İktisada giriş unite16

8/4/2019 ktisada Giri unite16

1/24

357

BLACK320 C

Guinness Rekorlar Kitabna gre, ABDnin California eyaletinde yaflayan ve yu-

karda fotoraf grlen Walter Cavanagh veya lakab ile Bay Plastik Kart Fana-

tii, toplam 1356 adet kullanlabilir vaziyetteki kredi kartyla dnyann en fazlakredi kartna sahip kiflisidir. Sahip olduu kartlar yan yana konulduunda yakla-

flk 229 metrelik bir uzunlua ve 17 kilogramlk bir arla sahiptir. Sz konusu

kartlar erevesinde Bay Plastik Kart Fanatiinin sahip olduu kredi limiti 1.6

milyon dolar civarndadr. te yandan Bay Fanatiin sahip olduu kartlarn sa-

ys ABDdeki toplam kredi kart eflitlerinin sadece yzde 12sidir. Kredi kart kul-

lanmnn tm dnyada hzla yaygnlaflt gz nne alndnda, bu geliflimin

sebepleri neler olabilir? Acaba bu durum ilerleyen yllarda kat paraya, iktisadi

adan daha doru bir deyimle nakde ihtiyacmz kalmayaca fleklinde deerlen-

dirilebilir mi?

357

Para veBankaclk 16


2/24

BafllarkenPara, insanlk tarihinin en ilgin mallarndan birisidir. Milattan nceki dnemdeen youn olarak kullanlan parann inek olduu bilinmektedir. Aslnda, ngilizce-

de parasal anlamna gelenpecuniary szc Latincede inek anlamna gelenpe-cun szcnden tretilmifltir. Elbise, msr, kleler, baklar ve hatta birann eflit-li dnemlerde ve eflitli yerlerde para olarak kullanldna iliflkin belgeler mevcut-tur. Bu rneklerin tmnde para olarak kullanlan nesnelerin reel olarak bir dee-ri sz konusudur. Ancak bu zellik gemiflte para olarak kullanlmfl olan tm nes-neler iin geerli deildir. rnein midye kabuklarnn, balina difllerinin veyaaakakan gagalarnn pratik olarak kullanm ok snrl olmasna karfln, srala-nan bu nesnelerin tm insanlk tarihinde para olarak kullanlmfltr. Tarihin bili-nen ilk metal paras, M. yedinci yzylda, bugn lkemizin Ege blgesinde kalanantik Lidyada kullanlmfltr. Lidyallar tarafndan kullanlan bu ilk metal para al-tn ve gmfl alaflmndan yaplmfl ve zerine aslan bafl olan bir figr ifllenmifltir.Kat para ise ilk kez yedinci yzylda Londra kuyumcular tarafndan karlmfl-tr. Kuyumcular iflledikleri deerli metalleri saklayabilmek iin gerekli gvenli yer-lere sahip olduklarndan, halk sahip olduu madeni sikkeleri, altn ve gmfl mu-

hafaza etmeleri amacyla kuyumculara brakmaya bafllamfl, kuyumcular da koru-ma amacyla kendilerine braklan bu deerli metaller karfllnda sahiplerinemakbuz vermifllerdir. Zaman ierisinde bu makbuzlar birer deme arac olarak el-den ele gemeye bafllamfltr. Kendilerine emanet olarak braklan tm deerli ma-denlerin ayn anda geri istenmesi olaslnn ok dflk olduunu gren kuyum-cular, daha fazla makbuzu dolaflma kartmfllar ve bylece gnmzdeki kat

paralarn ortaya kfl srecini de bafllatmfllardr.lgin bir geliflim sreci sergileyen parann ekonomik etkileri de son derece

nemlidir. rnein, bir ekonomide para miktarnda meydana gelen aflr artflla-rn enflasyonun temel nedeni olduu birok iktisat tarafndan kabul edilmekte-dir. Makro iktisatla ilgili olarak flu ana kadar ele aldmz nitelerde paradan hisz etmedik. Bu niteden itibaren paray analizimize dahil etmeye bafllayacaz.ktisadi adan bu kadar nemli olmasna karfln; para, ciddi bir tanm sorunuy-la karfl karflyadr. Hatta, iktisat teorileri arasndaki farklln temel nedenlerin-den bir tanesi olarak parann farkl biimlerde tanmlanmas gsterilebilir. Bunitede parann ne olduu sorusuna cevap vermeye alflacak, lkedeki bankac-lk sisteminin para miktarnn belirlenmesi zerindeki etkilerini tespit edeceiz.

Anahtar Kavramlar Takas Deiflim arac Hesap birimi Deer muhafaza arac Mal para tibari para Para benzerleri M1

M2 M2Y Rezervler Kaydi para

AmalarmzBu niteyi tamamladnzda...1. Paray tanmlayabilmedeki glklerin nedenini,2. Bir ekonomide parann stlendii fonksiyonlarn neler olduunu,3. Zaman ierisinde, mal paradan itibari paraya geiflin altnda yatan faktrleri

ve parann eflitlerini,4. Bankalarn temel fonksiyonlarn, alflma mantklarn ve nasl kaydi para

yarattklarn... aklayabilmek iin gerekli bilgi ve becerilere sahip olacaksnz.

358 Para ve Bankac l k


3/24

PARA NEDR?

Paray tanmlayabilmedeki glklerin nedenini aklayabilmek

lk bakflta konunun bafll size ok fazla anlaml gelmeyebilir ve paray fizikselbir takm zelliklerini sralayarak kolayca tanmlayabileceinizi dflnebilirsiniz.zerinde belirli semboller olan, belirli renkteki ve lekteki katlar para olaraktanmlayabilirsiniz. Sz konusu katlarn yan sra, ayn zelliklere sahip yuvarlakmadeni nesneleri de para kapsamna alabilirsiniz. Ancak ok eski dnemlerde ba-lina difllerinin, midyelerin, ttnn para olarak kullanldn dflnrsek, paray fi-ziksel zelliklerine gre tanmlamann yeterli olmad grlr. Aslnda paray be-lirli snrlar izerek tanmlamak hem mmkn deildir, hem de iktisadi anlamdadoru deildir. Zira para statik deil, dinamik bir kapsama sahiptir; yani toplum-

dan topluma ve ayn toplum iinde zamana bal olarak deiflen bir yap gstere-bilmektedir. rnein, aflada yer alan fiekil 16.1deki tafln para olarak kullanld-n dflnmek belki de size komik gelecektir. Bugn para olarak kabul ettiimiznesnelerden bir ksmnn, bilgisayar teknolojisi ve internet aracl ile gerekleflenelektronik ticaretteki geliflmeler nedeniyle, gelecekte para kapsamnn dflnda kal-mas da mmkndr. Bu nedenle para, snrlar belli, deiflmez bir tanma sahipolamaz. Dolaysyla iktisatlar parann kesin ve deiflmez bir tanmn yapma yeri-ne, parann stlendii fonksiyonlar sralayarak, bu fonksiyonlar yerine getiren herfleyi para kavram ierisine dahil ederler. Bu nedenle, paray fiziksel zelliklerinegre tanmlamak yerine, fonksiyonlarna gre kapsamn izmek daha doru biryaklaflmdr.

359Para Nedir?

A M A

1

fiekil 16.1

Yap Adasnda ParaYandaki fotorafta yer alan tekerlei andranbyk tafl paras Mikronezyann federaleyaletlerinden birisi olan Yap Adasnda 1500

yldan beri para olarak kullanlan kayaparalarndan sadece birisidir. Tafl ne kadarbyk ve dzgn olursa ifade ettii deer de okadar yksek olmaktadr. Adann eflitliblgelerine dalmfl olan tafllarn hepsibirbirinden farkl olduu iin, ada sakinleri herbirinin eski ve yeni sahibinin kim olduunubilmekte, bu nedenle tafllarn taflnmas gerek-memektedir. Sahip olunan tafln deeri servetin birgstergesi olduu iin, byk miktarl bir paraolarak deerlendirilmekte ve dolaysyla deermuhafaza arac olarak fonksiyon grmektedir.


4/24

Aflada yer alan karikatr, nemli bir geree iflaret etmektedir: Parann tanmlanmas

ciddi bir sorundur. Gnlk konuflma dilinde kullanlan para szc ile iktisatlarn

kulland para kavram birok adan farkllaflmaktadr. Karikatrdeki soyguncunun

para szc ile ne kastettiini aklayabilir misiniz? Gnlk konuflma dilinde para

szcne yklediimiz alternatif anlamlar neler olabilir?

PARANIN FONKSYONLARI

Bir ekonomide parann stlendii fonksiyonlarn neler olduunuaklayabilmek

Para bir ekonomik yap ierisinde temel fonksiyon stlenmektedir: Deiflim

arac olma, hesap birimi olma ve deer muhafaza arac olma. fiimdi bu fonksiyon-

lar ayr ayr ele alalm.

Deiflim Arac OlmaParann stlendii ilk fonksiyon deiflim arac olmasdr. Ekonomik birimler elle-

rinde bulunan mal ve hizmetleri parayla deifltirir, elde ettikleri parayla da istedik-

leri mal ve hizmeti satn alabilirler. Bir deiflim arac olarak para, mal ve hizmetle-

rin el deifltirilmesi srecini kolaylafltran ve hzlandran bir ara niteliindedir. Birdeiflim aracolarak parann stlendii fonksiyonu kavrayabilmenin en iyi yolu,herhangi bir deiflim aracnn bulunmad bir ortam ele almaktr. Ortak bir dei-

flim arac olarak parann bulunmad byle bir ortamda, mal ve hizmetlerin yine

mal ve hizmetlerle deiflimi sz konusu olacaktr. Yani ortak bir deiflim aracnn

sz konusu olmad ortamlarda takas ekonomisi gndeme gelecek ve insanlarrettikleri mallar tketmek istedikleri mallarla deifltirebilmek iin takas ifllemleri-

ne girifleceklerdir. Bir buday reticisi olsaydnz, et, elbise ve sahip olmak istedi-

iniz dier mallar iin bunlar reten insanlara gitmek zorunda kalacak, elinizdeki

budayn bir ksm ile sahip olmak istediiniz mallar deifl tokufl etmek iin aba

360 Parann Fonksiyonlar

Ya paran, ya cann!

Bir bakalm neler

var? Biraz nakit,

kredi kartlar,

yatrm fonu

katlm paylar,seyahat ekleri...

ek kabul ediyor

musunuz?

A M A 2

Deiflim arac olma:Parann mal ve hizmetlerinel deifltirilmesi srecinikolaylafltran ve hzlandranbir ara olmasdr.

Takas: Mal ve hizmetlerinmal ve hizmetlerledeifltirilmesidir.

SIRA S ZDE

1


5/24

sarf edecektiniz. Takas srecinde iki nemli sorunla karfl karflya kalacaksnz: n-

celikle elinde elbise bulunduran kimsenin de budaya sahip olmak istemesi gerek-

mektedir. kinci olarak deifl tokufl oran zerinde anlaflmak gerekmektedir. Takas

ifllemlerinde isteklerin karfllkl olarak eflleflmesi zorunluluu ve deiflim orannn

belli olmamas etkinlikten uzaklaflmaya neden olmaktadr. Dolaysyla takas ifllem-

leri ok vakit almas ve dier kiflilerle tek tek pazarlk yapmay gerektirmesi nede-

ni ile arzulanan bir yol deildir. Bir ekonomide parann sz konusu takas srecini

nasl hzlandrdn grebilmek iin, bir gn nce yaptnz harcamalar dflnr-

seniz, bir deiflim arac olan para olmakszn bu sayda takas ifllemini gereklefltir-

menin gln anlayabilirsiniz.

Hesap Birimi OlmaParann stlendii ikinci fonksiyon hesap birimiolmasdr. Bir hesap birimi ola-rak para, mal ve hizmetlerin deerini lmede ortak bir lm birimidir. rnein,

lkemizde kahvenin, ayn, ekmein, gmlein, ayakkabnn, konutun veya oto-

mobillerin deerini Trk Liras ile ifade ederiz. Bylesine ortak bir deer lm

arac olmasayd, yani takas sz konusu olsayd mal ve hizmetlerin deerini yine

mal ve hizmetlerle aklamak zorunda kalrdk. Az sayda maln olduu bir ekono-

mide bu tr bir deer belirleme yntemi byk bir sorun yaratmayabilirdi, ancak

binlerce tr mal ve hizmetin bulunduu bir ekonomide, bunlarn deerini birbirle-

ri cinsinden aklamak ok ciddi bir vakit kaybna neden olacaktr. Oysa sz ko-

nusu mal ve hizmetlerin deerini ortak bir birim ile ifade edersek, yani ortak bir

hesap birimi kullanrsak kaybedilen zaman ortadan kaldrrz. flte para bir hesap

birimi olarak ekonomide etkinliin salanmasna yardmc olmaktadr.

Deer Muhafaza Arac OlmaParann stlendii nc fonksiyon deer muhafaza arac olmasdr. Bir deermuhafaza aracolarak para, satn alma gcnn elde tutulmasna olanak sala-maktadr. rnein flu anda czdannzda bulunan Trk Liras mevcudu kadarlk bir

satn alma gcn elinizde tutuyorsunuz demektir. Czdannzda bulunan miktar

20 milyon TL ise, bu miktar parayla satn alabileceiniz mal ve hizmet miktarn

dflnerek ne kadarlk bir satn alma gcn elinizde bulundurduunuzu ve para-

nn stlendii bu fonksiyonu rahata anlayabilirsiniz. Parann stlendii deer mu-

hafaza arac olma fonksiyonu, lkedeki mal ve hizmet fiyatlar ile yakndan iliflki-

lidir. rnein, flu anda lkedeki tm fiyatlar ikiye katlansa, czdannzda bulunan

para ile satn alabileceiniz mal ve hizmet miktar yar yarya azalmfl olur. Bir di-

er deyiflle elinizde tuttuunuz para ile sahip olduunuz satn alma gc yar ya-

rya azalmfl olur. Tersine, ekonomide tm mal ve hizmetlerin fiyat dflerse, bu se-

fer elinizde bulunan para ile daha fazla mal ve hizmet satn alabileceiniz iin, sa-

hip olduunuz satn alma gc artmfl olacaktr. Aflada yer alan fiekil 16.2de

TLnin satn alma gcnde, bir dier deyiflle TLnin satn alma gcn muhafaza

etme fonksiyonunda zaman iinde meydana gelen aflnma net bir biimde grl-

mektedir. Hemen deerlendirebileceiniz gibi, bu durum lkemizde yaflanan hzl

enflasyonun kanlmaz olarak ortaya kartt bir sonutur.

361Parann Fonksiyonlar

Hesap birimi olma: Parannmal ve hizmetlerin deerini

lmede ortak bir l birimiolmasdr.

Deer muhafaza aracolma: Parann satn almagcnn elde tutulmasnaolanak salamasdr.


6/24

11inci nitede ele aldmz enflasyon tanmn tekrarlayarak, enflasyonun fiyatlar genel

dzeyinde grlen artfllar anlamna geldiini hatrlaynz.

1923 ylnda Almanyann Hannover kentinde

ekilmifl olan yandaki fotorafta grlen ba-

yan, elindeki Alman Marklar ile sobay tutufl-

turmaya alflmaktadr. Bu hanmn nnde bu-

lunan kat yn, her biri fotorafn altnda

bir rnei grlen 100 milyon marklk bank-

notlardan oluflmaktadr. 100 milyon markn

bugnk deerini dflndmzde, tek birbanknotun bu kadar yksek bir miktarla basl-

mfl olmasnn nedeni ne olabilir? Euronun

kullanma girmesinden

nceki dnemde en

nemli rezerv paralarn-

dan birisi olan Alman

Marknn nasl olup da

sobay tutuflturmak gibi

bir amala kullanldn

aklayabilir misiniz?

PARANIN EVRM

Zaman ierisinde mal paradan itibari paraya geiflin altnda ya-

tan faktrleri ve parann eflitlerini aklayabilmek

Para stlendii temel fonksiyonlar erevesinde, zaman ierisinde deiflik biimleralmfltr. eflitli kltrlerde ok farkl nesnelerin deiflim arac olarak kullanldbilinmektedir. rnein, Amerikan yerlileri tarafndan balina difllerinin, ABDninkoloni dnemlerinde ttnn ve inein, II. Dnya Savafl srasnda Alman esirkamplarnda sigarann, birok lkede ise altnn deiflim arac olarak kullanldbilinmektedir. Zaman ierisinde para olarak kullanlan nesnelere iliflkin yukarda-

ki rnekleri oaltmak mmkndr. Aslnda deiflim aracnn balina difllerinden

362 Parann Evrimi

fiekil 16.2

16000

14000

12000

10000

8000

6000

4000

2000

0

1980

1981

1982

1983

1984

1985

1986

1987

1988

1989

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2001

2002

TLnin Satn Alma Gcndeki AflnmaYanda grlen grafik 1980-2002

dneminde TLnin satn alma gcndekiaflnmay gstermektedir. Grafie gre1980 ylndaki 36000 TLnin bugnkdeeri 1 TLdir. Buna gre, 1980 ylnda100 bin lira maafl alan bir memurun,ayn satn alma gcn srdrebilmesiiin bugn yaklaflk 3 milyar 600 milyonlira gelir elde etmesi gerekmektedir.Bugnk fiyatlar asndan ele alrsak,bugn 30 milyar TLye satn aldmz birotomobilin, 1980 ylndaki deeri yaklaflkolarak 833 bin TL idi. Bu rakamlar TLninsatn alma gcndeki aflnma konusundasize bir fikir verecektir.

D K K A T

A M A

3

SIRA S ZDE

2


7/24


8/24

Bankas tarafndan baslarak piyasaya karlmaktadr. Artk gnmzde paranndeerli bir madene dnfltrlmesi sz konusu olmad iin, bozukluk veya na-kit anlamndaki paralar yasal anlamda para konumundadrlar. Yani, bu metal vekat paralar devlet byle istedii ve halk da bunu kabul ettii iin paradrlar. Budurum, deerli maden cinsinden bir karfll olmad iin, kat paradan flpheduymamz anlamna gelmemektedir. Temel olarak parann deeri halk tarafndankabul edilirliine ve ktlna bal olarak ortaya kmaktadr.

Parann nc trn oluflturan vadesiz mevduatlar, yani istediiniz andabankadan ekebileceiniz mevduatlar para miktarnn olduka byk bir blm-n oluflturmaktadr. Vadesiz mevduat hesaplarnn zellii, istendii anda banka-dan ekilebilmesi ve bu hesaplar karfllnda ek ve kredi kart kullanlabilmesi-dir. Gnlk konuflma dilinde para denildii zaman genellikle kastedilen nakit an-lamndaki paradr. Ancak, alflverifllerimizde nasl nakit kullanyorsak, ek ve kre-di kartn da kullanabilmekteyiz. Tabi burada para olarak kullanlan ekin yazld-

kat veya kredi kartnn yaplmfl olduu plastik deil, bunlar karfllnda ban-kada bulunan vadesiz mevduatlardr. ktisatlar gerek istendii anda nakde d-nfltrlebilme olana olan, gerekse deiflim arac olarak kullanlabilen vadesizmevduatlar da para olarak kabul etmektedirler.

Yukarda sralanan tr parann toplam lkedeki toplam para miktarn olufl-turmaktadr. Bir toplumun kulland toplam para miktar genellikle yldan yla ar-tan bir bykl ifade eder. Para miktarnda meydana gelen deifliklikleri belir-leyen faktrleri, bu deiflikliklerin ekonomik etkilerini ve nemini daha sonra ay-rntl olarak ele alacaz.

Para BenzerleriYukardaki aklamalarmzda vadesiz mevduatlarn iktisatlar tarafndan para ola-rak kabul edildiini ifade ederek, vadesiz mevduatlar bir lkedeki toplam paramiktarna dahil ettik. Oysa biliyoruz ki bankalarda vadesiz mevduatn yan sra va-deli mevduatlar da bulunmaktadr. Bu tr mevduatlarn zellii ancak belirli bir s-re sonra bankadan ekilebilmesidir. Bu nedenle, vadeli mevduat czdannz kul-lanarak herhangi bir demede bulunmanz mmkn deildir. Bir bankada vadelimevduat hesabnz varsa, vadesiz mevduat hesaplarnda olduu gibi bir ek yaza-rak demede bulunma olananz da yoktur. Bu nedenle, yukarda sraladmzpara trleri iinde vadeli mevduatlar para kapsam dflnda tutulmufltur. Uygulama-da bankalar genellikle vadeli mevduatlarn da vadesinden nce ekilmesine ola-nak tanmaktadrlar. Bankalarn vadeli mevduatlarn istendii anda nakde dnfl-trlebilmesine olanak tanmalar nedeniyle vadeli ve vadesiz mevduatlar arasn-

daki fark daralmaktadr. Vadeli mevduat hesaplar zerine ek yazlamamasnakarfln, istendii anda nakde evrilebilmeleri, ek yazlarak kullanlabilen vadesizmevduat hesaplar ile tamamen ayn olmasa da, hemen hemen ayn yapya brn-melerine yol amaktadr.

Bir lkede bulunan dier birok finansal varlk, vadeli mevduatlar kadar olma-sa da, kolayca nakde dnfltrlebilmektedir. rnein, yksek enflasyon yaflananlkelerde deerini koruyabilen yabanc paralar (rnein ABD Dolar ve AlmanMark gibi) genellikle satn alma gcn muhafaza edebilmek amacyla kullanl-makta ve kolayca yerli paraya dnfltrlebilmektedirler. Hatta ou zaman szedilen yabanc paray yerli paraya evirmeksizin demelerde kullanmak mmknolabilmektedir. Benzer flekilde, Hazine bonolarn nakde evirmek de son derece

364 Parann Evrimi


9/24

kolaydr. Likitide olarak adlandrlan varlklarn nakde veya vadesiz mevduata d-nflm hz esas alndnda, birok finansal varlk parann sahip olduu bu zelli-e, tam olmasa da, bir lde sahip olabilmektedir. Likitide zellii n plana kar-tldnda, para olan fleylerle para olmayan fleyler arasnda kesin bir izgi ekmekkolay deildir. Likitidesi yksek, ancak demelerde direkt olarak kullanlamayanbu tr varlklara para benzerleriad verilmektedir.

Birok iktisat ekonomideki para benzerlerine ait toplam miktarn harcamaalflkanlklar zerinde nemli bir etkisi olduunu kabul etmektedirler. ktisatlararasnda neyin para benzeri olduu, neyin para benzeri olmad konusunda uzunyllardan beri devam eden bir anlaflmazlk sz konusudur. te yandan bankaclksisteminin yaratt finansal yenilikler gz nne alndnda, ortaya kan yeni fi-nansal aralar nedeniyle bu anlaflmazlklarn bir zme kavuflmas da mmkngrnmemektedir. Burada bizim esas vurgulamak istediimiz, sz konusu tartfl-malarn nitelii deil, neyin para olduu, neyin para olmadn kesin bir izgiyle

ayrmann kolay bir ifl olmaddr. Nitekim her lkede para miktarnn kontroledilmesinden sorumlu kamu kurumu niteliindeki merkez bankalar, kendi lke-lerindeki finansal ve ekonomik yapya uygun farkl para tanmlar yapmaktadrlar.Afladaki blmde TC Merkez Bankas tarafndan yaplan farkl para tanmlarnele alacaz.

Resmi Para Stoku TanmlarYukarda ortaya koymaya alfltmz gerekelerle her lkede merkez bankas res-mi para arz tanmlar yapmaktadr. Bu tanmlardan bazlar az ok standartlaflmflve ortak isimlerle adlandrlmaktadr. Yaplan para miktar tanmlar genellikle pa-ra arz veya para stoku olarak adlandrlmakta, ancak bu iki kavram ayn anlamagelmektedir.

Arz fiyata gre deiflebilen bir bykl ifade ettii iin para stoku deyimini kullanmak

daha dorudur. Ancak iktisatta para arz deyiminin kullanlmas da bir gelenek haline gel-

mifltir. Biz de kitabmzn bundan sonraki blmlerinde para arz ve para stoku deyimle-

rini birbirinin yerine kullanacaz. Ancak, para arz ve para stoku kavramlarnn ayn an-

lama geldiini gzden uzak tutmaynz.

lkemizde TC Merkez Bankas eflitli para stoku tanmlar yapmaktadr. Bu ta-nmlardan en ok kullanlan dar tanml para stoku olarak bilinen ve M1 ile gs-terilen para stoku tanmdr. TC Merkez bankas tarafndan yaplan M1 tanm afla-daki flekildedir:

Tanmdan anlafllaca gibi M1 tanmnda parann deiflim arac olma fonksiyo-nu n plana kmaktadr. Aflada yer alan fiekil 16.3de 2002 yl sonu itibarylaresmi M1 tanmnn bileflenleri gsterilmektedir.

TC Merkez Bankas tarafndan yaplan ikinci tanm genifl tanml para stoku ola-rak adlandrlmakta ve M2 ile gsterilmektedir. Bu tanma gre M2,

M2 = M1 + Ticari Bankalardaki Vadeli Mevduatlar

365Parann Evrimi

Likitide: Varlklarn nakdeveya vadesiz mevduatadnfltrlme hz vekolayldr.

Para benzerleri: Likitidesiyksek olan, ancakdemelerde direkt olarakkullanlamayan varlklardr.

D K K A T

M1 = Dolaflmdaki Nakit + Ticari Bankalardaki Vadesiz Mevduatlar + Merkez Bankasndaki Mevduat

M1: Dolaflmdaki nakit, ticaribankalardaki vadesizmevduatlar ve MerkezBankasnda bulunanmevduatn toplamndanoluflan parasal byklktr.


10/24

fleklinde hesaplanmaktadr. Grld gibi M2 para stoku tanm M1e ilave ola-rak ticari bankalardaki vadeli mevduatlar da kapsamaktadr. Yukardaki aklama-larmza uygun olarak, TC Merkez Bankas para benzeri olarak adlandrlan finan-sal varlklardan birisi olan vadeli mevduatlar da yapt para tanmna dahil ede-rek likitideyi n plana kartmaktadr. TC Merkez Bankas, son yllarda M2 parastoku tanmnn farkl bir tanmna da yer vermekte ve bu yeni tanm M2Y olarakgstermektedir. Buna gre M2Y,

olarak tanmlanmaktadr. Dviz Tevdiat Hesaplar, Trkiyede yerleflik gerek vetzel kiflilere ait ticari bankalardaki yabanc para zerine almfl olan mevduat he-saplarn ifade etmektedir. Yukarda yer alan fiekil 16.3 Trkiyede M2Ypara sto-ku tanmna dahil edilen bileflenlerin 2002 yl sonu itibaryla dalmn gstermek-tedir. fiekilde dikkatinizi ekecek ilk nokta dviz tevdiat hesaplarnn ulaflt bo-yuttur. 2002 yl sonunda Trk bankaclk sisteminde TL zerine alan vadeli mev-duatlardan daha fazla dviz zerine almfl hesap bulunmaktadr. Hemen tahminedebileceiniz gibi, TLden kafl olarak deerlendirebileceimiz bu durum uzunyllardan beri yaflanan yksek enflasyon olgusunun direkt bir sonucudur.

TC Merkez Bankasyukarda yaplan para stoku tanmlarna ilave olarak M2R,M3, M3A, M3Y ve L gibi alternatif para stoku tanmlarna da yer vermektedir. Ancakbunlar M1 ve M2 kadar ok kullanlan para stoku tanmlar deildir. Bu nedenle bizyukarda ortaya konan tanmlar ele almakla yetineceiz.

II. Dnya Savafl srasnda Alman esir kamplarnda bulunan mt-

tefik askerleri, kendi ilerinde gelifltirdikleri bir deme sistemi

erevesinde sigaray deiflim arac olarak kullanmaktaydlar.

Esir kampnn kendi koflullar ierisinde yaratlan bu sistemde,

sigarann deiflim arac olarak kullanlabilmesini salayan zel-

likleri neler olabilir?

M2Y = M2 + Dviz Tevdiat Hesaplar

366 Parann Evrimi

fiekil 16.3

M1 ve M2Y Para Stoku Bileflenleri

2002 yl sonu itibariyle M1 ve M2Y para arztanmlarnn yzde dalmlarn gsterenyandaki grafiklerde, M1 tanm asndan dikkateken ilk nokta oran olarak nakit miktarnnolduka yksek olufludur. Geliflmifl lkelerdenakdin M1 iindeki paynn yzde 15 ile 20arasnda deifltii dflnlrse, Trktoplumunun bankaclk sistemini kullanmorannn olduka dflk olduunu, alflverifllerdeek ve kredi kart kullanmndan daha ok nakitkullanmnn sz konusu olduunu sylemekmmkndr. M2Y tanmna bakldnda ise,Trk Lirasnda yaflanan deer kaybnn, Trktoplumunda dviz tutma eilimi yaratt veglendirdii grlmektedir. Grafie gre,

bankaclk sisteminde alan dviz hesaplarnn,TL zerine alan vadeli mevduat hesaplarndan

fazla olduu anlafllmaktadr.

MBdaki Mevduat

1%

Nakit

42%Vadesiz

Mevduat

57%

M1

12%

Dviz

Hesaplar

48% Vadeli

Mevduat

40%

M2: M1 para stoku tanmnaticari bankalardaki vadelimevduatlarn eklenmesi ilebulunan parasalbyklktr.

Dviz tevdiat hesaplar:Trkiyede yerleflik kifli vekurumlar tarafndan ticaribankalarda yabanc parazerine almfl olanhesaplardr.

M2Y: M2 para stokutanmna ticari bankalardabulunan dviz tevdiathesaplarnn ilave edilmesiile bulunan parasalbyklktr.

TC Merkez Bankastarafndan yaplan parastoku tanmlar ile ilgiligenifl bilgi ve gncel verilerhttp://www.tcmb.gov.tradresinden eldeedilebilmektedir.

SIRA S ZDE

3


11/24

BANKACILIK SSTEM VE BANKALARIN PARAYARATMA SREC

Bankalarn temel fonksiyonlarn, alflma mantklarn ve nasl

kaydi para yarattklarn aklayabilmek

Bankaclk ou zaman, elemanlar dekontlar ve ekler arasnda kaybolmufl mono-ton ve skc bir meslek olarak deerlendirilir. Reklamlarda Bankamz size hizmetvermekten mutluluk duyar. denilse de sra kredi taleplerinin deerlendirilmesinegeldii zaman bankaclar tpk bir cimri gibi davranrlar. Tm bunlara karfln, ban-kalarn ekonomide stlendikleri fonksiyonlar asndan nemi konusunda az okbir fikir sahibiyizdir. Bunun nedeni, bankalarn ok nemli ve ok flaflrtc bir malolan parann ticaretini yapmalardr.

Bir ekonomik sistemde bankalarn stlendikleri fonksiyonlar ve buna uygun

olarak bankalarn faaliyet alanlar ok eflitli olabilir. Baz bankalar temel olarak ifl-letmelere hizmet sunarken tek tek bireylerle ok az iliflkileri olabilir. Baz banka-lar ise tketicilerden mevduat toplamak ve onlara kredi vermek amacyla faaliyetgsterebilirler. Faaliyet alanlarnn ok eflitli olmas nedeniyle, banka faaliyetlerihakknda genelleme yapmak zor olmasna karfln, bu konuda temel baz tespitleryapmak ve baz ilkeler koymak mmkndr.

Bankalar, genellikle, halktan topladklar mevduat hem flirketlere hem de ki-flilere kredi olarak veren, menkul kymetlere (zellikle kamu kesimi tarafndan -karlan tahvillere) yatrm yapan kurulufllardr. Bankalar bu ifllemleri yrtrkenhedefleri de elde edilen kr en yksek dzeye kartmaktr. Bankalar sz konusukr otomobil veya elik gibi bir mal satarak deil, bor verme, yatrm yapma,

ekleri deme ve kayt tutma gibi eflitli hizmetleri sunarak elde etmektedirler.Bankalar bu faaliyetleri srdrerek mevduat sahiplerine dediklerinden daha faz-la faiz elde etmeye alflarak krl duruma geerler. rnein, bir banka at kre-diler karfllnda yzde 50 faiz isterken, mevduatlara yzde 30 faiz dyorsa, yz-de 20lik bir farkla masraflarn karfllamakta ve bir miktar kr elde etmektedir.

Bankalar verdikleri krediler ve yaptklar yatrmlardan elde edecekleri getiriyi,verdikleri kredinin ve yaptklar yatrmn gvenli olmas ile dengelemek zorunda-drlar. Banka, ne kadar yksek bir faiz oranndan kredi verir veya yatrm yaparsakr da o kadar yksek olacaktr. Ancak normalin zerinde getirisi olan kredi veyatrmlar daha fazla risk taflrlar, yani bunlarn geri denmemesi olasl da yk-sektir. Bankalar mevduat sahiplerinin paralarn dn olarak verdikleri iin, atk-lar kredilerden ve yaptklar yatrmlardan kaynaklanan riski snrlamak zorunda-drlar. Aksi takdirde iflasa srklenme olasl yksek olacaktr. Bu nedenle, ban-kalarn nasl alfltklarnn anlafllmas zel bir nem taflmaktadr.

Bankaclk sektrnde ynetilmesi gereken risk sadece faiz riski deildir. Bankalar dviz

kuru riski, alacak riski, likitide riski gibi krll ters ynde etkileyen dier risklerin y-

netimine de zen gstermek zorundadrlar. Bu nedenle, bankaclk risk ynetme sanat

olarak da tanmlanabilir.

Bir Bankann BilanosuBir bankann nasl alfltn anlamann en iyi yolu bu bankann bilanosunu ince-lemektir. Aflada yer alan Tablo 16.1 temsili bir bankann belirli bir tarihteki bilan-

osunu gstermektedir. Bilanonun sol tarafna gre bankann aktifleri toplam 25

367Bankac l k Sistemi ve Bankalarn Para Yaratma Sreci

A M A

4

Banka: Temel olarak,halktan toplad mevduatflirketlere ve kiflilere krediolarak veren, menkulkymetlere yatrm yapankurulufltur.

D K K A T


12/24

Bankac l k Sistemi ve Bankalarn Para Yaratma Sreci

trilyon liradr. Aktifler arasnda yer alan en byk kalem krediler kalemidir ve ban-kann flirketlere ve kiflilere kullandrd kredilerden oluflmaktadr. Daha nce debelirttiimiz gibi, dn para verme bankalarn temel fonksiyonlarndan birisidir.

Bilanonun sa taraf ise bankann toplam ykmllklerinin 24 trilyon lira, net

sermayesinin ise 1 trilyon lira olduunu gstermektedir. Banka borlarnn byk

bir ksm mevduat sahiplerine olan borlar ifade etmektedir. Hatrlarsanz, banka-

nn temel fonksiyonlarndan bir tanesi de mevduat toplamak idi.

Bir banka bilanosunun gsterdii nemli bir geree dikkatinizi ekmek is-

teriz. Banka pasiflerinin, yani bankann borlarnn olduka byk bir blm

alacaklnn istemesi durumunda hemen denmesi gereken trden vadesiz bor-

lardan meydana gelmektedir. rnein, yukarda verilen bilanoda vadesiz mev-

duat sahiplerinin tm birden ayn anda paralarn bankadan ekmek isteseler,

ekilecek miktar toplam banka borlarnn yaklaflk 1/3n oluflturmaktadr. fip-

hesiz, herkesin ayn anda tm parasn bankadan ekmek istemesi olasl olduk-

a dflktr. Aksine, bir gnde baz mevduat sahipleri paralarn bankadan eker-

ken, bazlar da bankaya para yatrmaktadr. Mevduat sahiplerinin byk bir ks-

m ise mevduatlarna dokunmamaktadr. Bu yzden banka toplam vadesiz mev-

duat borcundan ok daha kk miktarda nakit veya nakde kolayca dnfltr-

lebilen varlklarla o gn parasn ekmek isteyenlerin talebini karfllayabilmekte-

dir. rnein, yukarda bilanosu verilen temsili bankann elinde bulunan nakit

(ve nakde kolayca dnfltrlebilen merkez bankasnda ve dier bankalarda bu-

lunan vadesiz mevduatlar) para, bankann vadesiz mevduat fleklindeki borlar-

nn ancak yarsn karfllayabilecek dzeydedir. Bankalarn kasalarnda bulunan

nakit ve merkez bankasnda ve dier bankalarda tuttuklar vadesiz mevduatlarn

toplamna rezervlerad verilmektedir.Bankann elinde bulunan rezervler, bankann toplam mevduat borlar ile kar-

fllafltrldnda olduka dflktr. Bu size olduka tehlikeli gelebilir. Bu bankada

paranz olsayd belki de hemen ekip, mevduat fleklindeki borlarna eflit miktar-

da rezerv bulunduran bir baflka bankaya yatrmak isterdiniz. Ne yazk ki bunu yap-

manz mmkn olmazd. Zira btn bankalar mevduat borlarndan ok daha d-

flk miktarda bir paray ellerinde rezerv olarak tutarlar. Bu alflma yntemi ksmirezerv bankaclolarak adlandrlmaktadr. Daha sonra greceimiz gibi, budavranfl son derece mantkl bir bankaclk uygulamasdr.

368

Tablo 16.1

Temsili BankaBilanosu

...BANKASI... TARHL BLANOSUAktifler (trilyon TL) Pasifler (trilyon TL)

Nakit 4.8 Vadesiz Mevduatlar 9.2

Menkul Kymetler 4.2 Vadeli Mevduatlar 12.8

Krediler 14.6 Dier Pasifler 2.0

Dier Aktifler 1.4 Net Sermaye 1.0

AKTF TOPLAMI 25.0 PASF TOPLAMI 25.0

Rezervler: Bankalarn

kasalarnda bulunan nakitve nakde kolaycadnfltrlebilen varlklarlamerkez bankas ve dierbankalarda bulunan vadesizmevduatlarn toplamdr.

Ksmi rezerv bankacl:Bankalarn toplamykmllklerinden okdaha kk bir miktarrezerv olarakbulundurduklar bankaclkuygulamasdr.


13/24

Ksmi Rezerv Bankacl ve Zorunlu RezervlerRezerv bankaclnn nemini kavrayabilmek iin iki rnek durumu karfllafltra-

lm. Bunlardan birincisinde banka mevduatlarna eflit miktarda rezerv bulundur-makta, dierinde ise daha az rezerv tutmaktadr. X ve Y bankas olarak adlandrd-mz bu iki bankann durumunu karfllafltrabilmek asndan her ikisinin de aynmiktarda mevduata ve sermayeye sahip olduklar kabul edilerek, basitlefltirilmifl bi-lanolar Tablo 16.2de verilmektedir. X bankasna ait bilano incelendiinde, ban-kann verecei krediler ve yapaca yatrmlarn tamamyla banka sahiplerinin koy-duu paralarla gereklefltirilebilecei grlmektedir. Nitekim bilanoya gre ban-kann at krediler ve yapt yatrmlarn toplam bankann net sermayesine eflitdurumdadr. Buna gre bankann at kredilerden birisi geri denmezse veya ya-plan yatrmlarn bir tanesinden para kaybedilirse, ortaya kan zararn tamambanka sahipleri tarafndan stlenilecektir. Bu banka bilanosuna gre, bankaya ya-trdklar mevduatn her liras rezerv olarak tutulduu iin mevduat sahipleri mut-

lak anlamda korunmaktadrlar.

fiimdi de ksmi rezerv bankacl yapan Y bankasnn bilanosuna bakalm. Y ban-

kasnn bilanosuna gre, bankann verdii kredilerin ve yapt yatrmlarn bykbir ksm bankaya mevduat yatran mflterilerin paralaryla gereklefltirilmektedir.Bu nedenle bankaya yatrlan mevduat miktar 2 trilyon lira iken, rezervler sadece0.4 trilyon liradr. Kalan 1.6 trilyon lira ise, basit rneimizde banka sadece iki traktife (rezervler ve krediler) sahip olduu iin, kredi olarak verilmifltir. Bylece, Xbankas riskin tamamn banka sahiplerine yklerken, Y bankas riskin bir ksmnbanka sahipleri zerinde brakmfl, bir ksmn ise mevduat sahiplerine aktarmfltr.

Bankaclk tarihi yukarda ele alnan ilk rnekten ikinci rnee geiflin yks-dr. Tarihteki bankalar, mevduatlara eflit miktarda rezerv tutan kurumlard ve bubankalar halkn altnlarnn sakland yerler durumunda idi. Zaman ierisindebankalar mutlak rezerv bankaclndan ksmi rezerv bankacl uygulamasnadoru kaymfllardr. Bu dnflmn nasl gereklefltiini grebilmek olduka ko-laydr. Diyelim ki yukarda verdiimiz ilk rnektekine benzer bir bankaya sahipsi-niz. Bir mddet sonra greceksiniz ki mflteriler size olan gvenleri nedeniyle ya-trdklar paray hemen geri istememektedirler. Er yada ge elinizdeki atl duranparay isteyenlere dn olarak vererek faiz geliri elde etmenin daha aklc bir yololduunu fark edecek ve bu durumun mevduat sahipleri asndan saknca dour-madn greceksiniz. Sizin bankanz ve dier bankalar bunu ortak bir uygulamahaline getirdiklerinde ise ksmi rezerv bankaclna geilmifl olacaktr.

Bu sistemi birka adan savunmak mmkndr. lk olarak, hibir mevduat sa-hibi parasn kaybetmemekte veya zarara uramamaktadr. kinci olarak, krediler-den elde edilen faiz geliri ile mevduat sahiplerine de bir miktar faiz denebilir. Buyzden bankaya yatrlan mevduatn tamamn rezerv olarak tutmayp kredi verme-


Tablo 16.2

Mutlak ve KsmiRezerv Bankacl

X Bankas Bilanosu (trilyon TL)

Rezervler 2.0 Vadesiz Mev. 2.0

Krediler 0.5 Net Sermaye 0.5

Y Bankas Bilanosu (trilyon TL)

Rezervler 0.4 Vadesiz Mev. 2.0

Krediler 2.1 Net Sermaye 0.5


14/24

nin mevduat sahiplerinin yararna olduu savunulabilir. nc olarak, bankayayatrlan mevduatn kredi olarak verilmesi ile topluma ve ekonomiye yararl bir iflyapld da savunulabilir. Zira ou durumda flirketler ancak borlanarak verimliyatrmlar yapabilmektedirler. Mevduat sahiplerinin parasn bu flirketlere dnolarak vererek verimli yatrmlarn gereklefltirilmesi salanabilir.

Yukarda sraladmz trden gerekeler toplumun ksmi rezerv bankaclnageifle olanak tanmasna neden olmufltur. Buna gre ksmi rezerv bankacl,bankalarn mevduatlarndan daha dflk bir miktarda bir paray rezerv olarak bu-lundurduklar bankaclk sistemi olarak tanmlanabilir. Bu durumda aklmza flu so-ru gelmelidir: Bankalarn tutacaklar rezerv miktarn belirleyen faktr nedir?r-nein, Tablo 16.1de verilen rnek banka toplam mevduat borlarnn yaklaflkyzde 20si kadar bir miktar nakit ve nakde kolayca evrilebilen aktifler olarak el-de tutmaktadr. Mevduat sahipleri arasnda bir panik olmad srece, rnektekibanka rezerv olarak elinde daha az para tutabilir ve bunlar da kredi olarak vere-

rek daha fazla faiz geliri elde ederek krn arttrabilir. Bankalarn elinde bulunanrezerv miktarn belirleyen en nemli faktr, lkede bankaclk sistemini dzenle-yen yasalardr. Merkez bankalar ticari bankalar mevduatlarn belirli bir orann re-zerv olarak tutmaya mecbur etmifltir. Zorunlu rezerv oran denilen bu rezerv ora-n mevduatn trne gre deiflebilmekte ve her lkede farkl uygulama zellikle-ri gsterebilmektedir.

Merkez bankalarnn ticari bankalar yasalar gerei bu tr bir zorunlu rezerv uy-gulamasna tabi tutmalarnn nedenini bankalarn emniyetini salamak olarak d-flnebilirsiniz. Bankacln ilk dnemleri iin bu dflnceniz doru olabilir. Ancakgnmz koflullarnda bu grfl ok fazla anlaml deildir. Zira zorunlu rezerv uy-gulamasnn amac zaman ierisinde deiflerek, bankalarn emniyetini salamaktanziyade lkedeki para miktarn kontrol etme amacna ynelmifltir.

Bankalarn Para YaratmasYukarda ortaya koymaya alfltmz flekliyle bankalarn temel alflma prensiple-ri ve zellikle ellerinde tuttuklar rezervler, bankalarn ekonomide stlendikleri birdier nemli fonksiyonu ortaya koymaktadr: Para yaratmak. Aslnda bankalar,halktan mevduat toplayarak ve topladklar fonlar kredi olarak vererek veya yat-rmlarnda kullanarak para yaratan kurumlardr. Bankalar tarafndan kredi ifllemle-ri sonucunda vadesiz mevduat fleklinde yaratlan bu paraya kaydi paraad veri-lir. Konunun rahat anlafllabilmesi ve hesaplamalarn rahata takip edilebilmesi iinyuvarlak ve rnek olabilecek rakamlarla konuyu incelemeye alflacaz. Bankala-rn bu fonksiyonunu kavrayabilmek iin afladaki senaryoyu gz nnde tutalm.

Getiimiz yl iinde gereklefltirdiiniz tasarruf miktar olan 1 milyar liray Abankasna yatrdnz kabul edelim. A bankasnn bu parann 800 milyon lirasnMehmete kredi olarak verdiini ve Mehmetin bu parayla Ahmetten iflletmesi iinmalzeme satn aldn, Ahmetin de bu paray B bankasnda bulunan hesabna ya-trdn kabul edelim. B bankasnn yatrlan bu 800 milyon lirann 600 milyon li-ras ile Aliden tahvil satn aldn, Alinin tahvil satarak elde ettii bu paray C ban-kasndaki vadesiz mevduat hesabna yatrdn varsayalm. Drdnc olarak, Cbankasnn Hasana 400 milyon lira kredi verdiini, Hasann da bu parayla Ke-malden mal satn aldn, Kemalin mal satflndan elde ettii sz konusu 400 mil-yon liray D bankasndaki vadesiz mevduat hesabna yatrdn kabul edelim. r-nekleri biraz daha uzatrsak iflin iinden kamayacakmflz gibi gelmesine karfln,

hepinizin bildii zere gerek hayatta durum budur.

370 Bankac l k Sistemi ve Bankalarn Para Yaratma Sreci

Kaydi para: Bankalartarafndan kredi ifllemlerisonucunda vadesiz mevduatfleklinde yaratlan paradr.


15/24

Konuyu basitlefltirmek asndan baz varsaymlar yaparak bu sreci daha izle-nir hale getirmek mmkndr. Bu amala bankalarn toplam rezervlerinin zorun-lu rezervlerden olufltuunu kabul edebiliriz. Bu varsaymmz gerei, bir bankakendisine yatrlan mevduatn belirli bir orann zorunlu rezerv olarak ayracak vekalann tamamn kredi olarak verecektir. Yapacamz bir dier basitlefltirici var-saym, bankalarn verdikleri kredinin ayn miktarda bankaclk sistemine mevduatolarak geri dnecei fleklindedir. Bu varsaymmz gerei, verilen kredilerden na-kit fleklinde bir sznt bulunmamakta, kredi alan kifli veya kurumlar bu miktar tek-rar bankaclk sistemine mevduat olarak yatrmaktadrlar. te yandan, merkezbankas tarafndan belirlenen zorunlu rezerv orannn yzde 10 olduunu kabuledeceiz.

Yukarda yaplan varsaymlar, gereki olmamasna karfln, konunun anlafllmas asn-

dan gereklidir. Bu nedenle yaplan varsaymlar ve sonularn bir kez daha tekrarlaynz.

Bu varsaymlar geerli iken, A bankasna yatracanz 1 milyar lirann, banka-nn bilanosunu nasl deifltirdiini T hesaplar aracl ile takip etmeye alflalm.Aflada yer alan Tablo 16.3n a blm, A bankasnn bilanosunda meydanagelen deiflimi gstermektedir. ncelikle, yatrdnz 1 milyar lira karfllnda Abankasnn size olan mevduat fleklindeki borcu 1 milyar lira artmfltr. te yandanilk aflamada yatrlan sz konusu 1 milyar lira ayn miktarda bankann rezervleri-ni de arttracaktr. Sz konusu 1 milyar liralk rezervin yzde 10u, yani yz mil-yon liras zorunlu olarak tutulmas gereken rezervdir. nk banka kendisine ya-trlan mevduatn yzde 10u kadar zorunlu rezerv tutmakla ykmldr. Zorun-lu rezerv ayrldktan sonra kalan 900 milyon lira ise bu aflamada bankann elindeserbest rezerv olarak bulunmaktadr. Yaptmz varsaym gerei banka elindeserbest rezerv tutmad iin bu miktarn tamamn kredi olarak verecektir. A ban-kas krediyi at zaman bilanosu Tablo 16.3n b blmnde grld gibideiflecektir. Aslnda A bankas at bu kredi ile ekonomide para yaratma sre-cini de bafllatmaktadr.

A bankasndan kredi alan mflteri bunu bir flekilde harcayacaktr. Ancak yapt-mz varsaym gerei, bu miktardan nakit fleklinde bir sznt olmad iin, alan900 milyon liralk kredi B bankasna mevduat olarak dnmektedir. B bankas eldeettii bu 900 milyon liralk mevduatn yzde 10nu, yani 90 milyon lirasn zorun-lu rezerv olarak ayracak ve serbest rezerv tutmad iin kalan 810 milyon liraykredi olarak verecektir. B bankasnn bilanosunda meydana gelen deiflim Tablo16.4n a blmnde yer alan T hesabnda grlmektedir. Tpk yukarda olduugibi, aslnda B bankas kredi aarak para yaratma srecini devam ettirmektedir.


D K K A T

Tablo 16.3

Bankalarn KaydiPara Yaratmas-I

(a) A Bankas (milyonTL)

Rezervler +1000 Vadesiz Mev. +1000

Zorunlu +100

Serbest +900

(b) A Bankas (milyonTL)

Rezervler +100 Vadesiz Mev. +1000

Zorunlu +100

Serbest 0

Krediler +900


16/24

Yaptmz varsaym gerei B bankasnn at 810 milyon liralk kredi ayn

miktarda, rnein C bankasna mevduat olarak geri dnecek, C bankas da elde et-tii bu mevduatn yzde 10nu, yani 81 milyon lirasn zorunlu rezerv olarak ayr-dktan sonra geri kalan 729 milyon liray kredi olarak verecektir. Durum yukardayer alan Tablo 16.4n b blmnde grlmektedir. Benzer flekilde, alan 729milyon liralk kredi bir sonraki aflamada D bankasna mevduat olarak geri dne-cek, banka bu mevduatn 72.9 milyon lirasn zorunlu rezerv olarak ayrdktan son-ra kalan 656.1 milyon lirasn kredi olarak verecek ve bilanosu Tablo 16.4n cblmndeki gibi deiflecektir.

Yukarda ilk drt aflamas zetlenen basitlefltirilmifl modelin her aflamasnda,bankaclk sistemi kredi aarak vadesiz mevduat yaratmaktadr. Drdnc aflamasonunda yaratlan ilave mevduat miktar, A bankasna yatrlan 1 milyar liralk mev-duat da dahil olmak zere, 3 milyar 439 milyon liradr. Daha nce yaptmz pa-

ra stoku tanmlarn hatrlarsanz, en dar tanml para kavramnda bile vadesiz mev-duatlar para olarak kabul etmifltik. Bu nedenle, bankaclk sistemi her aflamada a-t kredilerle aslnda para yaratmaktadr. Bankalarn kredi vermek yerine, menkulkymet satn alarak yatrmda bulunmalar durumunda da yukardaki sonu deifl-meyecektir. Buna gre, bir banka elinde bulunan serbest rezervlerle ister kredi a-sn, isterse menkul kymet satn alsn, bunlarn kaydi para yaratlmas zerindekietkisi ayn olmaktadr.

Para yaratlmas sreci tersine de iflleyebilir. Yani, bankaclk sisteminin rezervlerinin

azalmas durumunda para yok etme sreci yaflanacaktr. Buna gre, rnein bir mflteri-

nin vadesiz mevduatn bankadan ekmesi durumunda bankaclk sisteminin elinde bulu-

nan rezervlerde meydana gelecek azalma, yukarda zetlenen srecin tersine alflmasnaneden olacaktr.

Burada cevaplandrlmas gereken bir baflka soru ile karfl karflyayz: Peki busrecin sonuna kadar ifllemesi sonucu yaratlabilecek kaydi para miktar ne olacak-tr? Bankaclk sisteminin rezervlerindeki bir artfltan kaynaklanan ardflk mevduatyaratlmas srecinde bankaclk sisteminin yaratabilecei vadesiz mevduat mikta-r basit kaydi para arpan ile hesaplanmaktadr. Yukarda yaplan basitlefltirici var-saymlar erevesinde, basit kaydi para arpan zorunlu rezerv orannn tersineeflittir. rneimizde zorunlu rezerv oran yzde 10 olduu iin bunun tersi,

1

0.10 = 10

372 Bankac l k Sistemi ve Bankalarn Para Yaratma Sreci

Tablo 16.4

Bankalarn Kaydi

Para Yaratmas-II

B Bankas (trilyon TL)

Zorunlu Rezerv. +90 Vadesiz Mevduat.+900

Krediler +810

D Bankas (trilyon TL)

Zorunlu Rezerv.+72.9 Vadesiz Mevduat. +729

Krediler +656.1

C Bankas (trilyon TL)

Zorunlu Rezerv. +81 Vadesiz Mevduat.+810

Krediler +729

D K K A T

(a) (b)

(c)


17/24

olarak bulunacaktr. Dolaysyla, rneimizde bankaclk sisteminin 1 milyar liralkrezerv artfl ile yaratabilecei kaydi para miktar 10 x 1 milyar lira, yani 10 milyarlira olmaktadr. Bankaclk sisteminin yaratabilecei kaydi para miktarn, yani va-desiz mevduatlardaki deiflim miktarn D, bankaclk sisteminin rezervlerindemeydana gelen deiflme miktarn R ve zorunlu rezerv orann r simgeleri ile gs-terirsek, yaratlabilecek kaydi para miktarn,

forml yardmyla hesaplayabiliriz. Yukardaki eflitlikte parantez ierisinde yeralan terimbasit kaydi para arpanolarak adlandrlmaktadr.

Yukardaki aklamalarda gznzden kamamas gereken bir noktay tekrar vurgulamakgerekir: Zorunlu rezerv oran merkez bankas tarafndan belirlenmektedir. Bu hususu yu-

kardaki kaydi para yaratma forml ile birlefltirirseniz, merkez bankasnn zorunlu re-

zerv orann dflrmesi durumunda bankalarn yaratabilecei kaydi para miktarnn arta-

can, ykseltmesi durumunda ise yaratlabilecek kaydi para miktarnn azalacan gre-

ceksiniz. Zorunlu rezerv orannn deerini deifltirerek bu sonucu elde ediniz.

Yukarda verilen rnekte, bankalarn zorunlu rezervler dflnda baflkaca bir rezerv tutma-

dklar, yani bankaclk sistemindeki serbest rezerv miktarnn sfra eflit olduu varsayl-

mflt. Basitlefltirilmifl modeli daha gereki bir yapya oturtabilmek iin, bankalarn yat-

rlan mevduatlarn yzde 5i kadar serbest rezerv tuttuklarn kabul edersek durum ne

olur? Bu sreci tpk yukardaki gibi, T hesaplar erevesinde ortaya koyarak bankalarnyaratabilecei toplam kaydi para miktarn bulabilir misiniz?

DD = 1r DR


Basit kaydi para arpan:Zorunlu rezerv orannntersidir.

D K K A T

( )

SIRA S ZDE

4


18/24


19/24

Kendimizi Snayalm1. Afladaki ifadelerden hangisinde paraya yklenilenanlam, iktisatlarn paraya ykledikleri anlam ierisinde

yer alr?

a. Para btn ktlklerin temelinde yatar

b. Markete girmeden czdanmdaki paray sayarm

c. ok gzel para kazanaca bir ifl buldu

d. Arabas ok lks, paras ok olmal

e. En nemli fley: Para, para, para

2. Bir ekonomide uzmanlaflma ve ifl blmne olanak ta-nyan para fonksiyonu afladakilerden hangisidir?

a. Sosyal bir deiflimi temsil etme

b. Deer muhafaza arac olma

c. Finansal yeniliklere olanak tanmad. Hesap birimi olma

e. Deiflim arac olma

3. Afladaki flekilde 1990-2002 dneminde Trkiyededviz tevdiat hesaplarnn yllara gre seyri yer almakta-

dr. Bu grafie gre TLnin stlendii fonksiyonlardan han-

gisi aflnmaya uramfltr?

a. Deiflim arac olma

b. Sosyal bir deiflimi temsil etme

c. Deer muhafaza arac olma

d. Hesap birimi olma

e. Finansal yeniliklere olanak tanma

4. I Vadeli mevduatII Otomobil

III Nakit

IV Hazine bonosu

Yukardaki aktifler, en likit olandan bafllamak zere likitide-

lerine gre sralanrsa, afladakilerden hangisi doru olur?

a. II-I-III-IV

b. I-IV-II-III

c. IV-II-III-I

d. III-I-IV-IIe. III-II-I-IV

5. Afladaki flekilde 1980 ve 2002 yllarnda TrkiyedeM1 para stoku tanmnn bileflenlerine gre yzde dal-

m grlmektedir. Bu sre ierisinde M1in dalmndaki

yapsal deiflim gz nne alndnda afladaki deer-

lendirmelerden hangisi dorudur?

a. Bankaclk sisteminin kullanm yaygnlaflmfltr.

b. Paradan kafl hzlanmfltr.

c. Tasarruf oranlar dflmfltr.d. Nakit kullanm yaygnlaflmfltr.

e. Para stoku azalmfltr.

6. Afladaki grafikte TC Merkez Bankas tarafndan ta-nmlanan M1 ve M2 para stoku byklklerinin yllara

gre seyri yer almaktadr. ki parasal byklk arasnda-

ki farkn yllar iinde artmasnn nedeni afladakilerden

hangisidir?

a. Vadesiz mevduatlardaki hzl artfl

b. Nakit miktarndaki hzl artfl

c. Vadeli mevduatlardaki hzl artfl

d. Dviz tevdiat hesaplarndaki hzl artfl

e. Resmi mevduatlardaki hzl artfl

7. Bir ticari banka, ykmllklerine eflit miktarda rezervtutuyorsa, verecei krediler iin kullanaca kaynak afla-

dakilerden hangisidir?

a. Vadeli mevduatlar

b. Net sermaye

c. Merkez bankasndan alnan borlar

d. Dier bankalardan alnan borlar

e. kartlan tahvillerin satfl ile elde edilen fonlar

Kendimi i Snayalm 375

01990

5000

10000

15000

20000

25000

1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002

1980 2002

Vadesiz

M.

35% Vadesiz

M.

58%

Nakit

42%Nakit

65%

1990

1991

1992

1993

1994

1995

1996

1997

1998

1999

2000

2002

30000

25000

2000015000

10000

50000

M2

M1


20/24

8. Bir bankann halktan toplad mevduatlar banka bi-lanosunun hangi blmnden izlenebilir?

a. Bor niteliinde olduu iin aktifte

b. Bor niteliinde olduu iin pasifte

c. Alacak niteliinde olduu iin aktifte

d. Alacak niteliinde olduu iin pasifte

e. Hem bor, hem de alacak niteliinde olduu iin

nazm hesaplarda

9. Aflada yer alan habere gre, TC Merkez Bankas ban-kalarn maliyetlerini azaltmak amacyla zorunlu rezerv

oranlarn azaltacan duyurmaktadr. Bu haber zerine

bankaclk sisteminin yaratabilecei kaydi para miktarnda

nasl bir deiflim beklersiniz?

a. arpann deeri artaca iin kaydi para miktar artar.

b. arpann deeri artaca iin kaydi para miktar

azalr.

c. arpann deeri azalaca iin kaydi para miktar

artar.

d. arpann deeri azalaca iin kaydi para miktar

azalr.

e. arpann deeri deiflmeyecei iin kaydi para

miktar sabit kalr.

10. Bankaclk sisteminin yzde 12 orannda zorunlu re-zerv, yzde 8 orannda da serbest rezerv bulundurduu

varsaym altnda, A bankasna yatrlan 100 milyon liralk

mevduatn banka bilanosunda yarataca nihai deifliklik

afladaki T hesaplarndan hangisinde gsterilmektedir?

a.

b.

c.

d.

e.

Kendimizi Snayalm376

Merkez BankasBankalar Rahatlatyor!Merkez Bankas Tarafndan Dn YaplanAklamada Zorunlu Rezerv OrannnDflrlecei Akland

Milliyet

A Bankas (milyon TL)

Rezervler +20 Mevduatlar +20

Zorunlu +12 Net Sermaye +80

Serbest +8

Krediler +80



Zorunlu +12 Net Sermaye +80

Serbest +8Krediler +80


Mevduatlar +100 Rezervler +80

Krediler +80 Zorunlu +12Serbest +68

Net Sermaye +100


Mevduatlar +100 Rezervler +80Zorunlu +10

Serbest +70

Krediler +20



Zorunlu +12

Krediler +88


21/24

Yaflamn inden

Uygulanan Kavramlar:

Deiflim arac, kaydi para, itibari para

Plastik kart piyasas dnyann en hzl geliflen piyasalarn-

dan birisidir. rnein 2002 yl sonu itibariyle Trkiyede

kifli baflna dflen kredi kart says 0.23 iken, ABDde bu

say yaklaflk 4tr. Tm dnyada geerli olan kartlarla (Vi-

sa, Master-Card, American Express, Discover kartlar gibi)

difl frasndan otomobile kadar her fleyi satn alabilmek

mmkndr. Evrensel kredi kartlarnn dflnda birok fir-

ma da kendi kartlarn kararak mflteri ekmeye alfl-

maktadrlar. 2003 yl sonunda ABDde kredi kartlar ile

yaplan toplam ifllem tutarnn 1.2 trilyon dolara ulaflmas

beklenmektedir. Sistemin bu kadar hzl geliflmesinin ar-

dnda kart sahibine ve bankaya salad avantajlar yat-

maktadr. Kart sahiplerinin bakfl asndan demelerin

taksitle yaplabilmesi, nakdi kaybetme ve aldrma riski-

nin ortadan kalkmas, satn alma tarihinin iyi ayarlanmas

durumunda kimi zaman 60 gne varabilen faizsiz kredi

kullanm olana gibi avantajlar saylabilir. Kart karan

kurulufl asndan ise uygulanacak faizin ok yksek ol-mas, mflteri iliflkilerinin younlaflmas gibi avantajlar n

plana kmaktadr. ABDde yaplan bir arafltrmada kredi

kartlarndaki kr marjnn dier tm bankaclk faaliyetle-

rinden elde edilen kr marjndan daha yksek olduu be-

lirlenmifltir. Yukarda saylan sebeplerle tm dnyada kre-

di kart piyasas hzla bymektedir.

Kredi kartlarnn bizim konumuz asndan nemi, para

kavramna getirdii yeniliktir. Geleneksel anlamda dei-

flim arac olarak kullanlabilen nesneler parann nemli

bir blmn oluflturduuna gre, alflverifllerde kullan-

lan kredi kartlar da para olarak kabul edilebilir mi? Bu-

rada sz konusu olan plastik kartn kendisi deil, kredi

kart karfllnda almfl olan hesaptr. Ancak kredi kart-

larnn deme sistemine getirdii yenilik, bilgisayar tek-

nolojisinin geliflimi ile birlikte dier deme aralarnn

da yaygnlaflmasna yol amfltr. Bu balamda ATM (l-

kemizdeki yaygn ismi ile bankamatikler) sisteminin yay-

gnlaflmas, POS sistemlerinin bir ok maazada kurul-

mufl olmas, internet bankaclnn popler hale gelme-

si bilgisayar ve elektronik teknolojisindeki geliflmenin

sonucudur. Bu teknolojideki en son geliflme hzla yay-gnlaflan akll kartlardr. Kredi kartna benzeyen ve ze-

rine yerlefltirilmifl olan chipe istenilen dzeyde satn al-

ma gcnn programlanabildii bu kartlar hzla yaygn-

laflmaktadr. Akll kartlarn nakitsiz topluma geiflte

nemli bir adm olduu ne srlmektedir. rnein 1996

Atlanta Olimpiyatlar srasnda, olimpiyat kynde olufl-

turulan sistem nakit kullanlmadan tm ifllemlerin akll

kartlarla gereklefltirildii bir sistemdi. te yandan

ABDde baz niversitelerde renci kimlik kartlarna

monte edilen chip aracl ile kampste nakit kullan-

makszn bir yaflam srdrlebilmektedir.

Yaplan tahminler ok da uzak olmayan bir gelecekte,

elektronik deme hacminin nakitle yaplan demelerin

hacmini aflaca fleklindedir. Bu da demelerde kulland-

mz kat sembollerin zaman ierisinde yerini grnmez

elektronik dalgalara brakacan gstermektedir. Bu ni-

tenin bafllangcnda kullandmz ilk cmleyi hatrlatmak

isteriz: Para insanlk tarihinin en ilgin mallarndan birisi-

dir. Bu garip maln deniz kabuklarndan bafllayan uzun

yks henz tamamlanabilmifl deildir.

Baflvurabileceimiz Kaynaklarzgven, A. (1991). ktisat Bilimine Girifl (6). stanbul:

Filiz, 327-353.

Paya. M. (1997). Makro ktisat. stanbul: Filiz, 115-128.

stnel, B. (1990). Makro Ekonomi(6). stanbul: Msrl,

17-70.

Yasamn inden - Baflvurabileceimiz Kaynaklar 377


22/24

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar1. b Ayrntl bilgi iin Para Nedir? ve Sra Sizde 1

bafllklarn inceleyiniz.

2. e Ayrntl bilgi iin Parann Fonksiyonlar baflln

inceleyiniz.

3. c Ayrntl bilgi iin Parann Fonksiyonlar baflln

inceleyiniz.

4. d Ayrntl bilgi iin Para Benzerleri baflln ince-

leyiniz.

5. a Ayrntl bilgi iin Resmi Para Stoku Tanmlar

baflln inceleyiniz.

6. c Ayrntl bilgi iin Resmi Para Stoku Tanmlar

baflln inceleyiniz.

7. b Ayrntl bilgi iin Bir Bankann Bilanosu

baflln inceleyiniz.8. b Ayrntl bilgi iin Bir Bankann Bilanosu

baflln inceleyiniz.

9. a Ayrntl bilgi iin Ksmi Rezerv Bankacl ve

Zorunlu Rezervler baflln inceleyiniz.

10. d Ayrntl bilgi iin Bankalarn Para Yaratmas

baflln inceleyiniz.

Sra Sizde Yant AnahtarSra Sizde 1

Gnlk konuflma dilinde paradendii zaman genelliklekastedilen nakittir. Nitekim karikatrdeki hrszya paran

ya canndediinde kastettii karfldaki bayann czda-

nnda bulunan nakittir. Oysa karikatrdeki kadn, nemli

bir konuya parmak basarak hrszn para szc ile ne

kastettiinin ak olmadn, czdannda para olarak ka-

bul edilebilecek ok sayda ara bulunduunu sylemeye

alflmaktadr. Karikatrdeki bayann da net bir flekilde or-

taya koyduu gibi, gnlk konuflma dilinde para ou za-

man nakitle efl anlaml olarak kullanlmaktadr. Oysa ikti-

satta para dediimiz zaman nakitten daha genifl bir kav-

ram kastederiz.

te yandan, iyi para kazanyorifadesinde olduu gibi,

kimi zaman para ve gelir efl anlaml olarak kullanlmakta-

dr. Oysa iktisatta gelir ve para kavramlar birbirlerinden

ok farkl iki kavramdr. Zira gelir bir akmdr, yani ancak

belirli bir zaman dilimi ierisinde belirtildiinde anlam ifa-

de eder. rnein, gelirim 500 milyon lira, sizce ben zen-

gin miyim, yoksul muyum, yoksa orta halli bir vatandafl

mym?fleklinde bir soru yneltsem, bir yorum yapmanz

mmkn deildir. nk 500 milyon liralk bu gelirin el-

de edilifl periyodu belli deildir. Ancak, rnein, aylk ge-

lirim 500 milyon liradersem, benim ekonomik durumum

ile ilgili bir yorum yapabilirsiniz. Gelir bir akm olmasna

karfln, para bir stoktur. Yani, zamann belirli bir noktasn-

da llebilen bir deiflkendir. rnein, czdanmda 50

milyon lira var dediiniz zaman, flu anda czdannz at-

nzda toplam 50 milyon liraya ulaflan bir miktarda nakit

bulunduu anlafllr.

Yine, ne ok paras var ifadesinde olduu gibi, gnlk

konuflma dilinde para ve servet efl anlaml olarak kullan-

labilmektedir. Oysa servet czdannzdaki nakit ve banka-

daki vadesiz mevduat hesabnzn bakiyesinin yan sra sa-

hip olduunuz ev, otomobil, Hazine bonosu, hisse senet-

leri, mcevher, deerli tablolar, antika eflyalar gibi ok sa-

yda varl kapsayan ok genifl bir kavramdr.

Grld gibi gnlk konuflma dilinde para ou za-

man nakit, gelir ve servet kavramlar ile ayn anlamda kul-

lanlabilmektedir. Oysa iktisatta para dediimiz zamankastettiimiz kavram bunlarn tmnden farkldr.

Sra Sizde 2

Fotorafta grlen tablonun ortaya kma sebebi 1921-1924

yllar arasnda Almanyada yaflanan hiperenflasyondur. Sz

konusu tarihler arasnda Almanyada fiyatlar yzde 30 mil-

yar kat artmflt. 1923 ylna gelindiinde Almanyada fiyat-

lar saat baflna artmaya bafllamflt ve cretler gnde iki kez

denmekteydi. Bu tr bir ortamda para, stlendii fonksi-

yonlarn hi birini byk lde yerine getiremez hale ge-

lir ve dolaysyla para olma niteliini byk lde kaybe-

der. Parann olmad bir ekonomide ise takasn gndeme

geleceini daha nce belirtmifl, takasn ise ekonomiyi et-

kinlikten uzaklafltracan ortaya koymufltuk. Takas eko-

nomisinin geerli olduu bir ekonomik ortamda insanlarn

ellerinde bulunan katlar ise para olarak hibir ifle yara-

maz hale gelecektir. Hiperenflasyon ortamnda para scak

patatese benzetilir, yani kim elinde tutarsa eli yanar ve kim-

se elinde tutmak istemez, biran nce ondan kurtulmak is-

ter. Byle bir durumun ortaya kma sebebi ise aflr bir hz-

la artan para miktardr. Para basmnda vakit kaybna engel

olmak iin parann sadece bir yznn basldn syler-

sek, para miktarndaki aflr artfln hangi boyutta olduunudeerlendirebilirsiniz.

Fotoraftaki kadn, yakt iin deyecei bedel elindeki ka-

t paralarn toplam deerinden daha byk olduu iin,

bu paralar yakarak snmann daha aklc olacan dflne-

rek 100 milyon marklk banknotlar sobada yakmaktadr.

Sra Sizde 3

kinci Dnya Savafl srasnda Almanyada kurulan esir

kamplarnda tutsak olan mttefik askerleri kamp ierisin-

de basit ama btnleflik bir ekonomik sistem gelifltirmifl-

lerdi. Esirlerin her biri teneke kutularda st, ikolata, re-el, fleker ve sigaradan oluflan Kzlha yardm paketleri

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar - Sra Sizde Yant Anahtar378


23/24

almaktaydlar. ncelikle belirtilmesi gereken husus, sz

konusu yardm paketlerinin paralar olmad halde esirle-

re reel bir gelir akm yaratmfl olmasdr. Kzlha yardm

paketleri standart olduu iin, bir mddet sonra esirler is-

temedikleri mallardan bir fazlayla, ihtiya duyduklar mal-

larda ise bir yetersizlikle karfl karflya kalmfllard. Bu da

esirler arasnda takas ifllemlerinin bafllamasna yol amflt.

Takas ifllemleri ile birlikte yeni bir ekonomik sistem de

domufltu. Deifl tokufl ifllemleri bafllangta basit takas

fleklinde yrmesine karfln, isteklerin karfllkl eflleflmesi

zorunluluu ciddi bir vakit kaybna neden oluyordu. r-

nein elinde ikolata ve kraker bulunan bir esir, krakerini

reelle yemek istedii zaman hem elinde reel bulunan,

hem de bunu ikolata ile deifltirmek isteyen bir esir bul-

mak zorundayd. Bu da ciddi bir vakit kaybna neden olu-yordu. Bu gln stesinden gelebilmek iin kamplar-

da alclar, satclar ve hatta tccarlardan (esir kamp kapi-

talistleri) oluflan parasal bir ekonomi gelifltirildi. Bu sistem

ierisinde sigara para olarak kullanlmakta ve dier tm

mallarn deeri ka sigara ettiklerine gre belirlenmektey-

di. rnein bir kk paket ikolata, 12 tek sigara; 1 ku-

tu reel, 25 tek sigara gibi. Sigarann bu fonksiyonu st-

lenmesinin nedeni ise sahip olduu zelliklerdi. Dier

mallardan hi birisi daha kk paralara ayrlamazken,

sigara blnebilirdi. te yandan taflnmas kolayd ve a-

buk bozulmuyordu. Hepsinden nemlisi, esir kampndaki

tutsaklarn byk bir blm tarafndan deiflim arac ola-

rak kabul edilmekteydi.

Sra Sizde 4

Bankaclk sisteminin yzde 10 orannda zorunlu rezerv,

yzde 5 orannda da serbest rezerv tuttuu varsaym al-

tnda, A bankasna yatrlacak 1 milyar liralk ilave mevdu-

at bafllangta bankann rezervlerini de ayn miktarda art-

trr. Banka yatrlan 1 milyar liralk mevduatn yzde

10una karfllk gelen 100 milyon liray yasalar gerei zo-

runlu rezerv olarak, yzde 5ine karfllk gelen 50 milyon

liray ise kendi politikas uyarnca serbest rezerv olaraktutmaktadr. Dolaysyla banka, toplam 150 milyon liralk

bir rezerv ayracak ve geri kalan 850 milyon liray kredi

olarak verecektir. Buna gre A bankasnn bilanosu afla-

daki gibi deiflecektir:

Baflkaca bir sznt sz konusu olmadna gre, A banka-

snn at 850 milyon liralk kredi B bankasna mevduat

olarak dnecektir. B bankas da elde ettii 850 milyon li-

ralk mevduatn yzde 10u olan 85 milyon liray zorunlu,

yzde 5i olan 42.5 milyon liray da serbest rezerv olarak

ayrdktan sonra kalan 722.5 milyon liray kredi olarak ve-

recektir. Buna gre B bankasnn bilanosu afladaki gibi

deiflir:

nc aflamada, B bankasnn bir nceki aflamada verdi-

i kredi ayn miktarda C bankasna mevduat olarak geri

dnecei iin, C bankasnn bilanosundaki deiflim de

afladaki gibi olacaktr:

Grld gibi, her aflamada bankaclk sistemine gelen

mevduatn zorunlu ve serbest rezerv oranlarnn toplam-

na karfllk gelen miktar para yaratma sreci dflnda kal-

maktadr. Bu nedenle, kaydi para arpan szntlar topla-

mnn tersine eflit olduundan,

olarak hesaplanacaktr. Buna gre, bankaclk sisteminin

yaratabilecei kaydi para miktar

olacaktr. nite ierisinde hesapladmz kaydi para ar-

pannn 10a eflit olduu hatrlanrsa, serbest rezerv fleklin-

deki ilave sznt kaydi para arpannn deerini dflrmfl

ve bankaclk sisteminin yaratabilecei kaydi para miktar-

n azaltmfltr.

1

0.10 + 0.05= 6.67

Sra Sizde Yant Anahtar 379


Rezervler +150 Mevduatlar +1000Zorunlu +100Serbest +50

Krediler +850

B Bankas (milyon TL)

Rezervler +127.5 Mevduatlar +850Zorunlu +85Serbest +42.5

Krediler +722.5

C Bankas (milyon TL)

Rezervler +108.4 Mevduatlar +722.5Zorunlu +72.3Serbest +36.1

Krediler +614.1

D = 6.67 x 1 milyar TL

D = 6.67 milyar TL


24/24

İktisada giriş unite16

Documents