekst jedn.).38 Rozporządzenie (WE) nr 861/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z 11.07.2007 r. ustanawiające europejskie postępowanie w sprawach drobnych roszczeń (Dz. Urz. UE 2007 L 199/1).



przez nich postępowań. Z tego względu efektywność przepisów dyrektywy 2013/11/UE w sprawie ADR i ich praktyczne wykorzystanie będą zależeć przede wszystkim od sposobu implementacji tych postanowień przez ustawodawców krajowych.

Mimo kontrowersji, rozwiązań wprowadzonych przepisami dyrektywy 2013/11/UE i rozpo-rządzenia nr 524/2013 nie sposób oceniać jednoznacznie. Koncepcja stworzenia nowego po-zasądowego systemu rozwiązywania sporów może sprawdzić się zwłaszcza w tych państwach członkowskich, w których wymiar sprawiedliwości nie działa efektywnie, a prawa konsumentów nie są skutecznie egzekwowane. Metody ADR będą wtedy faktycznie stanowić ważną alternatywę dla przeciągających się postępowań sądowych i wydawanych w efekcie orzeczeń o wątpliwej jakości. W przypadku państw, w których wymiar sprawiedliwości działa sprawnie, tworzenie równoległego pozasądowego systemu rozwiązywania sporów może wydawać się zbyteczne. W państwach tych kierowanie sporów konsumenckich do rozstrzygania przez podmioty ADR może okazać się mniej efektywne niż dochodzenie roszczeń w tradycyjnym postępowaniu sądowym.


90

Izabela Wesołowska*

Przesłanki uznania praktyki za naruszającą zbiorowe interesy konsumentów

Spis treściI. Uwagi wstępneII. Zbiorowe interesy konsumentów 1. Wprowadzenie 2. Ochrona interesów zbiorowych konsumentów a ochrona interesów indywidualnych kon-

sumentów 3. Interes konsumentówIII. Działanie przedsiębiorcy naruszające zbiorowe interesy konsumentów IV. Bezprawność działania przedsiębiorcyV. Naruszenie interesu publicznegoVI. Przykłady praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów VII. Wnioski

StreszczenieArtykuł wskazuje na problemy związane z interpretacją praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, w szczególności przedstawia przesłanki zakazu praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. Jednocześnie podejmuje się w nim próbę dookreślenia terminu zbiorowe interesy konsumentów.

Słowa kluczowe: zakaz praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów; przesłanki uznania praktyki za naruszającą zbiorowe interesy konsumentów; bezprawność działania przed-siębiorcy; interes publiczny; interes konsumentów; defi nicja zbiorowych interesów konsumentów

I. Uwagi wstępneNowelizacja ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów z 2002 r.1, wprowadzająca po-

stępowanie w sprawach praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, podyktowana była koniecznością implementacji dyrektywy 98/27/WE w sprawie nakazów zaprzestania szkod-liwych praktyk wydawanych w celu ochrony interesów konsumentów2 (a następnie dyrektywy

* Autorka jest doktorantką w Katedrze Prawa Gospodarczego Publicznego Uniwersytetu Łódzkiego; e-mail: [email protected] Ustawa z 5.07.2002 r. o zmianie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, ustawy Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (Dz. U. Nr 129, poz. 1102).2 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 98/27/WE z 19.05.1998 r. w sprawie nakazów zaprzestania szkodliwych praktyk wydawanych w celu ochrony interesów konsumentów (Dz. U. WE L 166/51).


Izabela Wesołowska Przesłanki uznania praktyki za naruszającą zbiorowe interesy konsumentów91

2009/22/WE3), która jest pierwszą z dyrektyw konsumenckich ustanawiających wspólną procedurę w zakresie egzekwowania praw konsumenckich. Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów4, w ślad za dyrektywą, reguluje, a raczej zakazuje przedsiębiorcom zachowania względem kon-sumentów jako zbiorowości, uznawanego za niedozwolone. W ten sposób wpływa, organizuje i kontroluje gospodarkę, a pośrednio wpływa na stosunki prywatno-prawne między przedsiębior-cami a konsumentami.

Zakazowi praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów poświęcony jest obecnie dział IV uokik. Jego rozdział 1 został zatytułowany „Praktyki naruszające zbiorowe interesy kon-sumentów”. Artykuł 24 ust. 2 uokik zakazuje stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów.

Zarówno w decyzjach Prezesa UOKiK, w wyrokach sądowych jak i w doktrynie5 występują rozbieżności w zakresie przesłanek uznania praktyki za naruszającą zbiorowe interesy konsu-mentów. D. Miąsik, za decyzją Prezesa UOKiK6 wskazuje na następujące przesłanki: praktyka ma ujawniać się w obrocie konsumenckim, a wiec dotyczyć relacji przedsiębiorca–konsument; nosić znamię bezprawności; naruszać zbiorowe interesy konsumentów7. Na podstawie wyroków SOKiK można wyodrębnić następujące przesłanki: działanie przedsiębiorcy, bezprawność, go-dzenie działania przedsiębiorcy w zbiorowy interes konsumentów8.

Zestawienie poszczególnych – pozornie rozbieżnych koncepcji przesłanek praktyk narusza-jących zbiorowe interesy konsumentów – wskazuje, iż różnią się one jedynie stopniem szczegó-łowości podziału poszczególnych elementów pojęcia praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów wyinterpretowanego z art. 24 ust. 2 uokik9. Z punktu widzenia klasyfi kacji zacho-wania przedsiębiorcy, jako praktyki w rozumieniu art. 24 ust. 2 uokik istotne są dwa elementy: bezprawność zachowania (działania albo zaniechania) przedsiębiorcy oraz zbiorowy interes kon-sumentów jako dobro, w które godzi bezprawne działanie przedsiębiorcy10. W niniejszym artykule analizie zostaną poddane powyższe dwie przesłanki praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów z podziałem bezprawności zachowania przedsiębiorcy na: działanie przedsiębiorcy naruszające zbiorowe interesy konsumentów i bezprawność działania przedsiębiorcy.

3 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2009/22/WE z 23.04.2009 r. w sprawie nakazów zaprzestania szkodliwych praktyk w celu ochrony interesów konsumentów (Dz. U. WE L 110/30). Dyrektywa 2009/22/WE stanowi wersję ujednoliconą dyrektywy 98/27/WE. 4 Ustawa z 16.02.2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. Nr 50, poz. 331 ze zm.). 5 Zdaniem K. Strzyczkowskiego (K. Strzyczkowski, Prawo gospodarcze publiczne, LexisNexis, Warszawa 2011, s. 429), warunkiem kwalifi kacji danego działania (zaniechania) przedsiębiorcy jako praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów jest spełnienie następujących przesłanek: bezprawność działania przedsiębiorcy, godzenie w interesy konsumentów i naruszenie zbiorowych interesów konsumentów. Według M. Radwańskiego (M. Radwański, [w:] A. Stawicki, E. Stawicki (red.), Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów. Komentarz, lex/el, Warszawa 2011) zakaz praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów sformułowany w art. 24 ust. 1 uokik odnosi się do sytuacji, w której spełnione są następujące warunki: praktyka jest działaniem lub zaniechaniem przedsiębiorcy, praktyka jest bezprawna i godzi w zbiorowy interes konsumentów. 6 Decyzja Prezesa UOKiK z 20.11.2009 r., RGD 34/2009; Decyzja Prezesa UOKiK z 17.11.2009 r., RGD 33/2009. 7 D. Miąsik, [w:] T. Skoczny, M. Bernatt, A. Jurkowska, D. Miąsik (red.), Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa 2009, s. 950. 8 Tak też wyrok SOKiK z 8.04.2008 r., XVII Ama 105/07, Dz. Urz. UOKiK 2008, nr 3, poz. 28; wyrok SOKiK z 27.02.2009 r., XVII Ama 99/08, Dz. Urz. UOKiK 2009, nr 2 poz. 14. Takie rozróżnienie występuje również w decyzjach Prezesa UOKiK: decyzja Prezesa UOKiK z 10.11.2009 r., RŁO nr 23/2009, Prezesa UOKiK z 29.05.2008 r., nr DDK 5/2008. 9 D. Miąsik, Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów…, s. 950.10 Wyrok SN z 13.05.2009 r., III SK 41/08, http://www.sn.pl/Sites/orzecznictwo/Orzeczenia1/III %20SK%2041-08-1.pdf, s. 5.



II. Zbiorowe interesy konsumentów

1. Wprowadzenie

Zdefi niowanie pojęcia „zbiorowe interesy konsumentów” nie jest zadaniem prostym. Ustawodawca, idąc w ślad za regulacją dyrektywy 2009/22/WE, wskazał jedynie, że nie jest zbiorowym interesem konsumentów suma indywidualnych interesów konsumentów (art. 24 ust. 3 uokik). Defi nicja pojęcia zbiorowego interesu konsumenta jest więc defi nicją negatywną, czyli sprowadza się do wyłączenia tego, co tym interesem nie jest11.

Zbiorowy interes konsumentów to interes, który nie jest ani prawem podmiotowym, ani innym indywidualnym interesem, ale jest interesem pewnej zbiorowości (grupy), nie stanowi on jednak sumy indywidualnych interesów osób przynależnych do tej zbiorowości12. Zbiorowy interes kon-sumentów stanowi odrębną, samodzielną kategorię prawną, chronioną przez porządek prawny. Jest on zgeneralizowanym interesem indywidualnym. Zbiorowy interes nie tylko wchłania indywi-dualne interesy, ale również je przekracza13. Zbiorowy to „odnoszący się do pewnej grupy osób lub zbioru rzeczy, właściwy jakiemuś zbiorowi, złożony z wielu jednostek, składający się na jakiś zbiór; gromadny, kolektywny, wspólny”14. Pkt 2 preambuły dyrektywy 2009/22/WE wyjaśnia, iż pojęcie zbiorowego interesu konsumentów oznacza interesy, które nie obejmują kumulacji inte-resów jednostek, które ucierpiały na skutek szkodliwej praktyki.

Według M. Sieradzkiej15 zbiorowy interes konsumentów oznacza interes szerokiego kręgu (niezindywidualizowanych co do liczby i tożsamości) konsumentów – zarówno aktualnych, jak i potencjalnych – adresatów bezprawnych praktyk stosowanych przez przedsiębiorcę oraz in-teresy grupy konsumentów, która jest dostatecznie liczna i charakteryzuje się wspólną cechą. Jednakże zaproponowana defi nicja nie uwzględnia charakteru interesów konsumentów i opiera się na kryterium ilościowym. Przede wszystkim dzieli ona zbiorowy interes konsumentów na: interes szerokiego kręgu (niezindywidualizowanych co do liczby i tożsamości) konsumentów – zarówno aktualnych, jak i potencjalnych oraz interesy grupy konsumentów, która jest dostatecznie liczna i charakteryzuje się wspólną cechą. Fakt naruszenia interesów wielu konsumentów niekoniecz-nie oznacza, iż doszło do naruszenia zbiorowych interesów konsumentów16. Istotnym jest, że SN nie podzielił poglądu, zgodnie z którym praktyka narusza zbiorowe interesy konsumentów tylko wówczas, gdy skierowana jest do nieoznaczonego z góry kręgu podmiotów17. Rzeczywistość go-spodarcza wskazuje, iż tylko część praktyk, które naruszają interesy konsumentów skierowana jest do nieoznaczonego z góry kręgu podmiotów. Zachowania przedsiębiorców – także te nie-uczciwe i godzące w interesy innych uczestników obrotu – adresowane są nie do bliżej nieokre-ślonego kręgu podmiotów, tylko do aktualnych lub potencjalnych klientów. Powoduje to, że bardzo

11 M. Sieradzka, Instrumenty ochrony konsumentów w ustawie o ochronie konkurencji i konsumentów z 2007 r. – potrzeba zmian?, „Internetowy Kwartalnik Antymonopolowy i Regulacyjny” 2012, nr 2, s. 26.12 Postanowienie SN z 19.05.2010 r., I CZ 121/09 (LEX nr 627199).13 Ibidem.14 Wyrok SN z 10.04.2008 r., III SK 27/07 (OSNP 2009/13-14/188).15 Opinia grupy roboczej ds. nowelizacji uokik z 2007 r. przy Centrum Studiów Antymonopolowych i Regulacyjnych (CARS UW), s. 28; M. Sieradzka Instrumenty ochrony konsumentów…, s. 27. Uwaga zgłoszona przez CARS do projektu zmiany ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów z 2007 r. nie została przyjęta przez Prezesa UOKiK jako uwaga poza zakresem nowelizacji.16 E. Nowińska, M. du Vall, Dualizm trybu postępowania w przypadku czynów nieuczciwej konkurencji godzących w zbiorowe interesy konsumentów, Dodatek 10 lat ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, „Monitor Prawniczy” 2003, nr 21, s. 21; I. Wesołowska, C. Banasiński, Praktyki naruszające zbiorowe interesy konsumentów…, s. 282.17 Wyrok SN z 10.04.2008 r., III SK 27/07 (OSNP 2009/13-14/188).



rzadko można wskazać praktyki, które nie byłyby skierowane do konkretnej grupy odbiorców18, aczkolwiek składającej się z nieoznaczonych indywidualnie konsumentów. Dlatego nie można przy rekonstruowaniu pojęcia „zbiorowy interes konsumentów” opierać się wyłącznie na tym, czy oceniana praktyka przedsiębiorcy skierowana była do nieoznaczonego z góry kręgu podmiotów. Wystarczające powinno być ustalenie, że zachowanie przedsiębiorcy nie jest podejmowane w sto-sunku do zindywidualizowanych konsumentów, lecz względem członków danej grupy (określonego kręgu podmiotów), wyodrębnionych spośród ogółu konsumentów, za pomocą wspólnego dla nich kryterium (np. nabywcy samochodów marki Fiat w 2002 r.)19.

Sformułowanie z art. 24 ust 3 uokik „nie jest zbiorowym interesem konsumentów suma indywidualnych interesów konsumentów” należy rozumieć w ten sposób, że liczba indywidual-nych konsumentów, których interesy zostały naruszone, nie decyduje o tym, czy dana praktyka narusza zbiorowe interesy konsumentów. Pojęcie zbiorowych interesów konsumentów należy formułować w sposób abstrakcyjny.20 Uzasadniony jest więc wniosek, że jeżeli praktyką przed-siębiorcy może być dotknięty każdy konsument w analogicznych okolicznościach, to ma miejsce naruszenie zbiorowych interesów21. W dotychczasowym orzecznictwie za zakazane uznawane były praktyki przedsiębiorców, mimo że były wymierzone w konkretne grupy konsumentów, a nie w ogół konsumentów. Za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów uznano m.in. dezinformowanie przez szpital pacjentów i ich rodziców o przysługujących im uprawnieniach22. Akceptacja odmiennych poglądów oznaczałaby, że przedsiębiorca nie dopuszcza się praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów podejmujący różnego rodzaju zakazane działania wobec własnych klientów po zawarciu z nimi umowy23. Bardziej trafnym określeniem zbiorowych interesów konsumentów w pojęciu praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów jest stwierdzenie, że nie są to bezpośrednie roszczenia konsumenta lub konsumentów dochodzone w ramach postępowania w sprawach praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów.

2. Ochrona interesów zbiorowych konsumentów a ochrona interesów indywidualnych konsumentów

Zasadnym jest przeprowadzenie granicy między ochroną zbiorowych interesów konsumen-tów a sumą indywidualnych interesów konsumentów albo naruszeniem indywidualnych interesów konsumentów.

W zależności od rodzaju podmiotu (indywidualny, grupowy, zbiorowy), który dochodzi swoich praw, inny będzie kształt przyznanej konsumentom ochrony procesowej. Mianowicie może ona być rozumiana jako ochrona praw indywidualnych, grupowych lub zbiorowych konsumentów. Ochrona praw indywidualnych jest realizowana przez samego konsumenta, który dochodzi samodzielnie

18 Potwierdzeniem takiej interpretacji jest wyrok w sprawie C-382/87 Buet (LEX nr 127496, ECR 1989/5/1235).19 Wyrok SN z 10.04.2008 r., III SK 27/07 (OSNP 2009/13-14/188).20 Ibidem, s. 5–6.21 Wyrok SOKiK z 13.01.2009 r., XVII Ama 26/08, Dz. Urz. UOKiK z 2009 r., nr 2, poz. 13.22 Wyrok SOKiK z 19.04.2006 r., XVII Ama 126/2004, Dz. Urz. UOKiK 2006 nr 3, poz. 45.23 Gdyby traktować zawarcie umowy przez konsumenta (grupę indywidualnych, niezależnie działających konsumentów) jako okoliczność indywidua-lizującą interes poszczególnych konsumentów, operator telekomunikacyjny mógłby – z punktu widzenia przepisów uokik – np. bezkarnie reklamować dostęp do Internetu o prędkości 1 mb/s, zawierać umowy z konsumentami gwarantujące im taką przepustowość łącza, a następnie w drodze działań o charakterze technicznym zmniejszyć przepustowość łącza do 256 kb/s, po to by, na przykład, sprostać rosnącemu popytowi na świadczone przez siebie usługi. Podobnie byłoby w przypadku zobowiązania się przedsiębiorcy do udzielenia 5-letniej gwarancji nabywcom sprzętu AGD, a następnie, po dwóch latach, wycofanie się z tego zobowiązania. Prowadziłoby to do ograniczenia zakresu zastosowania zakazu praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów tylko do zachowań przedsiębiorców podejmowanych przed zawarciem umowy (jak reklama wprowadzająca w błąd). Wyrok SN z 10.04.2008 r., III SK 27/07 (OSNP 2009/13-14/188).



swoich jednostkowych praw od przedsiębiorcy. Natomiast istotą ochrony praw kolektywnych (za-równo grupowych, jak i zbiorowych) jest ich dochodzenie, nie przez samych poszkodowanych, lecz przez uprawnione do tego organy, które reprezentują przed sądem interesy grupy czy też zbiorowości24.

Pośrednią formą prawnoprocesową między ochroną indywidualnych interesów konsumentów a zbiorową ochroną interesów konsumentów jest regulacja niedozwolonych postanowień umow-nych, które można określić jako zbiorową ochronę interesów indywidualnych25. Wskutek indywi-dualnego powództwa o uznanie postanowień wzorca umownego za niedozwolony, jego zakres rozciąga się również na pozostałych uczestników rynku, w szczególności na innych konsumentów. Powództwo może być wytoczone zarówno przez uprawnione do tego instytucje zajmujące się ochroną konsumentów, jak i również przez samego konsumenta.

Zbiorowych interesów konsumentów nie można mylić ze zbiorową ochroną interesów indy-widualnych, gdyż nie należą one do tej samej kategorii. Interes konsumentów jako zbiorowości przeciwstawiony jest interesowi indywidualnemu jednostkowego konsumenta26. Ochrona zbioro-wych interesów indywidualnych polega na stworzeniu wspólnego powództwa przez konsumen-tów, którzy ponieśli indywidualne szkody spowodowane przez tego samego przedsiębiorcę, czyli wspólne dochodzenie powództw indywidualnych – współuczestnictwo formalne.

Przy naruszeniu zbiorowych interesów konsumentów poszkodowana zostaje pewna grupa konsumentów, niebędąca jedynie – z punktu widzenia przedsiębiorcy stosującego daną prak-tykę – zbiorowością przypadkowych jednostek, lecz stanowiącą określoną i odrębną kategorię konsumentów, reprezentującą w znacznym stopniu wspólne interesy27. Rozgraniczenia interesu indywidualnego od zbiorowego nie przeprowadza się wedle kryteriów ilościowych – nie jest istotne jakiej liczby konsumentów może dotyczyć dana praktyka (czy 10 osób, czy 10 mln osób). Interes konsumentów może podlegać kwalifi kacji jako zbiorowy również w przypadkach, w których do-szło do naruszenia praw jednego lub kilku odbiorców28, a także w ramach praktyki wymierzonej w interesy tylko pewnej określonej grupy konsumentów (np. dzieci, osób starszych lub innych grup konsumentów, dających się wyróżnić z powodu wspólnej cechy)29.

3. Interes konsumentów

Interes konsumentów jest zawsze złożoną relacją pomiędzy pewnym obiektywnym stanem rzeczy (stanem faktycznym lub prawnym) a oceną tego stanu dokonywaną z perspektywy możli-wych korzyści, jakie może osiągnąć (ocena subiektywna konsumentów)30. Ustawodawca poddaje

24 M. Sieradzka, Instytucja Class action a powództwo o nakaz w celu ochrony interesów konsumentów, [w:] L. Kieres (red.), Środki prawne publicznego prawa gospodarczego, Kolonia Limited, Wrocław 2007, s. 175.25 Zob. też M. Sieradzka, Instytucja Class action a powództwo o nakaz…, s. 176; I.B. Mika, D. Kasprzycki, Class action a ochrona konsumentów, „Przegląd Prawa Handlowego” 2000, nr 12, s. 13.26 M. Radwański, [w:] A. Stawicki, E. Stawicki (red.), Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów….27 M. Szydło, Publicznoprawna ochrona zbiorowych interesów…, s. 791; tak też decyzja Prezesa UOKiK z 31.01.2007 r., nr DDK-6/2007.28 C. Banasiński, I. Wesołowska, Ochrona zbiorowych interesów konsumentów…, s. 283.29 M. Radwański, [w:] A. Stawicki, E. Stawicki (red.), Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów…; Zob. też obszerne wywody D. Miąsik, [w:] T. Skoczny i in. (red.), , Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów…, s. 961 i n., w tym omawiane tam orzecznictwo, w szczególności wyrok SN z 10.04.2008 r., III SK 27/07 (OSNP 2009/13-14/188).30 Por. M. Szydło, Publicznoprawna ochrona zbiorowych interesów konsumentów, „Monitor Prawniczy” nr 17/2004, s. 792; nie można zgodzić się z twierdzeniem M. Szydło, że najbardziej adekwatnym odpowiednikiem określenia interes jest potrzeba. Przede wszystkim na gruncie praktyk narusza-jących zbiorowe interesy konsumentów pojęcie „interes” nie jest tożsame z pojęciem „potrzeba”. Nie zawsze konsument będzie odczuwał obiektywną, prawną potrzebę a będzie objęty ochroną wynikającą z zakazu stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. W przypadku praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów nie jest chroniona potrzeba konsumenta. Bardziej adekwatnym pojęciem – synonimem określenia interes konsumenta, będzie określenie „sprawa”. Por. J. Lang, Struktura prawna skargi w prawie administracyjnym, Wrocław 1972, s. 98 i n.



sankcjom wyłącznie takie godzenie przedsiębiorcy w zbiorowe interesy konsumentów, które jest sprzeczne z obowiązującymi przepisami prawa. Z powyższych rozważań wynika, że ochronie podlegają nie jakiekolwiek interesy konsumentów, lecz ich interesy prawne, czyli uznane przez ustawodawcę za zasługujące na ochronę i zabezpieczenie31. Interesy prawne konsumentów nie są równoznaczne z ich subiektywnym spojrzeniem na sprawę i dążeniem do rozpatrzenia jej z korzyścią dla siebie. Takie subiektywnie odczuwane interesy mogą być, co najwyżej, uznane za ich interesy faktyczne.

Interpretacja pojęcia interes konsumentów została dokonana w orzecznictwie dotyczącym niedozwolonych postanowień umownych, jako jednej z przesłanek z art. 3851 § 1 k.c., która przez analogię może mieć zastosowanie przy zakazie praktyk naruszających zbiorowe interesy kon-sumentów: naruszenie interesów konsumenta zachodzi wówczas, gdy zostaną naruszone jego interesy ekonomiczne, ale również zostanie spowodowany jego dyskomfort, wynikający z naru-szenia jego prywatności, wygody, poczucia godności osobistej, satysfakcji z zawarcia umowy o określonej treści32. Skoro zbiorowy interes konsumenta jest częścią interesu publicznego33, to można przyjąć, że jeżeli w niektórych przypadkach naruszenia w reklamie dobrych obyczajów czy godności człowieka34, nastąpi również naruszenie interesu publicznego. Państwo powinno bowiem chronić wartości, które zostały naruszone działaniami niezgodnymi z dobrymi obyczaja-mi – również w obrocie gospodarczym. W obrocie gospodarczym interesy konsumentów – czy to zbiorowe czy indywidualne – powinny być rozumiane nie tylko jako interesy ekonomiczne. Ochronie podlegają prawne interesy konsumentów.

W ocenie SN, przesłanka naruszenia interesów konsumentów z art. 24 uokik niewątpliwie dookreśla, jakie bezprawne zachowania przedsiębiorców są faktycznie objęte zakresem zasto-sowania zakazu praktyk, naruszających zbiorowe interesy konsumentów. Nie każde zachowanie przedsiębiorcy, które wyczerpie znamiona bezprawności będzie naruszało interesy konsumen-tów. Przykładowo, naruszenie obowiązku podawania NIP na stronie internetowej przedsiębiorcy można kwalifi kować jako zachowanie bezprawne, ale nie będzie to zachowanie naruszające interesy konsumentów35. Zdaniem SN, nie jest wszakże możliwe, ani celowe w świetle funkcji zakazu praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, uzależnienie zastosowania za-kazu z art. 24 uokik od negatywnego wyniku wyważenia pozytywnych i negatywnych36 skutków bezprawnego zachowania przedsiębiorcy dla konsumentów. Przeszkody dla takiego wyważania nie stanowi brak odpowiednika instytucji „klauzuli rozsądku” z prawa antymonopolowego, która to instytucja jest doktryną orzeczniczą wypracowaną w odpowiedzi na oderwanie sztywnych i jed-noznacznie sformułowanych zakazów od realiów gospodarczych, w jakich zakazy te obowiązują. Przeprowadzenie całościowej oceny zachowania przedsiębiorcy z punktu widzenia interesów kon-sumentów nie jest dopuszczalne, ponieważ art. 24 uokik łączy naruszenie wynikającego z niego zakazu z bezprawnością zachowania przedsiębiorcy (relewantną dla obrotu konsumenckiego

31 M. Szydło, Publicznoprawna ochrona …, s. 792.32 Wyrok SOKiK z 1.02.2012 r., XVII Amc 2474/10, MSiG 2012/144/10165; wyrok SOKiK z 21.01.2013 r., XVII Amc 3063/12, MSiG 2013/136/10121; wyrok SOKiK z 10.05.2011 r., XVII 2058/09, MSiG 2012/128/9165.33 K. Kohutek, M. Sieradzka, Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów…, s. 48.34 Zgodnie z art. 30 Konstytucji RP przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych; tak wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 25.01.2013 r., I ACa 987/12 (LEX nr 1286670).35 Wyrok SN z 3.10.2013 r., III SK 50/12, s. 19.36 Decyzja Prezesa UOKiK z 18.12.2009 r., nr RKT 39/2009.



z uwagi na naruszenie uprawnień przysługujących konsumentom), a nie z bilansem strat i korzyści wynikających z praktyki przedsiębiorcy37. Gdyby art. 24 uokik miał na celu bezpośrednią ochronę interesów ekonomicznych konsumentów, wyważenie takie byłoby zasadne przy stosowaniu tego zakazu. Art. 24 uokik chroni interesy ekonomiczne konsumentów jedynie pośrednio zapewniając, by przedsiębiorcy w obrocie konsumenckim respektowali wyznaczone przez prawodawcę standardy w zakresie traktowania słabszych uczestników rynku oraz przestrzegali uprawnień przyznanych konsumentów przez prawodawcę. Dlatego bilansowanie pozytywnych i negatywnych skutków praktyki dla interesów ekonomicznych konsumentów nie należy do przesłanki warunkującej za-stosowanie zakazu praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów38.

III. Działanie przedsiębiorcy naruszające zbiorowe interesy konsumentów

Praktyki, o których mowa w art. 24 uokik, oznaczają wszelkie formy zachowania przedsiębiorcy w jego relacji z konsumentami, obejmujące zarówno działania, jak i zaniechania przedsiębiorcy39. Praktykę może stanowić zarówno aktywne zachowanie – czynność podejmowana przez przed-siębiorcę wobec konsumentów (np. prowadzenie reklamy, zawarcie umowy, która zawiera posta-nowienia niedozwolone), jak i zaniechanie – czyli niewykonanie czynności, które przedsiębiorca powinien wykonać (np. niewykonanie obowiązku informacyjnego, niezamieszczenie obowiązko-wych postanowień w treści umowy)40. Powyższej konstatacji nie zmienia to, że defi nicja praktyki w art. 24 ust. 2 uokik odnosi się do działania i pomija zaniechanie41. Interpretacja taka znajduje oparcie w art. 1 ust. 2 dyrektywy 2009/22/WE42. Ponadto zaniechanie wykonania obowiązków przedsiębiorcy jest przykładowym typem zakazanych praktyk wskazanym w art. 24 ust. 2 pkt 2 uokik jako naruszanie obowiązku udzielania konsumentom rzetelnej, prawdziwej i pełnej informacji.

Postępowanie przedsiębiorcy musi przybrać charakter powtarzalnego zachowania, czyli być przewidziana – in abstracto – do zastosowania również wobec potencjalnych czy też przyszłych klientów (konsumentów). Incydentalne, jednorazowe naruszenie interesu prawnego konsu-menta niekoniecznie będzie przedmiotem postępowania prowadzonego przez Prezesa UOKiK. Powtarzalność nie oznacza, że to samo zakazane zachowanie jest stosowane po raz kolejny w stosunku do konsumentów i narusza zbiorowe interesy konsumentów. Oznaczałoby to, że przedsiębiorca po raz pierwszy naruszył zbiorowe interesy konsumentów i dopiero przy kolejnym razie, powtórzeniu zachowania będziemy mieć do czynienia z praktyką naruszającą zbiorowe in-teresy konsumentów. Taka interpretacja stoi w sprzeczności celami i założeniami postępowania w sprawie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. W zakresie tego pojęcia bę-dzie się mieścić również jednorazowe zachowanie przedsiębiorcy, jeśli tylko jego skutkiem będzie naruszenie zbiorowych interesów konsumentów43.

37 Wyrok SN z 3.10.2013 r., III SK 50/12 (LEX nr 1396441), s. 21.38 Ibidem.39 K. Strzyczkowski, Prawo gospodarcze publiczne…, s. 428–429.40 M. Radwański, [w:] A. Stawicki, E. Stawicki (red.), Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów…41 Ibidem.42 Wskazując, że „szkodliwa praktyka oznacza każdy czyn…”.43 Podobnie K. Kohutek, M. Sieradzka, Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów…, s. 647 i n.



Użycie w art. 24 uokik określenia „praktyka” daje asumpt dla tezy, iż zakazane są tylko takie zachowania przedsiębiorcy, które przybierają formę możliwego do powtórzenia postępowania. Nie ma przy tym znaczenia użycie określenia w liczbie mnogiej – jest to wynik techniki legislacyj-nej44. Sformułowanie terminu przez ustawodawcę nie wynika z woli ustawodawcy do ograniczenia możliwości interwencji Prezesa UOKiK tylko do powtarzalnych zachowań45. Praktyką naruszają-cą zbiorowe interesy konsumentów jest zachowanie przedsiębiorcy podejmowane w warunkach wskazujących na powtarzalność zachowania przedsiębiorcy, w taki sposób, że potencjalnie ofi a-rą takiego zachowania może być każdy konsument będący klientem lub potencjalnym klientem przedsiębiorcy46.

Literalna wykładnia art. 24 ust 2 uokik prowadzi również do wniosku, że „godzenie” w zbioro-we interesy konsumentów może polegać na ich naruszeniu oraz zagrożeniu47. Samo zagrożenie zbiorowych interesów konsumentów może być podstawą wszczęcia postępowania na podstawie tego przepisu48. Intencją ustawodawcy było stworzenie podstaw do wszczynania postępowania przez Prezesa UOKiK w sytuacji naruszenia i faktycznego zagrożenia naruszenia zbiorowych interesów konsumentów49. „Godzące” to przede wszystkim skierowane przeciwko i zagrażają-ce dobru chronionemu, natomiast bez konieczności wywołania dalej idących następstw50. Na tej podstawie za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów należy uznać reklamę wprowadzającą w błąd lub inne nieuczciwe praktyki rynkowe polegające na wprowadzeniu konsu-mentów w błąd, do stwierdzenia których nie jest konieczne faktyczne wprowadzenie w błąd, lecz wystarcza samo niebezpieczeństwo, czyli możliwość wywołania takiego skutku51. Zachowanie przedsiębiorcy stanowi praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów poprzez stworzenie dla tych interesów stanu zagrożenia52.

IV. Bezprawność działania przedsiębiorcyBezprawność rozumiana jest jako sprzeczność z obowiązującym porządkiem prawnym.

Porządek prawny tworzą normy prawa powszechnie obowiązującego, a także nakazy i zakazy wynikające z zasad współżycia społecznego i dobrych obyczajów53. Dla stwierdzenia bezpraw-ności działania przedsiębiorcy bez znaczenia pozostaje strona podmiotowa czynu, a zatem wina sprawcy (w znaczeniu subiektywnym, oznaczającym wadliwość procesu decyzyjnego sprawcy) i stopień jego winy (umyślność lub nieumyślność), a także świadomość istnienia naruszonych norm prawnych54. Dla ustalenia bezprawności wystarczy ustalenie, że określone zachowanie koli-44 „Zakazane są porozumienia”, a nie „zakazane jest porozumienie”; „zakazane jest nadużywanie pozycji dominującej”, a nie „zakazane jest nadużycie pozycji dominującej”. 45 D. Miąsik, Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów…, s. 947.46 Wyrok SN z 10.04.2008 r., III SK 27/07 (OSNP 2009/13-14/188).47 K. Strzyczkowski, Prawo gospodarcze publiczne…, s. 429.48 Odmienny pogląd reprezentuje M. Olczyk, Komentarz do art. 23(a) ustawy z dnia 15 grudnia 2000 r. o ochronie konkurencji i konsumentów, lex/el. 2002, który stwierdza, że gdyby ustawodawca chciał przyznać konsumentom ochronę na wypadek zagrożenia naruszenia ich interesów zbiorowych, wówczas wypowiedziałby to explicite, tak jak to się dzieje w niektórych sytuacjach opisanych w Kodeksie cywilnym, np. w art. 23 k.c. czy w art. 439 k.c.49 Taką interpretację potwierdza również orzecznictwo np. wyrok SN z 13.05.2009 r., III SK 41/08, http://www.sn.pl/Sites/orzecznictwo/Orzeczenia1/III%20SK%2041-08-1.pdf, s. 6: „istotnym elementem jest właściwość praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów polegająca na sytuacji za-grażania dobru zbiorowemu”.50 Uzasadnienie do wyroku SN z 13.05.2009 r., III SK 41/08, http://www.sn.pl/Sites/orzecznictwo/ Orzeczenia1/III%20SK%2041-08-1.pdf, s. 1.51 D. Miąsik, Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów…, s. 961, podobny pogląd prezentuje M. Sieradzka, [w:] K. Kogutek, M. Sieradzka, Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów…, s. 591.52 Postanowienie Sądu Najwyższego z 21.06.2013 r., III SK 56/12, http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/ Orzeczenia2/III%20SK%2056-12.pdf, s. 5.53 Wyrok SN z 6.12.2007 r., III SK 20/07, niepubl.54 M. Radwański, [w:] A. Stawicki, E. Stawicki (red.), Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów…, lex/el.



duje z przepisami prawa55. Bezprawne działania przedsiębiorcy winny być skierowane przeciwko zbiorowym interesom konsumentów. Musi wystąpić związek między czynem sprzecznym z pra-wem a zbiorowymi interesami konsumentów traktowanymi in abstracto56.

Bezprawność obejmuje sprzeczność z przepisami prawa krajowego (ustawy i rozporządzenia, akty prawa miejscowego), a także umów międzynarodowych oraz przepisów prawa wspólnoto-wego, które mają bezpośredni skutek na terenie Polski (nie obejmuje to w związku z tym dyrek-tyw, które adresowane są do państw i podlegają implementacji do systemów prawnych państw członkowskich, ale nie mają bezpośredniego zastosowania w Polsce)57. Aby stwierdzić, że dane zachowanie przedsiębiorcy jest bezprawne, Prezes UOKiK musi, co do zasady, stosować inne akty prawa niż uokik58.

Według Prezesa UOKiK, nie każda bezprawność zachowania przedsiębiorcy, pomimo iż jest praktyką przedsiębiorcy, będzie naruszała zbiorowy interes konsumentów59. Może zabraknąć wy-wołania konfuzji na rynku, pewnego zachowania rynkowego konsumentów60. Powyższa interpre-tacja nie powinna jednak mieć zastosowania w szczególności, że np. w sprawie zakazu praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów polegających na stosowaniu postanowień wzorca umowy uznanych za niedozwolone, tego rodzaju zachowanie przedsiębiorcy nie zawsze wywoła określonego zachowania rynkowego u konsumentów – pomimo tego jest jedną z przykładowych zakazanych praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. Ponadto bilansowanie pozy-tywnych i negatywnych skutków praktyki dla interesów ekonomicznych konsumentów nie należy do przesłanki warunkującej zastosowanie zakazu praktyk naruszających zbiorowe interesy kon-sumentów61. Interes zbiorowy konsumentów jest interesem pewnej zbiorowości niestanowiącym sumy indywidualnych interesów osób przynależnych do tej zbiorowości oraz przekraczającym ich indywidualne interesy.

V. Naruszenie interesu publicznegoIstnieje ścisła zależność pomiędzy interesem publicznym a praktyką naruszającą zbiorowe

interesy konsumentów62. Bez naruszenia interesu publicznego Prezes UOKiK nie jest upoważnio-ny do realizacji zasadniczego celu ustawy wynikającego z art. 1 uokik. Określenia użyte w art. 1 uokik nie konkretyzują hipotez bezpośrednio naznaczonych konsekwencjami prawnymi. W art. 1 uokik zawarte zostały postanowienia o przedmiocie ustawy, ogólnie zakreślające jej granice i cele, co zbliża charakter tego przepisu do stosowanej w innych aktach formy preambuły. Nie zawie-ra też defi nicji interesu publicznego. W przepisie znajduje się natomiast podstawa różnicująca przedmiot i cele ochrony w ustawie uregulowane od przepisów dotyczących ochrony interesów przedsiębiorców i konsumentów, ale bez zaangażowania interesu publicznego, jak to ma miejsce

55 Wyrok SA w Poznaniu z 24.06.1992 r., I ACr 204/92, tak: J. Szwaja, Ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Komentarz, C.H. BECK, Warszawa 2000, s. 117–118.56 Wyrok SOKiK z 27.06.2008 r., XVII Ama 135/07, Dz. Urz. UOKiK z 2008 r. nr 4, poz. 38.57 M. Radwański, [w:] A. Stawicki, E. Stawicki (red.), Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów…58 Same przepisy uokik nie regulują konstrukcji bezprawności działań przedsiębiorcy. Normy materialnoprawne – istotne z punktu widzenia wydania decyzji – znajdują się w innych ustawach, poza uokik. Prezes UOKiK wydając decyzje, o których mowa w art. 26–28 uokik, musi zastosować inne ustawy i na podstawie tych przepisów ocenić, czy działanie przedsiębiorcy jest bezprawne.59 Por. Decyzja Prezesa UOKiK, DDK nr 17/2005 z 21.07.2005 r., DDK1-61-2/05/HW.60 E. Nowińska, M. du Vall, Opinia w sprawie reklamy Bols Sport & Travel z 16.02.2004 r. do decyzji Prezesa UOKiK, DDK nr 17/2005 z 21.07.2005 r., DDK1-61-2/05/HW.61 Wyrok SN z 3.10.2013 r., III SK 50/12, s. 21 (LEX nr 1396441).62 Odmienny pogląd prezentuje M. Szydło, Publicznoprawna ochrona zbiorowych interesów…, s. 792.



w systemie cywilnoprawnej ochrony interesów indywidualnych63. Na podstawie art. 1 uokik chroni się interesy przedsiębiorców i konsumentów ze względu na interes publiczny („w interesie pub-licznym”) i że ten interes polega na przeciwdziałaniu praktykom, których celem lub skutkiem jest naruszenie zbiorowych interesów konsumentów64.

Interes publiczny nie jest przesłanką zakazu praktyk naruszających zbiorowe interesy kon-sumentów, określoną w art. 24 uokik. Jest kategorią wyznaczania przedmiotu uokik i celów jej stosowania, wymienioną w jej art. 1 ust 1 uokik65. Przesłanka interesu publicznego pełni bowiem funkcję korekcyjną, która pozwala na weryfi kację przez Prezesa UOKiK albo sąd rozpoznający odwołanie, celowości interwencji Prezesa UOKiK w danej sprawie oraz zasadności zastosowa-nych przez organ ochrony konsumentów środków. Umożliwia także ocenę zasadności nałożenia kary pieniężnej, stanowiąc punkt odniesienia dla swobodnego uznania Prezesa UOKiK, przy korzystaniu z kompetencji przewidzianej w art. 106 ust. 1 pkt 4 uokik66. Istnienie interesu pub-licznoprawnego stanowi przesłankę zastosowania przepisów uokik67. Skoro przepisy dotyczące praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów umieszczone są w uokik, muszą również podlegać ogólnym regułom i jej celom. Tym samym musi zostać naruszony interes publicznopraw-ny, by doszło do interwencji Prezesa UOKiK68. Za interes publiczny - a ściślej „część” interesu publicznego - uznano jednak zbiorowy interes konsumentów69.

Pojęcie „interes publiczny” nie jest pojęciem o charakterze stałym i jednolitym. W każdej sprawie powinien on być ustalony i konkretyzowany70. Prezes UOKiK powinien w toku postępo-wania i przy wydaniu decyzji być rzecznikiem tego interesu, albowiem wynika to z jego zadań w strukturze administracji publicznej (art. 7 k.p.a.).

Przy badaniu, czy dane zachowanie rynkowe przedsiębiorcy stanowi naruszenie interesu publicznego, należy wziąć pod uwagę nie liczbę faktycznie zagrożonych konsumentów lub innych przedsiębiorców, ale charakter takiej praktyki i jej ewentualne skutki wobec innych podmiotów71. Możliwe jest również, że okoliczności pojedynczego przypadku wskazują na zagrożenie dla funk-cjonowania rynku praktykami niepożądanymi (szkodliwymi) ze względu na interesy konsumentów (interes publiczny) i spełnione zostają przesłanki prawne uzasadniające wszczęcie postępowania administracyjnego w celu zapobieżenia dalszemu stosowaniu takich praktyk. Dlatego SN stwierdził, że nie jest trafny pogląd prawny, wedle którego działaniami antykonkurencyjnymi bądź antykonsu-menckimi są jedynie takie działania, które dotykają sfery interesów szerszego kręgu uczestników rynku, a więc gdy dotyczą nie sytuacji pojedynczego przedsiębiorcy czy konsumenta, lecz za-burzeń na rynku, w rozumieniu negatywnych zjawisk charakteryzujących jego funkcjonowanie72.

63 Wyrok SN z 7.01.2009 r., III SK 16/08, http://www.sn.pl/Sites/orzecznictwo/Orzeczenia1 /III%20SK%2016-08-1.pdf.64 Por. art. 1 ust. 2 uokik.65 T. Skoczny i in. (red.), Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów…, s. 33.66 Postanowienie Sądu Najwyższego z 21.06.2013 r., III SK 56/12, http://www.sn.pl/sites/ orzecznictwo/Orzeczenia2/III%20SK%2056-12.pdf, s. 5.67 Wyrok SN z 27.08.2003 r., I CKN 527/01 (LEX nr 137525).68 Wyrok SOKiK z 1.12.2005 r., XVII Ama 69/04, niepubl.; SOKiK stwierdził, że naruszenie interesu publicznego uzasadnia podjęcie czynności w trybie przepisów uokik.69 K. Kohutek, M. Sieradzka, Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów…, s. 48.70 Wyrok SN z 29.05.2001r., I CKN 1217/98, niepubl.; wyrok SN z 23.10.2002 r., XVII Ama 133/01, niepubl.71 Wyrok SN z 26.02.2004 r., III SK 1/04, http://www.sn.pl/sites/orzecznictwo/Orzeczenia1/III%20 SK%201-04.pdf.72 Ibidem.



Postępowanie Prezesa UOKiK ma wymiar znacznie szerszy, pełni także funkcję prewencyjną, służy, bowiem ochronie także nieograniczonej liczby kolejnych potencjalnych konsumentów73.

W poszczególnych przypadkach mogą jednak powstawać trudności z jednoznacznym ustale-niem, czy doszło do naruszenia tylko interesu prywatnego, czy interesu publicznego, a orzecznictwo nie jest jednolite74. W jednym z wyroków stwierdzono, iż wypowiedzenie umowy najmu jednemu najemcy przez Komunalny Zakład Gospodarki Mieszkaniowej, posiadający dominującą pozycję na rynku, stanowi sprawę antymonopolową - podlega, zatem kompetencjom Prezesa UOKiK75. Z kolei odmowa przedsiębiorstwa energetycznego rozliczania według wskazań wodomierza ilości zimnej wody dostarczanej spółdzielni mieszkaniowej, kwalifi kuje sprawę jako jednostkową, do-tyczącą jednego z kontrahentów, zaś umowa będąca jej przedmiotem wywiera pośrednie skutki dla lokatorów, co nadaje sprawie nie charakter publiczny, a jedynie grupowy76. Podobnie przerzu-canie na odbiorców indywidualnych przez dostawcę wody wykonywania nieodpłatnie niektórych jego obowiązków nie zostało uznane za naruszenie interesu publicznego, a jedynie interesu in-dywidualnego77. W doktrynie wskazuje się, że uokik powinna dawać ochronę wszelkim podmio-tom dotkniętym praktykami antykonkurencyjnymi (i również praktykami naruszającymi zbiorowe interesy konsumentów), również wówczas, gdy działania zakazane mają charakter pojedynczy. W takich sytuacjach dla naruszenia interesu publicznego wystarczające jest dowolne nadużycie siły rynkowej w stosunku do słabszych uczestników rynku78.

VI. Przykłady praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów Art. 24 ust 2 uokik przykładowo wskazuje zakazane (bezprawne) praktyki naruszające zbio-

rowe interesy konsumentów tj. stosowanie postanowień wzorców umów, które zostały wpisane do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone, o którym mowa w art. 47945 k.p.c.; naruszanie obowiązku udzielania konsumentom rzetelnej, prawdziwej i pełnej informacji; nieuczciwe praktyki rynkowe lub czyny nieuczciwej konkurencji. Katalog praktyk godzących w zbio-rowe interesy konsumentów z art. 24 ust 2 uokik odnosi się jedynie do najczęstszych, najbardziej typowych naruszeń prawa przedsiębiorców w stosunkach z konsumentami79. Natomiast nie ma odwołania do konkretnych ustaw, ponieważ byłoby to sprzeczne z zasadami poprawnej legisla-cji, ale też niepotrzebnie ograniczałoby Prezesa UOKiK w jego decyzjach w sprawach z zakazu praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów80.

Katalog wyszczególnionych bezprawnych praktyk nie jest katalogiem zamkniętym i może wynikać z naruszeń innych aktów prawnych np. ustawy o ochronie niektórych praw konsumentów

73 Wyrok SN z 12.09.2003 r., I CKN 504/01 (LEX nr 132253).74 Przykładowo, za interes publiczny uznana została możliwość swobodnego korzystania ze wszelkich usług telefonicznych na zasadach rynko-wych (wolnej konkurencji). Dostęp do łączności telefonicznej przez abonentów stanowi obecnie podstawowe dobro cywilizacyjne; zob. wyrok SOKiK z 21.08.2006 r., XVII Ama 31/05, Dz. Urz. UOKiK nr 4, poz. 60. Za interes publiczny (tu: interes gminy – jej mieszkańców jako podmiotu zbiorowego) uznane zostało także wydanie w odpowiednim czasie warunków przyłączenia do sieci gazowej. Wydanie tych warunków pozwoliłoby użytkownikom na obniżenie kosztów eksploatacji poprzez przejście na niższe stawki gazu, co z kolei spowodowałoby obniżenie kosztów codziennego utrzymania więk-szości mieszkańców; zob. wyrok SOKiK z 4.05.2006 r., XVII Ama 119/04, Dz. Urz. UOKiK nr 3, poz. 47.75 Zob. wyrok z 21.09.1994 r., XVII Amr 21/94 SA, „Wokanda” 1995, nr 7, s. 55.76 Zob. wyrok Sądu Antymonopolowego z 6.06.2001 r., XVII Ama 78/00 (LEX nr 56162).77 Zob. wyrok Sądu Antymonopolowego z 4.07.2001 r., XVII Ama 108/00 (LEX nr 56010).78 E. Modzelewska-Wąchal, Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów. Komentarz, Warszawa 2002, s. 15; K. Kohutek, M. Sieradzka, Ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów…, s. 49.79 Ibidem.80 Decyzja Prezesa UOKiK z 30.06.2003 r. nr RKT-22/2003, w sprawie uznania praktyki stosowanej przez przedsiębiorcę Jerzego K. „TELPOL” Przedsiębiorstwo Produkcyjno-Montażowe Urządzeń Elektronicznych w C. za naruszającą zbiorowe interesy konsumentów, s. 2.



oraz odpowiedzialności za szkodę wyrządzona przez produkt niebezpieczny81, np. przez pozba-wienie konsumentów prawa odstąpienia od umowy na odległość; ustawy o kredycie konsumen-ckim, np. poprzez niepodawanie przez podmioty udzielające kredytów konsumenckiej realnej stopy oprocentowania kredytu, ustawy o cenach, np. przez podawane w ofertach reklamowych cen netto zamiast faktycznych kosztów, które musi ponieść konsument za towar czy usługę czyli cen brutto82. W wielu decyzjach Prezesa UOKiK bezprawność wynika z ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym83.

VII. WnioskiDecyzję Prezesa UOKiK albo wyrok sądu w sprawach praktyk naruszających zbiorowe intere-

sy konsumentów można uznać za punkt wyjścia do dalszych działań indywidualnego konsumenta (bo pomagają indywidualnemu konsumentowi ustalić bezprawność działania przedsiębiorcy) oraz za sposób eliminowania z rynku zakazanej praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumen-tów. Z tych względów dla konsumentów istotny jest sposób interpretowania przesłanek praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów w możliwie jak najszerszy sposób.

Zakres stosowania i interpretowania zakazu praktyk naruszających zbiorowe interesy kon-sumentów i jego przesłanek zależy głównie od Prezesa UOKiK, który jest jedynym podmiotem uprawnionym do wszczynania postępowania w sprawach praktyk naruszających zbiorowe inte-resy konsumentów. Odejście od prowadzenia na wniosek postępowań w sprawach praktyk na-ruszających zbiorowe interesy konsumentów wykluczyło udział m.in. organizacji konsumenckich i powiatowego (miejskiego) rzecznika konsumentów z udziału w postępowaniu przed Prezesem UOKiK, co istotnie wpływa na zakres zastosowania zakazu praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów84. Prezes UOKiK nie będzie zainteresowany wszczęciem postępowania, w którym ma wątpliwości co do zasadności uznania zachowania przedsiębiorcy za zakazaną praktykę, naruszającą zbiorowe interesy konsumentów. Wpływa to na zmniejszenie reguł interpretacyj-nych85 przepisów dotyczących zakazu praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. Rozstrzygnięcia Prezesa UOKiK i „decyzje” w zakresie wszczęcia postępowania są jedynie oceną Prezesa UOKiK, który nie dysponuje, tak jak sąd, przymiotem niezawisłości w rozstrzygnięciach i możliwością dokonywania wiążących interpretacji przepisów prawa. Prezes UOKiK stał się na-tomiast organem suwerennym w zakresie wszczynania postępowań dotyczących praktyk naru-szających zbiorowe interesy konsumentów. Zawiadomienie jest jedynie środkiem o charakterze sygnalizacyjnym, niewiążącym Prezesa UOKiK, który dysponuje pełną uznaniowością w zakresie wszczynania postępowań. 81 Ustawa traci moc 25.12.2014 r. – od tego czasu obowiązywać będzie ustawa z 30.05.2014 r. o prawach konsumenta (Dz. U. z 2014 r., poz. 827).82 Por. I. Wesołowska, C. Banasiński, Praktyki naruszające zbiorowe interesy konsumentów, [w:] C. Banasiński (red.), Standardy wspólnotowe w pol-skim prawie ochrony konsumenta, Prawo i Praktyka Gospodarcza, Warszawa 2004, s. 280.83 Ustawa z 23.08.2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowych (Dz.U. Nr 171, poz. 1206).84 Zmiana ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów dokonana ustawą z 16.02.2007 r. o ochronie konkurencji i konsumentów (Dz. U. Nr 50, poz. 331).85 Przykładowo, pierwsza decyzja Prezesa UOKiK w zakresie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów, notabene odmowna – Decyzja z 17.02.2003 r., DDK-1/2003 r. (DDK-61-6/03/IW). Prezes UOKiK odmówił wszczęcia postępowania na wniosek Powiatowego Rzecznika Konsumentów w Łańcucie. Rzecznik domagał się uznania za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów zachowanie przedsiębiorcy polegające na uzależ-nieniu przez przedsiębiorcę „załatwienia” reklamacji wadliwego towaru od przedstawienia przez konsumenta paragonu z kasy fi skalnej. Nie zgadzając się ze stanowiskiem Prezesa UOKiK wniósł odwołanie do Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. SOKiK wyrokiem z 10.05.2004 r. (XVII Ama 45/03) oddalił odwołanie, jednocześnie odnosząc się do pojęcia praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. Sąd uznał, że w przedmiotowej sprawie brak jest powszechności zachowania się przedsiębiorcy, tym samym brak jest naruszenia interesu zbiorowego konsumentów. Stwierdził również, że działanie przedsiębiorcy naruszające interesy jednego lub kilku konsumentów, nawet jeżeli jest bezprawne, nie jest działaniem naruszającym zbiorowe interesy konsumentów. Uokik przewiduje ochronę publicznoprawną a zatem warunkiem jej stosowania jest naruszenie interesu publicznego, o czym mowa w art. 1 ust 1 uokik. Tym samym Sąd wydanym wyrokiem dał wskazówki interpretacyjne pojęcia praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów.



Nowelizacja ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów86 nie zmienia zakresu pojęcio-wego praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów i ich przesłanek, ani też sposobu wszczynania postępowania w sprawach praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. Choć istnieje potrzeba dookreślenia terminu „zbiorowy interes konsumentów” i pomimo uwag zgłaszanych do projektu uokik z 2007 r.87, propozycje zmian nie zostały przyjęte ani objęte za-kresem nowelizacji.

86 Ustawa z 10.06.2014 r. o zmianie ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów oraz ustawy Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. 2014, poz. 945), która wchodzi w życie z dniem 18.01.2015 r.87 Opinia grupy roboczej ds. nowelizacji uokik z 2007 r. przy Centrum Studiów Antymonopolowych i Regulacyjnych (CARS UW).


103 P R Z E G L Ą D P R A W A I O R Z E C Z N I C T W A

Maciej Godyń*

Wpływ zmian w zakresie prawa konsumenta do odstąpienia od umowy wprowadzonych przez ustawę

o prawach konsumenta na branżę e-commerce

Spis treściI. Uwagi wstępneII. Dotychczasowa regulacja prawa konsumenta do odstąpienia od umowy 1. Termin na odstąpienie od umowy 2. Forma oświadczenia o odstąpieniu od umowy 3. Koszty zwrotu towaru 4. Wyłączenie prawa do odstąpienia od umowyIII. Zmiany w prawie konsumenta do odstąpienia od umowy wprowadzone przez ustawę

o prawach konsumenta 1. Termin na odstąpienie od umowy 2. Forma oświadczenia o odstąpieniu od umowy 3. Koszty zwrotu towaru 4. Wyłączenie prawa do odstąpienia od umowyIV. Konsekwencje zmian w prawie dla branży e-commerceV. Podsumowanie StreszczenieW artykule omówione zostały zmiany, jakie wprowadzi do polskiego porządku prawnego ustawa z 30.05.2014 r. o prawach konsumenta w zakresie przysługującego konsumentom prawa do od-stąpienia od umowy zawieranej na odległość. Artykuł stanowi porównanie dotychczasowego po-rządku prawnego z tym, który wprowadzi nowa ustawa. Szczególna uwaga poświęcona zostanie czterem głównym zagadnieniom: terminowi na dokonanie odstąpienia od umowy, formie złożenia oświadczenia woli o odstąpieniu, regulacjom związanym z ponoszeniem kosztów zwrotu towaru, a także sytuacjom, w których prawo do odstąpienia od umowy jest wyłączone.

Słowa kluczowe: ochrona konsumentów; odstąpienie od umowy; umowy zawierane na odległość

* Prawnik w Kancelarii Lubasz i Wspólnicy – Kancelaria Radców Prawnych; e-mail: [email protected].


Maciej Godyń Wpływ zmian w zakresie prawa konsumenta do odstąpienia od umowy…104

I. Uwagi wstępneUstawa z 30.05.2014 r. o prawach konsumenta1 (dalej: upk) została opublikowana w Dzienniku

Ustaw RP w dniu 24 czerwca 2014 r., co, mając na uwadze treść jej art. 55, oznacza, że nowe przepisy zaczną obowiązywać 25 grudnia 2014 r.2. Stanowi ona implementację unijnych przepisów regulujących uprawnienia konsumentów, w szczególności dyrektywy 2011/83/UE w sprawie praw konsumentów3. Głównym celem ustawy o prawach konsumenta jest ujednolicenie i doprecyzo-wanie przepisów dotyczących umów konsumenckich zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa oraz na odległość w zakresie obowiązków informacyjnych, wymogów formalnych związanych z zawieraniem takich umów oraz prawa odstąpienia od nich4.

Ustawa o prawach konsumenta wprowadza liczne zmiany w zakresie uprawnień dla konsu-mentów. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na fakt, że wraz z wejściem w życie Ustawy uchyla się przepisy ustawy o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny5 (dalej: uonpk), a także ustawy o szczegól-nych warunkach sprzedaży konsumenckiej6. Wprowadzone zmiany są bardzo szerokie, poczy-nając od zmian w prawie do odstąpienia od umowy, poprzez wprowadzenie nowych obowiązków informacyjnych dla przedsiębiorców zawierających umowy na odległość, doprecyzowanie zasad związanych z kosztami zwrotu towaru przy odstąpieniu od umowy przez konsumenta, kończąc na charakterze informacji podanych w związku z wypełnianiem powyższych obowiązków.

Mając na uwadze zmiany w regulacjach dotyczących zawierania z konsumentami umów na odległość, należy uznać, że ustawa o prawach konsumenta jest wyjątkowo istotna z punktu wi-dzenia przedstawicieli rynku e-commerce.

II. Dotychczasowa regulacja prawa konsumenta do odstąpienia od umowy

1. Termin na odstąpienie od umowy

Do chwili wejścia w życie ustawy o prawach konsumenta art. 7 ust. 1 uonpk stanowił, że konsument, który zawarł umowę na odległość, mógł od niej odstąpić bez podania przyczyn, skła-dając stosowne oświadczenie na piśmie w terminie dziesięciu dni. Uprawnienie to umożliwiało konsumentowi doprowadzenie do ustania stosunku cywilnoprawnego, którego źródłem była umowa zawarta na odległość przez dokonanie jednostronnej czynności prawnej. Skorzystanie przez konsumenta z uprawnienia określonego w art. 7 ust. 1 uonpk wywoływało skutek z mocą wsteczną (ex tunc). Z kolei na podstawie art. 7 ust. 3 uonpk konsument zwolniony był ze wszel-kich zobowiązań względem drugiej strony umowy zawartej na odległość, z wyłączeniem zwrotu świadczenia w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Dodatkowo przepis art. 7 ust. 2 uonpk wprowadzał regulację, na podstawie której nie 1 Dz. U. z 2014 r., poz. 827.2 W. Chomiczewski, Rewolucja w ochronie praw konsumenta nadejdzie w Święta, https://www.portalprawait.com/entry/rewolucja-w-ochronie-praw--konsumenta-nadejdzie-w-swieta, dostęp: 14.07.2014 r.3 Dyrektywa w sprawie praw konsumentów, zmieniająca dyrektywę Rady 93/13/EWG i dyrektywę 1999/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz uchylająca dyrektywę Rady 85/577/EWG i dyrektywę 97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady (Dz. Urz. UE L 304/64 z 22.11.2011 r.).4 Uzasadnienie rządowego projektu ustawy o prawach konsumenta, pkt 1, druk sejmowy nr 2076.5 Ustawa z 2.03.2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny (Dz. U. z 2012 r., poz. 1225).6 Ustawa z 27.07.2002 r. o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej (Dz. U. 2002 Nr 141, poz. 1176).



było możliwe wprowadzenie zastrzeżenia, że konsumentowi wolno odstąpić od umowy za zapłatą oznaczonej sumy. Wskazania wymaga również regulacja zawarta w art. 10 uonpk, która jest ści-śle powiązana z uprawnieniem konsumenta do odstąpienia od umowy. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na ust. 2 powołanego powyżej przepisu, wprowadzający wyjątek od ogólnej regu-lacji. Zgodnie z tym przepisem konsument mógł odstąpić od umowy w terminie trzymiesięcznym w przypadku, gdy nie wszystkie obowiązki informacyjne określone w art. 9 ust. 1 uonpk zostały przez przedsiębiorcę spełnione. W art. 10 ust. 1 uonpk uregulowana została kwestia związana ze sposobem obliczania terminu, w którym konsument może odstąpić od umowy. Termin ten liczo-ny był od dnia wydania rzeczy, a gdy umowa dotyczy świadczenia usługi – od dnia jej zawarcia.

2. Forma oświadczenia o odstąpieniu od umowy

Oświadczenie o odstąpieniu od umowy dotychczas stanowiło jednostronną czynność prawną. Przez odpowiednie zastosowanie art. 61 k.c., było ono skuteczne, jeśli dotarło do adresata w ten sposób, że mógł on w zwykłym toku czynności zapoznać się z jego treścią. Oświadczenie mogło być, w związku z art. 60 k.c., złożone w każdej formie, również przez ujawnienie woli w postaci elektronicznej. Zgodnie z art. 7 ust. 1 uonpk forma pisemna dla oświadczenia konsumenta o od-stąpieniu zastrzeżona była wyłącznie dla celów dowodowych (ad probationem). W umowach na odległość szczególnego znaczenia nabiera – wyróżniana obok formy pisemnej – forma elektro-niczna kwalifi kowana. Konsument mógł, składając swoje oświadczenie o odstąpieniu, dokonać wyboru zwykłej formy pisemnej lub formy elektronicznej kwalifi kowanej, zachowując jednocześnie wymogi formy dla celów dowodowych7.

3. Koszty zwrotu towaru

W dotychczasowej regulacji nie znalazło się unormowanie kwestii związanej z ponoszeniem kosztów zwrotu towaru w przypadku odstąpienia umowy zawieranej na odległość. Należało się więc odwoływać do wykładni prawa europejskiego. Zgodnie ze stanowiskiem TSUE wyrażonym w wyroku w sprawie C-511/08 Heinrich Heine8, „art. 6 ust. 1 akapit pierwszy zdanie drugie i art. 6 ust. 2 dyrektywy 97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 20 maja 1997 r. w sprawie ochrony konsumentów w przypadku umów zawieranych na odległość należy interpretować w ten sposób, że stoją one na przeszkodzie stosowania uregulowania krajowego, które pozwala do-stawcy na obciążenie konsumenta, w umowie zawieranej na odległość, kosztami wysyłki towarów w przypadku wykonania przez tego ostatniego przysługującego mu prawa odstąpienia od umowy”. Doktryna polska podzielała ten pogląd, stojąc na stanowisku, że koszty te nie obciążają konsu-menta, gdyż to rozwiązanie było zgodne z zasadą pełnej restytucji poprzedniego stanu prawnego9. Podobne podejście zaprezentował Prezes UOKiK, uznając, że postanowienie „zwrot pieniędzy za zwrócone produkty, bez zwrotu ewentualnych kosztów przesyłki, zostanie dokonany przez sprzedawcę na numer rachunku bankowego” za naruszające obowiązek udzielania konsumentom rzetelnej, prawdziwej oraz pełnej informacji wbrew uregulowaniom przepisu art. 7 ust. 3 uonpk10.

7 A. Kołodziej, E. Rutkowska-Tomaszewska, Ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny. Komentarz, LexisNexis, Warszawa 2012, za: lexis.pl. 8 Wyrok TSUE z 15.04.2010 r. w sprawie C-511/08 Handelsgesellschaft Heinrich Heine (Zb. Orz. 2010, s. I-03047). 9 E. Łętowska, Ochrona niektórych praw konsumentów. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa 2001, s. 51.10 Decyzja Prezesa UOKiK z 11.12.2012 r., RBG – 32/2012.



4. Wyłączenie prawa do odstąpienia od umowy

Prawo odstąpienia od umowy nie przysługiwało w enumeratywnie wymienionych w art. 10 ust. 3 uonpk przypadkach, a mianowicie: 1) świadczenia usług rozpoczętego, za zgodą konsumenta, przed upływem 10-dniowego terminu, 2) umów dotyczących nagrań audialnych i wizualnych oraz zapisanych na informatycznych

nośnikach danych po usunięciu przez konsumenta ich oryginalnego opakowania, 3) umów dotyczących świadczeń, za które cena lub wynagrodzenie zależały wyłącznie od ru-

chu cen na rynku fi nansowym, świadczeń o właściwościach określonych przez konsumenta w złożonym przez niego zamówieniu lub ściśle związanych z jego osobą,

4) świadczeń, które z uwagi na ich charakter, nie mogą zostać zwrócone lub których przedmiot ulega szybkiemu zepsuciu,

5) dostarczania prasy,6) usług w zakresie gier hazardowych.

III. Zmiany w prawie konsumenta do odstąpienia od umowy wprowadzone przez ustawę o prawach konsumenta

1. Termin na odstąpienie od umowy

Na podstawie art. 27 upk konsument może odstąpić od umowy w terminie 14 dni. Zgodnie z art. 28 upk bieg tego terminu rozpoczynać się będzie dla umowy, w wykonaniu której przed-siębiorca wydaje rzecz, będąc zobowiązanym do przeniesienia jej własności – od objęcia rzeczy w posiadanie przez konsumenta lub wskazaną przez niego osobę trzecią inną niż przewoźnik, a w przypadku umowy, która obejmuje wiele rzeczy, które są dostarczane osobno, partiami lub w częściach – od objęcia w posiadanie ostatniej rzeczy, partii lub części, a także w przypadku umowy, która polega na regularnym dostarczaniu rzeczy przez czas oznaczony – od objęcia w posiadanie pierwszej z rzeczy, natomiast dla pozostałych umów – od dnia zawarcia.

W znaczny sposób zmienione zostały przepisy dotyczące konsekwencji braku spełnienia obowiązku informacyjnego przez przedsiębiorcę. Zgodnie z art. 29 ust. 1 upk, jeżeli konsument nie został poinformowany przez przedsiębiorcę o prawie odstąpienia od umowy, prawo to wygasa po upływie 12 miesięcy od dnia upływu terminu, o którym mowa w art. 27, a zatem po upływie roku i 14 dni. W ustępie 2 powołanego przepisu została unormowana sytuacja, w której konsument został poinformowany przez przedsiębiorcę o prawie odstąpienia od umowy przed upływem ter-minu, o którym mowa w ust. 1. Wówczas termin do odstąpienia od umowy upływa po 14 dniach od udzielenia konsumentowi informacji o tym prawie. Należy jednak zwrócić uwagę na fakt, iż w nowej regulacji przyczyna przedłużenia terminu na odstąpienie od umowy przez konsumenta została w znaczący sposób ograniczona. Na podstawie art. 29 ust. 1 termin ten ulega przedłużeniu wyłącznie w przypadku, gdy konsument nie został poinformowany przez przedsiębiorcę o przysłu-gującym mu prawie do odstąpienia od umowy, a nie tak jak to miało miejsce dotychczas, w przy-padku braku spełnienia wszystkich obowiązków informacyjnych, zgodnie z art. 9 ust. 1 uonpk.

Ustawa o prawach konsumenta wprowadza wzór pouczenia o przysługującym prawie do odstąpienia od umowy. Wzór ten stanowi załącznik nr 1 do ustawy.



2. Forma oświadczenia o odstąpieniu od umowy

Doprecyzowane zostały również zasady składania oświadczenia w przedmiocie odstąpienia od umowy. Art. 30 upk wprowadza przykładowy katalog sposobów na złożenie oświadczenia. Może zostać ono złożone na formularzu, którego wzór wprowadza Ustawa o prawach konsumenta (załącznik nr 2 do ustawy). Podobnie jak w dotychczasowej regulacji, nie jest wymagana żadna szczególna forma złożenia oświadczenia woli, wymienione natomiast zostały przykładowe formy. Ustawa o prawach konsumenta wskazuje, że jeżeli przedsiębiorca zapewnia możliwość złożenia oświadczenia o odstąpieniu od umowy drogą elektroniczną, konsument może także odstąpić od umowy przy wykorzystaniu wzoru formularza odstąpienia od umowy lub przez złożenie oświad-czenia na stronie internetowej przedsiębiorcy. Z kolei istotną zmianą jest fakt, że na podstawie art. 30 ust. 2 upk do zachowania terminu wystarczy wysłanie oświadczenia przed jego upływem. Przepis ten stanowi lex specialis w stosunku do przepisu art. 61 k.c. Co więcej, na podstawie art. 30 ust. 4 upk, na przedsiębiorcę został nałożony obowiązek niezwłocznego przesłania kon-sumentowi na trwałym nośniku potwierdzenia otrzymania oświadczenia o odstąpieniu od umowy.

3. Koszty zwrotu towaru

Ustawa o prawach konsumenta doprecyzowuje w art. 32 kwestie związane z wzajemnym zwrotem świadczeń, wynikających z umowy, od której odstępuje konsument. Na podstawie powołanego przepisu przedsiębiorca ma obowiązek niezwłocznie, nie później jednak niż w terminie 14 dni od dnia otrzymania oświadczenia konsumenta o odstąpieniu od umowy, zwrócić konsumentowi wszystkie dokonane przez niego płatności, w tym koszty dostarczenia rzeczy. Przedsiębiorca dokonuje zwrotu płatności przy użyciu takiego samego sposobu zapłaty, jakiego użył konsument, chyba że konsument wyraźnie zgodził się na inny sposób zwrotu, który nie wiąże się dla niego z żadnymi kosztami. Należy jednocześnie zwrócić uwagę na przyznane przedsiębiorcy na mocy art. 32 ust. 3 upk prawo do wstrzymania się ze zwrotem płatności otrzymanych od konsumenta do chwili otrzymania rzeczy z powrotem lub dostarczenia przez konsumenta dowodu jej odesłania, w zależności od tego, które zdarzenie nastąpi wcześniej. W tym miejscu należy również wskazać, że ustawa o prawach konsumenta rozwiązuje problem, który powstał na mocy dotychczasowych przepisów, związany z ponoszeniem kosztów dostawy towaru, będącego przedmiotem umowy, od której konsument odstąpił. Zagadnienia te normują przepisy art. 33 oraz 34 ust. 2 upk. Na podstawie pierwszego ze wspomnianych przepisów, jeżeli konsument wybrał sposób dostarczenia rzeczy inny niż najtańszy zwykły sposób dostarczenia oferowany przez przedsiębiorcę, przedsiębiorca nie jest zobowiązany do zwrotu konsumentowi poniesionych przez niego dodatkowych kosztów. Przepis ten związany jest z obowiązkiem nałożonym na przedsiębiorcę do zwrotu kosztów dostarczenia rzeczy, określonych w art. 32 ust. 1 upk. Z kolei art. 34 ust. 2 nakłada na konsumenta obowiązek poniesienia bezpośrednich kosztów zwrotu rzeczy, chyba że przedsiębiorca zgodził się je ponieść lub nie poinformował konsumenta o konieczności poniesienia tych kosztów. Wyjątek od tej reguły stanowi art. 34 ust. 3, który wprowadza regulację dotyczącą umowy zawartej poza lokalem przed-siębiorstwa a rzecz dostarczono konsumentowi do miejsca, w którym zamieszkiwał w chwili zawarcia umowy. Na mocy tego przepisu przedsiębiorca jest zobowiązany do odebrania rzeczy na swój koszt, gdy ze względu na charakter rzeczy nie można jej odesłać w zwykły sposób pocztą. Ponadto, art. 34 ust. 4 upk wprowadza odpowiedzialność konsumenta za zmniejszenie wartości rzeczy będące wynikiem



korzystania z niej w sposób wykraczający poza konieczny do stwierdzenia charakteru, cech i funkcjono-wania rzeczy, chyba że przedsiębiorca nie poinformował konsumenta o prawie odstąpienia od umowy.

4. Wyłączenie prawa do odstąpienia od umowy

Należy również zwrócić uwagę na rozszerzony katalog przypadków, w których prawo do odstąpienia od umowy konsumentowi nie przysługuje. Zwiększył się on zdecydowanie – z do-tychczasowych 6 pozycji do 13. Według art. 38 upk nie stosuje się omówionej powyżej regulacji wobec umowy: 1) o świadczenie usług, jeżeli przedsiębiorca wykonał w pełni usługę za wyraźną zgodą kon-

sumenta, który został poinformowany przed rozpoczęciem świadczenia, że po spełnieniu świadczenia przez przedsiębiorcę utraci prawo odstąpienia od umowy;

2) w której cena lub wynagrodzenie zależy od wahań na rynku fi nansowym, nad którymi przed-siębiorca nie sprawuje kontroli, i które mogą wystąpić przed upływem terminu do odstąpienia od umowy;

3) w której przedmiotem świadczenia jest rzecz nieprefabrykowana, wyprodukowana według specyfi kacji konsumenta lub służąca zaspokojeniu jego zindywidualizowanych potrzeb;

4) w której przedmiotem świadczenia jest rzecz ulegająca szybkiemu zepsuciu lub mająca krótki termin przydatności do użycia;

5) w której przedmiotem świadczenia jest rzecz dostarczana w zapieczętowanym opakowaniu, której po otwarciu opakowania nie można zwrócić ze względu na ochronę zdrowia lub ze względów higienicznych, jeżeli opakowanie zostało otwarte po dostarczeniu;

6) w której przedmiotem świadczenia są rzeczy, które po dostarczeniu, ze względu na swój charakter, zostają nierozłącznie połączone z innymi rzeczami;

7) w której przedmiotem świadczenia są napoje alkoholowe, których cena została uzgodniona przy zawarciu umowy sprzedaży, a których dostarczenie może nastąpić dopiero po upływie 30 dni i których wartość zależy od wahań na rynku, nad którymi przedsiębiorca nie ma kontroli;

8) w której konsument wyraźnie żądał, aby przedsiębiorca do niego przyjechał w celu doko-nania pilnej naprawy lub konserwacji; jeżeli przedsiębiorca świadczy dodatkowo inne usługi niż te, których wykonania konsument żądał, lub dostarcza rzeczy inne niż części zamienne niezbędne do wykonania naprawy lub konserwacji, prawo odstąpienia od umowy przysługuje konsumentowi w odniesieniu do dodatkowych usług lub rzeczy;

9) w której przedmiotem świadczenia są nagrania dźwiękowe lub wizualne albo programy kom-puterowe dostarczane w zapieczętowanym opakowaniu, jeżeli opakowanie zostało otwarte po dostarczeniu;

10) o dostarczanie dzienników, periodyków lub czasopism, z wyjątkiem umowy o prenumeratę;11) zawartej w drodze aukcji publicznej;12) o świadczenie usług w zakresie zakwaterowania, innych niż do celów mieszkalnych, przewozu

rzeczy, najmu samochodów, gastronomii, usług związanych z wypoczynkiem, wydarzenia-mi rozrywkowymi, sportowymi lub kulturalnymi, jeżeli w umowie oznaczono dzień lub okres świadczenia usługi;

13) o dostarczanie treści cyfrowych, które nie są zapisane na nośniku materialnym, jeżeli speł-nianie świadczenia rozpoczęło się za wyraźną zgodą konsumenta przed upływem terminu



do odstąpienia od umowy i po poinformowaniu go przez przedsiębiorcę o utracie prawa od-stąpienia od umowy.

IV. Konsekwencje zmian w prawie dla branży e-commerceWskazane powyżej zmiany zdecydowanie najbardziej odczują przedstawiciele rynku

e-commerce.Przede wszystkim aktualizacji wymagać będą regulaminy usług obejmujących transakcje

dokonywane za pośrednictwem środków i urządzeń elektronicznych. Brak podjęcia stosownych kroków w celu dostosowania tych dokumentów do obowiązujących przepisów będzie miał wpływ na przysługujące stronom umowy uprawnienia. Jak to już wcześniej zostało wspomniane, w przy-padku braku poinformowania konsumenta przez przedsiębiorcę o prawie odstąpienia od umowy ze wskazaniem 14-dniowego terminu, prawo to wygaśnie dopiero po upływie roku i 14 dni. Również uprawnienie przedsiębiorcy do obciążenia kosztami zwrotu towaru w przypadku odstąpienia od umowy uzależnione będzie od wprowadzenia odpowiedniego postanowienia w regulaminie. Na marginesie, warto wspomnieć również o regulacji dotyczącej obowiązków informacyjnych przed-siębiorcy, która znajduje się w przepisie art. 12 upk. Przepis ten rozszerza katalog informacji, które przedsiębiorca musi podać konsumentowi. Obecnie katalog ten zawiera aż 21 pozycji. Informacje wymienione w art. 12 ust. 1 upk, zgodnie z art. 14 ust. 2 upk, udzielone powinny być konsu-mentowi w sposób odpowiadający rodzajowi użytego środka porozumiewania się na odległość, a także w sposób czytelny i powinny być wyrażone prostym językiem. Wydaje się zatem, że nie lada wyzwaniem będzie spełnienie wszystkich obowiązków informacyjnych przez przedsiębiorcę zawierającego umowę z konsumentem za pośrednictwem np. wiadomości SMS.

Jednak zmianie ulec będzie również musiał wygląd stron internetowych, za pośrednictwem których świadczone będą usługi e-commerce. Przede wszystkim wprowadzony powinien zostać formularz odstąpienia od umowy, którego wzór może być oparty na dokumencie stanowiącym za-łącznik do upk. Bardzo istotny z punktu widzenia przedsiębiorcy jest również przepis art. 17 ust. 2 upk, na mocy którego został nałożony na przedsiębiorcę obowiązek zapewnienia, aby konsument w momencie składania zamówienia wyraźnie potwierdził, że wie, iż zamówienie pociąga za sobą obowiązek zapłaty. W przypadku, gdy do złożenia zamówienia używa się przycisku lub podobnej funkcji, można uznać, że problem, w jaki sposób konsument ma potwierdzić, że wie, iż zamówienie pociąga za sobą obowiązek zapłaty, jest rozwiązany. Kwestię tę doprecyzowuje bowiem przepis art. 17 ust. 3 upk, który stanowi, że taki przycisk musi być oznaczony w łatwo czytelny sposób słowami „zamówienie z obowiązkiem zapłaty” lub za pomocą innego jednoznacznego sformuło-wania. W innych przypadkach nie jest jasne, w jaki sposób konsument ma wyrazić swoją wiedzę na temat obowiązku zapłaty. Obowiązek nałożony na przedsiębiorcę przez powyższe przepisy jest o tyle istotny, że art. 17 ust. 4 upk wprowadza sankcję za brak jego dotrzymania. Przepis ten stanowi, że w przypadku niespełnienia powyższych obowiązków przez przedsiębiorcę, umowa w ogóle nie zostaje zawarta. Opisane powyżej zmiany wprowadzić będą musieli przede wszyst-kim przedstawiciele branży e-commerce, prowadzący swoją działalność za pośrednictwem stron internetowych. Ich wygląd będzie zatem musiał zostać poddany odpowiednim modyfi kacjom.

Pamiętać jednak należy, że działalność e-commerce nie polega wyłącznie na zawieraniu umów przez Internet. Do tej branży zaliczyć należy również działanie za pośrednictwem wiadomości SMS.



W tym przypadku okazać się może, że przepisy upk zdają się niedostosowane do tego środka ko-munikacji. Jako przykład wskazać należy art. 19 upk, który mimo iż dotyczy umów zawieranych za pośrednictwem środka porozumiewania się na odległość ograniczającego rozmiar możliwych do przekazania informacji lub czas na ich przedstawienie, nakłada na przedsiębiorcę obowiązek prze-kazania konsumentowi przed zawarciem umowy szeregu informacji, w tym informacji dotyczących co najmniej głównych cech świadczenia przedsiębiorcy, oznaczenia przedsiębiorcy, łącznej ceny lub wynagrodzenia, prawa odstąpienia od umowy, czasu trwania umowy, a jeżeli umowa została zawar-ta na czas nieoznaczony – sposobu i przesłanek jej wypowiedzenia. Zakładając, że standardowa wiadomość SMS może zawierać 160 znaków, może się okazać, że spełnienie powyższych obo-wiązków będzie miało znaczący wpływ na koszty wykorzystania tego środka komunikacji. Kolejnym przepisem, który można uznać za niedostosowany do rzeczywistości, może okazać się przepis art. 32 ust. 2 upk, zgodnie z którym w przypadku odstąpienia konsumenta od umowy przedsiębiorca dokonuje zwrotu płatności przy użyciu takiego samego sposobu zapłaty, jakiego użył konsument. Wyjątkiem jest sytuacja, w której konsument wyraźnie zgodził się na inny sposób zwrotu, który nie wiąże się dla niego z żadnymi kosztami. Jednak w przypadku, gdy konsument dokona płatności za pośrednictwem wiadomości SMS, spełnienie obowiązku zwrotu płatności przy użyciu takiego samego sposobu zapłaty okaże się niemożliwe (w szczególności, gdy konsument nie wyrazi na to zgody).

V. PodsumowaniePrzepisy wprowadzone przez ustawę o prawach konsumenta ustanawiają nowe zasady w za-

wieraniu umów na odległość, których celem jest zwiększenie ochrony interesów konsumentów. Wyrazem tego jest przede wszystkim wydłużenie czasu na odstąpienie od umowy zawartej na odległość, a także wydłużenie terminu w przypadku niepoinformowania konsumenta o przysługu-jącym mu prawie przez przedsiębiorcę. Jednocześnie nowe regulacje rozwiązują wiele problemów interpretacyjnych, związanych m.in. z zasadami ponoszenia kosztów zwrotu towaru w przypadku odstąpienia od umowy przez konsumenta.

Słuszne wydają się również zmiany dotyczące uzależnienia poszczególnych praw przysługu-jących przedsiębiorcy względem konsumenta w przypadku odstąpienia od umowy, od spełnienia poszczególnych obowiązków informacyjnych. Nie ma bowiem podstaw do tak długiego wydłu-żania terminu na odstąpienie od umowy w przypadku, gdy przedsiębiorca nie spełnia jednego z obowiązków wymienionych w art. 12 ust. 1, dotyczącego innej kwestii. Podobną opinię można wyrazić na temat możliwości żądania ponoszenia przez konsumenta kosztów dostawy towaru, która uzależniona jest od spełnienia obowiązku informacyjnego w tym zakresie.

O ile opisane powyżej zmiany można uznać za słuszne w stosunku do umów zawieranych za pośrednictwem Internetu, o tyle należy się zastanowić, czy regulacje nie powstały w zbyt ka-zuistyczny sposób. Może się bowiem okazać, że nie wszystkie przepisy będzie można w pełni realizować, chociażby ze względu na uwarunkowania techniczne.

Mając na uwadze wszystkie wprowadzone zmiany, przedsiębiorcy, w tym w branży e-commerce, zawierający umowy z konsumentami, będą musieli dostosować swoje standardy do nowych przepisów. Część wprowadzonych regulacji zdecydowanie ułatwi zasady obowiązujące w relacjach B2C, szczególnie przez doprecyzowanie poszczególnych uprawnień stron, natomiast część może doprowadzić do problemów, jak wykonać nałożone przez upk obowiązki.


111

Teresa Kaczyńska*

Prawo odstąpienia od umowy w ustawie o prawach konsumenta na przykładzie biletów wstępu

Spis treściI. WprowadzenieII. Wyjątki od prawa odstąpienia od umowy w dotychczasowym stanie prawnymIII. Charakterystyka biletów wstępu jako kategorii szczególnej w obrocie konsumenckimIV. Brak wyraźnego wskazania biletów wstępu jako kategorii objętej wyjątkami zmienionego

prawa do odstąpienia od umowyV. Wnioski StreszczenieCelem niniejszego tekstu jest przedstawienie zmian legislacyjnych w zakresie prawa konsumenta do odstąpienia od umowy zawartej na odległość lub poza lokalem przedsiębiorstwa. Dokonując omówienia nowych przepisów, zwrócono uwagę na problemy interpretacyjne w zakresie braku wyraźnego wskazania biletów wstępu jako kategorii objętej wyjątkami zmienionego prawa do odstąpienia od umowy.

Słowa kluczowe: ustawa o prawach konsumenta; prawo odstąpienia od umowy; bilety wstępu

I. WprowadzenieW dniu 25 grudnia 2014 r. wejdzie w życie ustawa z 10.06.2014 r. o prawach konsumenta

(Dz. U. 2014, poz. 827) (dalej: upk). Ustawa implementuje do polskiego prawa przepisy dyrektywy 2011/83/UE w sprawie praw konsumentów1. Przedmiotem nowej regulacji są przede wszystkim prawa konsumenta i obowiązki przedsiębiorcy w związku z zawieraniem umów pomiędzy tymi podmiotami. Celem pełnej harmonizacji przepisów regulujących umowy zawierane na odległość i umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa jest zagwarantowanie pewności prawa za-równo wśród konsumentów, jak i przedsiębiorców na obszarze UE2.

Wejście w życie ustawy o prawach konsumenta spowoduje, że utracą moc przepisy ustaw, które dotychczas regulowały zasady obrotu półprofesjonalnego: ustawa z 2.03.2000 r. o ochronie niektórych praw konsumentów oraz odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt nie-bezpieczny (Dz. U. z 2012 r., poz. 1225) (dalej: uonpk) i ustawa z 27.07.2002 r. o szczególnych

∗ Doktorantka w Katedrze Prawa Gospodarczego Publicznego Wydziału Prawa Uniwersytetu w Białymstoku; e-mail: [email protected] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83/UE z 25.10.2011 r. w sprawie praw konsumentów, zmieniająca dyrektywę Rady 93/13/EWG i dyrektywę 1999/44/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz uchylająca dyrektywę Rady 85/577/EWG i dyrektywę 97/7/WE Parlamentu Europejskiego i Rady (Dz. U. UE 2011 L 304/64).2 Por. pkt 2 i 7 preambuły dyrektywy 2011/83/UE oraz komunikat prasowy Prezesa UOKiK z 24.06.2014 r. dotyczący ustawy o prawach konsumenta; dokument dostępny pod adresem http://www.uokik.gov.pl/aktualnosci.php?news_id=11079&news_page=1.


Teresa Kaczyńska Prawo odstąpienia od umowy w ustawie o prawach konsumenta...112

warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie kodeksu cywilnego (Dz. U. Nr 141, poz.1176, ze zm.).

Nowe przepisy, poza wprowadzeniem pełnej harmonizacji zasad obrotu konsumenckiego w UE, mają również na celu usunięcie niepożądanych luk w prawie. Tutaj nasuwa się pytanie, czy cel ten został osiągnięty przez polskiego ustawodawcę. Kwestia ta zostanie omówiona na przykładzie wyjątków od prawa odstąpienia od umowy przysługującego konsumentowi, jakie przewiduje ustawa o prawach konsumenta.

II. Wyjątki od prawa odstąpienia od umowy w dotychczasowym stanie prawnym

W dotychczasowym stanie prawnym prawo odstąpienia od umowy nie przysługuje konsumentowi:1) zgodnie z przepisami uonpk: a) w przypadku umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa: ─ o charakterze ciągłym lub okresowym, zawieranych na podstawie oferty sprzedaży lub

przez odwołanie się do ogłoszeń, reklam, cenników i innych informacji skierowanych do ogółu albo do poszczególnych osób, jeżeli konsument mógł uprzednio zapoznać się z treścią otrzymanej oferty lub informacji pod nieobecność drugiej strony umowy, a zarazem w tej ofercie lub informacji, jak i w umowie zastrzeżono prawo konsumenta do odstąpienia od umowy w terminie dziesięciu dni od dnia jej zawarcia (art. 5 pkt 1);

─ sprzedaży artykułów spożywczych dostarczanych okresowo przez sprzedawcę do miejsca zamieszkania konsumenta (art. 5 pkt 2);

─ powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, o war-tości przedmiotu umowy do równowartości 10 euro (art. 5 pkt 3);

─ o prace budowlane (art. 5 pkt 4); ─ dotyczących nieruchomości, z wyłączeniem usług remontowych (art. 5 pkt 5); ─ ubezpieczenia, w tym o członkostwo w otwartych funduszach emerytalnych, oraz re-

asekuracji (art. 5 pkt 6); ─ dotyczących papierów wartościowych oraz jednostek uczestnictwa w funduszach po-

wierniczych i inwestycyjnych (art. 5 pkt 7); ─ dotyczących usług fi nansowych (art. 16c ust. 7) b) w przypadku umów zawartych na odległość (o ile strony nie umówiły się inaczej)

dotyczących: ─ świadczenia usług rozpoczętego, za zgodą konsumenta, przed upływem 10-dniowego

terminu do odstąpienia (art. 10 ust. 3 pkt 1); ─ nagrań audialnych i wizualnych oraz zapisanych na informatycznych nośnikach danych

po usunięciu przez konsumenta ich oryginalnego opakowania (art. 10 ust. 3 pkt 2); ─ świadczeń, za które cena lub wynagrodzenie zależy wyłącznie od ruchu cen na rynku

fi nansowym (art. 10 ust. 3 pkt 3); ─ świadczeń o właściwościach określonych przez konsumenta w złożonym przez niego

zamówieniu lub ściśle związanych z jego osobą (art. 10 ust. 3 pkt 4);



─ świadczeń, które z uwagi na ich charakter nie mogą zostać zwrócone lub których przedmiot ulega szybkiemu zepsuciu (art. 10 ust. 3 pkt 5);

─ dostarczania prasy (art. 10 ust. 3 pkt 6); ─ usług w zakresie gier hazardowych (art. 10 ust. 3 pkt 7); ─ sprzedaży artykułów spożywczych dostarczanych okresowo przez sprzedawcę do

mieszkania lub miejsca pracy konsumenta (art. 16 ust. 2 pkt 1); ─ świadczenia, w ściśle oznaczonym okresie, usług w zakresie zakwaterowania, trans-

portu, rozrywek, gastronomii (art. 16 ust. 2 pkt 2); 2) zgodnie z przepisami ustawy o szczególnych warunkach sprzedaży konsumenckiej oraz

o zmianie Kodeksu cywilnego: ─ gdy niezgodność towaru konsumpcyjnego z umową jest nieistotna (art. 8 ust. 4 in fi ne);

oraz ─ po upływie terminu do skorzystania z prawa do odstąpienia (art. 10 ust. 2 in fi ne).

Prawo odstąpienia od umowy, w aktualnym stanie prawnym, przysługuje konsumentowi ex lege na podstawie art. 2 ust.1 uonpk – w przypadku umów zawartych poza lokalem przedsiębiorstwa, oraz na podstawie art. 7 ust. 1 uonpk – w zakresie umów zawartych na odległość. Dlatego też okoliczności faktyczne, w związku z którymi konsument nie może skorzystać z prawa odstąpienia od zawartej umowy, powinny zostać wyraźnie wskazane w przepisach szczególnych. Okoliczność ta jest szczególnie istotna z uwagi na dynamikę rozwoju e-handlu i nieustający wzrost zaintere-sowania zakupami dokonywanymi przez konsumentów za pośrednictwem Internetu.

III. Charakterystyka biletów wstępu jako kategorii szczególnej w obrocie konsumenckim

W najnowszej publikacji Gemius z lipca 2014 r., dotyczącej wyników badania polskiego rynku e-commerce3, na uwagę zasługują informacje dotyczące szczegółowej analizy kategorii produktów i usług, które stanowią najczęstszy przedmiotem transakcji zawieranych na odle-głość. Z opublikowanych danych jednoznacznie wynika, że na pierwszym miejscu w kontekście planów respondentów co do przyszłych e-zakupów, znajdują się podróże oraz bilety do kina/te-atru4. Tendencję tę potwierdzają dane rynkowe pochodzące od przedsiębiorców prowadzących działalność w zakresie internetowej sprzedaży biletów na imprezy kulturalne i sportowe, zgodnie z którymi rynek ten jest wart ponad 500 mln zł i w kolejnych latach nadal będzie się dynamicznie rozwijał. W ocenie tych samych przedsiębiorców obecnie ok. 80 biletów kupowanych jest przez konsumentów właśnie przez Internet.5 Zważywszy na to, warto przyjrzeć się zasadom dotyczą-cym prawa odstąpienia od umowy w kontekście biletów wstępu, które bez wątpienia wyróżniają się w obrocie konsumenckim na tle tradycyjnych towarów i usług.

Bilet wstępu jest de facto materialnym nośnikiem prawa umożliwiającego wzięcie udziału w imprezie. Konsument, dokonując zakupu biletu wstępu, rezerwuje sobie możliwość korzystania z pewnego zasobu wartości niematerialnych, w postaci doznań artystycznych, emocji sportowych itp. Tak więc przedmiotem umowy między konsumentem a przedsiębiorcą jest specyfi czny rodzaj

3 Raport E-commerce w Polsce 2014. Gemius dla e-Commerce Polska dostępny pod adresem: http://www.ecommerce.gemius.pl/.4 Ibidem, s. 78.5 http://www.biznes.newseria.pl/news/polacy_bilety_na_imprezy,p207255090.



usługi (udział w wydarzeniu kulturalnym/sportowym), której realizacja po stronie przedsiębiorcy będzie możliwa jedynie po uprzednim zaangażowaniu znacznych środków fi nansowych, np. zwią-zanych z organizacją koncertu, wystawy lub meczu.

Specyfi ka relacji kontraktowych między przedsiębiorcą a konsumentem w związku ze sprzedażą biletów wstępu oraz konieczność poniesienia znacznych nakładów organizacyjnych i fi nansowych po stronie przedsiębiorcy, zostały dostrzeżone przez prawodawcę unijnego, który przewidział wyjątki od ogólnej zasady umożliwiającej konsumentowi odstąpienie od umowy za-wartej na odległość lub poza lokalem przedsiębiorstwa. W ocenie ustawodawcy unijnego, wyra-żonej w pkt 49 preambuły dyrektywy 2011/83/UE, prawo odstąpienia od umowy nie może mieć charakteru absolutnego i powinno być wyłączone: 1) ze względu na charakter towarów lub usług;2) w stosunku do towarów wykonanych według specyfi kacji konsumenta lub wyraźnie zindywi-

dualizowanych; oraz3) w przypadku niektórych usług, gdy zawarcie umowy wiąże się z rezerwacją zasobów.

Zgodnie z treścią pkt 49 preambuły dyrektywy 2011/38/UE powinny więc istnieć pewne wyjątki od prawa do odstąpienia od umowy, zarówno w przypadku umów zawieranych na odległość, jak i umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa. Prawo do odstąpienia od umowy mogłoby być nieodpowiednie na przykład ze względu na charakter towarów lub usług. Dzieje się tak przykładowo w przypadku wina dostarczanego długo po zawarciu umowy o charakterze spekulacyjnym, w przy-padku gdy jego wartość zależy od wahań rynku (vin en primeur). Prawo do odstąpienia od umowy nie powinno mieć zastosowania ani do towarów wykonanych według specyfi kacji konsumenta lub wyraźnie zindywidualizowanych, takich jak zasłony wykonane na zamówienie, ani na przykład do dostarczania paliwa będącego towarem, które po dostarczeniu jest z natury połączone z innymi przedmiotami. Przyznanie konsumentowi prawa do odstąpienia od umowy może być nieodpowied-nie także w przypadku niektórych usług, gdy zawarcie umowy wiąże się z rezerwacją zasobów, które w przypadku wykonania prawa do odstąpienia od umowy mogą okazać się dla przedsiębiorcy trudne do zbycia. Jako przykład wskazuje się m.in. rezerwacje hotelowe lub rezerwacje domków letniskowych oraz właśnie bilety na wydarzenia kulturalne lub sportowe.

IV. Brak wyraźnego wskazania biletów wstępu jako kategorii objętej wyjątkami zmienionego prawa do odstąpienia od umowyWyjątki od prawa do odstąpienia od umowy znajdują się w art. 16 dyrektywy 2011/83/UE,

implementowanego do art. 38 upk, zgodnie z którym prawo odstąpienia od umowy zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa lub na odległość nie przysługuje konsumentowi w odniesieniu do:1) umowy o świadczenie usług, jeżeli przedsiębiorca wykonał w pełni usługę za wyraźną zgodą

konsumenta, który został poinformowany przed rozpoczęciem świadczenia, że po spełnieniu świadczenia przez przedsiębiorcę utraci prawo odstąpienia od umowy;

2) umowy, w której cena lub wynagrodzenie zależy od wahań na rynku fi nansowym, nad któ-rymi przedsiębiorca nie sprawuje kontroli, i które mogą wystąpić przed upływem terminu do odstąpienia od umowy;

3) umowy, w której przedmiotem świadczenia jest rzecz nieprefabrykowana, wyprodukowana według specyfi kacji konsumenta lub służąca zaspokojeniu jego zindywidualizowanych potrzeb;



4) umowy, w której przedmiotem świadczenia jest rzecz ulegająca szybkiemu zepsuciu lub ma-jąca krótki termin przydatności do użycia;

5) umowy, w której przedmiotem świadczenia jest rzecz dostarczana w zapieczętowanym opa-kowaniu, której po otwarciu opakowania nie można zwrócić ze względu na ochronę zdrowia lub ze względów higienicznych, jeżeli opakowanie zostało otwarte po dostarczeniu;

6) umowy, w której przedmiotem świadczenia są rzeczy, które po dostarczeniu, ze względu na swój charakter, zostają nierozłącznie połączone z innymi rzeczami;

7) umowy, w której przedmiotem świadczenia są napoje alkoholowe, których cena została uzgodniona przy zawarciu umowy sprzedaży, a których dostarczenie może nastąpić dopiero po upływie 30 dni i których wartość zależy od wahań na rynku, nad którymi przedsiębiorca nie ma kontroli;

8) umowy, w której konsument wyraźnie żądał, aby przedsiębiorca do niego przyjechał w celu dokonania pilnej naprawy lub konserwacji. Jeżeli przedsiębiorca świadczy dodatkowo inne usługi niż te, których wykonania konsument żądał, lub dostarcza rzeczy inne niż części za-mienne niezbędne do wykonania naprawy lub konserwacji, prawo odstąpienia od umowy przysługuje konsumentowi w odniesieniu do dodatkowych usług lub rzeczy;

9) umowy, w której przedmiotem świadczenia są nagrania dźwiękowe lub wizualne albo progra-my komputerowe dostarczane w zapieczętowanym opakowaniu, jeżeli opakowanie zostało otwarte po dostarczeniu;

10) umowy o dostarczanie gazet, periodyków lub czasopism, z wyjątkiem umowy o prenumeratę;11) umowy zawartej na aukcji publicznej;12) umowy najmu budynku lub lokalu do celów innych niż mieszkalne, przewozu rzeczy, najmu

samochodów, gastronomii, usług związanych z wypoczynkiem, jeżeli w umowie oznaczono dzień lub okres świadczenia usługi; oraz

13) umowy o dostarczanie treści cyfrowych, które nie są zapisane na nośniku materialnym, jeżeli spełnianie świadczenia rozpoczęło się za wyraźną zgodą konsumenta przed upływem termi-nu do odstąpienia od umowy i po poinformowaniu go przez przedsiębiorcę o utracie prawa odstąpienia od umowy.Mając na względzie treść pkt 49 preambuły dyrektywy 2011/83/UE i fakt, że katalog włączeń

jest tak rozbudowany, można się zastanowić, dlaczego w powyższym katalogu zabrakło kate-gorii biletów uprawniających do wstępu na imprezy masowe, takie jak np. wydarzenia sportowe, koncerty, spektakle, wystawy. Także w toku prac nad ustawą o prawach konsumenta, w ramach przeprowadzonych konsultacji społecznych, żaden z podmiotów w nich uczestniczący nie pod-niósł propozycji, by w przepisach regulujących wyłączenia od prawa do odstąpienia od umowy wyraźnie wskazać kategorię biletów6.

W dotychczasowym stanie prawnym nie budzi wątpliwości fakt, że konsumentom nie przy-sługuje prawo odstąpienia od umowy na odległość, na podstawie której nabyto bilety do kina lub na inne wydarzenia rozrywkowe. Sytuacja ta nie jest już tak jednoznaczna w świetle przepisów 6 W toku prac legislacyjnych nad ustawą o prawach konsumenta w ramach konsultacji społecznych wpłynęły stanowiska następujących podmiotów: Stowarzyszenia Konsumentów Polskich, T-Mobile Polska SA, CECED Polska, Związku Pracodawców AGD, Krajowej Rady Rzeczników Konsumentów, Związku Pracodawców Branży Internetowej IAB Polska, Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego Rzeczypospolitej Polskiej, Izby Gospodarki Elektronicznej (e-Izba), Polskiej Organizacji Handlu i Dystrybucji, Konfederacji Lewiatan, Federacji Konsumentów, Powiatowego Rzecznika Konsumentów w Wodzisławiu Śląskim, Naczelnej Rady Zrzeszeń Handlu i Usług, Organizacji Samorządu Małych i Średnich Przedsiębiorstw, Miejskiego Rzecznika Konsumentów w Bytomiu, Orange Polska, Kasy Krajowej, Pracodawców Rzeczypospolitej Polskiej, Rzecznika Ubezpieczonych oraz Polskiego Stowarzyszenia Sprzedaży Bezpośredniej. W żadnym ze stanowisk nie została poruszona kwestia prawa do odstąpienia od umowy w przypadku biletów.



ustawy o prawach konsumenta. Należy przypuszczać, że ewentualne spory, które w przyszłości mogą wyniknąć w związku z brakiem wyraźnego wskazania kategorii biletów – będących zma-terializowanych nośnikiem prawa wstępu na wydarzenie kulturalne lub sportowe – będą rozpa-trywane w świetle art. 38 pkt 12 upk, zgodnie z którym „prawo odstąpienia od umowy zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa lub na odległość nie przysługuje konsumentowi w odniesieniu do: (…) umowy najmu budynku lub lokalu do celów innych niż mieszkalne, przewozu rzeczy, najmu samochodów, gastronomii, usług związanych z wypoczynkiem, jeżeli w umowie oznaczono dzień lub okres świadczenia usługi”.

Niemniej jednak, już literalne brzmienie cytowanego przepisu nasuwa wątpliwości, czy wejście na stadion w celu obejrzenia meczu piłkarskiego albo udział w koncercie może być rozpatrywany w kontekście „usług związanych z wypoczynkiem”. O tym, że problemy interpretacyjne dotyczące wyjątków od prawa odstąpienia od umowy są niewykluczone, świadczą dotychczasowe wyroki, w których sądy dokonywały wykładki zbliżonych terminów, takich jak: „usługi związane z rekrea-cją”, „usługi związane z rozrywką” i „bilet wstępu” 7.

Co więcej, również w ofi cjalnych publikacjach pojawiają się sprzeczne informacje dotyczące tego, czy prawo odstąpienia będzie przysługiwało konsumentowi w przypadku biletów. W publika-cji Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości (dalej: PARP), sfi nansowanej przez Ministerstwo Gospodarki ze środków budżetu państwa, pt.: Dyrektywa konsumencka – konsekwencje dla e-przedsiębiorców znajduje się odwołanie do pkt 49 preambuły dyrektywy 2011/38/UE, w któ-rym PARP informuje, że „Prawo do odstąpienia od umowy nie przysługuje jednak we wszystkich umowach B2C, na przykład w umowach, w których cena przedmiotu umowy zależy od wahań rynku, dla towarów/usług na specjalne zamówienie konsumenta, rezerwacji hotelowych, biletów na wydarzenia sportowe, kulturalne, a więc zasobów, które mogą być trudne do zbycia, jeżeli konsument odstąpi od umowy”8. Tymczasem na stronie internetowej UOKiK, dotyczącej problema-tyki e-zakupów, znajduje się informacja, zgodnie z którą „dyrektywa 2011/83 nie zawiera wyjątku dotyczącego świadczenia, w ściśle określonym okresie, usług w zakresie rozrywek. W związku z tym konsumentowi będzie przysługiwało prawo odstąpienia od umowy zawartej na odległość”9.

V. WnioskiWskazany stan niepewności prawa należy ocenić negatywnie – z punktu widzenia zarówno

konsumentów, jak i przedsiębiorców. Panująca dezinformacja w znacznym stopniu utrudni wywiązy-wanie się przedsiębiorców z ustawowego obowiązku informowania konsumentów o przysługujących im prawach. Co więcej, błędne poinformowanie konsumenta o przysługującym prawie odstąpienia od umowy może wiązać się z koniecznością poniesienia przez przedsiębiorcę odpowiedzialności z tytułu wprowadzania w błąd. Ponadto, w związku ze zmianą ustawy z 20.05.1971 r. – kodeks wykroczeń10, możliwe będzie nałożenie na przedsiębiorcę kary grzywny za niespełnienie przez niego wymagań dotyczących udzielenia informacji.

7 Por. wyrok NSA z 7.03.2014 r., I FSK 504/13, wyrok WSA w Warszawie z 11.04.2013 r., III SA/Wa 3204/12. 8 Dyrektywa konsumencka – konsekwencje dla e-przedsiębiorców, s. 12, dokument dostępny pod adresem http://www.web.gov.pl/g2/big/2014_01/98e33cd5ad07c5b1415814d193628a4e.pdf. 9 Dokument dostępny pod adresem http://ezakupy.uokik.gov.pl/faq/czy-moge-dokonac-zwrotu-biletow-zakupione-przez-internet/.10 Tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r., poz. 482 ze zm.


117

Michał Strzelecki*

Projekt reformy abstrakcyjnej kontroli postanowień wzorców umownych

Spis treściI. WprowadzenieII. Proponowane zmiany 1. Odebranie legitymacji procesowej czynnej osobom fi zycznym oraz „niekwalifi kowanym”

stowarzyszeniom konsumenckim 2. Ograniczenie mocy wiążącej orzeczeń uznających postanowienie wzorca umowy za nie-

dozwolone 3. Publikacja orzeczeń i zmiany w rejestrze niedozwolonych klauzul 4. Przyznanie Prezesowi UOKiK uprawnienia do badania abuzywności postanowień wzor-

ców umownych 5. Rozszerzenie kontroli abstrakcyjnej na sprzeczne z prawem postanowienia wzorców

umownych 6. Zmiana trybu postępowania 7. Inne zmiany 8. Vacatio legisIII. Konsultacje projektu założeńIV. Podsumowanie

StreszczenieAutor omawia „Projekt założeń projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw” (dalej: projekt założeń) przedstawiony w dniu 23.05.2014 r. przez Ministerstwo Sprawiedliwości, który ma na celu uregulowanie zagadnień dotyczących tematyki abstrakcyjnej kontroli postanowień wzorców umownych, jak również uwagi zgłoszone w procesie konsultacji publicznych, opiniowania i uzgodnień międzyresortowych. Najważniejsze propozycje zmian ustawowych dotyczą mocy wiążącej orzeczenia wydanego w postępowaniu w sprawie o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone i legitymacji procesowej czynnej w tych postępowaniach.

Słowa kluczowe: niedozwolone postanowienia umowne; klauzule abuzywne; kontrola abstrak-cyjna; rejestr klauzul niedozwolonych

* Radca prawny, autor bloga praworeklamy.com.pl. W ramach konsultacji projektu założeń autor koordynował prace nad stanowiskiem Polskiej Izby Informatyki i Telekomunikacji oraz brał udział w pracach grupy roboczej Stowarzyszenia Prawa Konkurencji; e-mail: [email protected].


Michał Strzelecki Projekt reformy abstrakcyjnej kontroli postanowień wzorców umownych118

I. WprowadzenieW dniu 23.05.2014 r. Ministerstwo Sprawiedliwości przedstawiło do konsultacji publicznych,

opiniowania i uzgodnień międzyresortowych „Projekt założeń projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw”1 opracowany przez Komisję Kodyfi kacyjną Prawa Cywilnego. W niniejszym artykule autor omawia najważniejsze elementy proponowanych zmian oraz wybrane uwagi zgłoszone w procesie konsultacji publicznych, opi-niowania i uzgodnień międzyresortowych.

Głównym powodem zamierzonej reformy jest niewątpliwie lawinowo rosnąca liczba pozwów w sprawie uznania postanowień wzorców umownych za niedozwolone, składanych przez niektó-re organizacje quasi-konsumenckie2 i prawników, przede wszystkim w celach zarobkowych. Do końca 2012 r. praktyka ta polegała głównie na kierowaniu przez quasi-konsumenckie organizacje odrębnych pozwów w odniesieniu do każdego kwestionowanego postanowienia zawartego we wzorcu umownym. W celu zmniejszenia opłacalności tego procederu Ministerstwo Sprawiedliwości obniżyło wysokość minimalnej stawki z tytułu zastępstwa procesowego z 360 zł do 60 zł3, jednak przyniosło to rezultat przeciwny do zamierzonego – profesjonalni pełnomocnicy zaczęli składać nawet kilkadziesiąt pozwów, reprezentując wielu powodów w sprawie tej samej klauzuli (tzw. mul-tipozwy). W efekcie, liczba pozwów wniesionych do Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (dalej: SOKiK) w 2013 r. wyniosła 41 016 w porównaniu do 13 954 w 2012 r. (i 5976 w 2011 r.)4.

Skutki tej działalności mają również istotny negatywny wpływ na sytuację przedsiębiorców5, ponieważ, w przypadku uwzględnienia powództwa, ponoszą oni koszty związane z:– opłatą stałą od pozwu, z której powód jest ustawowo zwolniony – 600 zł, – publikacją wyroku w Monitorze Sądowym i Gospodarczym – 0,70 zł za znak, w praktyce co

najmniej ok. 600 zł;– zastępstwem procesowym – 60 zł;co w przypadku wniesienia wielu powództw przeciwko jednemu przedsiębiorcy składa się na pokaźną sumę. Swoisty „rekord” to 179 pozwów przeciwko jednemu przedsiębiorcy6. Statystyki dotyczące pozwów nie dają jednak pełnego wyobrażenia o skali problemu, ponieważ wielu przed-siębiorców godzi się na zapłatę żądanej przez organizację quasi-konsumencką kwoty pieniężnej w zamian za niewnoszenie powództw7.

Niezależnie od powyższego część z proponowanych zmian wynika z woli uregulowania problemów, które instytucja kontroli abstrakcyjnej postanowień umownych budziła w orzeczni-ctwie sądowym.

1 Projekt założeń opublikowany w dniu 28.05.2014 r. na stronie Rządowego Centrum Legislacji pod adresem: http://legislacja.rcl.gov.pl/dokument/202558. 2 Projekt założeń posługuje się dokładnie takim sformułowaniem, co spotkało się ze sprzeciwem niektórych tego rodzaju organizacji, które zostały zaproszone do udziału w konsultacjach społecznych.3 Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 23.01.2013 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzędu (Dz. U. 2013, poz. 146) oraz rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 23.01.2013 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzędu (Dz. U. 2013 poz. 146).4 Por. ocena skutków regulacji załączona do projektu założeń.5 Ten aspekt nie był poruszony w projekcie założeń.6 J. Wątor, Plaga szantaży „na klauzulę niedozwoloną”. Ale ministerstwo ma pomysł, www.wyborcza.biz, 18.02.2014 r., (dostęp 15.06.2014).7 Ibidem; por. również R. Trzaskowski, Legitymacja w postępowaniu o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone w świetle założeń ustawo-wych i praktyki, [w:] R. Trzaskowski, M. Wild, Kontrola abstrakcyjna wzorców umownych w świetle badań sądowych, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2012, s. 6.



II. Proponowane zmiany

1. Odebranie legitymacji procesowej czynnej osobom fi zycznym oraz „niekwalifi kowanym” stowarzyszeniom konsumenckim

Podstawowym elementem reformy jest wyłączenie możliwości zainicjowania kontroli abs-trakcyjnej przez konsumentów oraz wprowadzenie dodatkowych wymogów w tym względzie dla organizacji społecznych. Jednocześnie poszerzeniu ulega katalog innych podmiotów uprawnio-nych do wystąpienia z wnioskiem o uznanie postanowienia wzorca umownego za niedozwolone – projekt założeń przyznaje legitymację procesową czynną:– urzędom i organom centralnym, m.in. Prezesowi Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów

(dalej: Prezes UOKiK), Urzędowi Komisji Nadzoru Finansowego, Prezesowi Urzędu Komunikacji Elektronicznej (dalej: Prezes UKE);

– Rzecznikowi Ubezpieczonych, Rzecznikowi Praw Pacjenta oraz powiatowym (miejskim) rzecznikom konsumentów;

– kwalifi kowanym stowarzyszeniom konsumenckim wpisanym do Krajowego Rejestru Sądowego i do rejestru prowadzonego przez Prezesa UOKiK.Obecnie art. 47938 § 1 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego8

stanowi, że powództwo w ramach kontroli abstrakcyjnej może wytoczyć:– każdy, kto według oferty pozwanego mógłby zawrzeć z nim umowę zawierającą postanowie-

nie, którego uznania za niedozwolone żąda się pozwem,– organizacja pozarządowa, do której zadań statutowych należy ochrona interesów konsumentów, – powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów,– Prezes UOKiK.

Wpis do rejestru prowadzonego przez Prezesa UOKiK miałby być uzależniony od spełnienia wymogu posiadania 1000 członków i prowadzenia działalności co najmniej od 2 lat. Projekt za-łożeń nie przewiduje działania organizacji konsumenckiej w innej formie (np. w formie fundacji).

Ministerstwo argumentuje, że proponowania zmiana nie ogranicza praw konsumentów z uwagi na możliwość wystąpienia z powództwem o ustalenie na podstawie art. 189 k.p.c. oraz kontrolę incydentalną postanowienia wzorca z urzędu w każdym innym postępowaniu. Wskazuje też, że przed pojawieniem się zjawiska multipozwów powództwa wnoszone przez osoby fi zyczne były rzadkością.

Wydaje się, że proponowane rozwiązanie nie stoi w sprzeczności z prawem unijnym – Sąd Najwyższy (dalej: SN) w uchwale z 13.12.2013 r., sygn. akt III CZP 73/139 stwierdził, że z art. 7 ust. 2 dyrektywy 93/13/EWG w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich10 wynika, że państwa członkowskie mogą swobodnie decydować, którym podmiotom przyznają uprawnienie do wnoszenia powództwa w ramach kontroli abstrakcyjnej.

8 Dz. U. 2014 Nr 101, tekst jedn. ze zm. (dalej: k.p.c.). 9 Opublikowane na stronie internetowej www.sn.pl.10 Dyrektywa Rady 93/13/EWG z 5.05.1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz. U. UE 1993 L 95/29).



2. Ograniczenie mocy wiążącej orzeczeń uznających postanowienie wzorca umownego za niedozwolone

Projekt założeń zakłada, że orzeczenie, uznające postanowienie wzorca umownego za nie-dozwolone, będzie odnosiło skutek jedynie wobec pozwanego przedsiębiorcy oraz konsumentów, którzy zawarli lub zawrą umowę na podstawie wzorca zawierającego zakwestionowane posta-nowienie. Jednocześnie orzeczenie stwierdzające abuzywność klauzuli będzie miało skutek rei iudicatae wobec wszystkich podmiotów uprawnionych do wytoczenia powództwa w stosunku do tego przedsiębiorcy.

Autorzy projektu zmierzają widocznie do ostatecznego rozstrzygnięcia wątpliwości co do in-terpretacji art. 47943 k.p.c., zgodnie z którym wyrok prawomocny ma skutek wobec osób trzecich od chwili wpisania uznanego za niedozwolone postanowienia wzorca umowy do rejestru, o którym mowa w art. 47945 § 2 k.p.c.

W orzecznictwie SN początkowo ukształtowała się linia orzecznicza, którą najlepiej wyraża następujące stwierdzenie zawarte w uzasadnieniu wyroku SN z 20.06.2006 r., III SK 7/06: „za-kazane jest posługiwanie się w obrocie prawnym postanowieniami wzorów umów wpisanych do rejestru jako niedozwolone przez wszystkich i przeciwko wszystkim kontrahentom występującym w stosunkach prawnych określonego rodzaju”11. Począwszy od uchwały SN z 7.10.2008 r. w spra-wie o sygn. akt III CZP 80/08, w orzecznictwie SN powszechnie reprezentowany jest pogląd12 o braku skutku orzeczenia, stwierdzającego niedozwolony charakter postanowienia, w stosunku do wzorców umownych, którymi posługują się inni przedsiębiorcy.

Pomimo tego sądy powszechne – aby dać odpór zalewowi – coraz częściej odrzucają wy-rażony we wspomnianej uchwale pogląd, zgodnie z którym rozszerzona prawomocność wyroku uwzględniającego powództwo nie wyłącza możliwości wytoczenia powództwa przeciwko innemu przedsiębiorcy. Posługują się przy tym niemal identycznym fragmentem uzasadnienia, odwołują-cym się do wcześniejszej linii orzeczniczej13.

Takie podejście odrzucane jest jednak w najnowszych orzeczeniach SN, który w uchwale z 13.12.2013 r., sygn. akt III CZP 73/1314 wskazał, że „takie rozumienie »skutku wobec osób trze-cich«, o którym mowa w art. 47943 k.p.c., prowadzi do nadania mu charakteru normy abstrakcyjnej i generalnej, czyli zrównania go z normą prawną, skoro może być on skuteczny wobec każdego przedsiębiorcy i każdego konsumenta. Sąd, szczególnie w świetle zamkniętego w art. 87 Konstytucji katalogu źródeł prawa oraz określenia organów, którym przysługuje władza ustawodawcze (art. 95), nie ma zaś kompetencji do stanowienia norm prawnych. Taka wykładnia art. 47943 k.p.c. prowa-dziłaby do uznania, że jest to przepis sprzeczny z Konstytucją. Zwraca się także uwagę, że taka wykładnia tego przepisu prowadziłaby do ingerencji w interesy tych przedsiębiorców, którzy nie brali udziału w postępowaniu sądowym i nie mieli możliwości obrony swoich praw.”

11 Por. również uchwały z 19.12.2003 r., III CZP 95/03 i 13.07.2006 r., III SZP 3/06 (dostępne na stronie internetowej pod adresem: www.sn.pl).12 Wyrok z 20.09.2013 r. (II CSK 708/12), z 23.10.2013 r. (IV CSK 142/13) i z 12.02.2014 r. (III SK 18/13) oraz uchwały SN z 7.10.2008 r. (III CZP 80/08), z 13.12.2013 r. (III CZP 73/13) – wszystkie dostępne na stronie internetowej pod adresem: www.sn.pl.13 Por. przykładowo postanowienia z 6.02.2014 r. (VI ACa 922/13) i 19.02.2014 r. (VI ACa 1126/13), oba dostępne na portalu orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Warszawie.14 Dostępny na stronie internetowej www.sn.pl.



Pogląd SN i podejście proponowane w projekcie założeń są również zgodne ze stanowi-skiem przedstawionym w wyroku Trybunału Sprawiedliwości z 26.04.2012 r. w sprawie C-472/10 Nemzeti Fogyasztóvédelmi Hatóság15.

3. Publikacja orzeczeń i zmiany w rejestrze niedozwolonych klauzul

Kolejnym z fi larów planowanej reformy ma być rezygnacja z publikacji niedozwolonych po-stanowień w Monitorze Sądowym i Gospodarczym – miałyby być one publikowane wyłącznie w rejestrze prowadzonym przez Prezesa UOKiK, na jego stronie internetowej. Jednocześnie orzeczenie stwierdzające niedozwolony charakter postanowienia miałoby odnosić skutek wobec pozwanego przedsiębiorcy i osób trzecich (jego obecnych lub przyszłych konsumentów) z chwilą wydania – nie zaś z chwilą wpisu do rejestru.

Autorzy projektu proponują szereg zmian mających na celu zwiększenie edukacyjnej roli re-jestru – począwszy od publikowania na stronach internetowych Sądu Apelacyjnego w Warszawie i SN orzeczeń wraz ze sporządzanymi z urzędu uzasadnieniami, po publikację w rejestrze wzorca umownego, z którego pochodzi zakwestionowana klauzula. Ma to pozwolić konsumentom oraz innym przedsiębiorcom na ocenę, czy podobna klauzula zawarta w innym wzorcu umownym również może zostać uznana za abuzywną.

Postuluje się też zamieszczanie wzmianek o zmianie stanu prawnego i dezaktualizacji posta-nowienia, jak również poprawę opcji wyszukiwania klauzul w rejestrze według różnych kategorii.

4. Przyznanie Prezesowi UOKiK uprawnienia do badania abuzywności postanowień wzorców umownych

Autorzy projektu zakładają również przyznanie Prezesowi UOKiK uprawnienia do samo-dzielnej kontroli postanowień wzorców umownych w świetle art. 3851 § 116, a w konsekwencji uznanie stosowania postanowienia wzorca umownego za praktykę naruszającą zbiorowe intere-sy konsumentów. Wskazuje się, że obecna sytuacja, w której za praktykę naruszającą zbiorowe interesy konsumentów może zostać uznane stosowanie klauzuli wpisanej do rejestru, odracza interwencję Prezesa UOKiK.

5. Rozszerzenie kontroli abstrakcyjnej na sprzeczne z prawem postanowienia wzorców umownych

Projekt założeń zakłada również dodanie „nowego § 5 w art. 3851 k.c., stanowiącego, że postanowienia wzorca naruszającego interesy konsumenta, które są sprzeczne z przepisem bez-względnie obowiązującym, są niewiążące w rozumieniu 3851 § 1 k.c.”17. Autorzy projektu wskazują na paradoks sytuacji, w której dalej idąca wadliwość postanowień wzorca wyklucza zastosowanie kontroli abstrakcyjnej i związanej z nią sankcji.

Przedstawiona propozycja wynika z utrwalonego w orzecznictwie poglądu, zgodnie z którym „postanowienie wzorca umowy, sprzeczne z bezwzględnie obowiązującym przepisem ustawy, nie może być uznane za niedozwolone postanowienie umowne (art. 3851 § 1 k.c.)”18.

15 Dotychczas niepubl., dostępny na stronie internetowej pod adresem: www.curia.eu.16 Ustawy z dnia 23.04.1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. z 2014 r., poz. 121 tekst jedn.)17 Projekt założeń, s. 9.18 Uchwała SN z 13.01.2011 r., III CZP 119/10, dostępna na stronie internetowej pod adresem: www.sn.pl.



6. Zmiana trybu postępowania

Autorzy projektu postulują zmianę trybu postępowania na nieprocesowy. Uzasadnia się to celem kontroli abstrakcyjnej, którym jest ochrona interesu publicznego. Projekt nie opisuje szcze-gółowo planowanych zmian, wskazując jedynie na zalety trybu nieprocesowego polegające na braku ścisłego związania sądu wnioskiem, pozwalającym na orzekanie poza lub ponad żądanie, jak też na możliwość udziału w jednym postępowaniu wielu podmiotów (np. Prezes UOKiK, or-ganizacja społeczna i przedsiębiorca).

7. Inne zmiany

Ważną propozycją jest też wprowadzenie ustawowego zwolnienia od kosztów sądowych w sprawach o uznanie postanowienia wzorca za niedozwolone – do tej pory zwolnienie obejmo-wało tylko stronę powodową (art. 96 ust. 1 pkt 3 ustawy z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądo-wych w sprawach cywilnych).

Ze względu na proponowane ograniczenie listy podmiotów legitymowanych do wystąpienia z wnioskiem o uznanie postanowień umownych za niedozwolone, projekt założeń zakłada również wyłączenie możliwości zasądzenia sumy pieniężnej z tytułu przewlekłości postępowania w tych sprawach19.

8. Vacatio legis

Autorzy projektu zakładają dwutygodniowe vacatio legis z zastrzeżeniem dłuższych terminów dla przygotowania nowego rejestru przez Prezesa UOKiK (2 lata) oraz dostosowania się orga-nizacji konsumenckich do nowych wymogów (1 rok). Nowe przepisy znalazłyby zastosowanie zarówno dla oceny skutków orzeczeń wydanych po wyjściu w życie ustawy, jak i w każdej nowej sprawie o uznanie za niedozwolone postanowień wzorca uznanego już wcześniej za niedozwolony (w tym przypadku konieczne byłoby odrzucenie wniosku z uwagi na powagę rzeczy osądzonej).

III. Konsultacje projektu założeń20

Daleko idąca propozycja reformy kontroli abstrakcyjnej postanowień wzorców umownych wzbudziła duże zainteresowanie – w ramach konsultacji, uzgodnień i opiniowania projektu zało-żeń stanowisko zajęło ponad 40 podmiotów.

Wiele krytycznych uwag zebrał pomysł pozbawienia konsumentów legitymacji procesowej czynnej – wskazywano m.in. na naruszenie prawa do sądu21, obniżenie poziomu ochrony praw konsumentów22 czy brak rekompensaty wynikającej z poszerzenia katalogu instytucji publicznych i organizacji społecznych23. Z teoretycznego punktu widzenia proponowane rozwiązanie jest słuszne, ponieważ osoba fi zyczna nie powinna być legitymowana do wszczynania postępowa-nia w interesie publicznym. Wypadałoby jednak rozważyć fakt, że możliwość wystąpienia z po-wództwem do SOKiK utrwaliła się w świadomości części społeczeństwa. W związku z tym warto

19 Określona w ustawie z dnia 17.06.2004 r. o skardze na naruszenie prawa strony do rozpoznania sprawy w postępowaniu przygotowawczym prowa-dzonym lub nadzorowanym przez prokuratora i postępowaniu sądowym bez nieuzasadnionej zwłoki (Dz. U. z 2004 Nr 179, poz. 1843).20 Przywoływane w artykule stanowiska zostały opublikowane na stronie internetowej Rządowego Centrum Legislacji pod adresem: http://legislacja.rcl.gov.pl/lista/1/projekt/221300.21 Stanowisko Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa (pismo z 3.06.2014 r.).22 Stanowisko Rządowego Centrum Legislacji (pismo z 12.06.2014 r.).23 Stanowisko Krajowej Rady Rzeczników Konsumentów (pismo z 12.06.2014 r.).



byłoby zapewnić (może nawet w drodze odrębnego przepisu), że konsumenci będą zdawali sobie również sprawę z możliwości wniesienia powództwa na podstawie art. 189 k.p.c. Z drugiej strony niektóre instytucje niechętnie postrzegają propozycję przyznania im dodatkowych kompetencji24.

Większość podmiotów popiera natomiast zaproponowany sposób uregulowania mocy wiążą-cej orzeczenia stwierdzającego niedozwolony charakter postanowienia umownego. Wśród głosów przeciwnych25 warto zwrócić uwagę na podniesiony w piśmie Prezesa UOKiK argument co do braku jednolitości w orzecznictwie SN. Wydaje się jednak, że przywołanie jako przykładu (Prezes UOKiK używa słowa „chociażby”) dwóch ostatnich orzeczeń SN nie oddaje do końca stanu rze-czy – postanowienie SN z 19.03.2014 r., I CSK 20/14, w którym opowiedział się za rozszerzeniem mocy wiążącej orzeczenia również na innych przedsiębiorców, należy traktować jako wyjątek od „utrwalonego obecnie orzecznictwa Sądu Najwyższego”26. Od czasu uchwały SN w sprawie III CZP 80/08 SN dość konsekwentnie trzyma się nowej linii orzeczniczej27. Warto też wskazać, że w porównaniu do niezwykle rozbudowanego uzasadnienia wyroku SN z 12.02.2014 r., III SK 18/13, wywód poczyniony w uzasadnieniu postanowienia w sprawie I CSK 20/14 jest dość lakoniczny, a SN nie wniósł uwag do projektu założeń w ramach prowadzonych konsultacji28.

Ze zdecydowaną krytyką spotkały się natomiast kolejne istotne rozwiązania proponowane w projekcie założeń: zmiana trybu postępowania na nieprocesowe, przyznanie Prezesowi UOKiK uprawnienia do badania abuzywności klauzul umownych oraz objęcie kontrolą abstrakcyjną po-stanowień wzorców umownych sprzecznych z prawem.

W zgłoszonych uwagach trafnie wskazano, że w przypadku wprowadzenia planowanego po-zbawienia legitymacji czynnej konsumentów i podwyższenia wymogów stawianych organizacjom społecznych nie ma obaw co do niewłaściwego formułowania żądania pozwu, skoro powodowie to wyspecjalizowane organizacje konsumenckie czy organy władzy29.

Jako istotne zagrożenie związane ze zmianą trybu na nieprocesowy wskazano na okoliczność, że za zainteresowanego w rozumieniu art. 510 k.p.c. można uznać każdą osobę, która zawarła umowę na podstawie wzorca umowne zawierającego kwestionowane postanowienie30. W kilku stanowiskach pojawiła się negatywna ocena możliwość badania przez sąd innych postanowień wzorca umownego niż objęte wnioskiem31.

Wątpliwości związane z przyznaniem Prezesowi UOKiK uprawnienia do badania abuzywności klauzul bodajże najszerzej zostały omówione w stanowisku samego Prezesa UOKiK. Podstawowe zastrzeżenia budzi dokonanie wyłomu w dotychczasowym systemie przyznającym kompetencję do kontroli abstrakcyjnej wyłącznie sądom powszechnym32, określane wręcz przyznaniem Prezesowi

24 Por. stanowiska Prezesa UKE (pismo z 13.06.2014 r.), Prezesa Urzędu Regulacji Energetyki (pismo z 13.06.2014 r.), Urzędu Komisji Nadzoru Finansowego (pismo z 17.06.2014 r.).25 Por. stanowisko Prezesa UOKiK (pismo z 16.06.2014 r.), SOKiK (pismo z 6.06.2014 r.), Stowarzyszenia Federacja Konsumentów (pismo z 13.06.2014 r.).26 Tak SN w wyroku z 12.02.2014 r., III SK 18/13. 27 Por. M. Strzelecki, Skutki wpisania niedozwolonego postanowienia do rejestru – utrwalone obecnie orzecznictwo Sądu Najwyższego, http://prawo-reklamy.blogspot.com/2014/07/skutki-wpisania-niedozwolonego.html.28 Pismo z 12.06.2014 r.29 Por. stanowisko Rządowego Centrum Legislacji, Stowarzyszenia Prawa Konkurencji (dalej: SPK) (pismo z 18.06.2014 r.), SOKiK. 30 Por. stanowisko Stowarzyszenia Sędziów Polskich Iustitia (pismo z 16.06.2014 r., dalej Iustitia), Krajowej Rady Sądownictwa (pismo z 16.06.2014 r.), Sądu Apelacyjnego w Warszawie (pismo z 11.06.2014 r.), SPK, Związek Banków Polskich (pismo z 12.06.2014 r., dalej: ZBP).31 Por. stanowisko SOKiK, ZBP, Polskiej Izby Informatyki i Telekomunikacji (dalej: PIIT) (pismo z 17.06.2014 r.), Konfederacji Lewiatan (pismo z 27.06.2014 r., dalej: Lewiatan).32 Por. stanowisko SPK, Lewiatan, Ministra Administracji i Cyfryzacji (pismo z 5.06.2014 r., dalej: MAiC), Pracodawców RP (pismo z 11.06.2014 r.).



UOKiK kompetencji sądu powszechnego33. Sam Prezes UOKiK wskazuje tutaj na konieczność zmiany art. 3851 § 1 k.c. w taki sposób, aby zawierał bezwzględny zakaz stosowania niedozwo-lonych postanowień umownych.

W uwagach podkreślano także, że dwutorowość orzekania może prowadzić o ryzyka od-miennego rozstrzygnięcia tej samej sprawy przez SOKiK i UOKiK34. Polska Izba Informatyki i Telekomunikacji oraz Konfederacja Lewiatan wskazują też, że przyznanie uprawnienia do sa-modzielnego badania postanowień umownych może przedłużać prawomocne zakończenie po-stępowania, jako że odwołanie od decyzji Prezesa UOKiK i tak będzie rozpatrywał Sąd Ochrony i Konkurencji i Konsumentów.

Wskazywano również, że prawomocne decyzje Prezesa UOKiK nie są obecnie podstawą wpisu postanowienia do rejestru35, a projekt założeń nie wyjaśnia, czy takie decyzje miałyby rów-nież rozszerzoną prawomocność36.

Rozszerzenie kontroli abstrakcyjnej na postanowienia sprzeczne z prawem jest powszech-nie krytykowane z uwagi na fakt, że art. 58 k.c. przewiduje sankcję nieważności, która jest dalej idąca niż niezwiązanie konsumenta postanowieniem umownym przewidziane w art. 3851 § 1 k.c. Stowarzyszenie Prawa Konkurencji trafnie przywołuje wyrok SN z 13.01.2011 r. (sygn. akt III CZP 119/10), w którym SN wskazuje, że umożliwienie kontroli nieważnego ex lege postanowie-nia umownego „prowadziłoby do absurdalnego wniosku, że takie postanowienie zastosowane w konkretnej umowie nie jest nieważne”.

W tym kontekście dziwi zawarte w projekcie założeń uzasadnienie, że nieobjęcie kontrolą abstrakcyjną postanowień sprzecznych z prawem wyklucza możliwość zastosowania związanych z tą kontrolą sankcji. Oprócz dalej idącego skutku nieważności wskazać należy, że w obecnym stanie prawnym Prezes UOKiK może nałożyć na przedsiębiorcę za bezprawne działania karę pieniężną na podstawie art. 106 ust. 1 pkt 4 w zw. z art. 24 ust. 2 ab initio ustawy o ochronie kon-kurencji i konsumentów37.

Na uwagę zasługuje powtarzający się postulat poprzedzania wytoczenia powództwa wezwa-niem przedsiębiorcy do usunięcia postanowienia umownego ze wzorca38. Stowarzyszenie Sędziów Polskich Iustitia postuluje też rezygnację z rozwiązania zawartego w art. 47939 k.p.c., kwestionu-jąc zasadność wytaczania powództwa w stosunku do postanowienia, które nie było stosowane do 6 miesięcy przed wniesieniem powództwa jako odnoszącego się do „faktów historycznych”.

Pracodawcy RP przywołują w tym względzie wyrok SOKiK z dnia 14.03.2013 r. (XVII AmC 6071/12)39, który zasądził od pozwanego przedsiębiorcy na rzecz powoda tylko część kosz-tów zastępstwa procesowego, stwierdzając, że brak wystosowania wcześniejszego wezwania przedsądowego przez organizację konsumencką jest sprzeczny z dobrymi obyczajami, o których

33 Por. stanowisko Prezesa UOKiK, Polskiej Federacji Rynku Nieruchomości (pismo z 11.06.2014 r.), ZBP.34 Por. stanowisko Prezesa UOKiK, MAiC, Lewiatan, PIIT.35 Por. stanowisko Prezesa UOKiK, MAiC.36 Por. stanowisko MAiC.37 Por. stanowisko Lewiatan, PIIT.38 Por. stanowisko Polskiej Izby Turystyki (pismo z 26.06.2014 r.), Pracodawców RP, Polskiego Związku Organizatorów Turystyki (pismo z 26.06.2014 r.), SOKiK, Iustitia, ZBP.39 Dostępny na portalu orzeczeń sądów powszechnych pod adresem: /orzeczenia.ms.gov.pl/.



mowa w art. 3 k.p.c. Wskazać należy jednak, że postanowienie to zostało zmienione przez Sąd Apelacyjny w Warszawie, który uwzględnił zażalenie powoda40.

IV. PodsumowanieWiększość z proponowanych zmian spotkała się z krytyką części instytucji bądź środowisk,

co wskazuje, że proces legislacyjny nie będzie łatwy. Zmiany są jednak konieczne, ponieważ paraliż Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów jest faktem, co negatywnie wpływa nie tylko na postępowania w sprawie o uznanie postanowień wzorców umownych za niedozwolone, lecz także na obarczone znacznie większym ciężarem gatunkowym postępowania odwoławcze od decyzji regulatorów.

Analiza zgłoszonych uwag sugeruje jednak, że duża część proponowanych zmian – w szcze-gólności tych dotyczących zmiany trybu postępowania, przyznania Prezesowi UOKiK uprawnienia do badania abuzywności klauzul, jak też objęcia kontrolą abstrakcyjną postanowień sprzecznych z przepisami prawa – może nie zostać wprowadzona. Podnoszone w ramach procesu konsultacji argumenty przekonują, że zmiany te nie tylko budzą poważne wątpliwości natury systemowej, lecz również mogą negatywnie wpłynąć na skuteczność kontroli abstrakcyjnej postanowień wzorców umownych.

Należy też pamiętać, że planowana nowelizacja powinna wejść w życie jak najszybciej, aby rozładować problem znacznego obciążenia Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów – zawę-żenie zakresu proponowanych zmian na pewno może się do tego przyczynić.

40 Postanowienie SA w Warszawie z 3.02.2014, sygn. akt VI ACz 3747/13, niepubl.


126

Dominika Ewa Harasimiuk*

Analiza wyroków Trybunału Sprawiedliwości UE wydanych w 2013 r. dotyczących dyrektywy 2005/29/WE o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom handlowym

Spis treściI. WprowadzenieII. Zakaz zapowiedzi wyprzedaży bez wymaganego uprzedniego zezwolenia administracyjnego

– wyrok w sprawie C-206/11 KöckIII. Zakaz oferowania i sprzedaży towarów ze stratą – postanowienie w sprawie C-343/12 Euronics

BelgiumIV. Wyjątek od zasady harmonizacji zupełnej – wyrok w sprawie C-265/12 Citroën BeluxV. Dochowanie wymogów staranności zawodowej a wprowadzenie w błąd – wyrok w sprawie

C-435/11 CHS Tour ServicesVI. Zakres podmiotowy dyrektywy 2005/29/WE, czyli jak rozumieć pojęcie przedsiębiorcy – wyrok

w sprawie C-59/12 BKK Mobil OilVII. Naruszenie obowiązku prawidłowego oznaczania publikacji odpłatnych – wyrok w sprawie

C-391/12 RLvSVIII. Konieczność wypaczania zachowań rynkowych konsumenta w zakresie decyzji dotyczącej

transakcji jako przesłanka nieuczciwości praktyki handlowej – wyrok w sprawie C-281/12 Trento Sviluppo

IX. Podsumowanie

StreszczenieCelem artykułu jest analiza wyroków Trybunału Sprawiedliwości wydanych w roku 2013 na gruncie przepisów dyrektywy 2005/29/WE o nieuczciwych praktykach handlowych. Wśród kwestii podda-nych interpretacji przez Trybunał znalazły się m.in. przesłanki uznania praktyki wprowadzającej w błąd za nieuczciwą, w tym ocena istotności wprowadzenia w błąd (wyrok w sprawie C-281/12 Trento Sviluppo) oraz znaczenie wymogów poszanowania staranności zawodowej (wyrok sprawie C-435/11 CHS Tour Services). Analizowane wyroki dotyczą również problemów bardziej ogól-nych, związanych z charakterem harmonizacji przyjętej w dyrektywie (wyrok w sprawie C-265/12 Citroën Belux) czy zakresem podmiotowym i określeniem pojęcia przedsiębiorcy (wyrok w sprawie C-59/12 BKK Mobil Oil). Trybunał zajął również stanowisko wobec dopuszczalności uprzedniej kontroli administracyjnej praktyk handlowych (wyrok w sprawie C-206/11 Köck), generalnego zakazu krajowego praktyki nieobjętej czarną listą (postanowienie w sprawie C-343/12 Euronics

* Doktor nauk prawnych, adiunkt w Katedrze Prawa Międzynarodowego Publicznego, Uczelnia Łazarskiego w Warszawie; e-mail: [email protected].


Dominika Ewa Harasimiuk Analiza wyroków Trybunału Sprawiedliwości wydanych w 2013 r...127

Belgium) oraz zastosowania przepisów dyrektywy 2005/29/WE wobec wydawców prasowych, którzy naruszają krajowe przepisy dotyczące właściwego oznaczania materiałów odpłatnych (wyrok w sprawie C-391/12 RLvS).

Słowa kluczowe: nieuczciwe praktyki handlowe; czarna lista; wprowadzenie w błąd; harmoniza-cja; pojęcie przedsiębiorcy; wysoki poziom ochrony konsumenta

I. WprowadzenieDyrektywa 2005/29/WE o nieuczciwych praktykach handlowych1 (dalej: dyrektywa 2005/29/

WE lub dyrektywa) jest jednym z częściej interpretowanych przez Trybunał Sprawiedliwości UE aktów prawa pochodnego UE, którego celem jest ochrona konsumenta. Chociaż od wejścia w życie dyrektywy 2005/29/WE minęło już ponad 9 lat, jej stosowanie wciąż niesie ze sobą wiele wątpliwości interpretacyjnych2.

Celem niniejszego opracowania jest analiza orzeczeń TSUE odnoszących się do dyrekty-wy 2005/29/WE wydanych w 2013 roku. W tym okresie Trybunał orzekał w sprawie interpretacji powołanego aktu 7 razy, wydając 6 wyroków i 1 postanowienie. Zakres spraw odnosił się przede wszystkim do praktyk wprowadzających w błąd, a w szczególności do relacji między klauzulą generalną (art. 5 dyrektywy) a czarną listą praktyk zakazanych per se (załącznik I dyrektywy), interpretacją przesłanki „sprzeczność z wymogami staranności zawodowej” czy pojęcia „decyzja dotycząca transakcji”. Wyroki TSUE dotyczyły także zagadnień bardziej ogólnych, związanych z charakterem harmonizacji czy zakresem podmiotowym dyrektywy.

II. Zakaz zapowiedzi wyprzedaży bez wymaganego uprzedniego zezwolenia administracyjnego – wyrok w sprawie C-206/11 KöckWyrok TSUE w sprawie C-206/11 Köck3 wydany został w związku z postępowaniem przed

austriackim sądem, które toczyło się między G. Köckiem a stowarzyszeniem do spraw ochrony przed nieuczciwą konkurencją. Georg Köck, przedsiębiorca z Innsbrucka zapowiedział w ogłosze-niu prasowym „całkowitą likwidację” dotyczącą towarów z jego sklepu. Reklamował tę wyprzedaż przed swoim sklepem za pomocą naklejek i plakatów. W przekazach posługiwał się określeniami: „całkowita likwidacja”, „musimy pozbyć się wszystkiego” i „obniżki do 90%”. Nie złożył jednak wy-maganego przez prawo austriackie wniosku o udzielenie zezwolenia na zapowiedź organizowanej wyprzedaży. W związku z tym stowarzyszenie do spraw ochrony przed nieuczciwą konkurencją wniosło przeciwko G. Köckowi powództwo o zaniechanie i podanie wyroku do publicznej wiado-mości4. W wyniku krajowego postępowania sądowego sprawa trafi ła do Oberster Gerichtshof, który zwrócił się do TSUE z pytaniem prejudycjalnym, zmierzającym do ustalenia, czy przepisy dyrektywy 2005/29/WE wyłączają krajowy zakaz przeprowadzania wyprzedaży bez uprzedniego

1 Dyrektywa 2005/29/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 11.05.2005 r. dotycząca nieuczciwych praktyk handlowych stosowanych przez przed-siębiorstwa wobec konsumentów na rynku wewnętrznym oraz zmieniająca dyrektywę Rady 84/450/EWG, dyrektywy 97/7/WE, 98/27/WE i 2002/65/WE Parlamentu Europejskiego i Rady oraz rozporządzenie nr 2006/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady (Dz. Urz. WE z 11.06.2005 r. L 149/22). 2 Szerzej na temat stosowania dyrektywy 2005/29/WE przez państwa członkowskie: M. Namysłowska, Stosowanie dyrektywy 2005/29/WE o nieuczci-wych praktykach handlowych w świetle pierwszego sprawozdania Komisji, „Europejski Przegląd Sądowy” 2014, nr 2, s. 26 i n. 3 Wyrok TSUE z 17.01.2013 r. w sprawie C-206/11 Köck (ECLI:EU:C:2013:14). 4 Ibidem, pkt 17–20.



zezwolenia, a tym samym, czy zapowiedź taka powinna być zakazana bez konieczności badania przez sąd krajowy nieuczciwego charakteru tej praktyki.

Trybunał Sprawiedliwości UE rozpoczął od podkreślenia szerokiego charakteru defi nicji pojęcia praktyki handlowej5 [art. 2 lit. d) dyrektywy 2005/29/WE] i potwierdził, że zapowiedź wyprzedaży mieści się w zakresie tego pojęcia6.

Następnie Trybunał przeanalizował cel przepisów krajowych. Dyrektywa 2005/29/WE, będą-ca aktem stosowanym w relacjach B2C, ma na celu ochronę konsumentów przed nieuczciwymi praktykami handlowymi ze strony przedsiębiorców. Z zakresu jej zastosowania wyłączone są przepisy krajowe dotyczące nieuczci wych praktyk stosowanych jedynie na szkodę interesom go-spodarczym konkurentów. Szczegółowa ocena krajowej regulacji pozwoliła TSUE na uznanie, że jej postanowienia, które pod groźbą sankcji zabraniają podejmowania praktyk handlowych, takich jak zapowiedź wyprzedaży bez zezwolenia, są stosowane w celu ochrony praw konsumentów i są objęte zakresem dyrektywy 2005/29/WE7.

Dalszy wywód toczył się wokół kwestii dopuszczalności krajowych zakazów w świetle postano-wień dyrektywy 2005/29/WE. Trybunał przypomniał specyfi kę systematyki tego aktu, a zwłaszcza reguły stosowania czarnej listy praktyk niedozwolonych w każdych okolicznościach (załącznik I dyrektywy) bez konieczności poddawania ich ocenie w ramach konkretnego przypadku8. Praktyka, która nie jest umieszczona na liście, może być uznana za niedopuszczalną jedynie po przepro-wadzeniu analizy na podstawie art. 5–9 dyrekywy 2005/299. Trybunał orzekł, że praktyka będąca przedmiotem postępowania głównego, nie może zostać uznana za praktykę niedozwoloną per se, ponieważ nie jest umieszczona w załączniku I. Dalsza analiza jej dopuszczalności powinna być oparta na szczegółowych przepisach dyrektywy 2005/29/WE.

Trybunał odwołał się do poglądu wyrażonego przez Rzecznik Generalną V. Trstenjak, która podkreśliła fakt pozostawienia przez dyrektywę państwom członkowskim zakresu uznania co do wyboru krajowych środków zwalczania nieuczciwych praktyk handlowych10. Trybunał przyznał, że w niektórych sytuacjach uprzednia kontrola praktyk handlowych może okazać się bardziej odpowiednia niż kontrola następcza. Kontrola uprzednia nie może jednak prowadzić do zakaza-nia praktyki tylko ze względu na to, że nie zostało wydane właściwe zezwolenie, bez badania jej nieuczciwego charakteru w oparciu o przesłanki określone w art. 5–9 dyrektywy 2005/29/WE11.

Ponadto TSUE zauważył, że d yrektywa wyłącza możliwość stosowania przepisów krajo-wych, które umożliwiają ocenę nieuczciwego charakteru dopiero po wydaniu zakazu, który jest konsekwencją braku poszanowania obowiązku uzyskania uprzedniego zezwolenia. Taka praktyka byłaby bowiem pozbawiona gospodarczego sensu dla przedsiębiorcy12.

5 Por. wyrok TSUE z 9.11.2010 r. w sprawie C-540/08 Mediaprint Zeitungs- und Zeitschriftenverlag (Zb. Orz. 2010, s. I-10909), pkt 17. 6 Wyrok w sprawie C-206/11 Köck, pkt 26–27. 7 Ibidem, pkt 31–33. 8 Szerzej na temat charakteru tzw. czarnej listy, por. M. Namysłowska, Znaczenie czarnej listy nieuczciwych praktyk handlowych – uwagi na tle orzecznictwa TS, „Europejski Przegląd Sądowy” 2010, nr 8, s. 29–30; M. Namysłowska, Czarna lista nieuczciwych praktyk handlowych a granice prawa zwalczania nieuczciwej konkurencji w Unii Europejskiej, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2014, s. 94–163. 9 Wyrok w sprawie C-206/11 Köck, pkt 35.10 Rzecznik Generalna stwierdziła, że co do zasady z dyrektywy 2005/29/WE nie wynika generalny zakaz kontrolowania nieuczciwych praktyk ex ante. Por. opinia wydana 6.09.2011 r. do sprawy C-206/11 Köck, (ECLI:EU:C:2012:543), pkt 44–55. 11 Wyrok w sprawie C-206/11 Köck, pkt 45–46.12 Ibidem, pkt 48.



Podsumowując: Trybunał orzekł, że dyrektywa 2005/29/WE wyłącza możliwość nakazania przez sąd austriacki zaprzestania praktyki handlowej niezakazanej per se w załączniku I, z tego tylko powodu, że nie zostało w stosunku do niej wydane uprzednie zezwolenie administracyjne i bez dokonania oceny jej ewentualnego nieuczciwego charakteru w oparciu o przesłanki wyni-kające z przepisów art. 5–9 dyrektywy 2005/29/WE.

III. Zakaz oferowania i sprzedaży towarów ze stratą – postanowienie w sprawie C-343/12 Euronics Belgium

Stan faktyczny postępowani a głównego w sprawie C-343/12 Euronics Belgium13 obejmował spór między spółkami KE i KEB, które oferowały aparaty fotografi czne Panasonic Lumix w cenie 229 euro oraz Canon w cenie 1695 euro a spółką Euronics Belgium, która uznała, że KE i KEB sprzedają te aparaty fotografi czne ze stratą, ponieważ ich ofi cjalna cena bez podatku VAT wy-nosiła odpowiednio, 277,84 euro i 1634,78 euro. Euronics Belgium wniosła do sądu handlowego w Gandawie powództwo o stwierdzenie naruszenia przepisu belgijskiego i nakazanie natychmia-stowego zaprzestania tej praktyki wraz z dotyczącą jej reklamą14. Sąd krajowy skierował wniosek w trybie art. 267 TFUE i dążył do ustalenia, czy dyre ktywę 2005/29/WE należy interpretować w ten sposób, że wyłącza ona zakaz oferowania i sprzedaży towarów ze stratą przewidziany przez prawo belgijskie. Trybunał skorzystał z możliwości przewidzianej w art. 99 regulaminu postępowania15 i wydał postanowienie z uzasadnieniem zawierającym odesłanie do odpowiedniego orzecznictwa. Trybunał odwołał się do wyroków w sprawach: C-304/08 Plus Warenshandelsgesellschaft16, C-540/08 Mediaprint Zeitungs- und Zeitschriftenverlag17, C-288/10 Wamo18 oraz C-126/11 INNO19.

Na wstępie Trybunał uznał prokonsumencki cel regulacji krajowej oraz zakwalifi kował sporną praktykę jako praktykę handlową w rozumieniu dyrektywy 2005/29/WE20. Następnie konieczne było zbadanie, czy dyrektywa wyłącza stosowanie krajowego zakazu oferowania lub sprzedaży towarów ze stratą. TSUE uznał za niepozostawiający wątpliwości fakt, że praktyka oferowania lub sprzedaży towarów ze stratą nie została umieszczona w załączniku I. Nie jest więc objęta zaka-zem per se. W związku z powyższym jedynie konkretna analiza, przeprowadzona na podstawie art. 5–9 dyrektywy, może pozwolić na określenie nieuczciwego charakteru tej praktyki21.

Trybunał zauważył jednak, że sporna regulacja krajowa zakazuje ogólnie oferowania lub sprzed aży ze stratą, nie pozostawiając marginesu uznania sądom orzekającym w tej kwestii. W konsekwencji, przy jej stosowaniu sądy krajowe nie dokonują kazuistycznej oceny nieuczci-wego charakteru danej praktyki w świetle konkretnych okoliczności faktycznych22. Dla TSUE tak

13 Postanowienie TSUE z 7.03.2013 r. w sprawie C-343/12 Euronics Belgium (ECLI:EU:C:2013:154).14 Ibidem, pkt 11–12.15 Art. 99 regulaminu postępowania przed TS przewiduje, że jeżeli pytanie w trybie prejudycjalnym jest identyczne z pytaniem, w przedmiocie którego Trybunał już orzekał, jeżeli odpowiedź można wywieść w sposób jednoznaczny z orzecznictwa lub jeżeli odpowiedź nie pozostawia żadnych uzasad-nionych wątpliwości, Trybunał może w każdej chwili, na wniosek sędziego sprawozdawcy i po zapoznaniu się ze stanowiskiem rzecznika generalnego, orzec w formie postanowienia z uzasadnieniem.16 Wyrok TSUE z 14.01.2010 r. w sprawie C-304/08 Plus Warenshandelsgesellschaft (Zb. Orz. 2010, s. I-217), pkt 35–51.17 Wyrok w sprawie C-540/08 Mediaprint Zeitungs- und Zeitschriftenverlag, pkt 15–38.18 Postanowienie TSUE z 30.06.2011 r. w sprawie C-288/10 Wamo (Zb. Orz. 2011, s. I-05835), pkt 20–40.19 Postanowienie TSUE z 15.12.2011 r. w sprawie C-126/11 INNO (Zb. Orz. 2011, s. I-00204), pkt 22–32.20 Postanowienie w sprawie C-343/12 Euronics Belgium, pkt 17–22.21 Ibidem, pkt 29.22 Ibidem, pkt 30.



sztywne uregulowanie zakazu oferowania lub sprzedaży ze stratą przez sporne przepisy krajowe przemawia za tym, by uznać, że dyrektywa 2005/29/WE stoi im na przeszkodzie.

IV. Wyjątek od zasady harmonizacji zupełnej – wyrok w sprawie C-265/12 Citroën Belux

W wyroku TSUE w sprawie C-265/12 Citroën Belux poruszony został problem zakresu zastoso-wania dyrektywy 2005/29/WE oraz wyjątku od przyjętego w niej rodzaju harmonizacji23. Dyrektywa, co do zasady, ustanawia harmonizację zupełną, z wyjątkiem praktyk dotyczących usług fi nansowych oraz nieruchomości24. W odniesieniu do nich państwa członkowskie mo gą przyjmować regulacje na-kazowe lub bardziej restrykcyjne, niż regulacje obejmujące pozostałe dziedziny wchodzące w zakres dyrektywy 2005/29/WE (art. 3 ust. 9). Postanowienia dyrektywy były interpretowane przez TSUE w kontekście belgijskiej ustawy, która zakazuje stosowania ofert wiązanych, w których co najmniej jeden składnik jest usługą fi nansową i która jest oferowana konsumentowi przez przedsiębiorstwo lub przez różne przedsiębiorstwa dążące do wspólnego celu. Paragraf 2 tego przepisu ustanawia zamknięty katalog wyjątków od tej reguły, umożliwiających dopuszczenie pewnych ofert wiązanych, obejmujących usługi fi nansowe, spełniających kryteria ustawowe.

Postępowanie przed sądem krajowym toczyło się między spółką Citroën Belux a stowarzy-szeniem pośredników ubezpieczeniowych i fi nansowych (FvF). Przedmiotem sporu była kampania reklamowa Citroën pt. „Chcę wszystko”. Dotyczyła ona specjalnej oferty polegającej na przyznaniu bezpłatnego 6-miesięcznego ubezpieczenia Omnium w razie zawarcia nowego ubezpieczenia na 1 rok oraz przy zakupie pojazdów Citroën od ofi cjalnych sprzedawców tej marki. FvF uznała tę ofertę za zakazaną sprzedaż wiązaną obejmującą usługę fi nansową i zwróciła się do usunię-cia naruszenia bezpośrednio do Citroën. Gdy wezwanie nie przyniosło skutku, FvF wystąpiła przeciwko Citroën na drogę sądową25. Sąd apelacyjny w Brukseli skierował do Trybunału dwa pytania. Pierwsze z nich dotyczyło interpretacji art. 3 ust. 9 dyrektywy 2005/29/WE i ustalenia, czy sprzeciwia się on krajowej regulacji zakazującej kierowania do konsumenta ofert wiązanych, których elementem jest usługa fi nansowa. Drugie pytanie odnosiło się do interpretacji art. 56 TFUE i ustalenia, czy traktatowe przepisy o swobodzie świadczenia usług wyłączają krajowy zakaz ofert wiązanych obejmujących usługi fi nansowe26.

W omawianej sprawie Trybunał potwierdził swoje wcześniejsze stanowisko27 odnośnie do zakwalifi kowania ofert wiązanych jako praktyk handlowych w rozumieniu art. 2 lit. d) dyrektywy.

Dalsze rozważania TSUE dotyczyły przyjętego w dyrektywie 2005/29/WE modelu harmonizacji pełnej i przewidzianego od niej wyjątku dotyczącego usług fi nansowych. Trybunał odwołał się do pkt 9 preambuły dyrektywy 2005/29/WE, który uzasadnia, ze względu na złożoność usług fi nan-sowych i związane z nimi ryzyko, ustanowienie w stosunku do nich minimalnego poziomu ochrony w dyrektywie, dając państwom członkowskim możliwość przyjmowania środków dalej idących, podyktowanych ochroną interesów ekonomicznych konsumentów. Trybunał orzekł następnie, że

23 Wyrok TS z 18.07.2013 r. w sprawie C-265/12 Citroën Belux (ECLI:EU:C:2013:498).24 Szerzej na temat charakteru harmonizacji por. A. Michalak, Przeciwdziałanie nieuczciwym praktykom rynkowym. Komentarz, C.H. Beck, Warszawa 2008, s. 26–27.25 Wyrok w sprawie C-265/12 Citroën Belux, pkt 7–14.26 Ibidem, pkt 16.27 Wyrok TSUE z 23.04.2009 r. w sprawach połączonych C-261/07 i C-299/07 VTB-VAB i Galatea (Zb. Orz. 2009, s. I-2949), pkt 50.



sporna praktyka handlowa została obję t a wyjątkiem ustanowionym w art. 3 ust. 9 dyrektywy 2005/29/WE. Podkreślony został szeroki sposób sformułowania art. 3 ust. 9 oraz fakt, że nie nakłada on na państwa żadnych ograniczeń co do stopnia rygoryzmu krajowych regulacji, czy ryzyka, jakie mogą nieść ze sobą dane usługi fi nansowe. Ważne jest jedynie to, by krajowa regulacja gwarantowała wysoki poziom ochrony konsumenta. Krajowy zakaz oferowania konsumentom ofert wiązanych, obejmujących przynajmniej jedną usługę fi nansową, został co do zasady uznany za dopuszczalny 28.

Następnie TSUE odniósł się do interpretacji traktatowych postanowień o swobodzie świadcze-nia usług. Trybunał podkreślił różnicę między harmonizacją zupełną a minimalną – w pierwszym przypadku środek krajowy będzi e oceniany w kontekście przepisów harmonizujących, w drugim – punktem odniesienia, w związku ze swobodą pozostawioną państwom członkowskim, powin-ny być przepisy traktatowe29. W omawianej sprawie to właśnie przepisy traktatowe o swobodzie świadczenia usług powinny wyznaczać granice dopuszczalności środka krajowego. Oczywiście zastosowanie art. 56 TFUE uzależnione jest istnienia elementu transgranicznego30. Trybunał uznał, że może on wystąpić, ponieważ nie można wykluczyć, by przedsiębiorstwo pochodzące z innego państwa członkowskiego zechciało wykorzystywać w Belgii oferty wiązane obejmujące usługi fi nansowe31. Sporna regulacja wchodzi zatem w zakres przedmiotowy art. 56 TFUE. Przepis ten opiera się zarówno na zakazie dyskryminacji ze względu na pochodzenie, jak i na zakazie ograniczeń, które, choć stosowane bez różnicy wobec usługodawców krajowych i pochodzących z innych państw, mogą tym ostatnim utrudniać prowadzenie działalności32. Trybunał uznał, że belgijski zakaz stosowania ofert wiązanych obejmujących usługi fi nansowe może uczynić świad-czenie tego ro dzaju usług mniej atrakcyjnym dla przedsiębiorców z innych państw członkowskich. Dla TSUE kluczowy był argument, że przedsiębiorstwa te musiałyby się dostosować do regula-cji belgijskiej, nawet wtedy, gdy taki zakaz nie obowiązywałby ich w państwie pochodzenia. Po stwierdzeniu ograniczającego charakteru krajowego zakazu TSUE przeszedł do uzasadnienia go w oparciu o orzeczniczą koncepcję nadrzędnych wymogów interesu ogólnego. Skuteczne powołanie się na jeden z nich jest uzależnione od uznania danego wymogu przez Trybunał za dopuszczalny (w niniejszej sprawie chodzi o ochronę konsumenta33) oraz od proporcjonalności środka krajowego (adekwatność do osiągnięcia celu, któremu środek służy i niewykraczanie przez środek poza to, co jest niezbędne do osiągnięcia celu)34. Badając adekwatność belgijskiego za-kazu, Trybunał podkreślił, że usługi fi nansowe mają zazwyczaj złożony charakter i cechują się ryzykiem, o którym często konsument nie jest informowany. Oferta wiązana z reguły wywołuje u konsumenta wrażenie korzyści cenowej, co z kolei może powodować ryzyko wprowadzenia w błąd, co do rzeczywistej jej treści oraz skutkować brakiem przejrzystości w odniesieniu do wa-runków takiej oferty. Może to utrudnić jej porównanie z konkurencyjnymi ofertami. W związku z tym

28 Wyrok w sprawie C-265/12 Citroën Belux, pkt 20–28. 29 Wyrok TSUE z 11.12.2003 r. w sprawie C-322/01 Deutscher Apothekerverband (Rec. 2003, s. I-14887), pkt 64. 30 Wyrok w sprawie C-265/12 Citroën Belux, pkt 32. 31 Ibidem, pkt 33. 32 Szerzej na temat zakresu przedmotowego swobody świadczenia usług, por. C. Barnard, Substantive law of the EU, Oxford University Press, Oxford 2013, s. 243–253. 33 Ochrona konsumenta została uznana przez TS za jeden z nadrzędnych wymogów interesu publicznego m.in. w wyrokach: z 15.12.1982 r. w spra-wie 286/81 Oosthoek’s Uitgeversmaatschappij (Rec. 1982, s. 4575), pkt 16; z 4.12.1986 r. w sprawie 220/83 Komisja przeciwko Francji (Rec. 1986, s. 3663), pkt 20.34 Szerzej na temat zasady proporcjonalności por. J. Maliszewska-Nienartowicz, Zasada proporcjonalności w prawie Wspólnot Europejskich, Wyd. Dom Organizatora, Toruń 2007, s. 75–101.



TSUE uznał krajowy zakaz za przyczyniający się do ochrony konsumentów. Następnie Trybunał zauważył, że istnienie ustawowych wyjątków od generalnego zakazu przemawia za uznaniem, że regulacja krajowa nie wykracza poza to, co jest rzeczywiście konieczne do osiągnięcia celu ochrony konsumenta. Przepisy belgijskie, mimo że stanowią ograniczenie swobody świadczenia usług, mogą być uzasadnione ze względu na ochronę konsumenta35.

V. Dochowanie wymogów staranności zawodowej a wprowadzenie w błąd – wyrok w sprawie C-435/11 CHS Tour Services

W wyroku w sprawie C-435/11 CHS Tour Services36 Trybunał ponownie interpretował dyrek-tywę 2005/29/WE w świetle austriackiej ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Spór w po-stępowaniu głównym toczył się między austriackimi biurami podróży: CHS Tour Services GmbH i Team4 Travel GmbH. Przedmiotem sporu była anglojęzyczna wersja broszury reklamowej Team4 Travel na sezon zimowy 2012, w której spółka ta określiła pewne hotele jako zarezerwowane „na wyłączność”. Podawane informacje były konsekwecją zawarcia przez Team4 Travel z kilkoma hotelami umów o wyłączne udostępnienie określonej liczby łóżek w 2012 roku. Częścią umów było zapewnienie, że mimo iż są wolne miejsca, żadna inna grupa zorganizowana nie będzie przyjęta w danych hotelach w omawianych terminach. Hotele bez zgody Team4 Travel nie mogły od tej klauzuli odstąpić37. CHS zarezerwowała określoną liczbę łóżek w tych samych hotelach i terminach co Team4 Travel. Hotele te naruszyły zobowiązania umowne wobec Team4 Travel, która o tym fakcie nie wiedziała i rozesłała materiały reklamowe oraz cennik zimowy na 2012 r. z informacją o wyłączności38. W opinii CHS informacja o wyłączności umieszczona przez Team4 Travel była nieuczciwą praktyką rynkową. CHS wystąpiła przeciwko Team4 Travel z wnioskiem o wydanie zarządzenia tymczasowego zakazującego tej ostatniej posługiwania się informacjami o wyłączności. Team4 Travel odpierała zarzut, twierdząc, że opracowując sporne materiały, do-chowała wymogów straranności zawodowej i nie dopuściła się do nieuczciwej praktyki rynkowej. Konsekwencją krajowego postępowania sądowego było skierowanie do Trybunału przez austriacki sąd najwyższy wniosku w trybie prejudycjalnym39.

Dla sądu odsyłającego istotne było określenie relacji między art. 5 ust. 2 dyrektywy 2005/29/WE, zgodnie z którym praktyka handlowa jest nieuczciwa, o ile „jest sprzeczna z wymogami staranności zawodowej i w sposób istotny zniekształca lub może (...) zniekształcić zachowanie gospodarcze względem produktu przeciętnego konsumenta, do którego dociera, bądź do którego jest skierowana (...)” a art. 5 ust. 4 lit a) uznającym za nieuczciwe m.in. praktyki wprowadzające w błąd w rozumieniu art. 6 i 7 dyrektywy 2005/29/WE40.

Trybunał przyjął, że informacja dotycząca wyłączności wykorzystywana przez Team4 Travel, dotyczyła dostępności produktu w rozumieniu art. 6 ust. 1 lit b) dyrektywy 2005/29/WE41. Przekaz

35 Wyrok w sprawie C-265/12 Citroën Belux, pkt 39–42.36 Wyrok TSUE z 19.09.2013 r. w sprawie C-435/11 CHS Tour Services (ECLI:EU:C:2013:574).37 Ibidem, pkt 12–14.38 Ibidem, pkt 15–16. 39 Ibidem, pkt 17–21.40 Ibidem, pkt 26–27.41 Ibidem, pkt 29.



stosowany przez Team4 Travel został uznany za praktykę handlową, objętą zakresem dyrektywy 2005/29/WE.

Następnie trybunał podkreślił, że mimo iż sąd krajowy sformułował pytanie dotyczące wy-łącznie art. 5 dyrektywy 2005/29/WE, to ze względu na odesłanie, znajdujące się w tym przepisie, do praktyk wprowadzających w błąd uregulowanych w art. 6 ust. 1 dyrektywy, ten ostatni przepis również powinien być poddany wykładni. Istotą wniosku było wyjaśnienie, czy dla uznania nie-uczciwości danej praktyki, która polega na działaniu wprowadzającym w błąd w rozumieniu art. 6 ust. 1 dyrektywy 2005/29/WE, należy jeszcze dodatkowo ocenić ją na podstawie art. 5 ust. 2 lit. a) tego aktu, w kontekście uznania jej sprzeczności z wymogami staranności zawodowej42.

W omawianym wyroku TSUE miał określić prawidłowe zasady stosowania przepisów dyrek-tywy formułujących tzw. dużą oraz małe klauzule generalne43. Trybunał w swoim orzecznictwie44 uzależnił przewidziany w art. 5 ust. 4 dyrektywy 2005/29/WE zakaz stosowania praktyk wprowa-dzających w błąd lub agresywnych od spełnienia przesłanek wymienionych w przepisach art. 6 i 7 oraz 8 i 9 dyrektywy 2005/29/WE45.

Omawiana sprawa dotyc zyła uznania wprowadzającego w błąd charakteru praktyki krajowej w rozumieniu art. 6 ust. 1 dyrektywy 2005/29/WE. Wprowadzenie w błąd może być związane z użyciem fałszywych informacji lub może być dokonane w inny sposób (także poprzez wyko-rzystanie elementów zgodnych z rzeczywistością), który przeciętnego konsumenta może dopro-wadzić do podjęcia decyzji dotyczącej transakcji, której inaczej by nie podjął46. Spełnienie tych cech powoduje, że wprowadzająca w błąd praktyka jest nieuczciwa w rozumieniu art. 5 ust. 4, a w konsekwencji zakazana na podstawie art. 5 ust. 1 dyrektywy 2005/29/WE. Trybunał porównał przepisy art. 5 ust. 2 oraz art. 6 dyre ktywy i zauważył, że ten ostatni w gruncie rzeczy odpowiada przesłance z art. 5 ust. 2 lit b), która dotyczy subiektywnie ujmowanej nieuczciwości z punktu widzenia przeciętnego konsumenta. Art. 6, w odróżnieniu od art. 5 ust. 2 lit a), nie zawiera na-tomiast odniesienia do wymogów staranności zawodowej, odnoszącego się do sfery działań ze strony przedsiębiorcy47.

Trybunał posłużył się wykładnią językową, systemową i celowościową. Stwierdził, że z brzmie-nia, struktury art. 5 i 6 oraz ogólnej systematki dyrektywy 2005/29/WE wynika, że punktem od-niesienia dla praktyk wprowadzających w błąd jest art. 6 dyrektywy. Spełnienie kryteriów w nim zawartych pozwala na uznanie wprowadzającego w błąd charakteru danej praktyki, bez potrzeby badania spełnienia wymogów staranności zawodowej ze strony przedsiębiorcy dopuszczającego się takiej praktyki. Swoje stanowisko Trybunał uzasadnił koniecznością zapewnienia efektywności przepisów art. 6–9 dyrektywy 2005/29/WE, które w razie poddania ich takim samym warunkom stosowania jak art. 5 ust. 2 dyrektywy, pozbawione byłyby znaczenia praktycznego48.

42 Ibidem, pkt 31–34.43 Szerzej na temat klauzul generalnych w dyrektywie 2005/29/WE zob. J. Stuyck, E. Terryn, T. Van Dyck, Confi dence through fairness? The new direc-tive on unfairbusiness-to-consumer commercial practices in the internal market, Common Market Law Review 2006, vol. 1, s. 109; na gruncie polskiej ustawy z 23.08.2007 r. o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym (Dz. U. Nr 171, poz. 1206), zob. M. Sieradzka, Ustawa o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym. Komentarz, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2008, s. 69 i n. 44 Por. wyrok w sprawach połączonych C-261/07 i C-299/07 VTB-VAB i Galatea, pkt 55.45 Wyrok w sprawie C-435/11 CHS Tour Services, pkt 39–41.46 Szerzej na temat rodzajów wprowadzenia w błąd i przesłanki istotności por. J. Dudzik, Reklama wprowadzająca w błąd w prawie wspólnotowym, „Przegląd Prawa Handlowego” 2002, nr 9, s. 8.47 Wyrok w sprawie C-435/11 CHS Tour Services, pkt 43–44. 48 Ibidem, pkt 46.



Ponadto, wprowadzenie dodatkowego elementu związanego z naruszeniem wymogów staran-ności zawodowej przez wprowadzającą w błąd praktykę, osłabiałoby cel zapewnienia wysokiego poziomu ochrony konsumentów. W związku z tym, TSUE dokonał wykładni przepisów dyrektywy, opierając się na samym nieprawdziwym charakterze informacji wykorzystywanej w broszurze, nie biorąc pod uwagę faktu, że spółka ta dochowała wymogów staranności zawodowej.

VI. Zakres podmiotowy dyrektywy 2005/29/WE, czyli jak rozumieć pojęcie przedsiębiorcy – wyrok w sprawie C-59/12 BKK Mobil Oil

Wyrok w sprawie C-59/12 BKK Mobil Oil został wydany na podstawie wniosku prejudycjal-nego skierowanego przez niemiecki Bundesgerichtshof, który rozpatrywał spór między kasą chorych niemieckiego systemu ustawowego działającą jako podmiot prawa publicznego (BKK) a stowarzyszeniem zwalczającym nieuczciwą konkurencję (dalej: Wettbewerbszentrale)49. Wettbewerbszentrale wniosło powództwo przeciwko BKK, w którym żądało zaniechania rozpo-wszechniania informacji, umieszczonych przez BKK na jej stronie internetowej w grudniu 2008 roku. Treść spornego przekazu była następująca: „Jeżeli zdecydujesz się opuścić teraz […] BKK […], zwiążesz się z nową [obowiązkową kasą chorych] na następne 18 miesięcy. Nie bę-dziesz więc mógł skorzystać z atrakcyjnych ofert, które zaproponuje BKK […] w przyszłym roku, a w końcu możesz zostać zmuszony do dopłaty, jeżeli suma przydzielona Twojej nowej kasie jej nie wystarczy i z tego względu pobierze ona dodatkową składkę”50. Powód w postępowaniu głównym uznał powyższe informacje za wprowadzające w błąd. Zarzucał, że BKK nie wskazała, że w razie pobrania dodatkowej składki ubezpieczający ma ustawowe, szczególne prawo wystą-pienia z kasy chorych51. W odpowiedzi na wezwanie wezwanie Wettbewerbszentrale do złożenia oświadczenia o zaniechaniu rozpowszechniania spornych informacji BKK usunęła przekaz ze swojej strony internetowej, przyznając, że zamieściła na niej błędne informacje. Odmówiła jed-nak złożenia oświadczenia zawierającego klauzulę poddania się karze umownej oraz pokrycia kosztów przedsądowych52. BKK argumentowała, że ani przepisy UWG, ani przepisy dyrektywy 2005/29/WE nie znajdują zastosowania w postępowaniu głównym, ze względu na ich zakres podmiotowy. Obydwa akty są stosowane w odniesieniu do praktyk handlowych przedsiębiorców. Tymczasem, w opinii BKK, jej działalność jako podmiotu prawa publicznego nienakierowana na osiągnięcie zysku, wyklucza ją z zakresu powołanych aktów prawnych. Bundesgerichtshof, do którego sprawa trafi ła w toku kolejnych instancji, skierował do TSUE pytanie o interpretację art. 3 ust. 1 w związku z art. 2 lit. d) dyrektywy 2005/29/WE, w którym wnosił o ustalenie, czy działanie przedsiębiorcy, będące praktyką handlową stosowaną wobec konsumentów może polegać na tym, że ustawowa kasa chorych przekazuje swoim członkom wprowadzające w błąd informacje na temat przystąpienia przez nich do konkurencyjnej kasy chorych53.

Trybunał skoncentrował się na wyjaśnieniu wątpliwości związanych z zakresem podmiotowym dyrektywy 2005/29/WE i używanym w niej terminem „przedsiębiorca”. Kierując się względami

49 Wyrok TSUE z 3.10.2013 r. w sprawie C-59/12 BKK Mobil Oil (ECLI:EU:C:2013:634).50 Ibidem, pkt 12.51 Ibidem, pkt 13.52 Ibidem, pkt 14–15.53 Ibidem, pkt 19–22.



jednolitego stosowania prawa UE oraz zasadą równości, należy pojęciom, zawartym w aktach prawa UE, niezawierającym odesłań do prawa krajowego, nadawać uniwersalną i autonomiczną wykładnię. Powinna być ona stosowana we wszystkich państwach członkowskich z uwzględnie-niem celu i kontekstu danego uregulowania unijnego54. Trybunał uznał, że status prawny oraz szczególne cechy podmiotu prawa w świetle prawa krajowego nie mają znaczenia dla wykładni dyrektywy 2005/29/WE, która ma być dokonana przez TSUE. Dla ustalenia zakresu podmiotowe-go dyrektywy 2005/29/WE kluczowe znaczenie mają pojęcia „konsument” oraz „przedsiębiorca”. Zgodnie z przepisem art. 2 lit. b) dyrektywy 2005/29/WE przedsiębiorcą jest każda osoba fi zyczna lub prawna, która w ramach praktyk handlowych działa w celu związanym z jej działalnością han-dlową, gospodarczą, rzemieślniczą lub wolnym zawodem oraz każda osoba działająca w imieniu lub na rzecz przedsiębiorcy. Interpretując tę szeroką defi nicję, TSUE podkreślił, że nie wyklucza ona wyraźnie z jej zakresu podmiotów prawa publicznego realizujących zadania w interesie ogólnym55.

Najważniejsza część rozważań Trybunału dotyczyła powiązania pojęcia przedsiębiorcy z pojęciem konsumenta. Celem dyrektywy 2005/29/WE jest zapewnienie wysokiego, wspólnego poziomu ochrony konsumentów przed nieuczciwymi praktykami handlowymi ze strony przedsię-biorców. W relacji między przedsiębiorcą a konsumentem ten ostatni jest stroną słabszą, zasłu-gującą na szczególną ochronę. Stąd przepisy dyrektywy sformułowane zostały z perspektywy ochrony interesów konsumentów56.

Według TSUE członkowie BKK byli konsumentami w rozumieniu dyre ktywy, którzy w związ-ku ze spornymi wprowadzającymi w błąd informacjami mogli podjąć decyzję o wyborze kasy chorych, której nie podjęliby w przypadku braku takich informacji. Trybunał uznał, że charakter prawny podmiotu udostępniającego takie informacje nie ma znaczenia dla sprawy. Tym samym BKK powinna być traktowana jako przedsiębiorca57.

Tak szeroka wykładnia miała, w opinii TSUE, służyć zapewnieniu wysokiego poziomu ochro-ny konsumentów i pełnej skuteczności przepisów dyrektywy 2005/29/WE. Była ponadto uzasd-niona szerokim zakresem przedmiotowym, wyznaczonym przez pojęcie nieuczciwych praktyk handlowych58.

VII. Naruszenie obowiązku prawidłowego oznaczania publikacji odpłatnych – wyrok w sprawie C-391/12 RLvS

Przedmiotem sprawy C-391/12 RLvS59 była interpretacja art. 7 dyrektywy 2005/29/WE. Spór krajowy toczył się między pomiędzy RLvS (wydawca dziennika z drobnymi ogłoszeniami GOOD NEWS) a Stuttgarter Wochenblatt (wydawca tygodnika o tym samym tytule). Dotyczył on możli-wości zakazania RLvS odpłatnej publikacji lub zlecania publikacji w dzienniku artykułów nieozna-czonych jako „ogłoszenie” (niem. „Anzeige”).

Przepisy dyrektywy były interpretowane w świetle prawa prasowego Badenii-Wirtembergii oraz federalnej ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (UWG). Regionalne prawo prasowe

54 Ibidem, pkt 25 wraz z powołanym tam orzecznictwem TSUE. 55 Ibidem, pkt 32.56 Ibidem, pkt 35–36.57 Ibidem, pkt 37–38. 58 Ibidem, pkt 39–40.59 Wyrok TSUE z 17.10.2013 r. w sprawie C-391/12 RLvS (ECLI:EU:C:2013:669).



wprowadzało zasady oznaczania odpłatnych publikacji prasowych, w celu umożliwienia rozpo-znania ich reklamowego charakteru. Przepisy § 4 pkt 3 i 11 UWG przewidywały zakaz reklamy ukrytej, a także za czyn nieuczciwej konkurencji uznawały „naruszanie przepisu prawa mającego na celu uregulowanie praktyk rynkowych w interesie działających na rynku podmiotów”. Ponadto, zgodnie z pkt 11 załącznika do UWG, w rozumieniu § 3 ust. 3 UWG zakazane są artykuły sponso-rowane, w których z ich treści lub prezentacji nie wynika fakt fi nansowania przez przedsiębiorcę treści redakcyjnych w celu promowania produktu60.

RLvS w wydaniu z czerwca 2009 r. opublikował dwa artykuły sponsorowane. Pierwszy był reportażem na temat osobistości obecnych podczas ostatniego meczu sezonu drużyny piłkarskiej VfB Stuttgart. Artykuł oznaczono wzmianką „Sponsored by” („Sponsorowane przez”) zawierającą nazwę przedsiębiorstwa Scharr. Pod artykułem umieszczona została reklama oznaczona jako „Anzeige”. Przekaz ten oprócz tego, że zawierał relację o rozpoczęciu przebudowy stadionu Mercedes Benz Arena, promował produkt „Scharr Bio Heizöl”, oferowany przez sponsora arty-kułu61. Drugi artykuł był częścią serii publikacji dotyczących kierunków podróży mieszkańców Stuttgartu .W nagłówku również znalazło się określenie „Sponsored by” ze wskazaniem nazwy sponsora – Germanwings. Na tej samej stronie umieszczona została reklama Germanwings, która była oddzielona od artykułu i oznaczona słowem „Anzeige”62.

W opinii Stuttgarter Wochenblatt obydwie publikacje naruszały przepisy regionalnego prawa prasowego, ze względu na brak wyraźnego wskazania ich reklamowego charakteru. Powództwo Stuttgarter Wochenblatt zostało uwzględnione przez Landesgericht Stuttgart, a wniesiona później apelacja RLvS została oddalona63. RLvS wniosła następnie skargę rewizyjną do Bundesgerichtshof, w której argumentowała, że § 10 prawa prasowego narusza przepisy UE.

Sąd krajowy skierował do TSUE pytanie, którego celem było wyjaśnienie, czy dyrektywa 2005/29/WE wyłącza stosowanie regionalnego prawa prasowego nakazującego oznaczania przez wydawców publikacji w ich czasopismach słowem „Anzeige”, gdy za publikację taką otrzymują wynagrodzenie, chyba że istnieje natychmiastowa możliwość zidentyfi kowania danej publikacji jako materiału reklamowego64. Trybunał zauważył, że pytanie sądu krajowego odnosi się do stosowania regionalnego prawa prasowego, które ma na celu uregulowanie praktyk rynkowych w interesie działających na rynku podmiotów w rozumieniu § 4 pkt 11 UWG, chroniącego zarówno interesy konsumentów i konkurencyjnych przedsiębiorstw stosujących nieuczciwe praktyki handlowe, jak i interesy „innych podmiotów na rynku”65.

Z punktu widzenia TSUE główną kwestią była ocena, czy publikacja treści redakcyjnych przez wydawcę prasowego jest objęta zakresem dyrektywy 2005/29/WE. Trybunał wskazał, że sporne publikacje nie promowały produktu wydawcy (nieodpłatny dziennik – GOOD NEWS), ale produkty i usługi przedsiębiorców którzy nie są stroną postępowania w postępowaniu głównym (Scharr i Germanwings)66. Trybunał stwierdził, że wydawca RLvS nie działał w imieniu i na rzecz tych przedsiębiorców w rozumieniu art. 2 lit. b) dyrektywy 2005/29/WE, który defi niuje pojęcie 60 Ibidem, pkt 15–20.61 Ibidem, pkt 21–22.62 Ibidem, pkt 23.63 Ibidem, pkt 24–25.64 Ibidem, pkt 29.65 Ibidem, pkt 31. 66 Ibidem, pkt 39.



przedsiębiorcy. Ponadto, praktyka wydawnicza publikowania przez wydawcę artykułów mogących promować pośrednio produkty podmiotu trzeciego, nie może w istotnym stopniu wpłynąć na de-cyzje ekonomiczne konsumentów o nabyciu bezpłatnego dziennika. Nie może więc być uznana za praktykę handlową wydawcy w rozumieniu a rt. 2 lit. d) dyrektywy 2005/29/WE. Trybunał za-uważył, że w analizowanej sprawie nie dochodzi do naruszenia interesu konsumentów, ale do naruszenia interesu konkurenta danego wydawcy, którego dyrektywa 2005/29/WE nie chroni67.

Trybunał odwołał si ę do pkt 11 załącznika I do dyrektywy 2005/29/WE, który przewiduje, że „z zastrzeżeniem przepisów dyrektywy 89/552/EWG68, praktyką handlową uznaną za nieuczci-wą w każdych okolicznościach jest działanie przedsiębiorcy obejmujące wykorzystywanie treści publicystycznej w środkach masowego przekazu w celu promocji produktu w sytuacji, gdy przed-siębiorca zapłacił za tę promocję, a nie wynika to wyraźnie z treści lub z obrazów lub dźwięków łatwo rozpoznawalnych przez konsumenta. Praktyka ta jest zwana „kryptoreklamą”. Trybunał wyjaśnił, że powołany przepis nie ma na celu nakładania na „wydawców prasowych obowiązku przeciwdziałania ewentualnym nieuczciwym praktykom handlowym reklamodawców w odniesie-niu, do których można (...) potencjalnie wykazać bezpośredni związek z promocją, sprzedażą lub dostawą na rzecz konsumentów produktów lub usług tych reklamodawców”69.

Trybunał zauważył, że dyrektywa 2010/13/UE obejmuje praktyki inne niż te, które mieszczą się w zakresie dyrektywy 2005/29/WE. Dopuszczenie możliwości powoływania się na tę ostat-nią przez przedsiębiorstwo korzystające ze środków masowego przekazu wobec swojego kon-kurenta publikującego materiały sponsorowane przez przedsiębiorstwa trzecie, pozostawałoby w sprzeczności z obowiązkami nałożonymi na dostawców audiowizualnych usług medialnych przez dyrektywę 2010/13/UE. W ten sposób rozgraniczone zostały zakresy dyrektyw 2005/29/WE i 2010/13/WE. Podobną regułę przyjęto do rozdzielenia zakresów regionalnego prawa pra-sowego i federalnej UWG. Trybunał orzekł, że dyrektywa 2005/29/WE, a w szczególności pkt 11 załącznika I70 nakłada na reklamodawcę obowiązek wskazania, że zapłacił za treści redakcyjne, mające na celu promowanie jego produktów lub usług. Natomiast § 10 regionalnego prawa pra-sowego (którego odpowiednikiem dla dostawców usług audiowizualnych są przepisy dyrektywy 2010/13/UE) nakłada na wydawców prasowych obowiązek informowania o sytuacji, gdy ich usługi są sponsorowane przez przedsiębiorstwa trzecie71.

Prawodawca unijny nie przyjął przepisów prawa pochodnego w odniesieniu do sektora prasy, które byłby analogiczne do dyrektywy 2010/13/UE. W związku z tym państwa członkow-skie zasadniczo mogą nakładać na wydawców prasowych obowiązek wskazania występowania sponsorowanych treści redakcyjnych. Właściwe przepisy krajowe powinny być oceniane z punk-tu widzenia traktatowej swobody świadczenia usług i swobody przesiębiorczości, a nie z punktu widzenia dyrektywy 2005/29/WE, czy jakichkolwiek innych regulacji prawa pochodnego72.

67 Ibidem, pkt 40–42.68 Dyrektywa Rady 89/552/EWG z 3 października 1989 r. o „telewizji bez granic“ (Dz. Urz. WE z 17.10.1989 r. L 298/23) została zastąpiona przez dyrektywę PE i Rady 2010/13/UE z 10 marca 2010 r. o audiowizualnych usługach medialnych (Dz. Urz. UE z 15.04.2010 r. L 95/1). Zmiana podyktowa-na była koniecznością dostosowania regulacji prawnej dotyczącej działalności nadawczej do zmian związanych z rozwojem mediów elektronicznych. 69 Wyrok w sprawie C-391/12 RLvS, pkt 43–44 .70 Odpowiednikiem pkt 11 załącznika I dyrektywy 2005/29/WE jest pkt 11 załącznika do UWG, który przewiduje zakaz fi nansowanego przez przedsię-biorcę wykorzystywania treści redakcyjnych w celu promowania produktu, w taki sposób, że związek ten nie wynika wyraźnie z treści lub z prezentacji wizualnej lub dźwiękowej.71 Wyrok w sprawie C-391/12 RLvS, pkt 46–48.72 Ibidem, pkt 49.



Trybunał orzekł, że nie ma możliwości powoływania się na dyrektywę 2005/29/WE wobec wydawców prasowych. Akt ten nie wyłącza stosowania przepisu regionalnego prawa prasowego, zobowiązującego wydawców do umieszczania słowa „Anzeige”, w każdej odpłatnej publikacji w ich czasopismach, chyba że rozpoznanie charakteru reklamowego takiej publikacji jest możliwe ze względu na jej prezentację lub koncepcję73.

VIII. Konieczność wypaczania zachowań rynkowych konsumenta w zakresie decyzji dotyczącej transakcji

jako przesłanka nieuczciwości praktyki handlowej – wyrok w sprawie C-281/12 Trento Sviluppo

W wyroku w sprawie C-281/12 Trento Sviluppo TSUE rozpatrywał wniosek prejudycjalny złożony przez Consiglio di Stato w ramach sporu pomiędzy Trento Sviluppo i Centrale Adriatica a Autorità Garante della Concorrenza e del Mercato74. Trybunał interpretował postanowienia dy-rektywy 2005/29/WE w świetle art. 21 ust. 1 lit. b) włoskiego kodeksu konsumenta zawierającego defi nicję praktyki handlowej wprowadzającej w błąd75. Trento Sviluppo, należący do grupy COOP Italia, prowadzi w Trydencie (Włochy) duże supermarkety. Centrale Adriatica świadczy usługi spół-kom należącym do grupy COOP Italia, do której sama należy. W marcu 2008 r. Centrale Adriatica zorganizowała w niektórych punktach sieci COOP Italia kampanię, w której wybrane produkty były oferowane po promocyjnych cenach. Kampania trwała od 25.03.2008 do 9.04.2008 r., a wykorzy-stywana w niej ulotka miała następującą treść: „obniżki do 50% i wiele innych specjalnych ofert”. Jednym z towarów objętych ulotką był komputer przenośny76. W dniu 10.04.2008 r. do AGCM wpłynęła skarga od konsumenta, który zarzucał, że ulotka była nieprecyzyjna w związku z bra-kiem dostępności komputera przenośnego w dniu, gdy konsument ten udał się do supermarketu w Trydencie w okresie obowiązywania promocji. AGCM wszczął wobec Trento Sviluppo i Centrale Adriatica postępowanie w sprawie nieuczciwych praktyk handlowych. AGCM nałożył grzywnę na wymienione spółki, które zaskarżyły tę decyzję do regionalnego sądu administracyjnego w Lacjum. Ich skargi zostały oddalone. Spółki następnie odwołały się do Consiglio di Stato, który skierował do TSUE wniosek prejudycjalny. Po stronie sądu krajowego zrodziły się wątpliwości dotyczące pojęcia praktyki handlowej wprowadzającej w błąd w rozumieniu art. 6 ust. 1 dyrektywy 2005/29/WE77. Powstałe trudności interpretac yjne wynikały z rozbieżności wersji językowych tego przepisu. Wersje w języku włoskim („e in ogni caso”) oraz niemieckim („und […] in jedem Fall”) wydają się odnosić do ogólnego przepisu, na mocy którego sam fakt, że praktyka handlowa może wpłynąć na decyzję konsumenta dotyczącą transakcji, wystarcza do uznania jej za wprowadzającą w błąd. Wersje w języku angielskim („and in either case”) i francuskim („et dans un cas comme dans l’autre”) mogą być rozumiane tak, że wprowadzająca w błąd praktyka handlowa występuje tylko, gdy spełnione są, po pierwsze, dwie alternatywne przesłanki wymienione w pierwszej części wprowadzającego 73 Ibidem, pkt 50.74 Wyrok TSUE z 19.11.2013 r. w sprawie C-281/12 Trento Sviluppo (ECLI:EU:C:2013:859).75 Przepis art. 21 ust. 1 lit. b) włoskiego kodeksu konsumenta stanowi: że „praktykę handlową uznaje się za wprowadzającą w błąd, jeżeli zawiera fał-szywe informacje lub praktykę, która mimo, że jest prawidłowa, w jakikolwiek sposób, w tym poprzez wszystkie okoliczności jej prezentacji, wprowadza lub może wprowadzić w błąd przeciętnego konsumenta, w odniesieniu do jednego lub większej liczby wymienionych niżej elementów, i która w każdym przypadku powoduje lub może spowodować podjęcie przez konsumenta decyzji dotyczącej transakcji, której inaczej by nie podjął”. Por. wyrok w sprawie C-281/12 Trento Sviluppo, pkt 10.76 Wyrok w sprawie C-281/12 Trento Sviluppo, pkt 13–15.77 Ibidem, pkt 17–20.



zdania tego artykułu, a po drugie, przesłanka, zgodnie z którą praktyka handlowa powinna móc wpłynąć na decyzję konsumenta dotyczącą transakcji78.

Consiglio di Stato skierował do TSUE pytanie, czy włoski zwrot „e in ogni caso” z art. 6 ust. 1 dyrektywy 2005/29/WE, powinien być rozumiany tak, że z praktyką wprowadzjącą w błąd mamy do czynienia wtedy, gdy oparta jest na nieprawdziwych informacjach lub może wprowadzić w błąd przecię tnego konsutmenta, czy też może konieczne jest wystąpienie dodatkowej przesłanki, jaką jest możliwość, iż praktyka handlowa doprowadzi do podjęcia przez konsumenta decyzji dotyczą-cej transakcji, której inaczej by nie podjął79?

Trybunał przypomniał, że w prawie UE, cechującym się wielojęzycznością, mogą zdarzać się rozbieżności językowe różnych wersji tego samego przepisu. Nie można wówczas przyzna-wać pierwszeństwa danej wersji językowej przed innymi, a wykładnia językowa powinna ustąpić wykładni systemowej i celowościowej80. Stosując te reguły, TSUE odniósł się do ogólnej systema-tyki art. 6 ust. 1 i art. 5 dyrektywy 2005/29/WE. Odwołując się do art. 5 ust. 2 i związanego z nim art. 2 lit e) dyrektywy 2005/29/WE, Trybunał podkreślił, że sformułowanie „istotne zniekształce-nie zachowania gospodarczego konsumentów”, które występuje w tych przepisach, oznacza, że stosowanie nieuczciwej praktyki handlowej wiąże się z ograniczeniem możliwości konsumenta do podjęcia świadomej i racjonalnej decyzji dotyczącej transakcji. W związku z tym konsument podejmuje decyzję, której w braku stosowania nieuczciwej praktyki handlowej by nie podjął. Jedną z przesłanek nieuczciwości praktyki, w rozumieniu art. 5 dyrektywy 2005/29/WE jest zniekształce-nie zachowania rynkowego konsumenta81. Zważywszy, że praktyki wprowadzające w błąd (art. 6 dyrektywy 2005/29/WE), są szczególną kategorią nieuczciwych praktyk handlowych, w rozumieniu art. 5 ust. 2 dyrektywy, muszą one obejmować ogół elementów stanowiących o takim nieuczci-wym charakterze. Jednym z nich jest zniekształcanie zachowania gospodarczego konsumenta.

Dalsze rozważania TSUE koncentrowały się wokół celu art. 6 ust. 1 dyrektywy 2005/29/WE, który powiązano z traktatowym celem zapewnienia wysokiego poziomu ochrony konsumentów (art. 169 TFUE)82. Trybunał orzekł, że dyrektywa ustanawia jeden ogólny zakaz stosowania nie-uczciwych praktyk handlowych, zniekształcających zachowanie gospodarcze konsumentów. Stąd, dla uznania praktyki za wprowadzającą w błąd na podstawie art. 6 ust. 1 dyrektywy 2005/29/WE, konieczne jest stwierdzenie, że prowadzi ona do podjęcia przez konsumenta decyzji, której ina-czej by nie podjął83.

Trybunał dokonał następnie wykładni pojęcia „decyzji dotyczącej transakcji” (art. 2 lit. k) dy-rektywy 2005/29/WE84). Oprócz samej decyzji o dokonaniu zakupu, obejmuje ono decyzje mające z nią bezpośredni związek, w tym np. decyzje o wejściu do sklepu. Wynika to z treści art. 3 ust. 1 dyrektywy, który stanowi, że akt ten jest stosowany wobec nieuczciwych praktyk handlowych

78 Ibidem, pkt 21.79 Ibidem, pkt 22.80 Ibidem, pkt 26 wraz z powołanym orzecznictwem. Na temat zasad wykładni prawa UE zob. także A. Kalisz, Wykładnia i stosowanie prawa wspól-notowego, Wolters Kluwer Polska, Warszawa 2007, s. 152–179.81 Wyrok w sprawie C-281/12 Trento Sviluppo, pkt 29. 82 Ibidem, pkt 31.83 Ibidem, pkt 32–33.84 Art. 2 lit. k) dyrektywy 2005/29/WE stanowi, że decyzją dotyczącą transakcji jest każda podejmowana przez konsumenta decyzja co do tego, czy, jak i na jakich warunkach dokona zakupu.



podejmowanych przez przedsiębiorców wobec konsumentów przed zawarciem transakcji doty-czącej produktu, w trakcie jej zawierania oraz po jej zawarciu85.

Trybunał przyjął, że praktyka handlowa wprowadzająca w błąd w rozumieniu art. 6 ust. 1 dyrektywy 2005/29/WE musi nie tylko zawierać informacje nieprawdziwe lub prawdziwe, które wprowadzają w błąd, ale także musi wypaczać zachowanie rynkowe konsumenta i prowadzić do podjęcia przez niego decyzji odnośnie transakcji, której inaczej by nie podjął. Ponadto, TSUE do-konał szerokiej wykładni artykuł 2 lit. k) i uznał, że decyzją dotyczącą transakcji jest każda decyzja bezpośrednio związaną z decyzją o dokonaniu bądź niedokonaniu zakupu produktu.

IX. PodsumowaniePrzedstawiony przegląd orzecznictwa wskazuje na ciągle aktywną rolę TSUE w zapewnianiu

zasad jednolitego stosowania przepisów o nieuczciwych praktykach handlowych przez państwa członkowskie. W analizowanych wyrokach Trybunał potwierdził dotychczasowe reguły stosowa-nia czarnej listy, przypominając, że państwa członkowskie mogą wprowadzać zakazy konkret-nych praktyk handlowych, o ile mieszczą się one w zakresie załącznika I dyrektywy 2005/29/WE. Jeżeli praktyka nie została wyraźnie przewidziana na czarnej liście, jej ocena powinna być dokonywana ad casum, na podstawie przepisów art. 5–9 dyrektywy. W sprawie C-206/11 Köck TSUE, chociaż nie wykluczył zasadniczo możliwości ustanawiania systemu uprzedniej kontroli praktyk handlowych, to jednak stwierdził, że system taki nie może prowadzić do arbitralnego uz-nawania danej praktyki za nieuczciwą, z tego tylko powodu, że stosowny urząd nie wydał wobec niej wymaganego zezwolenia.

Postanowienie w sprawie C-343/12 Euronics Belgium jest z kolei przykładem ewolucji sta-nowiska TSUE odnośnie do zakazu oferowania i sprzedaży ze stratą. Podobne do beligisjkich, francuskie przepisy o zakazie odsprzedaży poniżej kosztów nabycia, były podstawą rozstrzygnię-cia w sprawach połączonych C-267/91 i C-268/91 Keck86. Trybunał dopuścił wówczas regulację krajową, ze względu na jej niedyskryminujący charakter. W sprawie C-343/12 Euronics Belgium podstawą rozstrzygnięcia były przepisy dyrektywy 2005/29/WE w związku z uznaniem oferowa-nia i sprzedaży ze stratą za praktykę handlową. Trybunał orzekł, że ogólny krajowy zakaz takiej praktyki, który nie pozostawia miejsca na uznanie sądu krajowego i jej swobodną ocenę, jest nie-dopuszczalny w świetle postanowień dyrektywy 2005/29/WE. Takie rozstrzygnięcie coraz bardziej poddaje w wątpliwość aktualny charakter formuły Keck.

Sprawa C-265/12 Citroën Belux przyniosła z kolei potwierdzenie, że przyjęta harmonizacja zupełna, w odniesieniu do praktyk handlowych związanych z usługami fi nansowymi, objęta jest wyjątkiem. W odniesieniu do takich praktyk handlowych państwa członkowskie mogą wprowadzać surowsze rozwiązania prawne podyktowane ochroną konsumenta. W razie ich przyjęcia będą one oceniane z punktu widzenia traktatowych przepisów dotyczących swobód rynku wewnętrznego, a nie dyrektywy 2005/29/WE.

W analizowanych wyrokach TSUE zawarł również istotne wskazówki interpretacyjne doty-czące praktyk wprowadzających w błąd. Rozwiązania przyjęte przez Trybunał były podyktowane

85 Wyrok w sprawie C-281/12 Trento Sviluppo, pkt 35–37.86 Wyrok TSUE z 24.11.1993 r. w sprawach połączonych C-267/91 i C-268/91 Postępowanie karne p. B. Keck i D. Mithouard (Rec. 1993, s. I-6097). Szerzej na temat tego rozstrzygnięcia por. D. Kiedrowska, Formuła Keck w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości, „Europejski Przegląd Sądowy” 2006, nr 3, s. 37 i n.



zapewnieniem wysokiego poziomu ochrony konsumentów. Sprawa C-435/11 CHS Tour Services to wyrok, który dla przedsiębiorców jest bez wątpienia niekorzystny i być może trudny do zaak-ceptowania. Trybunał orzekł bowiem, że praktyka przedsiębiorcy przestrzegającego wymogów staranności zawodowej, który mimo to dopuszcza się nie ze swojej winy stosowania praktyk wprowadzających w błąd, jest nieuczciwa, a więc zakazana. Taka interpretacja, uderzająca w przedsiębiorców działających w dobrej wierze, jest jednak gwarancją szerokiej ochrony praw przysługujących konsumentom. Kierując się podobnymi względami, TSUE w wyroku w sprawie C-281/12 Trento Sviluppo potwierdził, że przesłanka istotności wprowadzenia w błąd jest konsty-tutywnym elementem uznania praktyki za nieuczciwą. Praktyka musi wpływać na decyzje rynkowe konsumenta. Z kolei „decyzją dotyczącą transakcji” jest każda decyzja związana z procesem doko-nywania zakupu. Oznacza to, że samo zachęcenie konsumenta do wejścia do sklepu taką decyzją już jest. Konsument, zwabiony przez przedsiębiorcę na podstawie materiałów promocyjnych, ma więc prawo oczekiwać dostępności reklamowanego towaru. W wyroku w sprawie C-59/12 BKK, Trybunał, ponownie odwołując się do wysokiego poziomu ochrony konsumenta, bardzo szeroko zinterpretował pojęcie przedsiębiorcy, w którym mieszczą się także podmioty prawa publicznego świadczące usługi w interesie publicznym.

W końcu, sprawa C-391/12 RLvS wyznaczyła granice zastosowania dyrektywy 2005/29/WE w odniesieniu do publikacji prasowych o charakterze promocyjnym. Akt ten nie znajduje za-stosowania do wydawców prasowych, którzy naruszają krajowe przepisy dotyczące właściwego oznaczania prasowych materiałów odpłatnych. Państwa członkowskie zachowują w tym zakre-sie kompetencje, o ile mieszczą się one w granicach wyznaczonych przez traktatową regulację swobód rynku wewnętrznego.


142

Tabela wyroków Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w sprawach praktyk naruszających

zbiorowe interesy konsumentów w 2013 r.

Lp.Data

wydania wyroku

Sygn. akt

(XVII AmA)

Powód (powodowie)

Zaskarżona decyzja Prezesa UOKiK

(nr, data)

Typ sprawy*

Przepisy uokik

Rozstrzygnięcie

1 2013.01.18 127/12 Powszechny Zakład Ubezpieczeń S.A. w Warszawie

RWR 41/2009

2009-12-30

1 i 2 art. 26 ust. 1, art. 24 ust. 1 i 2 pkt 1

uchylenie zaskarżonej decyzji w całości

2 2013.02.11 44/11 Polski Związek Firm Deweloperskich w Warszawie

DDK 17/2010

2010-12-03

1 i 2 art. 24 ust. 2 pkt 3, art. 26 ust. 2

zmiana zaskarżonej decyzji w części (w tym odstąpienie od nałożenia kary pieniężnej), oddalenie odwołania w pozostałej części

3 2013.02.26 63/11 Getin Noble Bank Spółka Akcyjna w Warszawie

RKT-36/2010

2010-11-12

1 i 2 art. 24 ust. 1 i 2 pkt 1 i 3, art. 27 ust. 1 i 2,art. 28

oddalenie odwołania

4 2013.03.11 110/11 Spółdzielnia Mieszkaniowa w Wadowicach

RKR-14/2011

2011-05-10

1 i 2 art. 24 ust. 1 i 2 pkt 1


5 2013.03.20 121/11 MobileFormats sp. z o.o. w Krakowie

RPZ 5/2011

2011-06-03

1 i 2 art. 24 ust. 1 i 2 pkt 3


6 2013.03.25 20/11 Spółdzielnia Mieszkaniowa „Górczewska” w Warszawie

RWA-15/2010

2010-10-27

1 i 2 art. 24 ust. 1 i 2 pkt 1, art. 27


* 1– sprawa o naruszenie zbiorowych interesów konsumentów (ew. o stwierdzenie praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów), 2 – sprawa o nałożenie kary pieniężnej; wyróżnienia typów sprawy dokonano zgodnie z określeniami użytymi w wyrokach SOKiK.


Anna Oponowicz Tabela wyroków SOKiK w sprawach praktyk naruszających zbiorowe...143

Lp.Data

wydania wyroku

Sygn. akt

(XVII AmA)

Powód (powodowie)


(nr, data)

Typ sprawy*

Przepisy uokik

Rozstrzygnięcie

7 2013.03.26 230/10 Forminx Finance sp. z o.o. w Warszawie

RWA-4/2010

2010-06-11

2 art. 106 ust. 2 pkt 2


8 2013.04.10 72/11 P4 sp. z o.o. w Warszawie

DDK 21/2010

2010-12-28

1 i 2 art. 24 ust. 1 i 2 pkt 3, art. 26 ust. 2, art. 27 ust. 2 i 4


9 2013.04.15 111/11 BAL-BUD Investment sp. z o.o. w Krakowie

RKR-16/2011

2011-05-30

1 i 2 art. 24 ust. 2 pkt 1


10 2013.04.17 84/11 3Kropki.pl sp. z o.o. sp. k. w Bielsku-Białej

RKT-15/2010

2010-07-19

1 i 2 art. 24 ust. 1 i 2, art. 26 ust. 1 i 2, art. 27 ust. 1 i 2

zmiana zaskarżonej decyzji w części i oddalenie odwołania w pozostałej części

11 2013.04.19 30/11 SEMEKO Grupa Inwestycyjna sp. z o.o. w Gdyni

RGD.12/2010

2010-11-30

1 (i 2) art. 24 ust. 1 i 2


12 2013.05.17 5/11 Regional Polska sp. z o.o. w Poznaniu

RPZ 24/2010

2010-10-12

1 i 2 art. 24 ust. 1 i 2 pkt 1


13 2013.06.05 111/12 KS Development sp. z o.o. w Warszawie

RLU 25/11

2011-10-31

1 i 2 art. 24 ust. 1 i 2 pkt 1, art. 26 ust. 1 i 2, art. 27 ust. 4




Lp.Data

wydania wyroku

Sygn. akt

(XVII AmA)

Powód (powodowie)


(nr, data)

Typ sprawy*

Przepisy uokik

Rozstrzygnięcie

14 2013.07.26 140/11 SAF S.A. w Sosnowcu

RKT-09/2011

2011-05-13

1 (i 2) art. 24 ust. 1 i 2 pkt 2 i 3, art. 27 ust. 1 i 2


15 2013.08.13 43/12 Canal + Cyfrowy S.A. w Warszawie

RKT-43/2011

2011-12-08

1 i 2 art. 24 ust. 1 i 2 pkt 3


16 2013.08.14 124/11 Afl ofarm Fabryka Leków sp. z o.o. w Ksawerowie

RPZ 12/2011

2011-07-13

1 (i 2) art. 24 ust. 1 i 2 pkt 3, art. 27 ust. 1 i 2


17 2013.08.29 127/11 One-2-One S.A. w Poznaniu

RPZ 11/2011

2011-07-07

1 (i 2) art. 24 ust. 1 i 2 pkt 2 i 3


18 2013.09.13 18/11 Intrum Justitia sp. z o.o. w Warszawie

DDK 14/2010

2010-10-18

1 i 2 art. 24 ust. 1 i 2


19 2013.09.19 203/10 Canal + Cyfrowy sp. z o.o. w Warszawie

DDK-7/2010

2010-07-21

1 i 2 art. 24 ust. 1 i 2 pkt 3, art. 26 ust. 2, art. 27 ust. 1, 2 i 4

uchylenie decyzji w zaskarżonej części

20 2013.09.27 35/12 UNIQUA Towarzystwo Ubezpieczeń S.A. w Łodzi

RPZ 31/2011

2011-11-18

1 i 2 art. 24 ust. 1 i 2, art. 26 ust. 1

uchylenie decyzji w części dotyczącej kary pieniężnej i oddalenie odwołania w pozostałej części



Lp.Data

wydania wyroku

Sygn. akt

(XVII AmA)

Powód (powodowie)


(nr, data)

Typ sprawy*

Przepisy uokik

Rozstrzygnięcie

21 2013.10.25 2/12 Getin Noble Bank S.A. w Warszawie

RŁO 38/2011

2011-11-08

1 i 2 art. 24 ust. 1 i 2, art. 26 ust. 2, art. 27 ust. 1 i 2, art. 28


22 2013.11.08 5/12 UPC sp. z o.o. w Warszawie

RGD. 20/2011

2011-10-11

1 (i 2) art. 24 ust. 2, art. 27 ust. 1 i 2


23 2013.12.17 108/12 CANAL + Cyfrowy sp. z o.o. w Warszawie

RBG-15/2012

2012-07-19

1 (i 2) art. 24 ust. 1 i 2 pkt 3

zmiana zaskarżonej decyzji w części i oddalenie odwołania w pozostałej części

Źródło: Portal Orzeczeń Sądów Powszechnych dostępny pod adresem: www.orzeczenia.ms.gov.pl oraz baza decyzji Prezesa UOKiK dostępna pod adresem http://www.uokik.gov.pl/decyzje_prezesa_uokik3.php (stan na 27.06.2014 r.)

Anna OponowiczRadca prawny, współpracownik Kancelarii Radców Prawnych Bieluk i Partnerzy w Białymstoku; [email protected]


146 P R Z E G L Ą D P I Ś M I E N N I C T W A

Natali Helberger, Lucie Guibault, Marco Loos, Chantal Mak, Lodewijk Pessers, Bart van der Sloot,

Digital Consumers and the Law: Towards a Cohesive European Framework, Wolters Kluwer Law & Business 2013,

ss. 284

Książka Digital Consumers and the Law: Towards a Cohesive European Framework jest opracowaniem przygotowanym przez zespół autorów, badaczy, związanych z Uniwersytetem Amsterdamskim, z Institute for Information Law (IViR) i Centre for the Study of European Contract Law (CSECL). Redaktorkami naukowymi całości są prof. Natali Helberger i dr Lucy Guibault z IViR. N. Helberger jest przy tym autorką nadającego ton rozważaniom rozdziału pierwszego i wniosków końcowych. Opracowanie bazuje w dużej mierze na studium Digital Content Contracts for Consumers przygotowanym dla Komisji Europejskiej w 2011 r.1 Opracowanie monografi czne jest oczywiście zaktualizowane (wskazano stan na luty 2012 r.), co więcej – dokonano wyboru poruszanych zagadnień oraz ujęto je w sposób problemowy, wokół ogólnej tezy, że prawo kon-sumenckie dojrzało do systemowej zmiany, tak aby przygotować je do ery cyfrowej. Propozycja „przygotowania” prawa konsumenckiego brzmi o tyle kuriozalnie, że era cyfrowa trwa w najlep-sze już ponad dekadę i można mówić o jej kolejnych etapach, i dziwić powinno, że prawo kon-sumenckie należy do niej dopiero przygotować. Autorzy wyjaśniają jednak, że w odróżnieniu od prawa autorskiego, telekomunikacyjnego czy medialnego, gdzie już od dawna dostosowuje się rozwiązania prawne do środowiska cyfrowego, prawo konsumenckie pozostało w dużym stopniu niezmienione, co wynika z przekonania, że ogólne reguły i koncepcje są wystarczająco elastycz-ne, aby znalazły zastosowanie do problemów „cyfrowych konsumentów”.

Warto od razu zwrócić uwagę na tytuł książki i pojęcie „cyfrowego konsumenta”, w zestawieniu z tytułem studium przygotowanego dla KE, w którym jest mowa o umowach dotyczących treści cyfrowych i prawach konsumentów z nimi związanych. Tytuł – w roboczym tłumaczeniu „cyfrowi konsumenci i prawo” – jest oczywiście daleko idącym uproszczeniem i przyciągającym uwagę ha-słem. Już na pierwszej stronie książki widać, że kluczowym hasłem są tzw. treści cyfrowe (digital content). W istocie ogólnym problemem poruszanym w książce jest sytuacja konsumentów na rynku „treści cyfrowych” w świetle obowiązującego prawa, ich oczekiwania, problemy, zagrożenia oraz możliwości, jakie dla konsumentów stwarzają nowe technologie. Ważna jest zarówno kategoria użytkownika, korzystającego z owych treści, który jest jednocześnie konsumentem, obywatelem, a często również twórcą czy podmiotem, którego działalność zaczyna nosić znamiona działal-ności producenckiej, czy też przedsiębiorczej (tu pojawia się pojęcie prosumer, co można oddać podobnym neologizmem: prosument), jak i kategoria „treści cyfrowych”, dla których charaktery-styczne jest znaczenie dla kultury, demokracji, uczestnictwa w życiu publicznym i społeczeństwa. Mówimy bowiem, w szerokim zakresie, o utworach, dobrach kulturalnych, elektronicznej prasie,

1 M. Loos, N. Helberger, L. Guibault, C. Mak, L. Pessers, K.J. Cseres, B. Van der Sloot, R. Tigner, Digital Content Contracts for Consumers: Analysis of the Applicable Legal Frameworks and Suggestions for the Contours of a Model System of Consumer Protection in Relation to Digital Content Contracts. Study performed for the European Commission, DG Justice, Amsterdam 2011.


Katarzyna Klafkowska-Waśniowska Natali Helberger, Lucie Guibault, Marco Loos, Chantal Mak...147

blogach, treściach tworzonych przez użytkowników, korzystaniu z serwisów społecznościowych itd. W sensie prawnym znaczenie ma to, że tzw. tworzenie i dystrybucja treści cyfrowych wiążą się z korzystaniem z praw własności intelektualnej, z prawami podstawowymi, takimi jak swobo-da wypowiedzi, prawo do otrzymywania informacji, prawo do ochrony prywatności czy prawo do ochrony danych osobowych. Relacje pomiędzy prawem ochrony konsumenta a wymienionymi dziedzinami prawa stanowią bardzo cenny aspekt książki.

Większość problemów czy mechanizmów omówionych w książce może mieć znaczenie w skali globalnej, jednak autorzy koncentrują się na rozwiązaniach unijnych, w sensie wybranych postanowień dyrektyw z zakresu ogólnego prawa konsumenckiego, a także z tzw. regulacji sek-torowych, np. dyrektywy o audiowizualnych usługach medialnych czy dyrektywy o handlu elek-tronicznym. Ze względu na znaczenie dla umów dotyczących treści cyfrowych podnoszone jest znaczenie CESL, czyli projektu rozporządzenia Common European Sales Law oraz dyrektywy 2011/83/UE dotyczącej praw konsumentów2. Warto może jednak od razu uprzedzić, że żaden z instrumentów prawnych nie został omówiony w sposób wyczerpujący. Czytelnik nie znajdzie w książce wprowadzenia w regulacje konsumenckie. Żeby skorzystał z jej lektury, powinien być już raczej obeznany z dyrektywami obowiązującymi na poziomie Unii, w których poruszane są kwestie związane z ochroną konsumenta. Rozważania w książce prowadzone są w tylko ogólnie zakreślonych ramach prawnych i nawet zapowiadana we wstępie analiza prawnoporównawcza na podstawie 9 wybranych ustawodawstw państw Europejskiego Obszaru Gospodarczego nie ma charakteru systematycznie ułożonej i pogłębionej analizy. Natomiast z pewnością przywołano ciekawe przykłady, niekiedy kontrastujących ze sobą rozwiązań, a polskiego czytelnika zachęcić może fakt, iż jednym z ustawodawstw jest prawo polskie ukazywane na tle rozwiązań unijnych i rozwiązań w innych państwach europejskich. W książce dominuje ujęcie problemowe, stąd nie może być ona traktowana ani jako praktyczny komentarz, ani jako wyczerpująca analiza obowią-zującego stanu prawnego.

Rozważania ujęte są w 9 rozdziałów. W rozdziale pierwszym (N. Helberger) przedmiotem analizy jest rynek treści cyfrowych dla

konsumentów, z uwzględnieniem jego charakterystyki, a następnie z wyodrębnieniem najważniej-szych problemów, jakie dotykają konsumentów. Należą do nich: po pierwsze, problemy z dostę-pem do określonych treści, i to zarówno techniczne – takie jak możliwość odtwarzania na różnym sprzęcie cyfrowym, jak i związane z funkcjonowaniem pośredników w dostępie – takich jak np. wyszukiwarki internetowe; po drugie, problemy „wiązania” (bundling) dodatkowych produktów lub usług, co może prowadzić do sytuacji lock-in lub lock-out, oznaczających korzystanie tylko z ograniczonym zakresie uwarunkowanym określonym sprzętem lub oprogramowaniem. Kolejnym wymienionym problemem jest kwestia swobodnego wyboru konsumenta oraz różnorodności dostępnych produktów. Wiąże się to zarówno z problemami, jakie konsumenci napotykają, jeśli np. chcą zmienić dostawcę usług (np. serwisów społecznościowych), jak i z problemem różno-rodności oferty medialnej czy, jeszcze szerzej, pluralizmu mediów. Problemem, który powstaje po uzyskaniu dostępu do danych treści, są ograniczenia w korzystaniu, egzekwowane poprzez wykorzystanie tzw. DRM (digital rights management system), środków cyfrowego zarządzania lub

2 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady z 25.10.2011 r. w sprawie praw konsumentów zmieniająca dyrektywę Rady 93/13/EWG, i dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 1999/44/WE i uchylająca dyrektywę Rady 85/577/EWG i dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady 97/7/WE (Dz. Urz. UE 2011 L 304/64).



TPM (technical protection measures), czyli zabezpieczeń technicznych, np. zabezpieczeń przed kopiowaniem. Często spotykanymi problemami są: brak dostatecznej informacji dla konsumenta czy też trudności w dostępie do istotnych informacji, trudności z ich zrozumieniem, czasem z po-wodu nadmiaru i braku usystematyzowania przekazywanych danych. Jest to szczególnie istot-ne, jeśli kładziemy nacisk na autonomię wyborów konsumenta. Ponadto, jak wskazują autorzy, powraca sugestia wezwania do większej transparentności. Ten apel można też wiązać z kolej-nym omawianym generalnym problemem, jaki stanowią zagrożenia dla prywatności, choć w tym przypadku prezentowane są kontrastujące dane dotyczące obaw konsumentów co do zagrożeń dla prywatności. W zasadzie w środowiskach akademickim i eksperckim nie ma wątpliwości, że takie zagrożenia istnieją; pozostaje tylko pytanie, na ile uświadamiają je sobie konsumenci. Wśród kolejnych problemów wymienione są kwestie zapewnienia uczciwych warunków umownych oraz kwestie bezpieczeństwa (security and safety) odnoszące się do oprogramowania i sprzętu, do problemu wirusów, uszkodzeń, spamu, kradzieży tożsamości, utraty informacji, bezpieczeństwa połączeń czy przechowywanych informacji. Tu, jak podnosi autorka, chodzi nie tylko o indywidu-alny interes konsumentów, lecz także o zabezpieczenie interesu publicznego.

Problemy wymienione w rozdziale pierwszym stanowią główne wątki kontynuowane przez autorów poszczególnych rozdziałów. W rozdziale drugim (L. Guibault) znajdujemy rozważania przybliżające problemy związane ze stosowaniem aktualnie obowiązujących rozwiązań prawnych, które są oparte na rozróżnieniu, mającym swoje źródło w swobodach rynku wewnętrznego, na towary i usługi. Dla zilustrowania problemów z interpretacją i stosowaniem europejskiego prawa konsumenckiego wykorzystano przykład umów o korzystanie z oprogramowania komputerowego, ze wskazaniem przykładów z ustawodawstwa niemieckiego, hiszpańskiego, polskiego, francu-skiego, włoskiego, holenderskiego, norweskiego, brytyjskiego i amerykańskiego. Rozważania, z konieczności, zahaczają o problematykę wyczerpania prawa wprowadzania do obrotu w pra-wie autorskim, w szczególności w odniesieniu do głośnej sprawy UsedSoft, rozpatrywanej przez Trybunał Sprawiedliwości UE. W konkluzji wskazuje się, że w prawie konsumenckim (przy innym podejściu np. w prawie autorskim) nie ma potrzeby rozróżniania pomiędzy „cyfrowymi towara-mi” a „cyfrowymi usługami”, a w dużej mierze zastosowanie znaleźć mogą regulacje dotyczące umów sprzedaży, przy czym szczególnej uwagi wymaga kwestia odstąpienia od umowy (right of withdrawal).

W kolejnym rozdziale (L. Pesser), odwołując się do przeciwstawnych kategorii „B” jak „business” i „C” jak „consumer”, przenalizowano z praktycznego punktu widzenia problemy, ja-kie wynikają z zacierania się granic pomiędzy działaniami „konsumentów” i „producentów”, skąd bierze się sformułowanie „prosument”. Jak się zaznacza, samo zjawisko nie jest niczym nowym, ale nowe są problemy wynikające z istniejących ram prawa konsumenckiego z jednej strony, a możliwości technologicznych, np. powszechności internetowej sprzedaży, z drugiej strony. Jak zauważa w konkluzji autor rozdziału, główny problem leży w kwalifi kacji jako „białe” lub „czarne” (co przypadkowo da się odnieść do przeciwstawienia B-C) działalności „szarej” podmiotu, który nie mieści się w pojęciu konsumenta, ale też nie odpowiada defi nicji przedsiębiorcy. Co ciekawe, w kontekście analizowanego problemu istotne znaczenie miała dla autora regulacja polska.

Kolejne rozdziały książki odnoszą się do zagadnień obowiązków informacyjnych nałożonych na dostawców usług oraz testu zgodności stosowanego do towarów, i analizy możliwości jego



zastosowania do treści cyfrowych. W rozdziale czwartym N. Helberger odnosi się do problemów podniesionych w rozdziale pierwszym, zidentyfi kowanych jako główne problemy konsumentów, i rozważa, na ile remedium stanowić może obowiązek zapewniania konsumentowi odpowiedniej informacji. Ciekawym punktem są tu szczególnie rozważania dotyczące różnego zakresu obowiąz-ków informacyjnych wynikających z różnych dyrektyw. Autorka jako przykład wybiera konsumen-tów korzystających z usług audiowizualnych i wskazuje na problemy ze stosowaniem przepisów dyrektywy o handlu elektronicznym3, o audiowizualnych usługach medialnych4, o usługach na rynku wewnętrznym5 oraz dyrektywy o prawach konsumentów. Zakres zastosowania wskazanych dyrektyw jest inny, często odmienny jest zakres informacji, jakich należy udzielać konsumentowi, odmienny jest również sposób egzekwowania obowiązków nałożonych w dyrektywach. Niestety autorka nie pogłębia tych rozważań, zatrzymując się tylko na nie w pełni precyzyjnej wstępnej ocenie, że w przypadku audiowizualnych usług medialnych nie znajdzie zastosowania dyrektywa o handlu elektronicznym ze względu na wyłączenie w motywie 18 preambuły, chociaż zgodnie z art. 4 ust. 8 (niecytowanym przez autorkę) dyrektywa o handlu elektronicznym nie znajduje zastosowania, jeśli dyrektywa o audiowizualnych usługach medialnych stanowi inaczej. Ma to znaczenie w odniesieniu do tzw. nielinearnych usług medialnych i wymagałoby dalszej analizy. Podobnie tylko zaznacza problem dotyczący relacji tych dwóch dyrektyw do dyrektywy o prawach konsumenta, która obejmuje swoim zakresem tzw. treści cyfrowe. Należy zatem przyjąć, że celem było jedynie zasygnalizowanie problemów, a wnioski autorki koncentrują się ogólnie wokół tzw. podejścia informacyjnego i pytania, jak zapewnić, aby konsument otrzymywał istotne dla niego informacje, oraz konkluzji, że o ile zakres wymaganych informacji jest odpowiedni dla podsta-wowych potrzeb konsumentów, o tyle problemem jest forma, w jakiej są przekazywane, przeka-zywanie nadmiaru informacji, z których trudno wyodrębnić istotne, i problemy ze zrozumieniem. W tym zakresie autorka dostrzega potrzebę zmian.

W rozdziale dotyczącym zastosowania testu zgodności, który autor (M. Loos) rozważa w kon-tekście dyrektywy o sprzedaży konsumenckiej6 i DCFR (Draft Common Frame of References), przeanalizowano problemy konsumentów w odniesieniu do treści cyfrowych, zgodnie z charak-terystyką zaproponowaną w rozdziale pierwszym. Ciekawym aspektem jest analiza problemu sporządzania kopii na użytek prywatny, postrzegana z perspektywy uzasadnionych (lub nie) oczekiwań konsumentów, z uwzględnieniem ram prawa autorskiego i problemów stosowania technologii zabezpieczających przed kopiowaniem. Interesującym wątkiem jest nie tyle formalna możliwość zastosowania testu zgodności treści cyfrowych, ile rozważania, na czym należy oprzeć rozsądne oczekiwania konsumentów, skoro brakować może ustalonych standardów w świetle szybko zmieniających się technologii. Autor próbuje wskazać zatem na obiektywne, dające się zastosować kryteria.

W rozdziale szóstym, poświęconym małoletnim konsumentom, L. Pesser rozważa nie tylko kwestię ochrony konsumentów przed zagrożeniami, np. wynikającymi ze szkodliwych dla ich

3 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2000/31/WE w sprawie niektórych aspektów prawnych usług społeczeństwa informacyjnego, w szcze-gólności handlu elektronicznego w ramach rynku wewnętrznego (dyrektywa o handlu elektronicznym) (Dz. Urz. WE 2000 L 178/1). 4 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/13/UE w sprawie koordynacji niektórych przepisów ustawowych wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich dotyczących świadczenia audiowizualnych usług medialnych (wersja ujednolicona) (Dz. Urz. UE 2010 L 95/1).5 Dyrektywa 2006/123/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 12.12.2006 r. dotycząca usług na rynku wewnętrznym (Dz. Urz. UE 2006 L 376/36). 6 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie niektórych aspektów sprzedaży towarów konsumpcyjnych i związanych z tym gwarancji 1999/44/WE, zmieniona dyrektywą 2001/83/UE (Dz. Urz. 1999 L 171/12).



rozwoju treści audiowizualnych, gdzie znów pojawia się odwołanie do dyrektywy o audiowizualnych usługach medialnych, czy problemów reklam kierowanych do małoletnich, lecz także problem ich zdolności do czynności prawnych. Przyjęto zatem perspektywę, że chodzi nie tylko o szczególną ochronę, lecz także o dostrzeżenie małoletnich jako – w pewnych sytuacjach – bardzo dobrze zorientowanych konsumentów; stąd przewrotny tytuł rozdziału: Educating the regulator i sugero-wane bardziej „dojrzałe” podejście do małoletnich konsumentów.

Rozdział siódmy i ósmy uzupełniają rozważania o szeroką problematykę wpływu standardów w zakresie praw podstawowych na sferę umów (C. Mak) oraz zagadnienia ochrony prywatności i ochrony danych osobowych (B. van der Sloot). Ciekawy jest podjęty w rozdziale siódmym, choć nierozwijany dalej pomysł uznania korzystania z treści cyfrowych jako korzystania z usług świad-czonych w interesie ogólnym. W rozdziale ósmym przedstawiana jest za to koncepcja „prywatności jako cnoty”, w której kładzie się nacisk na obowiązki przetwarzających dane osobowe zgodnie z kryterium „uczciwego” przetwarzania, co autor analizuje na konkretnych przykładach. Książkę zamykają wnioski końcowe, same w sobie zawierające wiele pytań i sugestii zmian w przyjętych schematach myślenia.

Ze względu na ujęcie problemowe i fi nalne wezwanie do dalszej dyskusji, książka napisana jest w stylu eseju i, czytając ją, można czasami odczuwać brak pogłębionej analizy czy bardziej uporządkowanego w świetle ram prawnych podejścia. W opracowaniu można znaleźć jednak wiele ciekawych wątków, np. spojrzenie na prawo własności intelektualnej traktowane jako głos w dyskusji o aktualnych problemach w tej dziedzinie prawa. Wartością książki jest różnorodność zagadnień podejmowanych z perspektywy konsumenckiej, i, tym samym, analiza styku prawa konsumenckiego z innymi dziedzinami. Docenić należy pracę zespołową badaczy, którą ujęto w spójne ramy.

Książka napisana jest też w sposób zapewniający przyjemność lektury i świetny materiał do dyskusji. Rozdziały w większości nie są długie, blisko 100 stron zajmuje aneks w postaci tekstu dyrektywy o prawach konsumenckich oraz bibliografi a. Zastanawiające jest dołączenie tekstu dyrektywy, która mimo że stanowi nowość, nie została w wyczerpujący sposób omówiona. Opracowanie powinno stanowić przyczynek do dalszej dyskusji akademickiej, w tym również do wykorzystania przy kształceniu studentów. Zawiera też wiele sugestii, które powinny być brane pod uwagę w procesie opracowywania zmian w obowiązującym prawie. Z punktu widzenia prak-tyków, z kolei, interesujące może być szersze spojrzenie na problemy konsumentów i obowiązki usługodawców na rynku treści cyfrowych.

Dr Katarzyna Klafkowska-WaśniowskaAdiunkt w Zakładzie Prawa Europejskiego Wydziału Prawa i Administracji UAM w Poznaniu; e-mail: [email protected].


151

Maria Królikowska-Olczak, Beata Pachuca-Smulska (red.), Ochrona konsumenta w prawie polskim i Unii Europejskiej,

C.H. Beck, Warszawa 2013, ss. 394

Recenzowana praca zbiorowa przybliża materię prawa ochrony konsumenta, kładąc nacisk na szereg niezwykle aktualnych i istotnych problemów ochrony prawnej konsumenta. Książka nie stanowi systemu prawa ochrony konsumenta, nie porusza całości zagadnień związanych z ochroną konsumenta. Analiza jedynie niektórych, wyselekcjonowanych problemów tej niezwykle dynamicznej części systemu prawa, nie umniejsza merytorycznej wartości recenzowanej pracy. Stanowi ona bardzo interesującą pozycję w obszernej literaturze dotyczącej ochrony konsumenta.

Książkę podzielono na 8 części, łącznie obejmujących 23 rozdziały. Część pierwsza dotyczy społeczeństwa konsumpcyjnego w refl eksji fi lozofi cznej i językowej.

Poprzedzenie analiz prawa rozważaniami z zakresu fi lozofi i oraz językoznawstwa niewątpliwie wzbo-gaca recenzowaną książkę. Rozdział I autorstwa Małgorzaty Augustyniak zawiera analizę zjawisk charakterystycznych dla społeczeństwa konsumpcyjnego w perspektywie fi lozofi i Hannah Arendt. Nawiązanie w recenzowanej pracy do doktryny jednej z najbardziej wpływowych XX-wiecznych fi lozofek oceniam pozytywnie, choć pewnie jeszcze ciekawsza dla czytelnika byłaby przekrojowa prezentacja społeczeństwa konsumpcyjnego w doktrynach fi lozofi cznych. Rozdział II autorstwa Katarzyny Zawilskiej o intrygującym tytule ‘kFEEL NATURALny’ – spojrzenie językoznawcy na najnowsze reklamy w bardzo interesujący sposób, na podstawie szeregu praktycznych przykła-dów (w tym ilustrowanych) przedstawia budowę reklamy, charakterystykę wypowiedzi reklamowej, slogan jako główną część reklamy. W moim przekonaniu najbardziej interesujący jest fragment tego rozdziału pokazujący zmiany obyczajów językowych Polaków, dokonujące się w rezultacie oddziaływania na nich reklamy (s. 22–23).

Część druga recenzowanej pracy odnosi się do prawa konsumenta do informacji. Należy jednak zauważyć, że niektóre rozdziały dotyczące prawa konsumenta do informacji umieszczono w innych częściach książki ze względu na ich „sektorowy” charakter (rozdział VIII i X w części III dotyczącej rynku usług medycznych czy rozdział XIV w części V dotyczącej rynku żywnościowe-go). Część drugą książki otwiera rozdział III autorstwa Sylwii Łazarewicz pt. Konsument – pojęcie i jego europejski model. Autorka w wyczerpujący i przystępny sposób prezentuje defi nicję konsu-menta w prawie polskim i w prawie Unii Europejskiej (UE) oraz model przeciętnego konsumenta. W rozdziale IV książki Beata Pachuca-Smulska skupia się na prawie do informacji i edukacji jako podstawie ochrony interesów konsumenta. Autorka prezentuje m.in. pojęcie informacji, ewolucję regulacji prawnych w zakresie prawa do informacji, zagadnienie społeczeństwa informacyjnego, prawo konsumenta do informacji, podstawy prawa do informacji w projekcie ustawy o prawach konsumenta1 oraz w wybranych szczegółowych regulacjach prawnych. Na tym tle przedstawione zostały trzy problemy badawcze: problem trudności w rozróżnieniu pomiędzy informacją handlową a reklamą, problem prawa do prywatności informacyjnej (w mojej ocenie bardzo interesujący) oraz

1 Obecnie ustawa z dnia 30 maja 2014 r. o prawach konsumenta (Dz. U. poz. 827), oczekująca na wejście w życie. Jej treść różni się w pewnym za-kresie od treści projektu omawianego w recenzowanej książce (np. inny jest kształt defi nicji konsumenta).


Anna Piszcz Maria Królikowska-Olczak, Beata Pachuca-Smulska (red.), Ochrona...152

problem ilości, jakości i rodzaju informacji przekazywanych konsumentowi przez przedsiębiorcę. Interesujące są rozważania dotyczące konfl iktów pomiędzy prawem konsumenta do prywatności a prawem przedsiębiorcy do przekazania informacji handlowych, opartym na zasadzie wolności gospodarczej (s. 58). Natomiast niedosyt może budzić zakres, w jakim opracowanie odnosi się do prawa konsumenta do edukacji. Rozdział V (autor – Paweł Lewandowski) pt. Reklama zawo-dów prawniczych a interes konsumentów – na przykładzie zawodu adwokata to kolejny rozdział, w którym pojawia się problem relacji pomiędzy informacją handlową a reklamą. Wyczerpujące opracowanie dotyczące reklamy i informacji o usługach adwokackich w niewielkim stopniu odno-si się jednak do sygnalizowanego w tytule interesu konsumentów. Ostatni rozdział w tej części książki (autorstwa Ewy Lewandowskiej) dotyczy potrzeby ochrony prawnej poszczególnych grup konsumentów jako odbiorców reklamy. Ponownie zostaje w nim poruszona problematyka reklamy oraz zagadnienie modelu współczesnego konsumenta. Następnie autorka w przystępny sposób dokonuje klasyfi kacji konsumentów jako odbiorców reklamy, w tym wyróżnia dzieci jako wyjątko-wych odbiorców reklamy, a także osoby starsze.

Kolejne części (od III do VII) recenzowanej pracy zostały ujęte według „klucza” sektorowego (rynek żywnościowy, usługi medyczne, turystyczne, fi nansowe, internetowe). Część trzecia poświę-cona została konsumentowi na rynku usług medycznych. Otwiera ją rozdział VII autorstwa Marii Królikowskiej-Olczak dotyczący ochrony zdrowia publicznego w systemie prawnym UE. Autorka pokazuje w nim ewolucję rozwiązań prawnych UE w zakresie zdrowia publicznego, prawo do ochrony zdrowia w Traktacie lizbońskim, regulacje prawne dotyczące wyrobów tytoniowych oraz tzw. dopalaczy. Rozdział VIII (autor – Jakub Rzymowski) odnosi się do problematyki udostępniania informacji o stanie zdrowia konsumenta-pacjenta przez podmiot wykonujący działalność leczni-czą. Autor w bardzo ciekawy i wyczerpujący sposób przedstawia problematykę udostępniania informacji o stanie zdrowia oraz udostępniania dokumentacji medycznej. Rozdział IX autorstwa Hanny Frąckowiak i Piotra Jankowskiego skupia się na reklamie farmaceutycznej. Zostały w nim ukazane źródła ograniczeń stawianych reklamie farmaceutycznej, rodzaje nadzoru nad reklamą farmaceutyczną, roszczenia konsumenta. W części rozdział ten stanowi również rzetelne kom-pendium wiedzy o ochronie interesów konsumentów w postępowaniu cywilnym. Rozdział X (autor – Mirosław Borkowski) pt. Prawo konsumenta do informacji a reklama produktów leczniczych, produktów kosmetycznych, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego oraz suplementów diety prezentuje zagadnienie konsumenta jako nabywcy produktów leczniczych, produktów kosmetycznych, środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego i suplementów diety, prawo konsumenta do informacji, reklamę w prawie farmaceutycznym, prob-lematykę reklamy i informacji dotyczącej produktów kosmetycznych, a także reklamy i informacji dotyczącej środków spożywczych specjalnego przeznaczenia żywieniowego i suplementów die-ty. Szczególnie interesujące są spostrzeżenia autora dotyczące ekonomizacji prawa (s. 137) czy terminologii i tłumaczenia unijnych aktów prawnych na język polski (s. 143). Polemizowałabym natomiast z tezą autora dotyczącą art. 5 ust. 3 pkt 4 ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwym prak-tykom rynkowym jako źródła wskazanych przez autora praw konsumenta (s. 138).

Część czwartą książki poświęcono konsumentowi na rynku usług turystycznych. Otwiera ją rozdział XI autorstwa Magdaleny Sitek dotyczący ochrony konsumenta na tym rynku. Autorka przedstawia w nim problemy takie jak: rozwój sektora usług turystycznych, strony umowy, konieczne



informacje przed zawarciem umowy, charakter prawny i treść umowy o podróż, zmiany w treści umowy, odpowiedzialność organizatora turystyki. Rozdział XII autorstwa Anny Chodorowskiej dotyczy ochrony konsumenta usług transportu lotniczego. Autorka prezentuje prawa przyznane pasażerom linii lotniczych w prawie unijnym, nadzwyczajne okoliczności ograniczające lub uwal-niające przewoźnika od odpowiedzialności, postępowanie reklamacyjne, a także proponowane zmiany w przepisach unijnych dotyczących praw pasażerów linii lotniczych. Z kolei w rozdziale XIII Oksana Cabaj i Beata Pachuca-Smulska skupiają się na ochronie konsumenta na rynku prze-wozów morskich. Autorki omawiają prawo pasażera do informacji, prawa pasażerów i obowiązki przewoźnika w przypadku odwołania lub opóźnienia podróży, prawo do niedyskryminacyjnych warunków umownych osób niepełnosprawnych, skargę pasażera na działania przewoźników, od-powiedzialność przewoźnika morskiego za śmierć lub uszczerbek na zdrowiu pasażera, a także odpowiedzialność przewoźnika morskiego za bagaż pasażera. Analizy w tym zakresie są poprze-dzone przedstawieniem specyfi ki rynku morskich przewozów pasażerskich (w tym międzynaro-dowego i europejskiego).

Część piąta recenzowanej książki dotyczy ochrony konsumenta na rynku żywnościowym. Rozdział XIV autorstwa Ireny Ozimek prezentuje prawo konsumentów do rzetelnej informacji na rynku żywności. Autorka omawia regulacje prawne dotyczące rzetelnej informacji o żywności w UE i w Polsce, a także wybrane akty prawne dotyczące informowania konsumentów o niektó-rych rodzajach żywności. W części rozdział ten stanowi również kompendium wiedzy o ochro-nie konsumentów przewidzianej przepisami ustawy o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym i ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji. Polemizowałabym jednak z autorką w kwestii legitymacji czynnej Prezesa UOKiK w tej ostatniej kategorii spraw (s. 239). W rozdziale XV, autorstwa Agaty Wróbel, podjęty został temat ochrony oznaczeń geografi cznych z perspek-tywy konsumentów. Autorka przedstawia pojęcie oznaczenia geografi cznego, ratio legis ochrony oznaczeń geografi cznych (z perspektywy konsumentów, producentów, regionu i kraju), instrumen-ty ochrony oznaczeń geografi cznych w UE oraz zakres ochrony oznaczeń geografi cznych (na przykładach champagne, Gorgonozola v. Cambozola, Parmigiano Reggiano v. parmezan i in.).

Część szósta książki odnosi się do rynku usług fi nansowych. W rozdziale XVI (autorzy – Bartosz Pawlak, Jakub Jan Zięty) zawarto bardzo interesującą analizę skuteczności zabezpieczenia roszczeń nabywcy poprzez otwarty mieszkaniowy rachunek powierniczy w przypadku upadłości dewelopera. Autorzy poddają analizie dopuszczalność realizacji przedsięwzięcia deweloperskie-go na gruncie niebędącym własnością lub w użytkowaniu wieczystym dewelopera, uregulowania prawne upadłości dewelopera przed i po wejściu w życie ustawy deweloperskiej, problematykę odrębnych mas upadłości w zakresie przedsięwzięć deweloperskich, pierwszeństwa w zaspokojeniu nabywców oraz zgromadzenia nabywców. Rozdział XVII (autor – Kamil Frąckowiak) przedstawia patologie systemu konsorcyjnego (wybrane aspekty nieuczciwej praktyki rynkowej). W rozdziale tym ujęto problematykę penalizacji systemu konsorcyjnego w ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji oraz w ustawie o przeciwdziałaniu nieuczciwym praktykom rynkowym. Rozdział XVIII autorstwa Magdaleny Zielińskiej dotyczy niedozwolonych klauzul umownych w umowach ubez-pieczenia. Autorka prezentuje w nim niedozwolone postanowienia umowne w regulacji Kodeksu cywilnego, problematykę klasyfi kacji dobre obyczaje – good faith, klasyfi kacji i kontroli wzorców umownych. Przedstawione zostały również niedozwolone postanowienia umowne w zakresie



ubezpieczeń na podstawie wpisów do rejestru UOKiK. Autorka trafnie diagnozuje wady tzw. re-jestru klauzul niedozwolonych.

Część siódmą pracy poświęcono ochronie konsumenta na rynku usług internetowych. Rozdział XIX (autor – Dariusz Kasprzycki) prezentuje ochronę konsumenta w handlu elektronicznym. Autor poddał analizie pojęcie umów zawieranych na odległość, obowiązki informacyjne przedsiębior-cy, a także prawo odstąpienia od umowy zawieranej pomiędzy przedsiębiorcą a konsumentem w Internecie. Ta rzetelna analiza jest wzbogacona nawiązaniami do postanowień projektu ustawy o prawach konsumenta. Rozdział XX (autor – Szymon Michał Buczyński) pt. Konsument wobec internetowej reklamy behawioralnej porusza zagadnienia takie, jak data mining, zbiory informa-cji o konsumentach, profi lowanie marketingowe, internetowa reklama behawioralna, kodeksy branżowe, ochrona danych osobowych konsumentów oraz ekonomiczne znaczenie profi lowania marketingowego.

Ostatnia ósma część książki dotyczy ochrony konsumenta w prawie cywilnym, prawie zamó-wień publicznych i postępowaniu administracyjnym. Rozdział XXI autorstwa Anny Górczyńskiej pt. „Wpływ zmowy przetargowej na ograniczanie praw konsumenta” przedstawia pojęcie poro-zumień ograniczających konkurencję, rodzaje zmowy przetargowej, formy zmowy przetargowej, postępowanie w sprawie udzielenia zamówienia publicznego (w kontekście zmowy przetargowej) oraz sankcje za naruszenie prawa poprzez zawarcie zmowy przetargowej. Natomiast zbyt wąski wydaje się zakres, w jakim opracowanie odnosi się do wpływu opisanej w wyczerpujący sposób zmowy przetargowej na „ograniczanie praw konsumenta”. W rozdziale XXII autorstwa Agnieszki Kowalskiej poddano analizie konsumenckie prawo odstąpienia od umowy. Analizowane są w nim: umowne prawo odstąpienia, odstąpienie od umowy zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa i umo-wy zawartej na odległość, przypadki umownego prawa odstąpienia przez kupującego, odstąpienie od umowy z tytułu niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową, w tym w świetle postanowień projektu ustawy o prawach konsumenta. Rozdział ostatni (XXIII) autorstwa Joanny Wyporskiej-Frankiewicz poświęcony jest wydawaniu kopii i odpisów dokumentów w trybie przepisów KPA oraz ich znaczeniu dla konsumentów. Autorka w wyczerpujący sposób przeanalizowała kwestie wydawania kopii i odpisów dokumentów w trybie przepisów k.p.a. Natomiast w niezbyt szerokim zakresie opracowanie odnosi się do interesu konsumentów.

Podsumowując, stwierdzam, że recenzowaną książkę warto polecić zarówno konsumentom, którzy chcą zdobyć czy poszerzyć wiedzę o przysługujących im prawach oraz korespondujących z nimi obowiązkach przedsiębiorców, przedsiębiorcom oraz prawnikom przedsiębiorców, jak i pra-cownikom instytucji, które zajmują się stosowaniem prawa ochrony konsumenta.

Warto dodać, że korzystanie z książki jest ułatwione dzięki 4-stronicowemu indeksowi rze-czowemu (s. 391–394).

Dr hab. Anna PiszczAdiunkt w Katedrze Prawa Gospodarczego Publicznego na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Białymstoku; członek Rady Doradczej przy Prezesie Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów; [email protected].


155 S P R A W O Z D A N I A

Second Annual Conference on the Unfair Commercial Practice Directive.

Budapeszt, Katolicki Uniwersytet im. Pétera Pázmány’ego, 13.03.2014 r.

W dniu 13.03.2014 r. odbyła się druga doroczna konferencja nt. dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych, zorganizowana w Budapeszcie przez Katolicki Uniwersytet im. Pétera Pázmány’ego oraz przez Węgierskie Centrum Badań nad Prawem Konkurencji. Patronat nad konferencją sprawowała fi rma telekomunikacyjna T-mobile oraz Węgierskie Stowarzyszenie Towarów Firmowych.

Celem organizowanej co roku konferencji jest tworzenie pola do debaty nad reklamą wpro-wadzającą w błąd oraz nad innymi nieuczciwymi praktykami handlowymi zabronionymi przez dyrektywę 2005/29/WE o nieuczciwych praktykach handlowych. W dyskusjach biorą udział nie tylko przedstawiciele świata nauki, ale również przedstawiciele urzędów ochrony konsumentów i konkurencji, sędziowie, adwokaci oraz radcowie prawni, studenci oraz przedstawiciele świata biznesu. W związku z faktem, iż reklama oraz praktyki handlowe często mają wymiar ponadgra-niczny, konferencja ma międzynarodowy charakter. Szczególnie istotne okazuje się porównanie praktyki urzędów ochrony konsumentów i konkurencji z różnych krajów, gdyż często borykają się one z podobnymi problemami i mogą skorzystać z wiedzy o rozwiązaniach stosowanych w in-nych krajach europejskich. Konferencja ta przyczynia się zatem również do harmonizacji wykładni przepisów dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych.

W tym roku program konferencji skoncentrowany był na dwóch specyfi cznych formach nie-uczciwych praktyk handlowych: oświadczeniach zdrowotnych oraz twierdzeniach, że konsument może zaoszczędzić „nawet do...” (ang. up-to claims).

Konferencja rozpoczęła się jednak ogólnym wprowadzeniem do problemu nieuczciwych prak-tyk handlowych. Przedstawiciel Węgierskiego Urzędu Konkurencji, Attila Köhalmi, zaprezentował zgromadzonej publiczności statystyki oraz szczegóły spraw dotyczących nieuczciwych praktyk handlowych, które były w ubiegłych latach przedmiotem oceny tego Urzędu. Następnie, Sophie Ridoux z Dyrektoriatu Generalnego ds. Sprawiedliwości Komisji Europejskiej, omówiła najnowsze wnioski płynące ze sprawozdania Komisji Europejskiej z marca 2013 r. w sprawie stosowania dy-rektywy 2005/29/WE. Sophie Ridoux rozważała również możliwość zmian w wytycznych w sprawie wykonania dyrektywy o nieuczciwych praktykach handlowych, wydanych przez Komisję w 2009 r., które Komisja planuje uzupełnić jeszcze w tym roku. Wspomniana została też internetowa baza danych na temat nieuczciwych praktyk handlowych, którą Komisja zarządza i aktualizuje (niestety ostatnia aktualizacja była przeprowadzona ponad rok temu). Podczas przerwy pomiędzy sesjami można było się dowiedzieć, iż Komisja rozważa powierzenie aktualizacji bazy danych krajowym ekspertom oraz urzędom ochrony konsumentów i konkurencji, aby przyśpieszyć wprowadzanie informacji do systemu o krajowych orzeczeniach i decyzjach w sprawach nieuczciwych praktyk handlowych. Trzeci prelegent, Spencer W. Waller, profesor Wydziału Prawa Uniwersytetu Loyola


Joanna A. Luzak Second Annual Conference on the Unfair Commercial Practice Directive...156

w Chicago, podzielił się swoją opinią na temat pomocnej roli wprowadzenia do systemów praw-nych krajów europejskich powództwa zbiorowego, w szczególności w odniesieniu do dochodzenia roszczeń przez konsumentów z tytułu szkody spowodowanej reklamą wprowadzającą ich w błąd. W Stanach Zjednoczonych Federalna Komisja Handlu (FTC) może nałożyć na reklamodawcę posługującego się reklamą wprowadzającą konsumentów w błąd grzywnę, z której następnie kon-sumenci mogą mieć wypłacane indywidualne odszkodowania. Jednakże kwestia, czy FTC rozpo-cznie sprawę przeciwko konkretnemu reklamodawcy, zależy w pełni od jej uznania. Konsumenci sami nie są skłonni udać się do sądu, gdyż ich szkoda jest w większości przypadków niewielka. Konsumentom pozostaje więc zorganizowanie powództwa zbiorowego, gdzie w ramach konkretnej poszkodowanej grupy osób będą domagać się określonego odszkodowania. Takie rozwiązanie mogłoby być korzystne również dla konsumentów europejskich, jednakże jak wiadomo, Komisja Europejska napotyka duże trudności za każdym razem, gdy poruszany jest temat powództwa zbiorowego na poziomie europejskim.

Panel dotyczący oświadczeń zdrowotnych był moderowany przez Virág Balogh, sekretarza generalnego Węgierskiego Stowarzyszenia Reklamy. Oświadczenia zdrowotne mogą wprowa-dzić konsumentów w błąd odnośnie do produktu, który zamierzają kupić, poprzez wywołanie wrażenia, że dany produkt ma określone właściwości lecznicze, które nie są potwierdzone kon-kretnymi wynikami badań naukowych. Podawane w panelu przykłady sięgały od foteli masują-cych i w ten sposób uzdrawiających kręgosłup po wódkę, która poprawia trawienie, uspokaja i odpręża. Dr Monika Namysłowska z Katedry Europejskiego Prawa Gospodarczego Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego przedstawiła polskie doświadczenia z nieuczciwymi oświadczeniami zdrowotnymi; Tihamér Tóth, profesor Wydziału Prawa Katolickiego Uniwersytetu im. Pétera Pázmány’ego, skoncentrował się na węgierskich przykładach nieuczciwych oświadczeń zdrowotnych; Alessandro Palmieri, profesor Wydziału Prawa Uniwersytetu w Sienie, zaprezen-tował obserwacje włoskich urzędów związane z tą kwestią; i wreszcie Krisztina Grimm, naczel-nik wydziału Węgierskiego Urzędu Konkurencji, wyjaśniła praktykę tego Urzędu w podobnych przypadkach. Okazało się, że w trzech tak różnych państwach podobne produkty oraz podobne oświadczenia zdrowotne stały się przedmiotem decyzji o nieuczciwych praktykach handlowych. Od Moniki Namysłowskiej usłyszeliśmy, iż Polska zajmuje niechlubne pierwsze miejsce w Europie pod względem ilości kupowanych leków na osobę rocznie. Nie powinno zatem nikogo zdziwić, że reklamodawcy walczą o pozyskanie nowych klientów, używając różnorodnych zabiegów marke-tingowych, również tych niedozwolonych, jak np. nieuczciwych oświadczeń zdrowotnych.

Przedmiotem drugiego panelu były reklamy, które zachęcają konsumentów do zakupów da-nych produktów poprzez użycie sformułowania: „zaoszczędzisz nawet do… [tu należałoby wsta-wić określoną kwotę albo procent]”. Taka reklama często jest odbierana przez konsumenta jako dająca mu prawo do konkretnej zniżki, kiedy w rzeczywistości często praktycznie niemożliwe jest osiągnięcie górnego pułapu ogłaszanej oszczędności. W panelu tym dyskutowano zatem na temat nieuczciwego charakteru takiej reklamy, jak również nad tym, jak określić pułap, od którego taka reklama mogłaby zostać uznana za uczciwą, czyli jaki procent konsumentów powinien mieć szansę na uzyskanie tej zniżki. Węgierskie doświadczenia opisał Nagy Csongor István, profesor Wydziału Prawa Uniwersytetu w Szeged; następnie przedstawiciel fi rmy telekomunikacyjnej Telenor, Péter Galambos, zilustrował praktykę własnej fi rmy w odniesieniu do ww. typów reklamy; przykłady


Joanna A. Luzak Second Annual Conference on the Unfair Commercial Practice Directive...157

spraw rozstrzyganych przez Węgierski Urząd Konkurencji zaprezentowała ponownie Krisztina Grimm. Międzynarodową perspektywę uzyskano dzięki prezentacjom: dr Joanny Luzak z Centrum Badań nad Europejskim Prawem Zobowiązań Wydziału Prawa Uniwersytetu w Amsterdamie, która przedstawiła doświadczenia holenderskich urzędów oraz profesora Alessandro Palmieri, który opowiedział o praktyce włoskiej. Panel moderowała Ildíko Fazekas, prezes Węgierskiej Rady Reklamy, organu zajmującego się samoregulacją.

Dzięki specjalistycznemu tematowi tej konferencji prezentacje i dyskusje po nich były bar-dzo konkretne, nasycone przykładami z praktyki. Przedstawicielka Komisji Europejskiej, Sophie Ridoux, zanotowała wymieniane przez prelegentów problemy, które zostały dostrzeżone na po-ziomie krajowym. Być może wynikiem tej konferencji będzie nowy przewodnik unijny dotyczący nieuczciwości tych dwóch typów reklamy, albo zobaczymy omawiane na tej konferencji przykłady nieuczciwych praktyk handlowych w nowych wytycznych Komisji z tego roku.

Dr Joanna A. LuzakAdiunkt na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Amsterdamie, Centrum Badań nad Europejskim Prawem Zobowiązań. Założycielka i autorka tekstów na blogu dotyczącym europejskiego prawa konsumenckiego (www.recent-ecl.blogspot.com); e-mail: [email protected]


158

Prawo konsumenckie w świetle nadchodzących zmian.Warszawa, Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów,

18.03.2014 r.

Z okazji Światowego Dnia Konsumenta Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów (dalej: UOKiK) zorganizował 18.03.2014 r. konferencję pt. „Prawo konsumenckie w świetle nadchodzą-cych zmian”. Tytułowe zmiany wynikały z projektu ustawy o prawach konsumenta (druk sejmowy nr 2076), który 17.01.2014 r. wpłynął do Sejmu RP. Konferencja odbyła się więc podczas trwają-cego wówczas nadal procesu legislacyjnego.

Ustawa o prawach konsumenta ma na celu implementację do prawa polskiego dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/83/UE z 25.10.2011 r. w sprawie praw konsumentów. Ustawodawca polski zdecydował się transponować dyrektywę za pomocą odrębnej ustawy, uwzględniając fakt, że dyrektywa jest oparta na modelu harmonizacji zupełnej. Na mocy ustawy o prawach konsumenta została uchylona ustawa o ochronie niektórych praw konsumentów, która transponuje do prawa polskiego dyrektywę 97/7/WE o umowach zawieranych na odległość oraz dyrektywę 85/577/EWG o umowach zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa, uchylane przez dyrektywę 2011/83/UE. Celem dyrektywy, a w ślad za nią – ustawy implementującej ją do prawa polskiego – jest ujednolicenie i doprecyzowanie przepisów dotyczących umów konsumenckich zawieranych w okolicznościach typowych (w lokalu przedsiębiorstwa) w zakresie obowiązków in-formacyjnych oraz ujednolicenie i doprecyzowanie przepisów dotyczących umów konsumenckich zawieranych w okolicznościach nietypowych (poza lokalem przedsiębiorstwa oraz na odległość) w zakresie obowiązków informacyjnych, wymogów formalnych. Jednocześnie, ustawa została wykorzystana do przeniesienia do Kodeksu cywilnego przepisów w zakresie rękojmi i gwarancji z uchylanej ustawy o sprzedaży konsumenckiej. Konferencja odbyła się w terminie, gdy Polska przekroczyła już termin transpozycji, ponieważ zgodnie z art. 28 dyrektywy 2011/83/UE państwa członkowskie zobowiązane były do przyjęcia i opublikowania przepisów ustawowych, wykonaw-czych i administracyjnych niezbędnych do wykonania dyrektywy do dnia 13.12.2013 r., przy czym przepisy te powinny wejść w życie najpóźniej z dniem 13.06.2014 r.

Ze względu na wprowadzanie wielu nowości legislacyjnych, projekt ustawy o prawach kon-sumenta budził szczególne zainteresowanie. Ponieważ zaproszenie UOKiK przyjęli zarówno projektodawcy ustawy, jak i przedstawiciele organów administracji publicznej, świata nauki oraz związków przedsiębiorców i podmiotów chroniących prawa konsumentów, zmiany, które miała wprowadzić ustawa o prawach konsumenta, zostały omówione kompleksowo i z różnych per-spektyw. W trakcie konferencji przedstawiono wobec projektu ustawy liczne uwagi krytyczne, jak i podkreślono jego zalety.

Otwierając konferencję Jarosław Król, ówczesny Wiceprezes UOKiK, ocenił, że „korzystne dla słabszych uczestników rynku zmiany obejmują m.in. wydłużenie prawa do odstąpienia od umowy zwartej na odległość i poza lokalem przedsiębiorstwa oraz większą swobodę w wyborze docho-dzenia praw z tytułu rękojmi w przypadku wady produktu”. Jarosław Król podkreślił rolę UOKiK


Monika Namysłowska Prawo konsumenckie w świetle nadchodzących zmian. Warszawa, UOKiK...159

w ochronie konsumentów i wskazał, że w 2013 r. ok. 500 spraw z zakresu ochrony zbiorowych interesów konsumentów toczyło się przed Prezesem UOKiK.

W trakcie otwarcia konferencji głos zabrał również Wojciech Węgrzyn, podsekretarz stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości, które przygotowało projekt ustawy, oraz Tadeusz Aziewicz, po-seł na Sejm RP, przewodniczący podkomisji nadzwyczajnej do rozpatrzenia rządowego projektu ustawy o prawach konsumenta, do którego w trakcie konferencji adresowano wiele postulatów dotyczących zmian projektu ustawy.

Konferencję rozpoczęła prezentacja Mikołaja Zaleskiego z Komisji Europejskiej, Eksperta w Dyrekcji Generalnej ds. Sprawiedliwości, poświęcona genezie i celom dyrektywy 2011/83/UE o prawach konsumentów, a także jej transpozycji, która do dnia konferencji została zakończona w 14 państwach członkowskich. Prelegent zwrócił również uwagę na przygotowywane przez Komisję rekomendacje na podstawie składanych uwag przez państwa członkowskie, mające na celu wspieranie jednolitego stosowania dyrektywy.

Konferencja została podzielona na 4 panele poświęcone podstawowym zagadnieniom pla-nowanej ustawy: zmianie defi nicji konsumenta w Kodeksie cywilnym, nowym obowiązkom infor-macyjnym przedsiębiorców w relacjach z konsumentami, prawu konsumentów do odstąpienia od umowy, a także regulacji gwarancji i rękojmi.

Pierwszy panel pt. „Zmiana defi nicji konsumenta – konsekwencje dla uczestników rynku” dotyczył projektowanej zmiany defi nicji konsumenta w Kodeksie cywilnym, która to defi nicja jest podstawowa nie tylko dla nowej ustawy, lecz również dla innych przepisów chroniących konsumen-tów. Zgodnie z art. 44 pkt 1 projektu ustawy o prawach konsumenta, art. 221 Kodeksu cywilnego miał otrzymać brzmienie: „Art. 221. § 1. Za konsumenta uważa się osobę fi zyczną dokonującą z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej z jej działalnością gospodarczą lub zawodową. § 2. Przepisy o ochronie konsumentów stosuje się również do osoby fi zycznej, która dokonując czynności związanej z prowadzoną działalnością gospodarczą lub zawodową, działa także w celu niezwiązanym z tą działalnością i cel ten przeważa”. Zakres zmian, które wprowadziłaby do defi -nicji konsumenta ustawa o prawach konsumenta, przedstawił Wiceprezes UOKiK Jarosław Król, skupiając się na trudnościach wynikających z wprowadzenia § 2, jak np. kwestiach dowodowych działania przedsiębiorcy jako konsumenta. Wątpliwości, jakie proponowana zmiana wzbudzała wśród przedsiębiorców, przedstawiła Magdalena Osińska, radca prawny, Dyrektor ds. Prawnych w Polskiej Organizacji Handlu i Dystrybucji, która również zakwestionowała konieczność wpro-wadzenia nowej defi nicji i zasygnalizowała jej negatywne konsekwencje dla przedsiębiorców, zwłaszcza małych, też w branży hurtowej. Krytycznie na temat zmiany defi nicji wypowiedział się też dr Marek Janczyk, Przewodniczący Krajowej Rady Rzeczników Konsumentów, który argumen-tował, że istniejący w Polsce system rzeczników konsumentów nie jest gotowy do wprowadzenia szerszej ochrony konsumentów.

W drugim panelu pt. „Nowe obowiązki informacyjne przedsiębiorców w relacjach z kon-sumentami – perspektywa przedsiębiorcy” referaty przedstawili: Magdalena Piech, Ekspert w Departamencie Prawnym Konfederacji Lewiatan oraz Włodzimierz Schmidt, Prezes Zarządu Związku Pracodawców Branży Internetowej IAB Polska. Zakres obowiązków informacyjnych przedsiębiorców określony w projekcie ustawy był i jest szczególnie intensywnie krytykowany ze względu na m.in. nieprecyzyjne sformułowanie obowiązków informacyjnych oraz brak uwzględniania



specyfi ki rynku. Magdalena Piech podkreśliła, że wpływ nowych obowiązków informacyjnych będzie odczuwalny przez wszystkich przedsiębiorców, bez względu na ich wielkość i rodzaj prowadzonej działalności. Nadmierne rozszerzenie obowiązków informacyjnych może zaś mieć odwrotny skutek niż zamierzony, czyli nie zwiększać poziomu ochrony konsumentów. Również Włodzimierz Schmidt zauważył, że wiele rozwiązań nie chroni konsumentów i wskazał na koszty, jakie w związku z nowymi obowiązkami informacyjnymi będą musieli ponieść przedsiębiorcy, do których zaliczył koszty prawne, koszty projektów informatycznych, koszty informacyjne i koszty wynikające z nadmiernej regulacji.

W trzecim panelu zatytułowanym „Zmiany dotyczące prawa konsumenta do odstąpienia od umowy zawartej w warunkach nietypowych” referenci skupili się na przedstawieniu zmian, które doprecyzowują dotychczasowe przepisy w zakresie np. sposobu obliczania terminu, kosztów przesyłki i odpowiedzialności za zmniejszenie wartości rzeczy. Panel rozpoczął Hubert Worobiej, Naczelnik Wydziału Handlu, Infrastruktury i Turystyki w Departamencie Polityki Konsumenckiej UOKiK, który omówił formy odstąpienia przez konsumenta od umowy i kwestie związane z ter-minem na odstąpienie. Następnie głos zabrała sędzia Katarzyna Lis z Departamentu Prawa Cywilnego w Ministerstwie Sprawiedliwości, która przybliżyła zmiany w zakresie kosztów zwią-zanych z odstąpieniem od umowy oraz sytuacje, w których konsument nie ma prawa odstąpienia od umowy. Skutki nowej regulacji dla przedsiębiorców były przedmiotem wystąpienia Grzegorza Wójcika, Członka Zarządu Izby Gospodarki Elektronicznej. Prelegent podkreślił także trudności z interpretacją projektowanej ustawy, jak i niepraktyczny formularz odstąpienia do umowy, który stanowi załącznik nr 2 do ustawy o prawach konsumenta.

Czwarty panel pt. „Odpowiedzialność za jakość rzeczy sprzedanej – gwarancja i rękojmia pod rygorem nowych przepisów” został poświęcony wykorzystaniu ustawy o prawach konsumenta do wprowadzenia ustawy o sprzedaży konsumenckiej do Kodeksu cywilnego. Prof. dr hab. Jerzy Pisuliński, Zastępca Przewodniczącego Komisji Kodyfi kacyjnej Prawa Cywilnego, omówił przyczyny przeniesienia przepisów i ich zmiany, takie jak pogorszenie sytuacji konsumentów w wyniku ustawy o sprzedaży konsumenckiej oraz funkcjonowanie w Polsce aż 3 reżimów odpowiedzialności za jakość rzeczy sprzedanej: regulacji kodeksowej dotyczącej rękojmi za wady, regulacji w ustawie o sprzedaży konsumenckiej dotyczącej niezgodności towaru z umową oraz regulacji w Konwencji Wiedeńskiej o umowach międzynarodowej sprzedaży towarów, a także przestawił najważniej-sze zmiany w zakresie gwarancji i rękojmi zawarte w projekcie ustawy o prawach konsumenta. Następnie zmiany w regulacji gwarancji i rękojmi przestawił z punktu widzenia przedsiębiorców Wojciech Konecki, Dyrektor Generalny CECED Polska – Związku Pracodawców AGD, według którego należałoby m.in. wprowadzić przepisy zobowiązujące konsumenta do dostarczenia na własny koszt do miejsca wskazanego w gwarancji urządzeń o masie do 10 kg oraz do ponosze-nia kosztów nieuzasadnionych wezwań serwisu do domu. Natomiast Kamil Pluskwa-Dąbrowski, Prezes Federacji Konsumentów postulował m.in. wprowadzenie do ustawy domyślnego terminu na załatwienie reklamacji.

W podsumowaniu konferencji dr Monika Namysłowska z Katedry Europejskiego Prawa Gospodarczego WPiA UŁ, moderator konferencji, podkreśliła, że konferencja stanowiła wyjątko-wą okazję do wymiany doświadczeń osób, które tworzą ustawę i osób, które ustawę będą stoso-wać z różnych perspektyw. Konferencja udowodniła, że projekt ustawy o prawach konsumenta



budził wiele emocji, które wynikają z szeregu wprowadzanych nowości oraz z niezakończonego jeszcze procesu legislacyjnego, co zachęca do zgłaszania postulatów dotyczących kierunków zmian projektu ustawy. Dr Monika Namysłowska wzywała do pracy nad jak najlepszym kształtem planowanej ustawy, która powinna przynieść korzyści konsumentom, ale i uwzględnić interesy przedsiębiorców i realia rynkowe. Do udoskonalenia projektu ustawy o prawach konsumenta po-winna zaś była przyczynić się zorganizowana przez UOKiK konferencja.

Dr Monika NamysłowskaAdiunkt w Katedrze Europejskiego Prawa Gospodarczego WPiA UŁ, członek Rady doradczej przy Prezesie UOKiK, e-mail: [email protected]


162

The Image(s) of the ‘Consumer’ in EU Law:Legislation, Free Movement and Competition Law,

St Anne’s College, Oxford, 27–28 marca 2014 r.

W dniach 27–28 marca 2014 r. odbyła się w St Anne’s College na Uniwersytecie w Oxfordzie międzynarodowa konferencja naukowa pt. The Image(s) of the ‘Consumer’ in EU Law: Legislation, Free Movement and Competition Law, poświęcona modelom konsumenta w prawie UE. Celem konferencji było przedstawienie różnych koncepcji konsumenta, jego interesów oraz dobrobytu oraz wpływu tych czynników na możliwość osiągnięcia celów obranych przez UE, nie tylko w za-kresie ochrony konsumenta.

Pierwszy dzień konferencji rozpoczął wykład prof. H.-W. Micklitza (European University Institute) pt. The EU Consumer: Marketised, Fragmentised and Constitutionalised. Konsument został powiązany z rynkiem (krajowym i wewnętrznym), państwem (państwami członkowskimi UE i Unią Europejską) oraz ze społeczeństwem (narodowym i europejskim). Na tym tle zostały przedstawione odrębności prawne, również w zakresie wizerunków konsumenta stosowanych w wyróżnionych „światach prawnych”. Profesor Hugh Beale (University of Warwick) w referacie pt. What Do Consumers Need Protection From? skupił się na obowiązkach informacyjnych przed-siębiorców wobec konsumentów we Wspólnych Europejskich Przepisach dotyczących Sprzedaży (CESL), częściowo zbliżonych do ustanowionych w dyrektywie 2011/83/UE o prawach konsu-mentów, stając na stanowisku, że przedsiębiorca przy tej ilości wymaganych informacji, które są nieczytelne dla konsumentów, powinien przekazywać konsumentom również ich streszczenie. Dr Albertina Albors-Llorens (University of Cambridge) i prof. Alison Jones (King’s College London) przedstawiły stosunek prawa konsumenckiego UE do prawa konkurencji UE, podkreślając coraz liczniejsze, wspólne cechy obu dziedzin, i postulując potrzebę wspólnych defi nicji. Kolejni wykła-dowcy charakteryzowali konsumenta w prawie znaków towarowych UE [prof. Graeme Dinwoodie (University of Oxford) i dr Dev Gangjee (University of Oxford)], w świetle dyrektywy 2008/48/WE w sprawie umów o kredyt konsumencki i dyrektywy 2014/17/UE w sprawie konsumenckich umów o kredyt związanych z nieruchomościami mieszkalnymi [prof. Iain Ramsay (University of Kent)] oraz w zakresie usług świadczonych w ogólnym interesie gospodarczym [Angus Johnston (University of Oxford)]. Dr Vanessa Mak (Tilburg University) przestawiła tezę o funkcjonowaniu różnych modeli konsumenta: konsumenta rozsądnego, konsumenta będącego słabszym uczestni-kiem rynku i konsumenta działającego w zakresie autonomii woli stron, oraz różnych standardów ochrony wynikających z tych modeli. Prof. Hugh Collins (University of Oxford) w referacie pt. The Implied Term Regarding the Quality of Goods in Consumer Contracts zaprezentował m.in. rozwój roszczeń konsumenckich w zakresie sprzedaży konsumenckiej. Model konsumenta w regulacji swobodnego przepływu towarów omówił natomiast prof. Sybe de Vries (Utrecht University)

Drugi dzień konferencji obfi tował w równie wieloaspektowe wystąpienia. Obrady rozpo-czął prof. Stephen Weatherill (University of Oxford), który w prawie i polityce UE poświęconych ochronie konsumenta poszukiwał wzmocnienia pozycji konsumenta, wypowiadając się przeciwko działaniom wyłącznie pozornym. Nieujęty wcześniej w programie konferencji referat poświęcony


Monika Namysłowska The Image(s) of the ‘Consumer’ in EU Law: Legislation, Free Movement...163

własnym doświadczeniom w tworzeniu prawa konsumenckiego przedstawił Sidney Freedman, który przez blisko 30 lat pracował w Komisji Europejskiej. Dr Lucinda Miller (University College London) zajęła się problematyką etycznej konsumpcji i jej związkom z m.in. art. 114 TFUE. Rolę konsumenta w procedurze alternatywnego rozwiązywania sporów (ADR) przedstawił prof. Chris Hodges (University of Oxford). Dr Dorota Leczykiewicz (University of Oxford) zaakcentowała rolę konsumenta w procesie legislacyjnym w UE. Profesor Gareth Davies (VU University Amsterdam) swój referat oparł na tezie, że większość konsumentów jest obywatelami i większość obywateli jest konsumentami, po czym dokonał zestawienia konsumentów i obywateli. Ostatnie trzy referaty poświęcone były kwestiom dotyczącym konieczności bardziej ostrożnej analizy konsumenta jako słabszego podmiotu na rynku [prof. Stefan Grundmann (European University Institute)], zmiany paradygmatu prawa UE na konsumenta wrażliwego [prof. Norbert Reich (University of Bremen)] i potrzebie istnienia wzorca konsumenta [prof. Geraint Howells (University of Manchester)].

W konferencji uczestniczyło blisko 100 przedstawicieli świata nauki i praktyki z całego świata, dzięki czemu nie tylko wykłady, lecz także dyskusje prowadziły do wielopłaszczyznowego przed-stawienia zagadnień związanych z modelami konsumenta w prawie UE. Referaty wygłoszone w trakcie konferencji mają zostać opublikowane w zbiorowej monografi i.

Dr Monika NamysłowskaAdiunkt w Katedrze Europejskiego Prawa Gospodarczego WPiA UŁ, członek Rady doradczej przy Prezesie UOKiK, e-mail: [email protected]


164 C O N T E N T S , S U M M A R I E S A N D K E Y W O R D S

Consumer! (From the Volume Editor)

Articles

F. Zoll, Problem with the concept of “sales” in the new Polish Consumer Rights Act – the question of mixed contracts with a service componentTable of contents:I. Introductory remarks – the problem with the implementation of the notion of “sales” from the

Consumer Rights Directive II. Defi nition of Article 2 No. 5 of the Consumer Rights Directive in relations to Article 6 of the

Polish Consumer Rights Act III. Implementation of Chapter IV of the Consumer Rights Directive into the Polish Civil CodeIV. Scope of Article 6 of the Polish Consumer Rights Act Summary: The paper deals with questions surrounding the transposition of the Consumer Rights Directive into the Polish legal system. The paper focuses on Article 2. No 5. of the Directive and its implementation. The Polish legislator has passed a separated Consumer Rights Act and yet some of the relevant provisions are placed in the Polish Civil Code. Problems arise in the mutual interaction of relevant rules spread in two different legal acts. The national rule implementing Article 2 No. 5 of the Directive has been placed in the Consumer Rights Act. It defi nes sales contracts but also covers mixed contracts with a service component. Although its implementation has been placed outside the Civil Code, the above provision plays the role of a general rule in relation to the provisions implementing the Directive that have been inserted into the Civil Code. This complex multi-layer structure causes several problems with the actual scope of the application of Article 6 of the Consumer Rights Act. The paper deals also with the methodology of the technique used to implement European law in the codifi ed system.Keywords: Directive 2011/83/EU, Consumer Rights Act, contract of sales, mixed contract

Anna Oponowicz, Abusive provisions of model agreements concluded with consumers – changing trends in Polish jurisprudenceTable of contents:I. IntroductionII. Extended fi nality of a judgment admitting the claimIII. Illegal provisions in model agreementsIV. Legitimacy issuesV. Possibility of using the “breach of principles of ‘social coexistence’” defenceVI. Costs of proceedingsVII. Draft proposal of changes in legislation VII. SummarySummary: This article presents selected issues raised in Polish jurisprudence on matters concerning the recognition of provisions contained in model agreements as abusive clauses. Due to the


Contents, Summaries and Key words165

unprecedented increase in the number of such cases in recent years, as well as a fundamental change in the circumstances in which they are fi led to the courts, these problems affect an increasing number of businesses that use model agreements for their consumer transactions. The paper outlines the differences of opinions presented in Polish jurisprudence and the directions in which these views are evolving.Keywords: abusive contract terms, Register of Prohibited Clauses, model agreements, extended legal validity of judgments, consumer, legitimacy, principles of social coexistence, costs of proceedings

Joanna A. Luzak, On consumer’s remedies for non-conforming goods after the judgment of the Court of Justice of the European Union in Weber and PutzTable of contents:I. IntroductionII. Consumer’s remedies in cases of non-conformityIII. Judgment of the CJEU in joined cases Weber and PutzIV. German viewpointV. Costs’ division…VI. … or termination of the sale contract and damages?VII. ConclusionsSummary: The role of the CJEU is to interpret EU law provisions so as to promote the intentions of the European legislator. Clarity introduced by the CJEU is supposed to contribute to further harmonization of national legal systems of its Member States. However, when a judgment raises as many questions as it answers, like in the Weber and Putz case on the assignment of liability for costs that must be covered when a non-conforming good is replaced, national courts might fi nd it hard to fulfi l their duty of consistent interpretation. This article examines the implementation of the Weber and Putz judgment by German courts, where this case had originated. It identifi es diffi culties in the use of the test provided by the CJEU whereby the national judge can decide how to divide among consumers and sellers the costs of the removal of already installed, non-conforming goods and of the installation of new, conforming goods. The analysis presents also potential unexpected effects of the CJEU ruling. Due to the lack of full harmonization of European consumer sales law, and the fact that damages were left to national laws to regulate, consumers may be signifi cantly better off in some Member States if they chose the opt-out clause created in Weber and Putz: to terminate the contract and claim damages, instead of trying to give sellers another chance to perform.Keywords: Consumer sales, non-conformity, replacement of goods, division of costs, termination of sales contract, damages

Anna Piszcz, Commission Recommendation regarding collective redress. How to implement it in Poland?Table of contents:I. IntroductionII. Basic defi nitionsIII. Legal standing to bring actions and their admissibility



IV. InformationV. FundingVI. Other issuesSummary: This article presents Commission Recommendation of 11 June 2013 on collective redress mechanisms which was published in the EU Offi cial Journal on 26 July 2013. The article indicates potential diffi culties in the case of its implementation into the domestic legal system by the Polish legislature. In particular, it deals with issues of the adjustment of Polish legal provisions to the rules of the Recommendation with respect to basic defi nitions, legal standing to bring actions and their admissibility, as well as funding.Keywords: collective redress mechanisms, claim for injunction, claim for damages, violation of rights granted under Union Law, group proceedings, class actions

Małgorzata Sieradzka, Impediments to the effective enforcement of consumer claims in class actions for infringements of prohibited practices violating collective consumer interests.Table of contents:I. Introduction II. Protection of consumer’s interests in private and public law proceedingsIII. Nature of liability claims for infringements of prohibited practices violating collective consumer

interests IV. Identifi cation of impediments to the effective enforcement of claims for infringements of pro-

hibited practices violating collective consumer interests 1. Commonality of factual basis 2. The amount of damage vs. harmonization of liability claims for practices violating collective consumer interests 2.1. Claims for payment 2.2. Claims to establish the defendant’s liability 3. Opt-in conditions 4. Deposit 5. Litigation fees (proceeding costs)V. Final remarks Summary: Consumers participate in business transactions. A review and analysis of consumer legislation shows that they enjoy a number of rights in their relationships with professionals (entrepreneurs). The legislator (national and EU) consistently seeks to enhance the protection of consumer’s rights, which in turn leads to a gradual expansion of the duties placed on entrepreneurs towards consumers. An example of the above can be found in the Polish Consumer Rights Act of 30 May 2014. Nevertheless, considering the economic interest of consumers, it is essential to ensure effective instruments for the enforcement of the guaranteed rights. Lengthy proceedings, evidence collection diffi culties, small value claims, high litigation fees are just some of the barriers that prevent consumers from seeking redress. The above obstacles contribute to consumers’ low level of interest in pursuing claims individually in civil proceedings. Class actions were intended by the legislator to become an alternative to solo civil claims. The paper’s aim is to identify the barriers that may restrict group litigation and affect the effectiveness of claim enforcement by consumers.



However, irrespective of their existence, if only the circumstances of the case speak for collective redress, a class action will be a more effective way to protect the interests of numerous consumers than an individual civil lawsuit, regardless of its duration.Keywords: consumers, claims, collective consumer interest, pursuing claims for an infringement of prohibited practices violating collective consumer interests, damage

Jagna Mucha, Alternative dispute resolution for consumer disputes in European law – the latest legal solutions (Directive 2013/11/EU on consumer ADR and Regulation 524/2013 on consumer ODR)Table of contents:I. IntroductionII. Initial EU initiatives regarding alternative dispute resolution of consumer disputesIII. The new legislative package - Directive 2013/11/EU on consumer ADR and Regulation

524/2013 on consumer ODRIV. Controversies over Directive 2013/11/EU on consumer ADR and Regulation 524/2013 on

consumer ODRV. Conclusions Summary: Ensuring access to simple, effi cient, fast and low-cost dispute resolution methods has proven to be one of the most important tasks of European institutions in recent years. Due to the fact that alternative dispute resolution (ADR) methods fulfi l all of the above mentioned criteria, the European Commission adopted some measures aiming at the application of these methods to deal with consumer disputes. The Commission specifi ed these initiatives in 2011 in its proposal of Directive 2013/11/UE on consumer ADR and Regulation 524/2013 on consumer ODR. Closer scrutiny of the respective provisions of these EU acts makes it possible however to identify a number of problems surrounding their application in national legal orders. The paper indicates some controversial issues emerging from the implementation and application of these provisions including: potentially hindering consumer access to justice; increased risk of entrepreneurs abusing their position; quality of decisions rendered by ADR entities as well as their dubious impartiality and independence; the need for incurring the costs of developing a coherent ADR system in the whole EU.Keywords: alternative dispute resolution, consumer protection, redress procedure, online dispute resolution, consumer law enforcement, Directive 2013/11/EU on consumer ADR, Regulation 524/2013 on consumer ODR, ADR entity, access to justice

Izabela Wesołowska, Conditions for the recognition of a practice as an infringement of collective consumer interestsTable of contents:I. IntroductionII. Collective consumers interests 1. To protect collective interests of consumers and to protect the interests of individual con-

sumers 2. Interest of consumers



III. Entrepreneurial practices infringing collective consumer interestsIV. Unlawful activities of an entrepreneurV. Public interestVI. Examples of practices infringing collective consumer interestsVII. SummarySummary: This article highlights problems related to the interpretation of practices infringing collective consumer interests. In particular, it presents the reasons for the ban on practices infringing collective consumer interests. Furthermore, the paper attempts to specify and clarify the defi nition of collective consumer interests.Keywords: ban of practices infringing collective consumer interests, conditions for the recognition of a practice as an infringement of collective consumer interests, any unlawful activities of an entrepreneur, public interest, consumer interests, the defi nition of collective consumer interests

Legislation and case law reviews

Impact on the e-commerce industry of changes in consumer’s right to withdraw from a contract implemented by the Consumer Rights Act (Maciej Godyń)Table of contents:I. Preliminary remarks II. Existing rules on consumer’s right to withdraw 1. The time limit for withdrawal 2. The form of the statement of withdrawal 3. The cost of returning a product 4. Exclusions from the right of withdrawal III. Changes in consumer’s right to withdraw implemented by the Consumer Rights Act 1. The time limit for withdrawal 2. The form of the statement of withdrawal 3. The cost of returning a product 4. Exclusions from the right of withdrawal IV. The consequences of the relevant legal changes for the e-commerce industry V. SummationSummary: The article depicts changes, which will be implemented in the Polish legal order by the Consumer Rights Act promulgated on 30 May 2014 in term of consumer’s right of withdrawal concerning distance contracts. Particular focus will be placed on four main issues: the time limit for the withdrawal, the form of the statement of withdrawal, the cost of returning a product and exclusion of the right of withdrawal. The article compares existing rules with provisions that will be implemented by the Consumer Rights Act. Keywords: consumer protection, withdrawal, distance contracts



The right of withdrawal from contracts under the Consumer Rights Act: the example of admission tickets (Teresa Kaczyńska)Table of contents:I. IntroductionII. Exceptions to the right of withdrawal in current legislationIII. Characteristics of tickets as a specifi c category in business-to-consumer transactionsIV. Lack of an explicit indication that tickets are a category covered by the exceptions to the right

of withdrawal in the amended legislationV. ConclusionsSummary: This article aims to present legislative changes in the fi eld of consumer’s right of withdrawal concerning distance and off-premises contracts. While discussing the new rules, attention is drawn to interpretation problems regarding the lack of an explicit indication whether admission tickets are a category covered by the exceptions provided in the new Consumer Rights Act.Keywords: The Consumer Rights Act, the right of withdrawal from a contract, tickets

Draft of the reform of the abstract control of unfair contract terms (Michał Strzelecki)Table of Contents:I. IntroductionII. Proposed changes 1. Depriving natural persons and “unqualifi ed” consumer associations of the right to fi le

a statement of claim 2. Limitation of the binding force of judgments fi nding a contract term unfair 3. Publication of judgments and changes in the register of unfair clauses 4. Granting the President of the Competition and Consumer Protection Offi ce powers to

investigate the abusiveness of contract terms 5. Abstract control of the provisions of contract term which are contrary to the law in force 6. Change of the mode of proceedings 7. Other changes 8. Vacatio legisIII. The consultation of draft assumptionsIV. SummarySummary: The article discusses the “Draft Assumption of the Act amending the Act - Code of Civil Procedure and other acts” presented on 23 May 2014 by the Polish Ministry of Justice which aims to regulate issues concerning the abstract control of contract terms. Analysed will also be comments made in the process of public and inter-ministerial consultations surrounding this measure. The most important proposal for legislative changes relates to the binding force of a judgment given in proceedings concerning unfair contractual terms and the right to fi le a claim in such proceedings.Keywords: Unfair contract terms, abusive clauses, abstractive control, the register of the unfair contract terms



Analysis of 2013 EUCJ jurisprudence concerning Directive 2005/29/EC on Unfair Commercial Practices (Dominika Ewa Harasimiuk)Summary: The article aims to analyse recent jurisprudence of the CJEU on the provisions of Directive 2005/29/EC on unfair commercial practices. The scope of cases brought before the CJEU relates to different practical aspects of the application of Directive 2005/29/EC by national courts. Mentioned, among the issues interpreted by the CJEU, can be the conditions of unfair misleading practices, including the assessment of the relevant infl uence of the practice on a consumer (case Trento Sviluppo), and the signifi cance of requirements of professional diligence (case CHS Tour Services). The analyzed judgments relate also to problems of a more general nature such as the character of the harmonization method adopted by the Directive (case Citroën Belux), its personal scope, and the notion of a “trader” (case BKK Mobil Oil). The CJEU ruled also on the possibility of ex ante administrative controls of unfair practices (case Köck); general prohibition of a practice not covered by the black list (case Euronics Belgium); and the application of Directive 2005/29/EC to press publishers who infringe national rules on proper identifi cation of advertisers (case RLvS).Keywords: unfair commercial practices, black list, misleading character, harmonization, trader, high level of consumer protection

Table of judgments of the Polish Court of Competition and Consumer Protection in 2013 (Anna Oponowicz)

Books reviews

Natali Helberger, Lucie Guibault, Marco Loos, Chantal Mak, Lodewijk Pessers, Bart van der Sloot, Digital Consumers and the Law: Towards a Cohesive European Framework, Wolters Kluwer Law & Business 2013, ss. 284 (Katarzyna Klafkowska-Waśniowska)

Maria Królikowska-Olczak, Beata Pachuca-Smulska (red.), Ochrona konsumenta w prawie pol-skim i Unii Europejskiej, C.H.Beck, Warszawa 2013, ss. 394 (Anna Piszcz)

Events and activity reports

Report on the Second Annual Conference on the Unfair Commercial Practices Directive, Budapest, Pázmány Péter Catholic University, 13 March 2014 (J.A. Luzak)

Report on the Conference entitled Consumer law in the light of forthcoming changes, Offi ce of Competition and Consumers Protection, Warsaw, 18 March 2014 (Monika Namysłowska)

Report on the Conference entitled The Image(s) of the ‘Consumer’ in EU Law: Legislation, Free Movement and Competition Law, St Anne’s College, Oxford, 27–28 March 2014 (Monika Namysłowska)

Podstawowe informacje dla

AutorówTeksty do opublikowania w iKAR winny być dostar-czane na skrzynkę mailową redakcji ([email protected]) jako dokumenty elektroniczne w edytorach MS Word (2000/XP/2003) lub Open Office.

Artykuły powinny zawierać także spis treści, stresz-czenie i słowa kluczowe.

Artykuły powinny zawierać nie mniej niż 4500, a nie więcej niż 9000 słów.

Redakcja będzie dbać, żeby w iKAR nie miały miej-sca przypadki ghostwriting czy guest authorship.

Zasady recenzowania

Wszystkie teksty każdego numeru iKAR są wstęp-nie recenzowane przez redaktora tematycznego.

Artykuły są oceniane przez dwóch niezależnych recenzentów spoza CARS. Autorzy i recenzenci nie znają swoich tożsamości (double blind peer review).

Recenzja jest sporządzana na formularzu w wer-sji dla tekstów prawniczych i ekonomicznych, dostępnym na stronie www.ikar.wz.uw.edu.pl. Recenzja kończy się jednoznacznym wnioskiem

co do dopuszczenia artykułu do publikacji lub jego odrzucenia.

Zbiorcza lista recenzentów iKAR jest publikowana w ostatnim numerze iKAR w danym roku.

Prawa autorskieiKAR jest dostępny dla każdego czytelnika na podstawie nieodpłatnej licencji Creative Commons 3.0 Polska (http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/3.0/pl/).

Korzystanie z zawartości całego numeru oraz z każdego z jego tekstów jest zatem uzależnione wyłącznie od akceptowania przez użytkownika trzech zasad: uznania autorstwa, korzystania z tekstów tylko dla celów niekomercyjnych oraz nietworzenia na ich bazie utworów zależnych.

UdostępnianieiKAR jest publikowany pierwotnie w wersji elek-tronicznej za pośrednictwem odrębnej strony internetowej www.ikar.wz.uw.edu.pl.

Jest udostępniany w wersji .pdf dostosowanej m.in. do e-booków.

Będzie także dostępny we wszystkich najważniej-szych polskich bazach wolnego dostępu oraz – na zasadach niewyłącznych – w bazach największych polskich wydawców książek i czasopism z zakresu prawa, ekonomii i zarządzania.

Rekomendowany skrót cytowania iKAR


Imię i nazwisko autora Tytuł artykułu tytuł artykułu tytuł artykułu tytuł artykułu172

Centrum Studiów Antymonopolowych i Regulacyjnych

prowadzi badania naukowe

wydaje książki i periodyki,w tym YARS www.yars.wz.uw.edu.pl oraz iKAR www.ikar.wz.uw.edu.pl

organizuje konferencje naukowe i warsztaty

świadczy usługi doradcze i prowadzi szkolenia

oferuje studia podyplomowe ARIS www.aris.wz.uw.edu.pl

prowadzi Otwarte Seminarium Doktoranckie

współpracuje z instytucjami naukowymi w kraju i zagranicą oraz z organami regulacyjnymi (UKE, URE, UTK)

ikar 4(3)2014 internet · dr magdalena olender-skorek ... dlatego numer specjalny otwiera artykuł...

Documents