ikzd j.k 1 ys iapokf”kzd ;kst ukiwo z dkgkrhy ejkbokm;krhy...
TRANSCRIPT
2
Ikzdj.k 1 ys
iapokf”kZd ;kstukiwoZ dkGkrhy ejkBokM;krhy fL=;kaph fLFkrh
1 izLrkouk
2- la’kks/ku ladYiuk
3- la’kks/kukph mfn”Vs; &
4 Xk`ghrds &
5- la’kks/ku i/nrh&
6- Lak’kks/kukph O;kIrh %&
7 la’kks/kukph ekSfydrk &
8- lkfgR;kps voyksdu
9- ejkBokM;kph ,sfrgkfld ik’oZHkweh
10- ejkBokM;krhy ftYgs
11- iapokf”kZd ;kstukiwoZ dkGkrhy ejkBokM;krhy fL=;kaph fLFkrh
12- ejkBokM;krhy fL=;kaph lkekftd fLFkrh
13- ejkBokM;krhy fL=;kaph ‘kS{kf.kd fLFkrh
14- ejkBokM;krhy fL=;kaph vkfFkZd fLFkrh
15- ejkBokM;krhy fL=;kaph jktdh; fLFkrh
16- ejkBokM;krhy fL=;kaph lkaLd`frd fLFkrh
17-lekjksi
3
1izLrkouk
Hkkjrh; lektO;oLFkse/;s fL=;akuk lrr nq ;eLFkkuh Bso.;kph O;oLFkk
dj.kkjk ,d oSf’k”V;iq.kZ vkd`rhca/k vki.kkl fBdfBdk.kh igko;kl feGrks- ;k
lkekftd jpukuqdzekeqGs Hkkjrh; fL=;k ‘kS{kf.kd] lkekftd] vkfFkZd] jktdh;
brdsp uOgs rj ekufld Lokra«;kP;kgh ijh?kkckgsjp ‘krdkuq’krds thou txr
jkfgY;k- fL=;kuka fodkl izdh;spk ,d psruk{ke ?kVd gks.;kph la/kh u feGkY;keqGs
iq#”klRrkd lektkP;k fgrlaca/kkaps j{k.k o lao/kZu gksÅu iq#”klRRkk cGdV gks.;kps
rkRdkyhu /;s; tjh lk/; >kys vlys rjh R;kps nh?kZdkyhu ifj.kke ns’kkph
fodklO;oLFkk f[kGf[kGh gks.;kr >kys gs ,sfrgkfld lR; vkgs- Hkkjrh;
yksdla[;spk fuEek Hkkx vlysY;k fL=;kauk lkekftd fo”kerk tksikl.;klkBh
fodklkP;k loZp izdkjP;k la/kh iklwu nwj Bsoys xsY;kewGs ns’kkpk lexz fodkl
gks.;kr vusd vMFkGs fuekZ.k >kys-
“In the context of adopting human development as the ultimate goal of all our
development efforts, empowerment of women gains priority of on the countnus
development” 1
dkss.kR;kgh ns’kkP;k lexz izxrhps eksteki dj.;kps L«khdsanzhr ifjek.k
lkaxrkuk Hkkjrh; ?kVusps f’kYidkj o L=hlersps [kans iqLdrsZ HkkjrjRu MkW- ckcklkgsc
vkacsMdj Eg.krkr dh] ß,[kkn;k ns’kkph izxrh fdrh >kyh gs eh R;k ns’kkrhy
fL=;kaph izxrh fdrh >kyh ;ko:u eksftr vlrks”2 Hkkjrklkj[;k fodlu’khy
ns’kkyk izxrhps gs L=h dsanzhr ifjek.k ykxq dsY;kl gkrh ;s.kkjs fu”d”kZ vfr’k;
udkjkRed vkgsr] dkj.k izkphu dkGkrhy L=hlRrkd dky[kaMkpk viokn oxGrk
loZp dkGkr fL=;kph ifjfLFkrh izpaM [kkykoysyh gksrh-
4
15 vkWxLV 1947 jksth fczVh’kkaP;k iznh?kZ xqykefxjhrwu Hkkjr eqDr >kyk-
26 tkusokjh 1950 iklwu ,d iztklRrkd jk”Vª Eg.kwu txkP;k udk’kkoj Hkkjrkus
vkiys LFkku fuf’pr dsys- txkrY;k lokZr eksB;k yksd’kkghpk drkZ vl.kk&;k
Hkkjrkus ns’kkP;k fodklkph uoh O;wgjpuk vk[kyh- ?kVusP;k lkjukE;ke/;sp Lokra«;]
lerk ca/kqrk ;k rRo=;hapk voyac d#u eqyHkwr gDd o drZO;akP;k vk/kkjs
ukxfjdkaP;k fgrj{k.kkph Xokgh ?kVukdkjkauh fnyh- ßHkkjrh; jkT;?kVusP;k frl&;k
Hkkxkr eqyHkwr vf/kdkjkaph ppkZ dsysyh vkgs- R;ke/;s lekursP;k vf/kdkjkoj
foLr`r izdk’k Vkdysyk vkgs- dye pkSnk uqlkj jkT; dks.kR;kgh O;fDrl HkkjrkP;k
jkT;{ks=kr dk;|kiq<s lekurk vFkok dk;|kps leku laj{k.k ukdkj.kkj ukgh-Þ3
ek= lekursph gh Xokgh fL=;kaP;k fodklklkBh iqjs’kh Bj.kkj ukgh fadok
lekursP;k ukok[kkyh fL=;kaP;k fodklklkBh fof’k”V iz;kstu dj.;klkBh vMp.kh
;s.;kph ‘kD;rkgh ukdkjrk ;s.kkj ukgh- ;kpk fopkj d#u ?kVusr fL=;kaP;k
fgrj{k.kkph o izlaxh R;klkBh fo’ks”k ;kstuk jkcfo.;kph rjrqngh ?kVusP;k ia/kjkO;k
dyekr dsysyh vk<Gwu ;srs- gs dye Eg.kts ?kVukdkjkaP;k L«khlersP;k n”Vhps o
nwjn`”Vhpsp izfrd vkgs- tkr] /keZ] oa’k] fyax] tUeLFkku ;kiSdh dks.kR;kp ?kVdkP;k
vk/kkjs lekursyk ck/kk ;s.kkj ukgh ;kph n{krk ?ksr vlrkukp dye 15 P;k
frl&;k vuqPNsnkuqlkj vls lkax.;kr vkys vkgs dh] ß;k vuqPNsnkrhy dks.kR;kgh
xks”VheqGs fL=;k o ckyds ;kaP;kdfjrk dks.krhgh fo’ks”k rjrqn dj.;kl jkT;kyk
izfrca/k gks.kkj ukghÞ4
‘krdkuq’krds udkjkRed HksnHkkokP;k cGh BjysY;k fL=;kaP;k mUurhlkBh
dye 15@3 uqlkj dsysyh gh ldkjkRed HksnHkkokph rjrqn] fL=;kaP;k fodklklkBh
jkcfo.;kr ;s.kk&;k fofo/k fo’ks”k ;kstukapk ik;k Bjysyh vkgs- ‘krdkuq’krds
vkfFkZd ijkoyafcRokP;k] lkekftd #<h ijaijkP;k] ekufld U;quxaMkP;k pdzO;qgkr
5
xqjQVysY;k fL=;kauk R;keqGsp jk”VªkP;k fodklizfØ;sP;k Hkkxhnkj gks.;kph la/kh izkIr
>kyh-
Lokra=;ksRrj dky[kaMke/;s Hkkjrkus vkiY;k lokZaxh.k izxrhlkBh fu;kstu
i/nrhpk fLodkj dsyk- R;klkBh lu 1950 e/;s fu;kstu vk;ksxkph LFkkiuk
dj.;kr vkyh o 1951 iklwu iapokf”kZd ;kstukaP;k ek/;ekrqu fodklkpk fuf’pr
VIik xkB.;klkBh i/nr’khj iz;Rukauk izkjaHk >kyk- iapokf”kZd ;kstukae/kwu ‘ksrh {ks=]
xzkfe.k fodkl] flapu lks;h o iqj fu;a+=.k] mtkZ] m?kksx o [kfut] okgrqd]
nG.koG.k] ‘kkL=s] ra=fo|k o okrkoj.k]lkekftd lsok v’kk fujfujkG;k
ckchcjkscjp fL«k;kaP;k fodklkphgh rjrqn dj.;kr vkysyh vkgs- R;kek/;ekrqu
fL=;kaps f’k{k.k vkjksx; o dY;k.k ;klaca/khP;k fofo/k ;kstuk ns’kO;kih Lo#ikr
jkcfo.;kr ;srkr-
egkjk”Vª jkT;kph ,d osxGh vksG[k ns’kkP;k vkSn;ksfxd fodklkckcr rj
vkgsp ijarq ,d izkxfrd jkT; Eg.kwu ns[khy rs loZifjphr vkgs- Qqys] ‘kkgq]
vkacsMdj ;kaP;k oSpkfjd okj’kkrqu egkjk”Vªkph lkekftd tM.k ?kM.k >kysyh vkgs-
vkSn;ksfxd –“V;k izxr vlysY;k ;k egkjk”Vª jkT;kr ek= vkfFkZd fodkl loZ=
lkj[kkp vkgs vls Eg.krk ;sr ukgh- egkjk”Vkªr izkeq[;kus if’pe egkjk”Vª] dksd.k]
fonHkZ] ejkBokMk vkf.k [kkuns’k vls foHkkx ;srkr- uSlfxZd fofHkUursP;k vk/kkjs R;k
R;k HkkxkP;k vkfFkZd fodklkps ifjek.k cnyr vlrs vkf.k lgkftdp vkfFkZd
fodklkrwup rsFkhy lkekftd ] lkaLd`frd] ‘kS{kf.kd] jktdh; lehdj.kkaph tqG.kh
gksr vlrs- ;k ik’oZHkwehoj fopkj djrk vki.kkl vls tk.kors dh egkjk”Vª
jkT;kP;k brj foHkkxkP;k rqyusr ejkBokMk gk fodklkP;k ckcrhr ekxs vkgs-
vo”kZ.k] nq”dkG ;k fuR;kP;k ladVkaeqGs ejkBokMk lrr vkfFkZd vkf.kck.khP;k
ifjfLFkrhyk lkeksjs tkr vlrks gs ,d okLro vkgs- R;kpcjkscj gs gh ,d fl/n
6
>kkysys dVw lR; vkgs dh dsoG dqaVwckrhyp uOgs rj jkT;krhy o izlaxh ns’kkrhy
vkfFkZd foiUuoLFkspk ifgyk cGh fL=;kp vlrkr- dqVawckrhy vkfFkZd vkHkkokrwu
thou txrkuk ifgY;kank fL=;kaP;k xjtkauk dk=h ykoyh tkrs] ex rs f’k{k.k vlks
dh brj ckch- gkp U;k; tsOgk egkjk”Vzkrhy fL=;kaP;k fodklkyk ykoyk tkrks
rsOgk lgkftdp gs fnlwu ;srs dh ejkBokM;krhy fL«k;k fodklkP;k ckcrhr
uDdhp ekxs vkgsr- ns’kO;kih ikrGhoj efgykaP;k lokZafx.k fodklklkBh iapokf”kZd
;kstukaP;k ek/;ekrwu fu/khph rjrqn dsyh tkrs- R;krwup fL=;kalkBh ns’kHkj fofo/k
dY;k.kdkjh o fodklkRed ;kstuk jkcfoY;k tkrkr vkf.k ;k ;kstukaP;k
ek/;ekrwup loZp foHkkxkrhy rGkxGkP;k fL=;kai;Zar ykHk iksgpfo.;klkBh ‘kklu
iz;Ruf’ky vlrs- ;k lexz izdzh;se/;s fL=;k fdrh ltxi.ks ;k ;kstukapk ykHk
?ksÅu vkiyh lokZaxh.k izxrh lk/; d#u ?ksrkr ;kojp R;k R;k foHkkxkrhy
fL=;kaP;k fodklkps eksteki dsys Tkkow ‘kdrs- folkO;k ‘krdkP;k mRrjk/kkZe/;s
ejkBokM;krhy fL=;kaP;k fodklke/;s iapokf”kZd ;kstukaP;k ek/;ekrqu dj.;kr
vkysY;k fofo/k fodklkRed rjrqnhapk Qk;nk fdrir >kyk o dks.kR;k ;kstukaP;k
vk/kkjs >kyk ;kpk ,sfrgkfld vk<kok ?ks.ks xjtsps vkgs- L=hlcyhdj.kklkBh
vk[k.;kr vkysY;k O;wgjpusP;k ifjisz{;kr ejkBokM;krhy fL=;kaP;k fodklkpk
fopkj dj.ks vko’;d okVY;kkus lnj la’ksk/kuklkBh ßHkkjrkrhy iapokf”kZd ;kstuk
vkf.k fL=;kapk fodkl ,d ,sfrgkfld vH;kl ejkBokM;kP;k fo’ks”k lanHkkZr b- l-
1970 rs b-l-2002i;Zar״ vlk fo”k; fuoMyk vkgs-
bfrgklkr mn;kl vkysY;k uoufou ys[ku izokgkauh bfrgklkps ikjaikfjd
jktdh; #i cnywu R;kl lkekftd] vkfFkZd ] lkaLd`frd ] /kkfeZd] L=hoknh vls
uouohu vk;ke fnys- R;keqGsp dsoG y<k;k vkf.k jktoa’kkph jktdh; djdhnZ
;k,soth ekuoh thoukP;k ;k fofo/k vaxkkdMs c?k.;kpk iz?kkr bfrgklys[kuk e/;s
lq# >kyk- oafpr ‘kks”khrkapk bfrgkl] fL=;kapk bfrgkl ;kauh rj bfrgkl ys[ku
7
i/nrhe/;s ,d dzakrhp ?kMohyh- 1970 P;k n’kdke/;s L«khiz’ukauktxHkj izpaM
eksBk vkokt izkIr >kyk- ;kp ik’oZHkwehoj Hkkjrh; fL=;kapk vkfFkZd bfrgkl ;k
n`”Vhdksukrwu la’kks/ku dj.ks vko’;d okVw ykxys o R;krwup lnj fo”k;
la’kks/kuklkBh fuoMyk-
2- la’kks/ku ladYiuk &
2-1 ,sfrgkfld vH;kl &
izzfl/n bfrgkldkj bZ-- ,p- dkj ;kauh bfrgklkph O;k[;k djrkuk EgVys vkgs
dh]
Histoy is a continues process of interaction between historian and its fact it is an״
unending dialogue between past and present5״
bfrgkl Eg.kts orZeku vkf.k HkwrdkG ;kaP;krhy vfojr pky.kkjk laokn
vlsy rj ekuoh izxrhpk lokZaaxh.k vkys[k vki.kkl R;kP;k ek/;ekrwu letw
‘kdrks- ekuoh thoukrhy vusd orZekudkyhu leL;kph mRrjs ‘ksk/k.;klkBh
HkwrdkGkyk R;kP;k rF;kaP;k vk/kkjs cksyrs djkos ykxrs o R;klkBh ,sfrgkfld
vH;klkph vko’;drk vlrs- dks.kR;kgh ,sfrgkfld ?kVusps fdaok Hkkxkps izkFkfed
lanHkZlk/kukP;k vkf.k rF;kaP;k vk/kkjs oLrqfu”Bi.ks dsysys voyksdu o ekaMysys
fu”d”kZ Eg.kts ,sfrgkfld vH;kl gks; bfrgklke/;s fL=;kapk bfrgkl ;k uO;kus
fuekZ.k >kysY;k Kku’kk[ksPkk lkekftd] vkfFkZd] jktdh;] laLd`frd] /kkfeZd vaxkuh
fopkj dj.;kpk iz?kkr lq# >kysyk vkgs- iq#”klRrkd lektO;oLFksr fL=;k loZ=p
vn`’; jkfgysY;k vkgsr R;keqGsp bfrgklkrgh R;kaps okLro izfrfcac fnlw ‘kdysys
ukgh- ‘krdkuq’krds fL=;kaps iq#”kkaojhy vkfFkZd ijkoyachRo gsp R;kaP;k nq;;eRokps
xed vkgs vkf.k Eg.kwup fL=;kaP;k bfrgklkpk ;k vkfFkZd n`”Vhdksukrwu fopkj dj.ks
dzeizkIr Bjrs- lkizar loZp Kku’kk[ke/kwu fL=;kaP;k dr`ZRokpk o ;ksxnkukpk vk<kok
8
?ks.;kpk iz;Ru gksrkuk fnlwu ;sr vkgs R;klkBh ,sfrgkfld vH;klkph vko’;drk
vkgs-
2-1 iapokf”kZd ;kstuk
Iakpokf”kZd ;kstuk ;k ladYiuspk vFkZ iq<hyizek.ks lkax.;kr vkysyk vkgs-
Any plan for national economic or industrial development specifying goals to
be reched within a period of five years especially as undertaken by the government of
lndia
Tkxfrd baxzth ‘kCndks’kkiqlkj iapokf”kZd ;kstuk ;k ladYiuspk vFkZ iq<hyizek.ks
lkax.;kr vkysyk vkgs-
˝A government plan for economic development over a period of five year״6
Iakpokf”kZd ;kstuk ;k ladYiusr izkeq[;kus nksu ?kVdkapk lekos’k gksrks ,d
Eg.kts vkfFkZd fu;kstu vkf.k nqljk ?kVd Eg.kts fof’k”V dkye;kZnk
2-2 fL=;k &
L=h fdaok efgyk Eg.kts ״an adult female human being distinguished by man ״7
iapokf”kZd ;kstukaP;k ‘kkldh; dkxni=akuqlkj fL=;k fdaok efgyk ;k
ladYiusps iq<hy izek.ks Li”Vhdj.k ns.;kr vkysys vk<Gwu ;srs
fodkl izfdz;se/;s fL=;kaph oxZokjh iq<hyizek.ks dj.;kr ;srs-
1 ckfydk & 0rs 14 o”ksZ o;ksxV
2 fd’kksjkoLFksrhy eqyh & 15 rs 19o”ksZ o;ksxV
3 iqu#Riknd o;krhy fL=;k &15 rs 44 o”ksZ o;ksxV
4 vkfFkZd n`”V;k ldzh; fL=;k & 15 rs 59 o”ksZ o;ksxV
9
5 ts”B fL=;k & 60 o”kkZiq<hy o;ksxV8״
2-3 fodkl &
fodkl gh ,d xfrf’ky izdzh;k vlwu frph okVpky ,[kk|k lk/kkj.k fdaok
vR;ar deh ntkZP;k ifjfLFkrhdMwu izxr] ijhiw.kZ rlsp ,dkfRed voLFksdMs gksr
vlrs fodkl gh lkrR;kus pky.kkjh ,d izfdz;k vlwu rh ,d fuf’pr fdaok
lai.kkjh ckc ukgh R;keqGsp fodklkph O;k[;k djrkuk vls EgVys tkrs dh
lkrR;iw.kZ xrhf’ky cnyakph izdh;k th gGwgGw iq<s dze’k% okVpky djr vlrs
frykp fodkl vls Eg.krkr- O;Drh] laLFkk] jkT; fdaok ns’k ;kauh Bjfoysyh
fuf’pr /;s; lk/; dj.;klkBh fodkl izdzh;k gs ,d lk/ku vlrs o fodkl gs
lk/; vlrs- tkxfrd efgyk n’kdke/;s HkjysY;k tkxfrd efgyk ifj”knsse/;s
fodkl gh ladYiauk fL=;kaP;k n`”Vhdskukrqu vfr’k; vH;kliw.kZ o fparukRed
ppsZrwu Li”V dsysyh vkgs-
development is here interpreted to mean total development, including development in
the political ,economic, social ,cultural and other dimensions of human life as also the
development of economic,and other material resources and also the physical, moral
intellectual and cultural growth of the human person. The improvement of the status
of women requires a change in the attitude and roles to both men and women.
Womens development should not only be viewed as an issue in social development
but should be seen as an essential component in every dimension of development. To
improve the status of women and their role in the procers of development, Such
development should be an integral part of the global project for the establishment of a
New Internationl Economic order based on equily sovereign equality,
interdependence, common interst and co-opration among all states ˝9
c&;kpnk fodkl ;k ladYiusyk Ik;kZ; Eg.kwu empowerment vFkZkr
lcyhdj.k gh ladYiuk okij.;kr ;srs- tkxfrd L=hoknh fopkjoar o
dk;ZdR;kZae/;s 1970 P;k tkxfrd efgyk n’kdke/;s lcyhdj.k gh ladYiuk
10
vfr’k; yksdfiz; >kyh o laiq.kZ txHkj frpk Qkj izpaM izek.kkoj izpkj o izlkj
>kyk- ßlcyhdj.k gh ,d ldhz;] cgqvk;keh izdzh;k vkgs ftP;keqGs fL=;kauk
R;akP;k LoRokph vkf.k loZp {ks«kkrhy {kerkaph tk.kho gksrsÞ10 iq#”kiz/kku
lektO;oL;se/;s fL=;kauk Lor%aps gDd Lor% izkIr djowu ?ks.;klkBh leFkZ cufo.ks
o fyaxHkkoukRed HksnHkkokyk vkOgku ns.ks gs lcYhdj.kkps izeq[k mns’k vkgsr-
lcyhdj.kkeqGs fL=;kae/;s vkRefo’okl] Lo;afu.kZ;kph {kerk] vkfFkZd lalk/kukaojrh
fu;a=.k vkf.k jktdh; iz.kkyh e/;s ldkjkRed gLr{ksi dj.;kph ;ksX;rk fuekZ.k
gksr vlrs- lcyhdj.k gh fodklkph iq<ph ik;jh vkgs- lcyhdj.kkps ikp izeaq[k
rRo vkgsr rs Eg.kts ¼1½ vkRefuHkZjrk ¼2½ Lo;a&tkx`rh ¼3½ la?kVu ¼4½
uofuekZ.k{kerk ¼5½ cgqeq[kh O;DrheRo fodkl
2-4 ejkBokMk &
ejkBokMk gh HkkSxksyhd ladYiuk vlqu rh egkjk”Vzkrhy lgk iz’kkldh;
foHkkxkaIkSdh ,dk foHkkxkpk funsZ’k djrs- T;k izns’kkrhy yksdkaph cksyhHkk”kk ejkBh
vkgs rks izns’k Eg.kts ejkBokMk vlk ljG vFkZ lkafxryk tkrks- ;k foHkkxkr ,dw.k
vkB ftYg;kapk lekos’k gksrks ¼1½ vkSjaxkckn ¼2½ tkyuk ¼3½ chM ¼4½ ijHk.kh ¼5½
ykrwj ¼6½ mLukukckn ¼7½ ukansM ¼8½ fgaxksyh- ejkBokMk foHkkxkps iz’kkldh;
eq[;ky; vkSajaxkckn ;sFks vkgs-
3- la’kks/kukph mfn”Vs; &
lnj la’kks/kukph mfn”Vs; iq<hy izek.ks vkgsr-
3-1 iapokf”kZd ;kstukiwoZ dkGkrhy ejkBokM;krhy fL«kk;kaP;k ifjfLFkrhpk vH;kl
dj.ks-
11
3-2 iapokf”kZd ;kstuk o R;krhy fL=;kaP;k fodklk laca?khP;k rjrqnhapk vk<kok
?ks.ks-
3-3 iapokf”kZd ;kstuk dkGkr >kysyk ejkBokM;krhy fL«k;kaPkk ‘kS{kf.kd fodkl
vH;kl.ks-
3-4 iapokf”kZd ;kstuk dkGkrhy ejkBokM;krhy fL«k;kaP;k vkjksX;fo”k;d
fodklkpk vk<kok ?ks.ks-
3-5 iapokf”kZd ;kstuk dkGkrhy ejkBokM;krhy fL«kk;kaP;k vkfFkZd fodklkpk
vk<kok ?ks.ks-
3-6 iapokf”kZd ;kstukaP;k ek/;ekrwu ejkBokM;krhy fL«k;kaP;k >kysY;k fodklkps
ewY;ekiu dj.ks-
4 Xk`ghrds &
4-1 folkO;k ‘krdkP;k iwokZ/kkZr ejkBokM;krhy fL=;kaP;k lkekftd] vkfFkZd
fodklkph xrh vfr’k; deh gksrh-
4-2 Loka«;ksRrj dky[kaMke/;s izkeq[;kus 1970 P;k efgyk n’kdkuarj fL=;kaP;k
iz’uakdMs ‘kkldh; Lrjko#u xkaHkh;kZus ikfgys tkow ykxY;keqGs iapokf”kZd
;kstukae/kwu efgykaP;k dY;k.kklkBh fofo/k rjrqnh dj.;kr vkY;k
4-3 Iakpokf”kZd ;kstuake/kwu fL=;kaP;k fodklklkBh fu/kkZjhr dsysY;k fu/kkhP;k
mi;kstuklkBh lq# >kysY;k fofo/k dY;k.kdkjh ;kstukpk ykHk
ejkBokM;krhy fL=;kauk >kY;keqGs R;kaP;k ‘kS{kf.kd fodklkyk pkyuk feGw
‘kdyh-
12
4-4 Iakpokf”kZd ;kstuake/kwu fL=;kaP;k fodklklkBh lq# >kysY;k fofo/k
vkjksX;fo”k;d dY;k.kdkjh ;kstukpk ykHk ejkBokM;krhy fL=;kauk
>kY;keqGs R;kaPkk vkjksX;fo”k;d ntkZ mapko.;kl enr >kyh-
4-5 Iakpokf”kZd ;kstuake/kwu fL=;kaP;k vkfFkZd fodklklkBh lq# >kysY;k fofo/k
dY;k.kdkjh ;kstukpk ykHk ejkBokM;krhy fL=;kauk >kY;keqGs R;kaP;k
vkfFkZd fodklkyk pkyuk feGkyh-
4-6 Iakpokf”kZd ;kstuake/kwu fL=;kaP;k fodklklkBh lq# >kysY;k fofo/k dY;k.kdkjh
;kstukpk ykHk ejkBokM;krhy rGkxkGkrhy fL=;kai;Zar iqjs’kk izHkkohi.ks
iksgp.ks vko’;d vkgs-
5- la’kks/ku i/nrh&
lnj la’kks/kuklkBh ,sfrgkfld o.kZukRed vkf.k fo’ys”k.kkRed i/nrhpk
voyac dj.;kr ;s.kkj vkgs- lnj fo”k;kyk ,d vkarjfo|k ‘kk[kh; ifjizs{;
vlY;keqGs L=hv/;;u rlsp vFkZ’kkL=klkj[;k fo”k;kaP;k ladYiuk letkowu ?ksmwu
R;kP;k vk/kkjs fo’ys”k.k dj.;kpk iz;Ru dsyk tk.kkj vkgs- fL=;kaP;k bfrgklk’kh
laca?khr vlysY;k ;k la’kks/kuklkBh izkeq[;kus iapokf”kZd ;kstukaph izkFkfed dkxni=s]
ejkBokM;krhy fofo/k ftYg;ke/khy ftYgk lakf[;dh dk;Zky;kae/;s miYc/k
vlysyh ekfgrh o vkdMsokjh] fofo/k ‘kklu fu.kZ;]egkjk”Vª jkT; efgyk /kksj.k]
efgyk vkf.k ckydY;k.k foHkkxkrhy miyC/k dkxni=s] vkdMsokjh o okf”kZd
vgoky ;k ek/;ekrwu rF; ladyukps dk;Z dsys tk.kkj vkgs- miyC/k izkFkfed o
nq;e lanHkZlk/kaukP;k vk/kkjs izkIr >kkysY;k ekfgrhps fo’ys”k.k d#u R;kvk/kkjs
13
x`fgrdkaph iMrkG.kh dj.;kpk o fu”d”kkZizr iksgp.;kpk iz;Ru dj.;kr vkysyk
vkgs-
6-5 Lak’kks/kukph O;kIrh %&
HkSkxksfyd n`”V;k lnj la’kks/kukph O;kIrh ejkBokMk ;k izknsf’kd foHkkxkiqjrh
e;kZnhr dj.;kr vkysyh vkgs- ;k foHkkxkrhy vkSjaxkckn] tkyuk] chM]
mLukukckn] ijHk.kh] ykrwj] fgaxksyh o uaknsM ;k ftYg;kpk vH;kl dsyk tk.kkj
vkgs- dky[kaMkP;k n`”Vhus ;k la’kks/kukph O;kIrh b-l-1970rs 2002 brdh e;kZnhr
dsysyh vkgs- gk dky[kaM Eg.kts izkeq[;kus folkO;k ‘krdkpk mRrjk/kZ vkgs- 1970
iqohZ iapokf”kZd ;kstukae/kwu fL=k;kaP;k fodklkyk brj {ks=kaP;k rqyusr vfr’k; deh
egRo ns.;kr vkysys fnlrs ek= 1975 rs 1985 P;k tkxfrd efgyk n’kdkeqGs
loZ txHkj efgykaP;k iz’ukadMs xkaHkh;kZus c?k.;kph n`”Vh fuekZ.k >kyh o
fodklkrhy fL=;kapk lgHkkx fdrh egRokpk vkgs gs loZp ns’kkauh ekU; dsys
R;keqGs Hkjrkrgh fL=;kaP;k fodklkyk vxzdze ns.;kr vkyk o R;kpsp izfrfcac
Eg.kwu 1970 iklwu iapokf”kZd ;kstukae/kwu fL=;kaP;k fodklkpk fo’ks”k fopkj gksow
ykxyk-Eg.kwu lnj la’kks/kukpk izkjaHk b- l-1970 iklwu dj.;kr vkysyk vlwu
folkO;k ‘krdkP;k ‘ksoVi;Zarpk dkG R;kr lekfo”V dj.;kr vkysyk vkgs- lu
1969&70 ;k o”khZ pkSFkh iapokf”hZd ;kstuk izkjaHk >kkysyh gksrh rsOgk iklwu rs
folkOks ‘krd lairkukph uooh iapokf”hZd ;kstuk lq# gksrh b- l- ¼1997&2002½
rksi;Zarpk dky[kaM lnj la’kks/kukr fopkjkr ?ks.;kr ;s.kkj vkgs
7 la’kks/kukph ekSfydrk &
bfrgkl ys[kuke/;s lkezkT;oknh] jk”Vzoknh] ikSokZR;] ekDlZoknh]lckYVZu v’kk
fofo/k fopkjizokgkaps ys[ku vk<Grs- bfrgkl ys[kuke/;s fL=;kaps vfLrRo ek= lrr
vn`”; vkgs fdaok rs nq;;entkZP;k ekaM.khrwu lkdkjysys vkgs- fL=;kauk vkf.k
14
R;kaP;k drqZRokyk ,d vkokt feGowu ns.;klkBh uO;kus mn;kl vkysyk fopkj
izokg Eg.kts L=hoknh bfrgkl ys[ku gks;-
^It argules that womne’s role as the makers of the history has been neglected, made
invisiable, stereotuped, taken for granted or divisively presented in the main stream
history. It claims that every reality is as gendered reality and therefore it questions the
history being equated to his story11
L=hoknh bfrgkl ys[kukps pkj izeq[k VIis iMrkr ¼1½ fL=;kaP;k lekos’kkpk
bfrgkl ¼2½ fL=;kapk ‘kks”k.kkpk bfrgkl ¼3½ fL=;kapk drqZRokpk o ;ksxnkukpk
bfrgkl ¼4½ fyaxHkkokRed bfrgkl 12
fL=;kaps loZp {ks=krhy ;ksxnku o lgHkkx ;kapk vH;kl dj.;kpk iz;Ru loZ=
gksr vlrkukp lnj la’kks/ku gs ejkBokMk foHkkxklkj[;k ekxkl letY;k tk.k&;k
foHkkxkrhy fL=;kaP;k bfrgklkpk vH;kl dj.;kpk ,d egRokpk iz;Ru Bj.kkj
vkg-s ;k ek/;ekrwu ;sFkhy fL=;kaP;k ‘kS{kf.kd]vkfFkZd o vkjksX;fo”k;d ifjfLFkrhoj
izdk’k Vkdyk tk.kkj vlwu Lokra=;ksRrj dkGkr R;kapk >kkysyk fodkl js[kkV.;kr
;s.kkj vkgs- FkksMD;kr lkaxko;kps >kY;kl lnj la’kks/ku Eg.kts ejkBokM;krhy
fL=;kaP;k fodklkpk bfrgkl vl.kkj vkgs
8- lkfgR;kps voyksdu &
A comprehensive review of literature is essential for any good research endeavour״
as it provides back ground information to aid researcher in designing and analyzing
research work ˝ 13
Hkkjrkrhy iapokf”kZd ;kstuk] R;kaph O;qgjpuk] vaeyctko.kh vkf.k
;’k&vi;’k ;klkj[;k fo”k;ka’kh laca/khr la’kks/ku Qkj eksB;k izek.kkr vFkZ’kkL=h;
n`”Vhdksukrwu >kkysys fnlwu ;srs- fL=;kaP;k fodklk’kh laca/khr fofo/k vaxakps la’kks/ku
>kysys vk<Gwu ;srs] ek= iapokf”kZd ;kstuke/kwu fL=;kapk >kysyk fodkl vls nksu
15
osx osxG;k fo”k;kauk ,df=r lka/k.kkjs la’kks/ku vtqugh Qkj eksB;k izek.kkr >kysys
fnlwu ;sr ukgh- ;k fo”k;h’kh laca/khr la’kks/kukpk ekxksok ?ksrkuk iq<hy izek.ks
la’kks/ku >kY;kps vk<Gwu vkys-
1- fodklkP;k izfdz;srhy L=h iz’u &
iz[;kr L=hoknh vH;kld lqxrk eksgarh ;kauh fygysY;k ;k xzaFkkpk oS’kkyh
isa<kjdj tks’kh ;kauh vuqokn dsysyk vkgs- ;k e/;s fodkl izfdz;k Eg.kts dk;
;kpk lfoLrj vk<kok ?ks.;kr vkysyk vlwu] fL=;k vkf.k fodkl] fyaxHkkokf/kjhr
fu;kstukps egRo]fyaxHkko vkf.k Je] fL=;k vkf.k vkjksX;] Lokra=;ksRrj Hkkjrkrhy
fL=;k ;k fo”k;koj FkksMD;kr izdk’k Vkd.;kr vkysyk vkgs- iapokf”kZd ;kstuk
vkf.k fL=;kapk fodkl ;k ?kVdkoj Hkk”; d#u ys[khdsus ;klaca/kh vf/kd la’kks/ku
gks.ks vko’;d vkgs vls er ekaMysys vkgs -
2 Hkkjrkrhy fu;kstu]21O;k ‘krdkP;k fn’ksus fodklkRed ifjizs{; &
ojhy f’k”kZdkps vfr’k; egRoiw.kZ o mi;qDr la’kks/ku lqizfl/n vkH;kld enu
eksgu c«kk ;kauh dsysys vkgs- vkfFkZd n`”Vhdksukrqu Hkkjrh; fu;kstukP;k fofo/k
cktwaoj R;kauh vH;kliw.kZ o la’kks/kukRed izdk’k Vkdysyk vkgs- izFke izdj.kke/;s
R;kauh fu;kstukps eqyHkwr rRoKku] R;kps mf|”Vs vkf.k O;qgjpuk ;k cíy ekfgrh
fnysyh vkgs-R;kauh fu;kstukP;k pkj egRoiw.kZ ?kVdkapk lkdY;kus fopkj dsysyk
vkgs rs ?kVd Eg.kts ¼1½o`/nh ¼2½vk/kqfudhdj.k ¼3½vkRefuHkZjrk vkf.k ¼4½lkekftd
U;k;- b- l- 1951rs b-l-1985;k pkj n’kdkrhy fu;kstukapk R;kauh
ewY;ekiukRed vk<kok ?ksrysyk vkgs- vkfFkZd] vkS?kksfxd vkf.k d`”khfo”k;d ;k
la’kks/kukaP;k izeq[k ckch vkgsr- R;keqGs ys[kdkus HkkaMoy] ldy mRiknu] d`”kh
mRiUu]vkS/kksfxd mRiknu] ;kalkj[;k ?kVdkapk l[ksky fopkj dsysyk vkgs- lkrO;k
iapokf”kZd ;kstusckcr foLrkjkus ekfgrh nsÅu ys[kdkus TRYSEM ;k ;kstusckcrgh
16
egRokph ppkZ dsysyh vkgs- efgykaP;k fodklke/;s TRYSEM ;k ;kstusps LFkku
egRokps vlY;keqGs lnj la’kks/ku gs ekxZn’kZd Bjrs
3. Gender in Indian planning--
lscLVh ,y jkt ;kauh laiknhr dsysY;k ;k xzaFkkph ekaM.kh in~feuh
LokehukFku ;kauh dsysyh vkgs- R;ke/;s Hkkjrh; fu;kstu i/nrhrhy fyaxHkkokRed
n`”Vhdksukph vfr’k; eqyHkwr] fpfdRld o la’kks/kuiw.kZ ekaM.kh dj.;kr vkysyh
vkgs+ +
4 . Planning for millions-
Jh- vkuan l#i vkf.k Jherh lqyHkk czkEgs ;k nksu ukeoar fo}kukauh
lnj la’kks/kukRed ys[ku dsysys vkgs- Hkkjrh; fu;kstukus ns’kkyk fnysyh opus
vkf.k R;kaph okLrokr >kysyh veyctko.kh ;kapk vfr’k; ij[kMi.ks vk<kok ;k
ys[kuke/;s ?ks.;kr vysyk vkgs- ;k xzaFkkps egRokps oSf’k”V Eg.kts iapokf”kZd
;kstukalkj[;k vfr’k; rka«khd o fDy”V fo”k;kph ekfgrh ;kr vfr’k; lqcks/k o
lksI;k ‘kCnke/;s loZlkekU; ek.klkYkk letsy v’kk Hkk”ksr ns.;kr vysyh vkgs-
fu;kstukpk vFkZ] Lo#i]fu;kstu vk;ksxkph jpuk] xzkfe.k fodkl b- fo”k;kaoj
l[kksyi.ks ekaM.kh dj.;kr vysyh vk<Gwu ;srs- fL=;k vkf.k iapokf”kZd ;kstuk
;kapk vuU;lk/kkj.k lac/k vkf.k iapokf”kZd ;kstukaph ns’kkpk v/kkZ Hkkx vlysY;k
fL=;kadMs c?k.;kph Hkwfedk ;kfo”k;h lnj xzaFkkr FkksMD;kr fopkj dj.;kr vysyk
vk<Grks- fu”d”kkZizr iksgprkuk ys[kd vkotqZu gk mYys[k djrkr dh fL=;kaP;k
fodklkf’kok; ns’kkpk lexz fodkl d/khp gksmw ‘kdr ukgh- R;keqGs iapokf”kZd
;kstukaP;k ek/;ekrwu ‘kklukus tkLrhr tkLr fu/kh fL=;kaP;k fodklklkBh cgky
dsyk ikfgts-
17
5 ejkBokM;krhy xzzkfe.k fL=;kaps lcyhdj.k
Jherh fo|k rk;Ms ;kauh vkiY;k ;k la’kks/kuke/;s ejkBokM;krhy fL=;kaP;k
vkfFkZd fodklkph cktw FkksMD;kr ekaMyh vlwu ejkBokM;krhy fL=;k vktgh m?kksx
o vkfFkZd Lokoyacuk e/;s egkjk”Vzkrhy brj foHkkxkP;k rqyusr ekxs vkgsr gs lR;
ueqn dsysys vk<Gwu ;srs-
6 efgyk vkf.k cky fodkl Women and child development-
vfr’k; ukeoar o vH;klq Eg.kwu loZifjphr vlysY;k Jherh dYiuk jWk;
;kauh fygfysY;k ;k xzaFkke/;s fL=;kaP;k fodklklaca/kh vR;ar eqyHkwr o egRoiq.kZ
la’kks/kukph ekaM.kh dsysyh vk<GYks R;ke/;s fL=;kaP;k fodklkrhy jk”Vzh; efgyk
vk;ksxkph Hkwfedk] fL=;kaps dk;ns’khj vf/kdkj ;k fo”k;h lkaxksikax ppkZ dj.;kr
vkysyh vkg-s
7- Ekgkjk”Vkrhy fL=;kapk ntkZ &
izksQslj Nk;k nkrkj ;kauh lnj la’kks/ku dsysys vkgs R;klkBh R;kauk Jherh
,u- t;k] Jherh izKk tks’kh vkf.k Jherh furk f’kjkyh ;kps lgk¸; ykHkysys vkgs
egkjk”Vzkrhy fL=;kaPkh vkjksX; fo”k;d] f’k{k.kfo”k;d] vkfFkZd fodklkfo”k;d
egRoiw.kZ ekfgrh o vkdMsokjh lnj la’kks/kukrwu feGrs efgykaP;k jktdh;
lgHkkxkps fp= nk[ko.kkjh vkdMsokjh ns[khy ;ke/;s miyC/k gksrs- egkjk”Vªkrhy
fL=;kaP;k fodklkpk vk<kok ?ks.;klkBh lnj la’kks/ku mi;qDr Bjrs-
8- Financing the eightth plan -
lnjps la’kks/ku gs Jh- ds-,l- jkepanzu ;kauh iw.kZ dsysys vkgs- vkBO;k
iapokfFkZd ;kstuspk lokZafx.k vk<kok ;ke/;s ?ks.;kr vkysyk vkgs vkBO;k iapokfnZd
18
;kstusr fL«k;kaP;k fodklklkBh dsysY;k rjrqnhph ekfgrh feGo.;klkBh lnjps
la’kks/ku egRoiw.kZ Bjrs-
9 States of women in India -
Hkkjrkrhy fL=;kapk ntkZ ;k la’kks/kukRed xzaFkke/;s Jh-,l-lh- mik/;k; ;kauh
Hkkjrh; fL=;kaP;k ‘kS{kf.kd] lkekftd ifjfLFkrhoj izdk’k Vkdysyk vkgs fL=;kaP;k
vf/kdkjkaP;k ?kVukRed rjrqnh] dk;ns] fL=;k fo#/nps vR;kpkj b-ckchpk l[kksy
mgkiksg dsysyk vkgs
9- ejkBokM;kph HkkSxksfyd vkf.k ,sfrgkfld ik’oZHkweh
ejkBokMk gh ,d izknsf’kd ladYiuk vkgs] frpk vFkZ loZlkekU;r% ejkBh Hkk”kk
cksy.kk&;k yksd leqgkapk izns’k vlk ?ksryk tkrks
ßThe term Marathwada has its origin in the word Marhatti-vada (Mar-hat-vada)
meaning a region of Maratha community ״14 ejkBokMk ;k ‘kCnkps ZejkB* gs iwoZin
egkjk”Vz ;k laLd`r ‘kCnkps viHkz”V #i vlwu R;kps miin okMk gs okVd ;k laLd`r
‘kCnkps rnHkko gks;- okMk fdaok okMh gh miins izkphu dkGh nf{k.ksr izkafrd
iz’kklu foHkkxkauk ykoysyh vk<Grkr v’kkp vFkZkus ejkBokMh ;k laKspk mYys[k
fViw lqyrkukP;k dkjfdnhZr izFke vk<Grks vBjkO;k ‘krdkP;k mRrjk/kkZrhy gk
mYys[k gSnzkckn laLFkkukrhy ejkBh Hkkf”kd izns’kkP;k Eg.ktsp l/;kP;k
ejkBokM;kP;k lanHkkZrhy vkgs gSnzkckn laLFkkukP;k dkxnksi=hgh iq<s ;k izns’kkpk
ejkBokMh vlkp mYys[k vk<GrksÞ15
ejkBokMk ;k ‘kCnkP;k ,sfrgkfldrspk ‘kks/k ?ksr ekxs xsys vlrk R;kpk
mYys[k lksGkO;k ‘krdkrgh lkiMrks vkfny’kkgh dky[kaM fo”k;d ekfgrh ns.kk&;k
rkjh[k -,- QsfjLrk ;k xzaFkkr gk mYys[k ;srks- ;krhy ifgY;k dky[kaMkr
19
ejkBokM;kpk mYys[k ejgVokMh vlk >kkyk vkgs-]rlsp fViw lqyrkuphgh b-l-
1753 r 1799 e/khy i=s miyC/k vkgs R;krwugh ejkBokM;kpk ejgVokMh vlk
mYys[k vkysyk vkgs-16 *ejkBokMk ;k vFkkZus futke’kkgh izns’kkpk ,d Hkkx Eg.kwu
ejkBokM;kpk mYys[k b-l- 1870 e/khy gSnzkckn laLFkkukP;k futkekP;k ljdkjh
i=O;ogkjke/;s igko;kl feGrks ejkBokM;koj b-l- 1724 e/;s LFkkiu >kkysyh
futkeh jktoV iq<s 1948 Ik;Zar o”ksZ vck/khr jkghyh laLFkkukrhy iztsus tqyeh
jktoVh fo#/n y<k mHkk#u ‘ksoVh gh jktoV myFkowu Vkdyh o egkjk”Vz jkT;kpk
,d Hkkx Eg.kwu ejkBokMk vfLrRokr vkyk-
ejkBokM;kP;k iwosZyk vka/kz izns’kP;k lhek vlwu if’pesyk vgenuxj vkf.k
ukf’kd ;k if’pe egkjk”VzkP;k ftY;kaP;k lhek fHkMysY;k vkgsr- lksykiqj ftYgk
rlsp dukZVd jkT;kP;k dkgh lhek nf{k.ksyk fHkMysyk vlwu ejkBokM;kph mRrj
lhek tGxko rlsp vdksyk] cqy<k.kk] okf’ke ;k fonHkkZP;k ftYg;kauh os<ysY;k
vkgsr-17
cky?kkV] vkf.k vftaBk ;k ejkBokM;krhy izeq[k ioZrjkaxk vkgsr-
vftaBkP;k MksaxjjkaxkeqGs [kkuns’k vkf.k fonHkZ ;kiklwu ejkBokMk uSlfxZdn`”V;k
osxGk >kkysyk vkgs] rlsp rkih vkf.k xksnkojh ;k u|kaP;k [kks&;kaukgh ;kp
ioZrjkaxkuh osxGs dsyyss vkgs- nsoxhjh o tkyuk gh ;k ijhljkrhy lg;knzh ioZrkph
nqljh egRokph jkax gks;- rh ejkBokMk o fonHkZ ;krhy izeq[k nqHkktd vkgs-
;kf’kok; chM mLekukckn ifjljkr vl.kkjh cky?kkV ioZrkph jkax ejkBokM;kyk
if’pe egkjk”Vzkiklwu foHkDr djrs-Þ18
ejkBokM;kr xksnkojh] iw.kkZ] ekatjk] nq/kuk] f’kouk] [ksG.kk] flanQ.kk] lhuk]
rsj.kk] fxjtk b-egRoiw.kZ u|k vkgsr- xksnkojh gh ejkBokM;krhy lokZr eksBh unh
vkgs- ejkBokM;krhy ikolkps ljkljh izek.k 80 lsa-eh- brds vlwu ;sFkhy cgqrka’k
20
‘ksrh gh ikolkP;k ik.;koj voyacwu vlY;keqGs ejkBokM;krhy d`”kh mRiUu gs
csrkpsp fnlwu ;srs- lkrR;kus nq”dkGh ifjfLFkrhyk ejkBokM;kyk lkeksjs tkos ykxrs-
Tokjh] cktjh] dkiwl] xgw] gjHkjk] djMbZ] lks;kchu]eqx gh ejkBokM;krhy izeq[k
fids vkgsr- ejkBokM;krhy iSB.k] R;kosGps Hkksxo/kZu o vktps Hkksdjnu]nsofxjh]rsj
;klkj[kh fBdk.ks izkphu dkGh O;kikjh ekxkZoj gksrh- isfjiYl vkWQ n ,jhfFkz;u lh
;k xzaFkkr iSB.k o rsj gh fBdk.ks ,dk ekxkZus HkMksp canjkyk tksMyh gksrh vls
EgVys vkg-s nqljk ekxZ pkGhlxko] os#G] vkSjaxkckn ekxsZ iSB.kgwu lksik&;ki;Zr]
rj izfr”Bkuyk mTtSu’kh tksM.kkjk ekxZ vftaBk cgkG vkf.k c&gk.kiwj Onkjs tkr
gksrk- O;kikj mfnekP;k lca/khr ejkBokMk Qkjlk xfrf’ky gksrk vls Eg.krk ;sr
ukghÞ19
ejkBokM;kph ,sfrgkfld ik’oZHkweh
ejkBokM;kP;k bfrgklkpk ekxksok ?ksrkuk vki.kkl lqekjs 7]000 o”kkZai;Zaaar
ekxs tkos ykxrs- dkj.k iqjkrRoKkaP;k erkuqlkj rsOgkiklwu ;sFks ekuokph oLrh
vfLrRokr gksrh- b-l-1865 e/;s ok;us ;k HkwxHkZ’kkL=Kkyk iSB.ktoG eqaxh ;sFks
e/;iqjk’e;qxhu nxMh gR;kjs feGkyh- egkjk”Vzkr feGkysyh gh ifgrh v’e;qxhu
gR;kjs gksr-Þ20 ekuokus fLFkj thoukl izkjaHk dj.;klkBh olkgrhph fufeZrh dsyh
rsOgkiklwu ejkBokM;ke/;s ekuoh olkgrh gksR;k- ßegkjk”Vzkrhy vk| ‘ksrd&;kaph
oLrh Jh Kkus’ojkaP;k tUexkoh vkisxko ;sFks iqjkrRoKkauk vk<Gyh- mR[kuukr ;sFks
rkezik”kk.k ;qxhu ?kjkaps vo’ks”k] jaxhr [kkijs] /kkU;s vkf.k nxMh gR;kjs feGkyh- ;k
oLrhpk dkG b- l- iwoZ 1564 vlk dkcZu & 14 i/nrkuqlkj Bjfo.;kr vkyk-
Þ21 izkphu okM-e;hu lk/kuke/kwugh vki.kkl ejkBokM;kps ,safrgkfld lanHkZ
feGrkr- iqjk.kke/khy mrys[kkuqlkj ßejkBokM;kpk dkgh Hkkx uankP;k lkekzT;kr
vlkok vls fnlrs- uouanMs’k Eg.ktsp ukansM vlsgh ekuys Tkkrs- iSB.k gh R;kaph
21
nf’k.ksdMhy jkt/kkuh gksrh iq<s v’kksdkP;k ys[kkrwu isrfudkapk Eg.ktsp
iS..koklh;kapk mYys[k vk<GrksÞ22 izkphu dky[kaMke?;s Hkkjrkr mn;kl vkysY;k
lksGk egktuinkiSdh nksu egktuins gh ejkBokM;kr gksrh vls bfrgkldkjkaps er
vkgs- ßnf’k.ksrhy v’ed o eqyd gh egktuins ejkBokM;ke/;s gksrh- ewyd o
v’edh gh tuins xksnk [kks&;krp mn;kl vkyh- vktP;k vkSjaxkckn] chM]
ijHk.kh] ukansM vkf.k vgenuxj ftYg;kapk dkgh HkwHkkx Eg.kts v’ed o eqyd
tuinkpk Hkwizns’k gks;- iSB.k gh eqydkph jkt/kkuh rj cks/ku gh v’edkaph jkt/kkuh
gksrh-Þ23 izkphu dky[kaMke/;s nf{k.ksrhy ifgyh o eksBh izcy jktlRrk lkrokgu
oa’kkus LFkkiu dsyh b-l- iqoZ 230 e/;s lkrokgu jktk fleq[k ;kus ;k oa’kkph
lRrk izLFkkfir dsyh- b-l- iwoZ 230 rs b- l- 460 gk lkrokgukapk dky[kaM
gksrk- nf{k.k HkkjrkP;k lkekftd jktdh; vkfFkZd o lkaLd`rhd {ks=krhy gk
HkjHkjkVhpk dky[kaM letyk tkrks- xksnkojh unhP;k dkBkoj olysyh izfr”Bku gh
lkrokgukaph jkt/kkuh gksrh- lkrokgu jktoa’kkus ejkBokM;kyk jktdh; lkekftd o
lkaLd`frd {ks=kkr egRokps LFkku feGowu fnys- vftBak ;sFkhy ifgY;k xVkrhy o
firG[kksjk ;sFkhy ys.kh ;kp dkGkrhy vkgsÞ 24 lkrokgu jktoa’kke/;s xkSrehiq=
lkrd.khZ gk lokZr ijkdzeh jktk gksowu xsyk- R;kus ugiku] {k=i vkf.k
dnZedklkj[;k izcG ‘k=wauk ijkHkwr d:u egkjk”Vzkyk okpfoys- xkSrehiw=kizek.ksp
gky gk ns[khy vfr’k; ijkdzeh o foOnku jktk ;k oa’kkr gksÅu xsyk- rRdkyhu
yksdthou] lekt] laLd`rh ;klkj[;k egRokP;k ckchaph ekfgrh ns.kkjk vfr’k;
le`/n xzaFk jktk gky ;kus fyfgyk rks xzaFk xkFkklIr’krh Eg.kwu vksG[krk tkrks-
lkrokgukuarj okdVd gh nf{k.ksrhy ,d izcG lRrk Eg.kwu iq<s vkyh
okdkVdkauh ;sFkhy dkgh izns’kkoj jkT; dsys- okdkVdkaP;k uarj dypqjh oa’kkus
rlsp cnkehP;k pkyqD; oa’kkus dkgh dkG ejkBokM;akpk osxosxG;k izns’kkoj jkT;
dsys-
22
jk”VzdqV gh ns[khy nf{k.ksr mn;kl vkysyh ,d izcG lRrk gksrh- b-l-P;k
vkBO;k ‘krdke/;s jk”VzdqV lRrspk mn; >kkyk- izkphu Hkkjrkrhy ,ykiwj o
lkaizrps os:G Eg.kwu vksG[kys tk.kkjs ‘kgj jk”VzdqVkaph jkt/kkuh gksrh-jk”VzdqV
jktoa’kkus ejkBokM;krhy izns’kklag nf{k.k Hkkjrkoj b- l- 744 rs 973 ;k
dky[kaMkr jkT; dsys gksrs-25 jk”VªdwV lRrsP;k vLrkuarj ejkBokM;kP;k fofo/k
izns’kkoj ;knokaph izcG lRrk izLFkkfir >kyh- ;knokaP;k jktoVhr ejkBokMk
lkekftd] lkaLd`frd] jktdh;] vkfFkZdn`”V;k oSHkokP;k dGlkoj gksrk-;knokaph
jktoV eqLyhe jktoVhP;k LFkkiusi;Zr vFkkZr toGikl b- l- 1340 i;Zr
vfLrRokr gksrh- ßikpO;k fHkYyeus b- l- 1175 e/;s nsofxjh ;sFks jkt/kkuh
gyfoyh o nsofxjh gk fdYyk cka/kykÞ26 ;kno oa’kkrhy ijkdzeh jktk jkepanz gk
b- l- 1271 rs b- l- 1311 ;k dkGkr lRrsoj gksrk- ;knokaP;k ‘ksoVP;k
jkT;kP;k dkGkr ejkBokM;kpk fodkl ijeksRd”kkZyk iksgpyk gksrk-
vYyÅnhu f[kyth ;kus b- l- 1294 e/;s nf{k.ksoj Lokjh dsyh vkf.k
nsofxjhpk jktk jkepanz ;kyk ijkHkwr d#u nsofxjhoj vkiys opZLo izLFkkfir dsys-
b- l- 1340 Ik;Zar lqyrku’kkghps ekaMfyd Eg.kwu ;knokauh jkT; dj.;kpk] izlaxh
Lora= gks.;kpk v;’kLoh iz;Ru dsyk ek= b- l- 1340 i;Zar ;kno lRrspk
laiw.kZi.ks vLr >kyk o ejkBokM;koj eqLyhe lRrspk veay izkjaHk >kyk- nsofxjh
fdY;kph vHksÌ;rk o e/;orhZ LFkku ;kapk fopkj d#u lqjf{krrsP;k n`”Vhus lqyrku
egen rq?kyd ;kus vkiyh jkt/kkuh fnYyh ;sFkwu nsofxjh ;sFks gyfoyh o nsofxjhps
ukekraj nkSyrkckn vls dsys- ek= dkgh rkaf=d dkj.kkeqGs jkt/kkuh cnykpk eqagen
rq?kydkpk iz;ksx iq.kZr% v;’kLoh >kyk o R;kyk fnYyhyk ijr tkos ykxys-
fnYyh njckjkrhy jktdh; vukxksanheqGs lqyrkukph nf{k.ksojhy idM f<yh iMyh
R;kpkp Qk;nk ?ksr glu xaxq mQZ cgkeu’kgk ;kus nf{k.ksr cgkeu’kkghph LFkkiuk
dsyh- b- l- 1538 e/;s cgkeu’kkghps ‘kdys mMwu rhps ikp ‘kkg;kae/;s foHkktu
23
>kys- fotkiwjph vkfny’kkgh] vgenuxjph futke’kkgh]xksoGdksaM;kph dqrqc’kkgh]
fcnjph cjhn’kkgh vkf.k cw&gk.kiwjph bekn’kkgh Eg.kwu ;k ikp ‘kkg;k vksG[kY;k
tkow ykxY;k- ;kaP;krhy vkikilkrhy lRrkla?k”kZ gh fuR;kphp ckc gksrh-
mRrjsP;k jktdkj.kkr izpaM ijhorZu gksoqu lqyrku’kkgh myFkowu Vkdr b-l-
1526 e/;s eq?ky lezkV ckcj ;kus fnYyhoj eq?kykaph lRrk izLFkkfir dsyh- izkjHkh
mRrjsoj opZLo izLFkkfir dj.kk&;k eq?ky ckn’kkghus lezkV ‘kgktgkuP;k dkGr
nf{k.ksdMs vkiys y{k oGfoys- b-l-1633 e/;s ‘kgktgkuus nkSyrkckn ftadwu
?ksrys- nf{k.kspk lqHksnkj Eg.kwu jktiw= vkSjaxtsckph use.kwd dj.;kr vkyh- ;kp
njE;ku lekarji.ks nf{k.ksr N- f’kokth egkjkt ;kaP;k #ikus ejkB;kaP;k Lora=
jkT;kph LFkkiuk o fodklkph izfdz;k ns[khy lq# gksrh- ejkBokM;kP;k izns’kkoj ek=
eqfLye lRrspkp veay gksrk- vkSjaxtsckus nkSyrkckn toGhy [kMdh ;k fBdk.kh
okLrO; dsys o R;kpk fodkl d#u R;k ’kgjkyk vkSjaxkckn vls uko iznku dsys-
vkSjaxkckn ;sFks izfl/n ,sfrghfld okLrw ^fcfc dk edcjk* ;kph fufeZrh dsyh-
rktegyph gqcsgqc izrhd`rh vl.kkjh gh okLrw nf{k.kspk rktegy Eg.kwugh
vksG[kyh tkrs- vkSjaxktsc fnYyhpk ckn’kgk >kyk] vkiY;k dkjdhnhZe/;s R;kus
nf{k.k eksghe gkrh ?ksryh- nf{k.ksrhy eqfLye jkT;s R;kus vkiY;k opZLok[kkyh
vk.kyh ek= ejkB;kapk dk;epk fu%ikr dj.ks R;kyk d/khp ‘kD; >kys ukgh o b-
l- 1707 e/;s R;kpk e`R;w >kyk- ejkBokM;krhy [kqYrkckn ;sFks R;kps nQu
dj.;kr vkys-
vkSjaxtsackP;k e`R;wuarj fnYyh njckjkr izpaM vukxksanh ektyh gksrh- eq?ky
ckn’kkghpk vLrkdMs izokl lq# >kyk gksrk- eq?ky njckjkrhy ,d rqdhZ ljnkj
vlQtgk ;kph b-l- 1724 e/;s nf{k.kspk lqHksnkj Eg.kwu use.kwd dj.;kr vkyh-
R;kus nf{k.ksr vkiyh Lora= lRrk futke’kkgh ;k ukokus LFkkiu dsyh o
24
ejkBokM;kpk izns’k futke’kkghP;k vf/kiR;k[kkyh xsyk- b-l-1724 rs b-l-1948
vlk iznh?kZ dkG futkeh jktoVhpk tqyeh ojoaVk ejkBokM;kP;k izns’kko#u fQjr
jkfgyk- futkeh jktoVh[kkyhy ejkBokM;krhy yksdkaP;k nw%fLFkrhps o.kZu djrkuk
l-ek-xxsZ fyfgrkr dh] ßtx.;kiqjrs [kk.;kyk u feGkY;keqGs dk;k okpk eukus
fucZy >kysyk] dk;|kP;k ca/kukus pksgksdMwu t[kMysyk o dkxnksi=h lun’khj i.k
izR;k{k O;ogkjkr cOga’kh cslun’khj okx.kk&;k ljdkjP;k vkMeqB;k f’kik;kaP;k
tqyqekeqGs ejkBokMk Hksnjyssyk gksrkÞ-27
15 vkWxLV 1947 jskth Hkkjrkyk fczVh’kkaP;k xqykefxjhrwu Lokra+«; feGkys
ek= ejkBokMk futkekP;k xqykehrp gksrk gSnzckn laLFkukP;k ;k futkekus vkiys
laLFkku Hkkjr fdaok ikfdLrku ;k ns’kkae/;s foyhu u djrk Lora= Bso.;kpk fu.kZ;
?ksryk ek= Hkkjrljdkjus dBksj ikÅys mpyqu futkek fo#/n vkWijs’ku iksyks gh
ekssghe m?kMyh- ejkBokM;krhy tursus vkxksnjiklwup lq# dsysY;k gSnzkckn eqDrh
laxzkekyk R;keqGs izapM cG feGkys o Hkkjrh; lSU;kP;k izjkdzekeqGs 17lIVscaj
1948 jksth gSnzkckn laLFkku Hkkjrkr foyhu dj.;kr vkys- Hkkjr ljdkjP;k Hkk”khd
jkT; fufeZrhP;k /kksj.kkeqGs ejkBh Hkkf”kdkapk ejkBokMk gk izns’k egk”Vª jkT;kpk ,d
Hkkx cuyk-
10- ejkBokM;krhy ftYgs
egkjk”Vª jkT;kP;krhy ,dw.k ikp iz’kkldh; foHkkxkaiSdh ,d vlysY;k
ejkBokMk foHkkxkps eq[;ky; vkSjaxkckn ;sFks vkgs ejkBokM;ke/;s ,dq.k vkB
ftYgk;kapk lekos’k gksrks- rs iq<hy izek.ks vkgsr- ¼1½ vkSjaxkckn ¼2½ tkyuk ¼3½
chM ¼ 4½ mLekukckn ¼5½ ykrqj ¼6½ ijHk.kh ¼7½ fgaxksyh ¼8½ ukansM-
25
1 vkSjaxkckn
vfr’k; le`/n ,sfrgkfld ijaijspk lkf{knkj Eg.kwu vkSjaxkckn ‘kgj vksG[kys
tkrs- vkSjaxkckn ftYgk gk izkeq[;kus xksnkojh unhP;k [kks&;kr olysyk vkgs-
ftYg;kps HkkSxksfyd LFkku 19rs20 mRrj v{kka’k o 74rs 76 iwoZ js[kka’k vkgs-
vkSjaxkckn ftYg;kps ,dw.k {ks=QG 10]000 pkSjl fdyks feVj vlwu R;kiSdh 141-
1 pkSjl fdyks feVj {ks= gs ukxjh foHkkxkr rj 99]587 pkSjl fdyks feVj {ks=
gs xkzfe.k foHkkxkr eksMrÞs28 vkSjaxkckn ftYg;ke/;s ,dw.k uÅ rkyqds vkgsr rs
Eg.kts dUuM] lks;xko]flYyksM] Qqyaczh] vkSjaxkckn]- [kqYrkckn] oStkiwj] xaxkiwj
vkf.k iSB.k gh gks;- ftYg;krhy xkokaph ,dw.k la[;k 1344 brdh vkgs- 2001
P;k tux.k.ksuqlkj ftYg;kph ,dw.k yksdla[;k 2897013 brdh vkgs] rj ,dw.k
lk{kjrk 63-51 VDds vlwu R;ke/;s lk{kj iq#”kkaph la[;k 1771659 brdh vkgs-
rlsp lk{kj fL=;kaph la[;k xzkfe.k Hkkxkr ,dw.k 378614 rj ‘kgjh Hkkxkr
325244 brdh vkgs- vkSjaxkckn ftYg;krhy L=h lk{kjrsps ,dq.k izek.k 65-91
VDds brdh vkgs-Þ lu 2011 P;k tux.k.ksuqlkj ;sFkhy L=hiq#”k izek.k 1000
iqj”kkaekxs 924 fL=;k brda vkgs-Þ29
vkSjaxkckn ftYg;kps ljkljh itZU;eku 734 fe-eh brds vlwu fdeku
rkieku 5-6 lsYlhvl va’k rj deky rkieku 45-9 lsYlhvl va’k vkgs-
izkphu dkGkr ftYg;krhy izfr”Bku vktps iSB.k gs varxZr rlsp ijdh;
O;kikjkps Qkj egRokps fBdk.k gksrs- iSB.k ;sFks r;kj gks.kkjh js’keh iSB.kh gh
txHkjkrhy O;kikjkaps vkd”kZ.kkps dsanz gksrs- tkxfrd lkaLd`frd okjlk Eg.kwu uksan
>kkysY;k vftaBk vkf.k os#GP;k izfl/n ys.;k ;kp ftYg;kr vkgsr-
since the earlier times this district played a vital role in shaping the history and ״
culture of the region . It was the center of intence socio- political acvtivities, the set of
26
learning, the seat of religious movements during the long and undeterred course of
history. It had contributed in the fileds of Art, Architecture, sculpture, painting , dress
and ornaments, food dishes and language etc. centers like paithan, Devgiri,
Aurangabad, Ajanta,Ellora had been attracting large no of saints,poets, artisans from
all over the country ״30
2-tkyuk&
19-1 rs 20-3 mRrj v{kka’k o 75-4 rs 76-4 iwoZ js[kka’k olysyk tkyuk
ftYgk gk ejkBokM;krhy ,d egRokpk ftYgk vkgs- iwohZ vkSjaxkckn ftYg;kpkp
,d Hkkx vl.kkjk tkyuk ftYgk 1es 1981 jksth Lora= ftYgk Eg.kwu ?kksf”kr
dj.;kr vkyk- ftYg;kps ,dw.k {ks=QG 7612 pkSjl fdyks feVj brds vkgs-
2011 P;k tux.k.ksuqlkj ftYg;kph ,dw.k yksdla[;k 19-58 yk[k brdh vlwu
R;ke/;s 10-5 yk[k iq#”k rj 9-43 yk[k fL=;k vkgsrÞ31
ftYg;krhy lk{kjrsps izek.k 61-28 VDds brds vkgs- fL=;kaP;k lk{kjrsps
izek.k 49-4 VDds izek.k vkgs-tkyuk ftYg;ke/;s vacM] Hkskdjnu] tkyuk]
?kulkoaxh] ijrwj] eaBk vkf.k tkQzkckn ;k ,dw.k vkB rkywD;kpk lekos’k gksrks-
ftYg;krhy L=hiq#”k izek.k 1000 iqj”kkekxs 952 fL=;k brds vkgs-Þ HkkSxksyhd
n`”V;k tkyuk ftYgk jkT;kP;k e/;Hkkxh ;sr vlY;kus dsnzh; nG.koG.k ea=ky;kus
tkyuk ‘kgjktoGhy bansokMh ;sFks mixzg vuqJo.k Hkqdsanz mHkkjys vkgs-32
3 chM-
chM gk ejkBokM;krhy egRokpk ftYgk 18-3 rs 19-3 mRrj va{kk’kkoj o
74-5 rs 76-6 iwoZ js[kka’kkoj olysyk vkgs- ftYg;kps ,dw.k {ks=QG 10615-3
pkSjl fdyks feVj brds vkgs- chM ftYg;ke/;s ,dw.k 1365 xkokapk lekos’k gksrks-
xksnkojh gh chM ftYg;krhy izeq[k unh vlwu flnaQ.kk]ekatjk]canwljk vkf.k oku ;k
u|k ns[khy chM ftYg;krwu okgrkr chM ftYg;kps ljkljh itZU;eku 666 eh-
27
eh- brds vkgs-chM ftYg;krhy L=h lk{kjrsps izek.k 55-38 VsDd brds vlwu
;sFkhy fL«k;kaps izek.k 904 brds vkgsÞ33
4-ukansM %
ejkBokM;krhy ukansM ftYgk gk izkphu dky[kaMkiklwuph ,sfrgkfld ijaijk
ykHkysyk ftYgk vkgs- okf’ke ;sFks lkiMysY;k rkeziVkuqlkj ukansMyk iqohZ uanhrkr
Eg.kwu vksG[kys tkr vlY;kpss mYys[k lkiMrkrÞ 34
b- l- P;k ifgY;k ‘krdke/;s ukansMoj lkrokgukps jkT; gksrs- pkSF;k
‘krdkr ;sFks pkyqD; oa’kkus jkT; dsys- jk”VªdqVakuh ns[khy nsxywj lkj[;k dkgh
Hkkxkoj jkT; dsY;kps mYys[k lkiMrkr R;kuarj ukansMoj ;knokaph] eyhd dkQwwj
rlsp gSnzkcknP;k futkekph vuqØes lRrk izLFkfir >kyh- ejkBokMk eqDrhlaxzkekuarj
ejkBokM;kpk ,d Hkkx cuysY;k ukansM ftYg;kps /kkfeZd egRo ns’kHkj izfl/n vkgs-
f’k[k /kehZ;kaps ngkos xq#] xq# xksfoan flax ;kaps lek/khLFkG Eg.kwu uknsMaps xq#Onkj]
izfl/n] vkgs R;kyk Jh gqtwj lp[kaM Eg.kwu vksG[kys tkrs- vlk gk ,sfrgkfld
HkkSfydrspk ftYgk HkkSxksfyd n`”Vz;k 18-15 rs 19-55mRrj v{kka’k o 77rs 78-25
iwoZ js[kka’kkoj olysyk vkgs- ukansM ftYg;kps ,dw.k {ks=QG 10332 pkSjl
fdyksfeVj brds vkgs- ftYg;kph yksdla[;k 28]76]259 brdh vlwu R;ke/;s
13]94]901 efgykapk lekos’k gksrks- 35
5- ijHk.kh
ijHk.kh % 18-45 vkf.k 20-10 mRrj v{kka’k vkf.k 76-13 o 77-39
js[kka’kojhy ijHk.kh gk ejkBokM;krhy ,d egRokpk ftYgk vkgs R;ke/;s ijHk.kh]
xaxk[ksM] lksuisBk] ikFkzh] ekuor] ikye] lsyw] ftarwj vkf.k iw.kkZ ;k uÅ rkyqd;kapk
lekos’k gksrks- ijHk.kh ftYgkps ,dw.k {ks=QG 2514-14 pkSeh fd-eh- vkgs- lu
28
2011 P;k tux.kusuqlkj ;k ftYg;kph ,dw.k yksdla[;k 1]835-982 brdh vkgs-
;sFkhy lk{kjrsps izek.k 75-22 VDds vlwu njgtkjh iq:”kkaP;k ekxs fL=;kaph la[;k
940 vkgs- ijHk.kh ftYgkP;k b’kkU;syk vftaB;kP;k Mksaxjjkaxk vkgsr rj nf{k.ksyk
ckyk?kkVP;k Mksaxjjkaxk vkgsr- ijHk.kh ftYgk gk larkph ikou Hkweh Eg.kwu vksG[kyk
tkrks- dkj.k izfl/n lar ukenso ;kaps ewGxkao ;kp ftYgkrhy ujlh gs vlwu izfl/n
L=h lar lar tukckbZ xaxk[ksM ;k ‘kgjkrhy jfgoklh gksR;k- f’kMhaP;k lkbZ ckackP;k
okLrO;kpk ikou Li’kZ ns[khy ;k Hkwehyk >kysyk vkgs- 36
Near parbhani is the town selu where Guru of Shri Sai Baba, Shri Babasaheb
Maharaj was living. Sai stayed with him for 12 years during which time he acquired
knowledge from his guru. Shri Sai Baba’s birthplace is near selu, it is Pathari. After
some tragedy Sai Baba came to selu and met shri Babasaheb Maharaj 37
fdrZudkj Eg.kwu izfl/nh ikoysys ek:rh egkjkt gs nLriwj xkokps jfgoklh
gksrs izfl/n xf.krK HkkLdjHkVV gs ns[khy ijHk.kh ftYgkrhy cksjh ;k xkops gksrs-
uÅ’ks o”kkZP;k iznh?kZ bfrgklkpk lk{khnkj vlysys eqnxys’ojkps eanhj ns[khy
xksnkojhP;k dkBh ;kp ftYg;kr vkgs-
FkksMD;kr ijHk.kh gk HkkSxksfyd] lkekftd o lakLd`rhd n`”V;k ,d egRokpk
ftYgk vkgs-
6- ykrwj
vk/kqfud egkjk”VzkP;k jktdkj.kkr ekth eq[;ea=h dS- foykljko ns’keq[k
;kaP;k usr`RokeqGs egRokph Hkwfedk ctko.;kpk eku ykrwj ftYg;kyk feGkyk- v’kk
;k ykrwj ftYg;kyk izkphu dkGkiklwu iznh?kZ ,srkgkfld ijaijk ykHkysyh vkgs-
izkphu dkGh v’kksdkP;k lkezktkP;k Hkkx vl.kk%;k ykrwj ftYgkoj dkykuq#i
jk”VzdqV] lkrokgu] ‘kd pkyD;] ;kno] cgke.kh] vkfny’kgk vkf.k eq?ky v’kk
29
fofo/k jktoa’kkuh jkT; dsys- 1724 uarj ykrwj pk lekos’k gSnzkckP;k futkeh
jktoVhr >kkyk- izkjaHkh uGnqxZ Eg.kwu vksG[kyk tk.kkjk gk rkyqdk mLekukckn
ftYg;kpk ,d Hkkx gksrk- gSnzkckn eqDrhuarj gk Hkkx Hkkjrh; la?kjkT;kr lekfo”V
gksÅu 1960 uarj egkjk”Vz jkT;kpk ,d ?kVd cuyk- 15 vkWxLV 1982 jksth ,d
Lora= ftYgk Eg.kwu ykrwjyk ekU;rk feGkyh- 76-18mRrj v{kka’k rs 79-12 iwoZ
js[kka’k ykrwj ftYgk olysyk vkgs- ftYgkps ,dw.k {ks=QG 7157 pkS-fd-eh- vkgs-
ykrwj ftYgkaP;k iwoZsyk ukansM] uS_R; fn’ksyk mLekukckn] ok;O;syk chM] mRrjsyk
ijHk.kh ;k ftYg;kP;k flek fHkMysY;k vkgsr rj vkXus; fn’ksyk vka/kz izns’k ;k
jkT;kP;k flek ykrwj ftYg;kyk fHkMysY;k vkgsr- ykrwj ftYgke/;s ,dw.k ngk
rkyqD;kapk lekos’k gksrks- ftYgkrhy xkokaph la[;k ,dw.k 945 brdh vkgs- lu
2001 P;k tux.kusuqlkj ykrqj ftYg;kph yksdla[;k 2080285 brdh vlwu
R;kiSdh iq:”kkaph la[;k 1075257 rj fL=;kaph la[;k 1005028 brdh vkgs-
ftYgkrhy L=h iq:”k izek.k 1000 % 935 vkgs- ykrwj ftYg;kps lk{kjrsps izek.k
71-54 VDds brds vlwu iq:”kkaph lk{kjrk 82-90 VDds rj fL=;kaph lk{kjrk 59-
40 VDds brdh vkgs-38
7- fgaxksyh
vxnh vyhdMsp fuekZ.k >kkysyk fgaxksyh gk ejkBokM;krhy egRokpk ftYgk
vkgs- ftYg;kP;k flek mRrjsyk okf’ke vkf.k ;orekG] if’pesyk ijHk.kh]
vkXus;syk ukansM rj ok;O;syk cqy<k.kk ftYg;kP;k flekauk fHkMysY;k vkgsr-
fgaxksyh ftYg;kps HkkSxksyhd LFkku 19-43 mRrj v{kak’k rlsp 77-11 iwoZ js[kka’k
brds vkgs- ijHk.kh ftYg;kpkp ,d Hkkx vlysyk fgaxksyh gk ,d Lora= ftYgk
Eg.kwu 1 es 1999 jksth vfLrRokr vkyk- fgaxksyh ftYg;ke/;s ,dw.k ikp
rkyqD;kapk lekos’k gksrks rs Eg.kts fgaxksyh] dyeuqjh] lsuxkao] vkSa/k] oler gs
30
gks;- ftYg;kr ,dw.k 711 xkos vkgsr- fgaxksyh ftYgk;kaph ,dw.k yksdla[;k
987160 vlwu R;ke/khy fL=;kaph la[;k 4]81]787 brdh vkgs- ftYgkrhy
lk{kjrsps izek.k 66-86 VDds brds vlwu ,dw.k lk{kj fL=;kaph la[;k 2]09]620
brdh vkgs- vkSa<k ukxukFk gs T;ksfryhaxkps izfl/n ,srkgkfld eafnj fgaxksyh ftYgkrp
eksMrs- 39
8- mLekukckn
ejkBokM;kP;k vrhiwoZsdMs vlysyk mLekukckn ftYgk gk HkkSxksfyd n`”V;k
17-35 va’k rs 18-40 va’k mRrj v{kka’k vkf.k 75-16 va’k rs 76-40 va’k iwoZ
js[kka’k ;ke/;s olysyk vkgs- ftYg;kP;k uS_R;syk lksykiwj] ok;O;sl vgenuxj]
mRrjsl chM] bZ’kkU; o iwoZ fn’ksyk ykrwj rj nf{k.ksyk dukZVd jkT;krhy vuqdzes
fcnj o xqycxkZ ftYgs vkgsr- mLekukckn ftYg;kaps ,dw.k HkkSxksfyd {ks=QG
7512-4 pkS- fd- eh- vlwu R;kiSdh 241-4 pkS- fd- eh- {ks= 3-21 VDds ukxjh
rj moZjhr 7271-0 pkS-fd-eh- {ks= 96-79 VDds xzkeh.k Hkkxkr eksMrs- mLekukckn
ftYg;kr mLekukckn] dGac] mejxk] rqGtkiwj] ijaMk] Hkwe] yksgkjk] vkf.k ok’kh
vls ,dw.k vkB rkyqds vkgsr- 2001 P;k tux.kusuqlkj ftYg;kr ,dw.k 729
xkos vkf.k 622 xzkeiapk;rh vkgsr- ^2001 P;k tux.kusizek.ks mLekukckn
ftYgkph yksdla[;k 1486586 vkgs- R;kiSdh 769368 iq:”k o 717218 fL=;k
vkgsr- xzkfe.k Hkkxkrhy yksdla[;k 1253330 vkgs- rj ukxjh Hkkxkrhy
yksdla[;k 233256 vkgs- ftYg;krhy nj gtkj iq:”kkaekxhy fL=;kpas izek.k 932
brds vkgs- mLekukckn ftYgkrhy lk{kjrsps izek.k 69-02 VDds brds vkgs-
/kkjkf’ko ys.kh gh mLekukckn ftYgkrhy izkphu ys.kh izfl/n vkgs- rlsp gtjr
[kktk ‘ke’kqnnhu xk>h nxkZ] /kkjk’kwj efnZuh eafnj b- izfl/n fBdk.ks ns[khy
mLekukckn ftYg;kr ;srkr- 40
31
11- ejkBokM;krhy fL«k;kaph fLFkrh &
,sfrgkfld ik’oZHkweh &
Hkkjrh; L=h vkf.k nq;;eRo ] ‘kks”k.k]ijk/khurk ;kaps vrwV ukrs izkphu
dkykiklwu vfLrRokr vkgs- izkphu Hkkjrkrhy oSfnd dky[kaMkpk viokn oxGrk
loZp dky[kaMke/;s lkrR;kus fL=;kaP;k ntkZe/;s ?klj.k gksrp jkghyh- ekuoh
laLd`rhP;k vxnh izkFfed VII;koj lekt fufeZrhP;k ckY;koLFksr L=hdMs c?k.;kph
iq:”kkaph n`”Vh gh vR;ar egkRE;eaMhr gksrh- L=he/;s vlysyh uofuEkkZ.kkph
ltukRed {kerk gs iq#”kh cq/nhyk u mdyysys dksMs vlY;keqGs L=hdMs nSoh
‘kDrhps ojnku ;k Hkkousrwu ikfgys tkr vls- Eg.kwup ;k dkGkr ekr`lRrsph
fufeZrh >kyh o L=hyk lektkr xkSjokps LFkku izkIr >kys- viR; fufeZrhph {kerk
QDr L=he/;s vkgs o l`tukph {kerk QDr i`Fohe/;s vkgs -;k ekufldrseqGs L=h
vkf.k i`Foh ;kauk nSoh vk/kkjkps lqj{kk dop ;k izkFkfed dky[kaMke/;s ykHkysys
gksrs- lgkftdp fL=;kadMs c?k.;kpk n`”Vhdksu gk vfr’k; lUekukpk o vknjkpk
gksrk dkj.k viR;fufeZrh e/khy iq:”kkapk lgHkkx Lo;a iq#”kkykp myxMysyk uOgrk-
;k dky[akMkrhy /kkfeZd J/nsP;k fodklke/;s izpaM izek.kkoj L=hnsork
vk<G.;kekxs gs ,d eq[; dkj.k vkgs-Þ41
Lk`”Vhe/khy fulxZpdzkpk ckjdkbZus] fufj{k.kkP;k ek/;ekrwu vH;kl djr
?kM.kk&; izR;sd uSlfxZd ?kVusekxs ,d fuf’pr vls dkyekiukps rRo vkgs gh xks”V
izFker% L=husp ‘kks/kwu dk<yh-Þ42
L=hP;k fujh{k.k ‘kDrhpk o cq/nheRrspk ifj.kke Eg.kts L=hus ykoysyk
‘ksrhpk ‘kks/k gks;-ß‘ksrhpk ‘kks/k fL=;kuh ykoyk izkphu Hkkjrke/;s f’kdkjhlkj[;k
vrhekxkl mRikanu i/nrhdMwwu ‘ksrhlkj[;k izxr mRiknu i/nrhdMs lektkyk
us.;kps Js; fL=;kauk vkgs fla/kw unhP;k dBh xkGisjkph ‘ksrh gh L=hus ‘kks/kwu dk<yh
32
;k dzakrhdhjh ‘kks/kkeqGs HkVdrs leq/g fLFkj >kysÞ43 ekuokus iq<hy dkGkr dsysY;k
loZp izxrhps ewG R;kP;k fLFkj thoukr vkgs- o gs LFkS;Z izkIr d#u ns.;kps dke
fL=;kauh dsY;keqGs loZ izxrhP;k eqGk’kh fL=;k vkgsr vls EgVY;kl okoxs B# u;s-
L=hlerspk gk L=hlRRkkd dky[akM [k&;k vFkkZus fL=;kaP;k bfrgklkrhy lksusjh iku
gksrk- ßL=hlRrkd lekt gk lkis{kr% vf/kd L=h&iq#”k lersoj vk/kkjysyk gksrk-
L=h gh ;q/n’kkL=kr ikjaxr gkssrh- nsoklwj ;q/nkr dSd;h n’kjFkk lkscr y<yh- L=h
jkT;kph lsuk gh iRuh o iq#”kkaiklwu cuyh gksrhÞ44
fL=;kauh ;k dky[kaMkr ykoysY;k fofo/k ‘kks/kkaeqGs Hkkoh izxrhps njokts [kqys
>kys- vk;qosZn o lka[; rRoKkukph fufeZrh o fodkal fL=;kauh dsyk- vkfne
x.klektkr ;Kkph pkSdV cka/k.ks ohVk jp.ks b- dkes fL=;kp djhr- R;kpizek.ks
x.kHkwehP;k okVikps vf/kdkj fL=;kadMsp vlr- R;krwup fL=;kauh Hkwferhpk ‘kks/k
ykoykÞ45
dkGkP;k vks?kkr xkGisjkP;k ‘ksrh,soth d`”kh mRiUuklkBh ukaxjkapk o
cSyklkj[kk Ik’kwpk okij dj.;kpk iz?kkr #< >kyk- R;kpcjkscj viR;fufeZrhe/khy
iq#”kkP;k lgHkkxkpsgh Kku iq#”kkauk >kys ;k nksUgh ckchapk vijhgk;Z ifj.kke vlk
>kyk dh lektkr fL=;kadMs c?k.;kpk tks ,d xSkjohdj.kkpk n`”Vhdksu gksrk- R;kyk
vksgVh ykxyh lektke/;s iq#”klRrspk mn; >kyk o gGwgGw iq#”kRrsus ekr`lRrsph
tkxk dkcht dsyh-46
oSfnd dky[kMkrhy L=hthou%&
b-l-iwoZ 3000 rs b-l-iwoZ 1500 gk oSfnd dky[kaM ekuyk tkrks- Hkkjrh;
lektke/;s vfLrRokr vlysY;k ekr`lRrkd vuk;Z laLd`rhpk ijkHko d#u vk;kZauh
Hkkjrkr iq#”klRrkd vk;Z laLd`rhps fctkjksiu dsys- oSfnd dky[kaMke/;s fL=;kapk
ntkZ mPp Lo#ikpk gksrk] fL=;kauk miu;ukpk Egtsp Ik;kZ;kus f’k{k.kkpk vf/kdkj
33
gksrk- oSfnd dky[kaMke/;s fL=;kaps nksu izeq[k oxZ gksrs ,d Eg.kts czEgoknhuh vkf.k
nqljk ln;ksso/kw vkiys laiw.kZ vk;q”; KkuizkirhlkBh leihZr dj.kk&;k o vkiY;k
Kkulk/kusr dks.kR;kp izdkjpk O;R;; udks Eg.kwu izlaxh vfookghr jkg.kk&;k
fL=;kapk lekos’k czEgoknhuh ;k xVkr gksr vls- T;k fL=;k fookgki;Zar f’k{k.k
?ksÅu uraj x`gLFkkJekr izos’k djr Ra;kuk ln;kso/kw vls EgVys tkrs vls- oSfnd
dky[kaMke/;s fL=;kauk xq#x`gh jkgwu f’k{k.k ?ks.;kpkgh vf/kdkj gksrk- ckyfookg]
fo/kok iwuZfoZokg canh] lrhizFkk ;k lkj[;k dzwj pkyhjhrhapk mn; >kysyk uOgrk-
vkiyk irh fuoM.;kpk vf/kdkj ns[khy fL=;akuk gksrk- iq#”kkaP;k rqyusr dks.krsgh
oktoh gDd fL=k;kauk ukdkjys uOgrs-
^lrrP;k vk;Z vuk;Z la?k”kkZeqGs lkekU;r% vk;Z iq#”k ;q/nkr xqarysyk vls o
L=h ?kjdke ] dkiM r;kj dj.ks] /kuq”;ck.kklkj[ks ;qq/n lkfgR; fuekZ.k dj.;kr
egRokph Hkwfedk ctkor vls- lgkftdp rh gh Lo;aiw.kZ o mRiknu izfdz;srhy
egRokpk ?kVd gksrh- Eg.kwu frpk nTkkZ jlkrGkyk xsysyk uOgrk- vuk;kZa’kh
y<.;klkBh tkLrhr tkLr iq#”kkaph vko’;drk vlY;keqGs larrh fuekZ.k
dj.;klkBh L=hyk egRokph Hkwfedk ikj ikMkoh ykxr vls R;keqGsp ;k dky[kaMkr
lrhizFkk fdaok fo/kok iqufookg canh fnlwu ;sr ukgh Þ47
mRrj oSfnd dky[kaM &
b- l- iwoZ 1500 rs b- l- 500 ;k mRrj oSfnd dky[kaMke/;s fL=;kaP;k ntkZr
?klj.khl izkjaHk >kyk- d`”kh O;oLFksyk LFkS;ZZ izkIr >kY;keqGs fL=;kaP;k jktdh;]
vkfFkZd lgHkkxkph vko’;drk deh >kyh- Lerh vkf.k iqjk.kkP;k ;k dkGkr vusd
/keZxzaFkkph jpuk d#u fL=;kaps vf/kdkj ladqphr dj.;kr vkys f’k{k.kkpk vf/kdkj
ukdkj.;kr vkyk- laiRrhoj dks.kkpkp vf/kdkj mjyk ukgh- QDr fookg gkp
,deso laLdkj fL=;kalkBh mjyk-
34
oSokfgdks fof/k% L=huka laLdkjks oSf/kdk Le`r %
ifrlsok xqjkS oklkS x`gk;ksZXuh ifjfdz;k AA 48
iq#”klRrk vkf.k tkrh O;oLFkk vkck/khr Bso.;klkBh fL=;kauk lrhizFkk]
fo/kok fookg canh] ckyfookg ;klkj[;k dqjhrhaP;k gokyh dj.;kr vkys] MkW-
ckcklkgsc vkacsMdj ;kaP;k ers ßoSfnd dkGkr fL=;kapk ntkZ mPp gksrk ek= euwus
fygysY;k euqLerheqGs rks [kkyoyk- fL=;kP;k nqjkoLFksyk euwp tckcnkj vkgs-Þ49
izkphu dkGkrhy /keZlq/kkj.kk pGoG o fL=;k &
izkphu HkkjrkP;k bfrgklke/;s tSu o ckS/n /kekZpk >kysyk mn; gk ,d
dzkarhdkjh dk;Zlq/kkj.kk pGoGhpk dky[kaM ekuyk tkrks- rRdkyhu fagnq /kekZrhy
ok<rs deZdkaM] va/kJ/nk]fo”kerk] tkrhHksn ;klkj[;k d`Ik;k fo#/n vkokt mBor
b-l- iwoZ 6 O;k ‘krdkr Hkxoku egkohj ;kauh tSu /kekZph LFkkiuk dsyh rj
Hkxoku xkSre cq/n ;kauh ckS/n /kekZph LFkkiuk dsyh- tSu vkf.k ckS/n /kekZuh fL=;kauk
lekurk o Lokra+«; fnY;keqGs Qkj eksB;k izek.kkr fL=;kauk ;k /kekZpk Lohdkj
dsY;kps vk<Gwu ;srs-
e/;;qxhu dky[kaMkrhy L=hthou &
e/;;qxhu dky[kaMke/;s Hkkjrh; fL=;kaps thou vf/kdp va/k%dkje; >kys
gksrs- mRrj oSfnd dky[kaMke/;s fuekZ.k >kysY;k ckyfookg] lrhizFkk] fo/kok fookg
canh] ds’koiu] f’k{k.k canh ;klkj[;k pkyhfjrhus e/;;qxkr vfr’k;
vkdzkGfodzkG Lo#i /kkj.k dsys gksrs-;k #<h ijaijkauk dk;|kps Lo#i izkIr >kys
gksrs- e/;;qxhu dky[kMkrhy L=hthou /kkehZd deZdkaM] va/kJ/nk] ekufld
xqykefxjh ;kr vMdysys gksrs- fofo/k /kkfeZd #<h ijaijkP;k ek/;ekrwu fL=;kauk
t[kMwu Bso.;kr vkys- rhyk irhikjk;.k o iq#”k’kj.k cufoys xsys- vkn’kZ ekrk o
35
vkn’kZ iRuh Eg.kwu frps xkSjohdj.k dsys gksrs- lrh lkoh=h o ekrk vuql;k gh
vkn’kZ frP;kiq<s ekaMyh xsyh-oVlkfo=h lkj[ks fofo/k ozroSdY;s] djok pkSFk lkj[;k
izFkk&ijaijk o j{kkca/ku lkj[;k /kkfeZd l.kkaP;k ek/;ekrwu rhps ijkoyachRo n`<
dsys xsysÞ50
ijkoyachRokps laLdkj fL=;kaP;k eukoj ?kVVi.ks #t.;klkBh fofo/k /kkfeZd
xzaFkph jpuk dj.;kph ijaijk lq#p gksrh- 13 O;k ‘krdkrhy gseknzh iaMhrkus
fyfgysY;k ^prqoxZ fprkae.kh* ;k xzaFkkr fL=;kalkBh gtkjks ozroSdY;s lkafxryh
vkgsr-51
e/;;qxkrhy eqLyhe vkdze.ks o R;kpcjkscj ns’kkraxZr fofo/k jktlRrkae/;s
gks.kkjs jktdh; la?k”kZ] y<k;k ;keqGs fL=;kaoj iMnk i/nrhlkj[kh ca/kus ?kky.;kr
vkyh o rh iq<s fnolsafnol tkpdp gksr xsyh-
19 O;k ‘krdkrhy lektlq/kkj.kk pGoG
fczVh’kkps jktdh; vkfFkZd opZLo izLFkkihr >kY;keqGs Hkkjrh;kapk vkiksvkip
ik’pkR; laL—rh] baxzth Hkk”kk] vk/kqfud Kku] Lokra=;] lerk]ca/kquk ;k
mnkjeroknh ladYiuk vkf.k brj vusd uouohu ladYiuka’kh ifjp; >kyk-
R;krwup lekt lq/kkjdkaph ,d fi<h fuekZ.k >kyh- jktkjke eksgu jkW;] egknso
xksfoan jkuMs] egkRek tksfrck Qqys] lkfo=hckbZ Qqys]iaMhrk jekckbZ] csgjketh
eyckjh] jkt”khZ ‘kkgw egkjkt] MkW-ckcklkgsc vkacsMdj ;klkj[kh Fkksj lekt
lq/kkjdkaph ijaijk fuekZ.k >kyh-
12- ejkBokM;krhy fL=;kaph lkekftd fLFkrh
iq#”klRrk gk Hkkjrh; lektO;oLFkspk ik;k vlwu R;k ik;k[kkyh usgehp
fL=;kauk fpjMys xsysys vkgs- iq#”klRrkd lektkr fL=;kaps ‘kks”k.k gksrs gs L=hoknh
36
pGoGhps x`ghrd R;ke/kwup fuekZ.k >kysys vkgs- fL=;kapk vf’kf{kri.kk] va/kJ/nkGw
o`Rrh] ijaijkfiz;rk] ekufld nqcZyrk] vkfFkZd ijkoyachRo ;k ckch iq#”klRrsP;k
etcwrhdj.kklkBh o rh fVd.;klkBh egRokph Hkwfedk ctkor vlrkr- T;k
izns’kkrhy fL=;k ftrD;k ekxkl frrdh R;k izns’kkrhy iq#”klRrk ?kVzV vlrs- rlsp
,[kk|k izknsf’kd foHkkxkpk vkfFkZd] lkekftd] ‘kS{f.kd fodkl ftrdk tkLr frrdh
R;k izns’kkrhy L=h brj fL=;kaP;k rqyusr tkx#d vlrs o R;kp rqyusr R;k
izns’kkrhy iq#”klRrsps ca/ku FkksM;k izek.kkr lSy iMysys fnlrs] vFkkZr iq#”klRrk
ek«k vfLrRokr vlrsp vlrs- FkksMD;kr ,[kk|k izns’kkpk vkfFkZd fodkl rsFkhy
lektthoukyk izHkkfor djr vlrks- ejkBokM;krhy fL=;kaP;k lkekftd fLFkrhps
fo’ys”k.k dj.;klkBh dkgh egRokP;k dlksV;kapk voyac djkok ykxrks] R;ke/;s
;sFkhy iq#”klRrkd lektO;oLFkk] fL=;kaps dqVwackrhy LFkku] fL=;kaps oSokfgd LFkku
vkf.k R;kauk lektkr okoj.;kph feG.kkjh eksdGhd R;kaph ‘kS{kf.kd] vkfFkZd]
jktdh; ]lkekftd fLFkrh ;k ckchpk lekos’k gksrks- ejkBokM;krhy jktdh; o
vkfFkZd ifjfLFkrhpk fL=;kaP;k ntkZoj Qkj [kksyoj ifj.kke >kysyk fnlwu ;srks-
tsOgk vki.k ,[kk|k O;Drhpk ntkZ ekstr vlrks- rsOgk R;klkBh izkeq[;kus nksu
fud”k ykoys tkrkr- ,drj R;k laca/khr O;Drhyk feG.kkjs vf/kdkj vkf.k nqljk
Eg.kts R;k vf/kdkjkapk okij dj.;klkBh vko’;d vl.kkjh ik=rk] Lokra= vkf.k
okrkoj.k ;kapk miHkksx ?ks.;kph laca/khr O;Drhph {kerk gs gks;-
status refers to a position in social system or sub system which is distinguishable״
from and at the same time realeted to other position through its designated rights and
oblige tions. ln the pure sociological sense, status does not imply rank or hierarehy but
denotes only position vis-vis rights and obligations״ 52
37
fL=;kaps dqVqacO;oLFksrhy LFkku &
,[kk|k O;Drhyk Lor%ph lkekftd vksG[k] ntkZ vkf.k lqj{kk iznku dj.kkjh
,d lkekftd laLFkk Eg.kwu dqVqac laLFksdMs ikfgys tkrs- ejkBokMk izns’kkrhy
dqVqaclaLFksps Lo#i fir`iz/kku dqVqac vls vkgs- firqiz/kku dqVqacke/;s dqVqac izeq[k Eg.kwu
loZ vf/kdkj gs R;k dqVqackrhy T;s”B iq#”kkdMs vlrkr o rnzuarj rs T;s”V iw=kdMs
gLrkarjhr gksr vlrkr- folkO;k ‘krdkP;k mRrjk/kZ e/;s dkgh viokn oxGrk
ejkBokM;krhy cgqla[; dqVqac gh fir`iz/kku ,d= dqVqac ;k izdkjph dqVqac gksrh-
izR;sd dqVqackpk izeq[k firk gk vlY;keqGs ekrk ;k #ikr L=h usgehp iq#”kkauk nq ;e
vls- dqVqack’kh laca/khr vkfFkZd] lkekftd] /kkfeZd] lkaLd`frd loZp xks”Vhps fu.kZ;
?ks.;kps vf/kdkj iq#”kkaP;k gkrh gksrs- fL=;kauk ;kckcr dks.krkp vf/kdkj uOgrk
fdacgquk fopkjY;kf’kok; lYyk ns.;kpkgh vf/kdkj fryk uOgrk] rlsp frus ,[kk|k
ckcrhr fnysyk lYyk ekU; dj.;kps dks.krsgh ca/ku dqVqac izeq[k Eg.kwu R;k iq#”kkoj
uOgrs- fL=;kaps dqVwackrhy LFkku gs iq#”klRrseqGs iq.kZr% nqyZ{khr o ntkZghu gksrs-
dqVqackrhy L=h Eg.kts QDr iq#”kkyk lq[k ns.kkjh ,d HkksxoLrw vkf.k vkf.k eqy
tUEkkyk ?kky.kkjh pkyrh cksyrh e’kkhu gksrh ßpkaxyh ck;dks uo&;kl loZ xks”Vhr
larks”kfo.;kpk ;Ru dfjrs- rks dkeko#u ?kjh ;s.;kP;k osGh rh LoPN o pkaxys oL=
uslwu R;kph okV ikgrs- frP;k ?kjkrhy loZ ftulk tkxP;k Tkkxh O;oLFksus
ekaMysY;k vlrkr rh R;kyk izlUursus HksVrs R;kyk ts dkgh ikfgts rs rh r;kj
Bsors+( R;kyk tks vkoMrks rks Lo;aikd rh djrs rks Fkdwu newu vkY;koj R;kyk
‘kstk&;k iktk&;kaP;k HkkaM.kkP;k fdaok nql&;k ukoMR;k xks”Vh lkaxwu rh =kl nsr
ukgh- iks”kk[k] nkfxus ygkulgku HkkaM.k bR;kfn gydV xks”Vh fo”k;h cksyr ukghÞ 53
38
;ko:u vki.kkl dqVqackrhyl fL«k;kaP;k Hkwehds fo”k;h ekfgrh feGrs-
ejkBokM;krhy loZp tkrh/kekZrhy fL«k;kaph ifjfLFkrh ‘kks”k.kkP;k o
nq ;ekP;kckcrhr toGikl lkj[khp gksrh
Hindu women had no right to inherit property nor did they enjoy the right to״
terminate an undesirable marriage Muslim women could inherit property but only half
as such as man could and in matter of divorce even theoretically there was equality
between husband and wifeÞ 54
dqVqacke/;s gks.kk&;k vkfFkZd] ekufld o ‘kkjhfjd ‘kks”k.kkcny dqBssgh rdzkj
dj.;kph o nkn ekx.;kph lks; fL=;kadMs uOgrh- R;keqGs fdR;sd fL=;k
dqVqackrxZr gks.kkjs vU;k;] vR;kpkj u’khckpk Hkkx Eg.kwu fLodkjr vlr- FkksMD;kr
dqVwackr fL=;kaps LFkku vkf.k Hkwfedk gh iq<hyizek.ks gksrh
dk;sZ”kq nklh] dj.ks”kq ea=h
HkksT;s”kq ekrk] ‘k;us”kq jaHkk
#isp y{eh] {ke;k /kfj=h
jk”Vz/keZ ;qDrk] dqy/kekZ iRuhÞ55
2- fookg laLFkk vkf.k fL=;k &
fL=;kauk f’k{k.kkpk] miu;ukpk] laiRrhpk vls loZp vf/kdkj ukdkj.;kr
vkysys gksrs- euqLe`rhP;k nql&;k v/;krhy 67 dzekadkP;k ‘yksdkuqlkj fL=;kaP;k
thoukrhy ,deso egRokpk laLdkj Eg.kts fookglaLdkj gks;- irhph lsok gkp
xq#dqy fuokl o ?kjdke gsp ;KdeZ gks;- ?kjklkBh vkxhoj inkFkZ f’kto.ks gk
ikd;K gkp fL=pk Kku;K gks;Þ56 ln the name of Hindu marriage being a
sacrament, many foolish and meaningless customs and rituals were tolerated by
women in India57
39
folkO;k ‘krdkP;k iwokZ/kkrgh ejkBokM;ke/;s ckyfookgkps izpyu Qkj
eksB;k izek.kkr gksrs- ß,d izLFkkihr izFkk Eg.kwu b- l- 100e/;s ckyfookgkpk mn;
>kyk- oSfnd dky[kaMke/;s gh izFkk vfLrRokr uOgrh- gGwgGw eqyhP;k fookgkps o;
frP;k _.kerh gks.;kiwohZ Ik;Zr iksgpysÞ58 x`glq=kuqlkj eqyhP;k fookgkps ;ksX; o;
ukxfudk ¼xkSjh½ gs vkgs- vkB o”kkZP;k vkrhy eqyxh gh ukxfudk] uÅ o”kkZph
eqyxh jksfg.kh] ngk o”kkZph dU;k vkf.k ngk o”kkZiq<hy eqyxh gh jtLoyk ekuyh
tkbZ tks firk vkiY;k ewyhyk jtLoyk ;k o;ki;Zr vfookghr Bsorks R;kyk
ckygR;sps iki ykxwu rks ujdkr tkrks v’kh /keZ’kkL=h; fHkrh #< vlY;keqGs laiw.kZ
ns’kkizek.kp ejkBokM;krgh eqyxh o;kr ;s.;kiwohZ p frpk fookg d#u ns.;kph
izFkk Qkj eksB;k izek.kkr gksrh- vkeP;k yksdkar bRkD;k ygkui.kh yXukaph eksBh
gkSl vlrs= yXu Eg.kts dk; ;kps ;FkkfLFkr Kku ulrs= uo;k eqykl brds ek=
letrs dh] gh ek>kh ck;dks vkf.k uojh eqyhl tj rh FkksMh tk.krh vlyh rj
rh gk ek>kk uojk Eg.kksu letrs] vkf.k vxnhp ygku vlyh rj rsgh fryk
letr ukgh= brD;k ygku o;kP;k eqykaps yXu dj.;kpk iz/kku ;k ns’kkr ‘ksdMks
o”kkZiklwu iMwu xsyk vkgs= ^v”Vo”kkZ Hkors xkSjh^ vls ‘kkL=kFkZ nk[kowu czkEg.kkauh ;k
pkyhl mRrstu fnys rs brds dh ‘ksoVh eyhap ikG.;kr yXus ykow ykxys59
fL=;kauk Lor%pk irh fuoM.;kpk vf/kdkj uOgrk- czEgiwjk.kkus irh fuoMhph
vf/kdkj ukdkjyk gksrk- fookg o;kps izek.k gGwgGw brds ?kljys dh eqyxh vkbZP;k
xHkkZr vlrkukp frpk fookg fuf’pr dj.;kr ;sÅ ykxyk-
13- ejkBokM;krhy fL=;kaph ‘kS{kf.kd fLFkrh &
dsoG ,[kk|k O;Drhpsp uOgs rj ns’kkps HkforO; cny.;kph rkdn
f’k{k.kke/;s vlrs] ek= Hkkjrh; fL=;kauk O;fDreRo fodklkph gh vfr’k; eqyHkwr
ckc ukdk#u R;kaps lkekftd] vkfFkZd] lkaLd`frd] /kkfeZd] jktdh; o ekufld
40
[kPphdj.k ‘krdkuq’krds fuosZ/ki.ks lq# Bsoys xsys- ,dksf.klkO;k ‘krdkr lq#
>kysY;k lektlq/kkj.kk pGoGheqGs lektlq/kkjdkauh L=hf’k{k.k gk dGhpk eqnnk
Eg.kwu leksj vk.kyk- egkRek Qqys lkfo=hckbZ Qqys ;kauh 1948 e/;s Hkkjrkrhy
ifgyh eqyhaph ‘kkGk lq# dsyh- lukruh lektkpk izpaM fojks/k iRd#ugh R;kauh
L=hf’k{k.kkph pGoG lq#p Bsoyh vesfjdu] Mp] LdkWVh’k] fczVh’k] iksrqZxht
fe’ku&;kauhgh Hkkjrkr ‘kkGk lq# dsY;k- gGwgGw fL=;k f’k{k.k ?ksmq ykxY;k ijarq gs
izek.k vfr’k; uxU; gksrs- lektlq/kkj.kk pGoGhps yks.k eksB;k izek.kkr iljysY;k
moZjhr egkjk”Vªkph L=hf’k{k.k ckcrph izxrh Qkj’kh lek/kkudkjd uOgrh- frFks
dk;e Lo#ih futkekP;k j>kdkjh jktoVhP;k xqykehr vlysY;k ejkBokM;krhy
lexz f’k{k.kkps fp= vkf.k R;krgh L=h f’k{k.kkps fp= vfr’k; fonkjd gksrs-
‘krdkuq’krds ejkBokM;krhy fL=;kaph ‘kS{kf.kd fLFkrh va/kdkje; gksr xsyh-
folkO;k ‘krdkP;k iwokZ/kkZi;Zr ns[khy fL=;kaP;k ‘kS{kf.kd fodklkph fLFkrh tSls Fks
gksrh- futkekP;k jktoVhrwu eqDr gksÅu Lora= Hkkjrkpk ,d Hkkx cuY;kuarjp
ejkBokM;krhy L=hf’k{k.kkyk pkyuk feGkyh vls fufoZokni.ks lkaxrk ;srs-60
Lokra=;iwoZ dkGkr ejkBokM;krhy L=hf’k{kukpsp uOgs rj iq#”kkaP;k f’k{k.kkpsgh
izek.k vfr’k; deh gksrs-61
ejkBokM;ke/;s L=hf’k{k.kkph n’kk vR;ar okbZV gksrh izkFkfed vkf.k
ek/;fed f’k{k.kkph O;oLFk vfr’k; rqViqath b= l= 1911 e/;s L=h vkf.k
iq:”k feGwu lk{kjrsps izek.k dsoG 2-3 VDds gksrs- b- l- 1921 e/;s R;kr
ukeek= ok< >kkyh vkf.k rs izek.k dsoG 2-4 VDds >kkys- 1931 e/;s lk{kjrsps
izek.ks 3-5 VDds i;Zar iksgpys rj 1941 e/;s ejkBokM;krhy lk{kjrsps izek.k 7-
4 VDds brds >kkys- ejkBokM;krhy fL=;kaP;k lk{kjrspk fopkj dsY;kl gs izek.k
4- 3 gksrs- Eg.kts 100 fL=;k e/;s dsoG 4 fL=;k lk{kj gksR;k- mPp f’k{k.kklkBh
1917 yk mLekfu;k fo+|kihBkph LFkkiuk gksbZi;Zar gSnzkckn laLFkkukr mPp f’k{k.kkaph
41
xrh Qkj deh gksrh- ejkBokM;kr fo++n;kihBkph O;oLFkk uOgrh R;keqGs iq#”kkae/;sgh
mPp f’k{k.kkps izek.k vfr’k; deh gksrs mPp f’k{k.kklkBh gSnzckn ;sFkhy mLekfu;k
fo/kkihBe/;s tkos ykxr vls- rYdkyhu vkfFkZd vkf.k lkekftd ifjfLFkrhpk fopkj
djrk mPp f’k{k.k ?ks.ks gh ckc ejkBokM;ke/;s loZlkekU; iq#”kkaP;k ns[khy d{ksckgsj
gksrh rsFks fL=;kauk mPp f’k{k.k feG.;kph ‘kD;rk uOgrhp- ejkBokM;ke/;s
L=hf’k{k.kk ckcrP;k ;k ifjfLFkrhyk [kkyhy ?kVd dkj.khHkwr gksrs-
1 vo”kZ.k vkf.k nq”dkGkeqGs folkO;k ‘krdkP;k iwokZ/kkZr ejkBokM;kph vkfFkZd
ifjfLFkrh [kkyoysyh gksrh R;keqGs f’k{k.kkP;k fodklklkBh Hkjho iz;Ru gksÅ
‘kdys ukgh-
2 ejkBokMk futkeh jktoVhP;k vaeyk[kkyh gksrk futkekph ,dw.kp
f’k{k.kkcny mnklhurk vlY;keqGs ejkBokM;krhy f’k{k.kklkBh fo’ks”k iz;Ru
futkeh gksÅ ‘kdr ukgh-
3 mnwZ gh ‘kkldh; Hkk”kk vlY;keGs ejkBh Hkk”ksph xGpsih >kyh R;keqGs
ejkBh ‘kkGsph LFkkiuk eksB;k izek.kkr gksmw ‘kdr ukgh-
4- ek/;fed o mPp f’k{k.kkalkBh mnwZ gs ek/;e vlY;keqGs fL=;k f’k{k.kkiklwu
oaphr jkfgY;k-
5 ejkBokM;krhy iq#”kiz/kku lektO;oLFkseqGs fL=;kaP;k ikjaikfjd Hkwfedspsp
leFkZu d#u R;kauk f’k{k.kk,soth dqVwackraxZr dkekrp O;Lr Bso.;kr vkys-
6 lkekftd lersP;k vkHkkokeqGs fL=;ke/;s f’k{k.kkps okjs fuekZ.k gksÅ ‘kdys
ukgh-
7 futkeh jktoVhpk tktdrseqGs moZjhr ns’kke/;s tksj /kjysyh L=h f’k{k.kkph
pGoG ejkBokM;ke/;s ewG /k# ‘kdyh ukgh-
42
8 MkW- ckcklkgsc vkacsMdj vk- d`- ok?kekjs] m”kkrkbZ ok?kekjs]dk’khckbZ
fdyksZLdj]xksohanHkkbZ JkWQ ;k lkj[;k lektlq/kkjdkauh L=hf’k{k.k lq#
dj.;kps iz;Ru dsys] ek= ;kp izdkjps iz;Ru brjkadMwu Qkj eksB;k
izek.kkoj dsys xsys ukgh-
8 if’pe egkjk”VªkP;k rqyusr ejkBokM;kr f[kzzz’pu /keZizlkjkph xrh deh
gksrh- lgkftdp fczfV’k vaeyk[kkyhy egkjk”Vzkis{kk ejkBokM;ke/;s fe’kujh
dk;kZpk izlkj deh gksrk] fdaok rks uarjP;k dkGkr >kyk R;keqGs
fe’ku&;kaP;k L=hf’k{k.kfo”k;d dk;kZiklwu ejkBokMk c&;kp dkG nwj
jkfgyk- fe’ku ;kauh lq# dsysY;k eksQr f’k{k.kkpk Qk;nk ejkBokM;krhy
fL=;kauk [k&;k vFkkZus Lokra=;kuarj >kyk-
ßlca/k fganqLFkkukr tj lk{kjrsps izek.k ?ksrys rj rs ‘ksdMk ngk fu?krs o
vkiY;k ejkBokM;krhy rsp izek.k ‘ksdMk rhu pkj iMrs- R;ko#u gs Li”V gksrs
dh] fganqLFkkukrhy brj izkarkr ;kckcr tso<h izxrh >kyh vkgs R;k ekukus vkEgh
Qkjp ekxs vkgksrÞ62
ejkBokM;krhy fL=;kae/khy lk{kjrsps izek.k vfr’k; deh gksrs- eqfLye
lektkrhy dkgh mPpoxhZ; fL=;k f’k{k.k ?ksr gksR;k- ßLor% iM|kvkM clwu
iM|kckgsj f’k{kd f’kdforks v’kk ifjfLFkrhr vH;kl d#u ch- ,-] ,e- ,- i;Zr
f’k{k.k ?ksrysY;k eqlyeku fL=;k vkt vkiY;k futkekP;k jkT;kr okojr vkgsr
R;kaps dkSrqd djkos rso<s FkksMsp vkgs-Þ 63
14- ejkBokM;krhy fL=;kaph vkfFkZd fLFkrh &
The status of any given section and populalion in society is in timately
connected with its economic position which depends on rights, role and
opportunities for participation in economic activitiey״ 64
43
L=hP;k ‘kS{kf.kd fodklkrwup fryk vkfFkZd Lokra= izkIr gksÅ ‘kdrs vkf.k
vkfFkZd Lokra«;ke/kwu vkRefo’okl] Lokoyacu] fu.kZ;{kerk] fufHkZMi.kk vkf.k
thoukP;k loZp {ks=kr ldkjkRed gLr{ksikph ik=rk gs xq.k frP;k O;DrheRokpk
,d Hkkx cuw ‘kdrkr- folkO;k ‘krdkP;k iwokZ/kkr ejkBokM;krhy fL=;k ;k loZp
ckchiklwu nwj jkfgY;k dkj.k R;kauk f’k{k.kkph la/khp miyC/k gksÅ ‘kdysyh uOgrh-
ek= vls vlys rhjhgh fL=;k vkiys lkekftd] vkfFkZd] lkaLd`frd ;ksxnku nsrp
gksR;k gs ukdkjrk ;sr ukgh- fL=;kaps Je gs usgehp vn`’; ekuys xsY;keqGs vkfFkZd
fodklizfdz;se/;s R;kaps ;ksxnku ns[khy vn`’;p jkgrs ejkBokM;krhy fL=;k ;k
dky[kaMke/;s x`gdk;Z] ‘ksrh] ‘ksretwjh] dkSVaqfcd mRiknus o O;olk; ;klkj[;k
mRiknd dk;kZe/;s vkiyk lgHkkx uksanor gksR;k-
“The women in India especially in its rural areas perform multipal duties by combind
all types of household work icluding child care with such other jobs as farming,
animal husbandry, work in household industry, etc״ 65
1 d`”kh O;oLFksrhy fL=;k &
ejkBokM;kP;k ,dw.k {ks=QGiSdh cgqla[; brdk Hkkx xzkfe.k Hkkxkr eksMrks-
d`”khO;olk; gk xzkfe.k vFkZO;oLFkspk d.kk ekuyk tkrks- xzkfe.k Hkkxkrhy cgqrk’k%
yksdla[;k gh d`”kh fo”k;d fofo/k dkedktkae/;s O;Lr vlY;kps fnlwu ;srs-
ejkBokM;krhy fL«kk;k Qkj eksB;k la[;sus ‘ksretwj Eg.kwu d`”kh O;oLFksr vkiys
;ksxnku nsr vlr- b-l- 1981 P;k tux.kusuqlkj ßth O;Drh Lor%P;k ekydhP;k
rlsp ,[kkn;k O;DrhP;k fdaok laaLFksP;k tfeuhoj iS’kkaP;k fdaok fuf’pr Lo#ikP;k
fg’’;kP;k ekscnY;kr ‘ksrhph fofo/k dkes djrs fryk ‘ksrdjh vls EgVys tkrsÞ66
;k O;k[;s uqlkj ‘ksrdjh ;k ladYiuse/;s T;kapk lekos’k gksrks R;kaP;kdMs tfeuhph
ekydh vl.ks gk Hkkx egRokpk ekuyk tkrks- fL=;kadMs Lor%P;k ekydhph ‘ksrh
ulY;keqGs ^‘ksrdjh* ;k ladYiusr fL=;kapk lgHkkx rlk dehp gksrk- T;k fL=;k
44
vkiY;k Lor%P;k dqVqackP;k ekydhP;k ‘ksrkr dke djr R;kapkgh lekos’k ‘ksrdjh
;k laKsr dsyk xsysyk vk<Grks- R;kiw<s ‘ksretwj ;k ladYiusphgh O;k[;k b-l-
1981 P;k tux.kuk vgokyku fnlwu ;srs ßth O;Drh iS’kkP;k #ikr feG.kk&;k
etwjhlkBh fdaok Bjkfod fg’’;klkBh nql&;kaP;k ‘ksrkoj Je djrs] ftP;koj
isj.khph dks.krhgh tckcnkjh ulrs vkf.k ftyk R;k laca/khr tfeuh fo”k;h dq.kk’khgh
dks.krkgh djkj dj.;kpk fdaok rh xgk.k Eg.kwu ns.;kpk vf/kdkj ulrks v’kh
O;Drh ‘ksretwj Eg.kwu vkaG[kyh tkrsÞ67 ejkBokM;krhy cgqla[; fL=;k dsoG
folkO;k ‘krdkP;k iwokZ/kkZrp uOgs rj ,dfolkO;k ‘krdkr ns[khy ‘ksretwj Eg.kwup
jkcr vlY;kps vkBGwu ;srs ;ke/;s izkeq[;kus vuqlwphr tkrh] tekrh] brj ekxkl
oxhZ; tkrhrhy fL=;kapk lekos’k gksrks- ‘ksretwj Eg.kwu fL=;k th dkes djrkr
R;ke/;s ‘ksrhrhy dk’;k] /kldV ;klkj[;k dpjk ospwu ‘ksr LoPN dj.ks]
dkilkph ykxoM dj.ks] fidkae/khy r.k dk<.ks] fuan.ks] dkank]ylw.k fdaok QG
fidkaph ykxoM dj.ks xgq] cktjh] Tokjh rlsp brj dM/kkU; oxhZ; fidkaph dki.kh
dj.ks] dkilkph osp.kh dj.ks]HkwbZewx] ewx ;kaP;k ‘ksaxk dk<.ks ;klkj[;k brj vusd
dkekapk lekos’k gksrks-
ejkBokM;krhy fL=;kauk ‘skrhe/khy iq#”kkaizek.ksp dsysY;k dkeklkBhgh leku
osru feGr uOgrs- osrukrhy gh rQkor vktgh vki.kkl fnlwu ;srs- ‘ksretqj
fL=;kauk feG.kkjh etqjh gh vfr’k; rqViqaT;k Lo#ikph vlY;keqGs lgkftdp
ejkBokM;krhy cgqrka’k% fL=;kaps jgk.kheku gs [kkykoysys gksrs- viqjs osru] dkekps
tknk rkl] dke feG.;krhy vfuf’prrk] dke ns.kk&;kph mPp&fuprk eku.;kph
ekufldrk] izlaxh ekydkdMwu gks.kkjs ySfxad ‘kks”k.k ;klkj[;k fofo/k leL;kauk
‘ksretwj fL=;kauk lkeksjs tkos ykxr gksrs- R;krgh brj rFkkdfFkr mPp letY;k
tk.kk&;k tkrhrhy fL=;akis{kk vuqlwphr tkrhtekrhrhy fL=;kauk ekydkdMwu
gks.kkjs vR;kpkj fuewVi.ks lgu djkos ykxr- 1971 lkyh fL=;kafo”k;h vH;kl
45
dj.kkjh jk”Vzh; lferh use.;kr vkysyh gksrh- ;k lferhP;k igk.khe/;s
iq<hyizdkjps er uksanfoysys vk<Gwu ;srs- ßojP;k tkrhrhy yksdkaps vuqlwfpr
tkrhoj vkfFkZd opZLo vlY;k dkj.kkus R;k oxkZrhy iq#”kkaP;k fo”k;oklusiklwu
vkiY;k fL=;kaps j{k.k dj.;kP;k gsrwus vuqlqfpr tkrhP;k eqyhaps fookg ygkui.khp
d#u fnys tkrÞ-68 d`”kh O;oLFkse/;s dk;Z dj.kk&;k fL=;kafo”k;h 2001 e/;s
laer >kysY;k fL=;kaP;k lcyh dj.k fo”k;d jk”Vzh; /kksj.kkr iq<hyizek.kkr er
ekaM.;kr vkysys vkgs-״In view of critical role of women in agriculture and allied
sector, as producers, concentrated efforts will be made to ensure that benefits of
training extension and various programmes for training women in soil conservation,
social forestery, dairy development and other occupation, livestock,including small
animal husbandry, poultry, fisheries etc.will be expand to benefit women workers in
the agricultural sector.״69
2 x`gm|ksxkrhy fL=;k &
ejkBokM;krhy fL=;kaps thou ns[khy ?kjkP;k pkj faHkrhP;k vkr canhLr
gksrs- tkrhpk vfHkeku ftrdk mPp frrdh R;k tkrhrhy L=h canhLr vls- ekS;Z
‘kkc fnu ;kaP;k erkuqlkj fL=;kauk tk.khoiqoZd vkfFkZd ckchiklwu nwj Bsowu R;kauk
Lor%P;k mnjfuokZgklkBh iw.kZi.ks dqVwackrhy iq#”kkapk vkJhr cufoys tkr vls-Þ70
rRdkyhu dky[kaMke/;s ejkBokM;krhy xzkfe.k Hkkxkrhy vkfFkZd thou gs
cyqrsnkjh O;oLFksuqlkj pkyr vls R;keqGs cgqrk’k% i.ks xzkfe.k Hkkxkrhy dqVqackae/kwu
vkikiyk ikjaikfjd vlk O;olk; pkyr vls R;ke/;s yksgkj] pkaHkkj] dqaHkkj]
lksukj] lqrkj] rsyh]egkj]ekax]b- ckjk cyqrsnkj vkikiys O;olk; lkHkGr vlr ;k
izR;sd tkrhrhy fL=;k vkiY;k irhyk R;kP;k dkekr gkrHkkj ykor vlr-dqaHkkj
46
tkrhrY;k fL=;k eMdh cufo.;kP;k dkekr] pkaHkkj fL=;k dkrMh deko.;kP;k o
pIiy r;kj dj.;kP;k dkekr v’kk izdkjs loZp tkrh tekrhrhy fL=;k vkikiys
O;olk; pkyfo.;klkBh iq#”kkaP;k cjskcjhus dke djr vlr- vktgh ejkBokM;kr
;k ijaikjhd O;olk;krhy fL=k;kps izek.k eksBs vkBGwwu ;srs nksj fo.k.ks] dsjlq.;k
r;kj dj.ks ;k dkekr eXu vlysY;k ekax tkrhrhy fL=;k ejkBokM;krhy izR;sd
[ksM;krqu vkt ns[khy fnlrkr- folkO;k ‘krdkrhy ejkBokM;krhy fL=k;kP;k
x`gm?kksxkrhy ;ksxnku eksBs gksr ;k m?kksxke/;s izkeq[;kus iq<hy ckchpk lekos’k gksr
vls
1 rack[kq’kh lca/khr vlysys fcMh oG.;kps m|ksx
3 lqrh dkiM m?kksxke/;s lqr dkr.ks] diM;kauk jax ns.ks ;klkj[;k Lokra«;iwoZ
dkekr Lokra«;iwoZ dkGkr L=h;k gksR;k-
4 js’keh oL= fufeZrhP;k m?kksxke/;s fL=;kapk lgHkkax Qkj eksBk gksrk-
5 ekrhiklwu fofo/k izdkjph HkakMh] ewrhZ fuekZ.k dj.;kP;k m|ksxkr fL=;kapk
lgHkkx gksrks-
6 ykdMh oLrw ][ksG.kh ;akph fufeZrh dj.;kP;k m|ksxkr ns[khy fL=;kapk
lgHkkx vls-
3 lsok{ks=krhy fL=;k &
lsok&{ks=krhy dks.kR;kgh foHkkxke/;s uksdjh dj.;klkBh izkFkfed
;ksX;rk vlrs rh R;k R;k lsos’kh fuxMhr f’k{k.k o izf’k{k.kkph- ek=
folkO;k ‘krdkP;k iqokZ/kZkr ejkBokM;krhy fL=;kauk f’k{k.kkaphp la/kh feGr
ulY;keqGs lsok {ks=kr R;kapk lgHkkx Qkjlk uOgrk- ßlkS- vk’kkrkbZ ok?kekjs
;kaP;k lkj[;k gkrkP;k cksVkoj ekstrk ;srhy v’kk fL=;k f’k{kdk Eg.kwu
47
dke djr gksR;k lkS- vk’kkrkbZ ok?kekjs ;k gkMkP;k f’kf{kdk gksR;k- R;kauh
vkiY;k fo|kfFkZuhoj ns’kHkDrhps ts laLdkj dsys R;krwup iq<s R;kaP;k dkgh
fo|kfFkZuh gSnzkckn Lokra=; laxzkekr mrjY;kÞ71 f’k{k.kkP;k vHkkoh MkWDVj]
odhy] bathfuvj] izk/;kid b- izdkjP;k lsok {ks=kkr ejkBokM;krhy fL=;k
Qkj eksB;k izek.kkr lgHkkxh gksoq ‘kdY;k ukghr- lsok{ks=krhy
ejkBokM;krhy fL=;kaps izek.k folkO;k ‘krdkP;k ‘ksoVP;k prqFkZdkrp
ok<ysys fnlwu ;srs] 1938 lkyh ykrwj ;sFks >kysY;k efgyk laesyukP;k
v/;f{k; Hkk”k.kkr lkS- dk’khckbZ fdyksZLdj Eg.kkY;k gksR;k dh] ßeqyhaps loZ
f’k{k.k f’k{kfd.khdMwu >kY;kl fL=;kauk rks ,d pkaxyk O;olk; gksbZy o
eqyhuka eksdGs eukus f’kd.;kl vkoMsyÞ72
Every women in every house in every village of the rural India works invisibly to״
provide the stuff of life to nature and people It is this invisible work that is linked to
nature through main taining ecological eyeles and conserves human life through
satisfying the basic needs of food, nutrition and water ˝73
15- ejkBokM;krhy fL=;kaph jktdh; fLFkrh
31tqyS 1724 jksth LFkkiu >kysY;k futke’kkgh jktoVhrhy ,d izkns’khd
foHkkx Eg.kwu ejkVokMk lrr futkekP;k tqyeh jktoVhrhy vU;k; o vR;kpkj
lkslr jkfgyk- ejkBokM;krhy jktdh; fLFkrh vkf.k gSnzkcknpk futke] R;kph
jktoV j>kdkjkaps vU;k; ;kapk vuU;lk/kkj.k laca/k vkgs- Lokeh jkekuan rhFkZ ;kaP;k
usr`Rok[kkyh lq# >kysY;k gSnzkckn eqDrh laxzkeke/;s ejkBokM;krhy iq#”k QkjeksB;k
izek.kkr lgHkkxh >kysys gksrs- R;kpizek.ks fL=;kauhgh ;k vkanksyukr lgHkkx ?ksmqu
vkiys ;ksxnku fnysys vkgs
48
fL=;kae/khy jktdh; tkx`rh &
folkO;k ‘krdkP;k iwokZ/kkZe/;s ejkBokM;krhy fL=;kae/;s lk{kjrsps izek.k
vfr’k; vYi gksrs- R;keqGsp va/kJ/nk] tkrhHksn] fo”kerk ;klkj[;k ckche/;sp
fL=;k vMdwu iMysY;k gksR;k- gSnzkckn eqDrh laxzkeke/;s vkf.k ns’kkP;k Lokra«;
y<;ke/;s fL=;kauk lgHkkxh d#u ?ks.ks vko’;d gksrs vkf.k R;klkBh fL=;ke/;s
jktdh; tkx`rh gks.ks vfr’k; egRokps gksrs] ek= R;klkBh izFke fL=;kauk lkekftd
n`”V;k tkx`r dj.ks vko’;d gksrs ejkBokM;krhy fL=;ke/;s lkekftd o jktdh;
tkx`rh dj.;kps dk;Z dj.kk&;k dkgh egRokP;k fL=;ke/;s iq<hy fL=;kapk lekos’k
gksrk- R;ke/;s lkS- dk’khckbZ fdyksZLdj] lkS- lqf’kykckbZ fnok.k] xkSjh fdyksZLdj] lkS-
y{ehckbZ vkSlsdj] lkS- bafnjkckbZ ‘kekZ] lkS- xksnkojhckbZ nkl] lkS- ljLorh /k.ks] lkS-
deyk fdyksZLdj] lkS- fyykckbZ ukbZd] dkosjhrkbZ cks/kudj] lkS- nxMkckbZ ‘ksGds]
jktdqaoj dkcjk] dqlqerkbZ tks’kh] lkS- pankrkbZ tjhokyk] d#.kkrkbZ pkS/kjh] rkjkckbZ
ijktais] izfeykrkbZ dqyd.khZ b- egRoiw.kZ fL=;kaph ukos lkaxrk ;srkr-74 fL=;ke/khy
jktdh; o lkekftd tkx`rhps Js; Qkj eksB;k izek.kkr efgykauh HkjfoysY;k
fujfujkG;k efgyk laesyukyk íkkos ykxrs- ;kn`”Vhus ykrwj ;sFks b- l- 1938 e/;s
lkS- dk’khckbZ fdyksZLdj ;kaP;k v/;s{krs[kkyh Hkjysys efgyk laesyu Qkj egRokps
gksrs- ejkBokM;krhy fL=;kaP;k rRdkyhu leL;koj mRrjs ‘kks/k.kkjs ,dwu 12 Bjko
;k laesyuke/;s ekaM.;kr vkysys gksrs-
Bjko dz 2 & lqf’kf{kr fL=;kauh L=h lektke/;s lk{kjrk izpkj djkok-
Bjko dz- 3 & fL=;kauk izkFkfed f’k{k.k lDrhps o eksQr vlkos-
Bjko dz 4 & lkekftd o uSlfxZd tckcnk&;k ikj ikM.;kph ;ksX; dk;Z
{kerk vaxh ;s.;kl eqyhP;k yXukP;k o;kse;kZnsr ok<
vlkoh-
49
Bjko dz 6 & eqyhP;k ‘kkGsP;k rikl.khl fL=;kp vlkO;kr-
Bjko dz 7 & vfgY;kckbZ o >k’khph jk.kh y{ehckbZ ;kaps mRlo jk”Vzh; l.k
Eg.kwu lk&;k ejkBokM;kr fL=;kauh ikGkos-
Bjko dz 9 & fL=;kauh vkiY;k nku/kekZpk vks?k lkoZtfud laLFkkdMs
oGokok-
Bjko dz 10 & v&eqykaps eWVªhdi;Zrps f’k{k.k R;kaP;k ekr`Hkk”ksrwup Ogkos-
c&eqyhaP;k ‘kkGk dk<.;kl dks.kR;kgh izdkjph vV vlw
u;s-
Bjko dz 11 & fL=;kaP;k leL;kaph nkn ykowu ?ks.;klkBh LFkkfud laLFkk
vlkoh-
Bjko dz 12 & gSnzkckn laLFkkurhy fL=;k o eqys ;kaP;k vk;qjkjksX; j{k.kkFkZ
ljdkjh o fueljdkjh eksQr vkS”k/kky; o izlqrhx`g m?kMyh
tkoh-75
ejkBokM;krhy efgykauh efgykaP;k lkekftd o jktdh; tkx`rhlkBh iq<hy
efgyk laesyus ?ksryh-
1 efgyk laesyu ykrwj & b- l- 1938
2 efgyk laesyu vkSjaxkckn & b- l= 1943
3 efgyk laesyu lsyw & b- l- 1945
4 Efgyk laesyu ykrwj & b- l- 1946
50
b- l- 1945 e/;s lsyw ;sFks Hkjysys laesyu fL=;kaP;k jktdh; lgHkkxkP;k
n`”Vhus Qkj egRokps gksrs- lqekjs ,d gtkj fL=;k mifLFkr vlysY;k ;k laesyuke/;s
fL=;kauk jktdh; ;ksxnkukps vkokgu dj.;kr vkys- o R;kl gktkjks fL=;kauh
izfrlkn fnyk- ßgSnzkckn laLFkku Hkkjrh; la?kjkT;kr fofyu Ogkos o R;klkBh djkO;k
ykx.kk&;k iz;Rukae/;s loZ fL=;kauh vkRefo’olkus lgHkkxh OgkosÞ76 ejkBokM;krhy
fL=;kauh eksB;k izek.kkr gSnzkckn eqDrh laxzkeke/;s lgHkkx ?ksmqu lR;kxzghauk rq#axkr
tkowu HksV.ks] fujksi iksgpfo.ks]R;kaP;k i’pkr R;kaP;k dqVqach;kaph dkGth ?ks.ks b-
izdkjph dkes /kS;kZus dsyh- b- l- 1940e/;s cgknwj ;kjtax ;kus LFkkiu dsysY;k
j>kdkj la?kVusus gSnzkckn eqDrh laxzke fpjMwu Vkd.;klkBh laLFkkukrhy fganw iztsoj
vuUohr vR;kpkj dsys efgyk vkf.k ckyds ;kaP;koj ik’koh vR;kpkj dj.kk&;k
j>kdkjkaP;k vkBo.kh lkax.kk&;k o`/n fL=;k ejkBokM;kr vk<Grkr- j>kdkjkaP;k
vU;k;kyk loZp fL=;kauh /kS;kZus rksaM fnys vkf.k laxzkekrhy iq#”k lR;kx`ghps eukscu
ok<fo.;kl enr dsyh-
gSnzkckn eqDrh laxzkekrhy fL=;k &
gSnzkckn eqDrh laxzke gk ejkBokM;krhy fL=;kaP;k jktdh; y<;kpk ,d
egRokpk vfo”dkj gksrk- R;ke/;s lgHkkxh >kysY;k loZp fL=;kapk mYys[k dj.ks
v’kD; vkgs ek= iq<hy dkagh egRokP;k fL=;kaph ekfgrh feGrs-
1- lkS- dk’khckbZ fdyksZLdj &
efgyk laesyukP;k ek/;ekrwu lkS- dk’khckbZ fdyksZLdj ;kauh
ejkBokM;krhy efgyke/;s lkekftd o jktdh; tkx`rh fuekZ.k dj.;kps
egRokps dk;Z dsys-
51
2- lkS- vk’kkrkbZ ok?kekjs &
gSnzkckn eqDrh laxzkeke/;s fL=;kaP;k lgHkkxklkBh vk’kkrkbZuh fo’ks”k iz;Ru
dsys- ßvkEgkykgh Lokra= laxzkeke/;s lgHkkxh d#u ?;k- xka/khthP;k cjkscj
dLrqjck xka/kh] deyknsoh pVksik/;k;] ljksftuh uk;Mw bR;knh fL=;k dke
djhr vkgsr] ex vkEgh ekxs dk jkgkos\77 vk’kkrkbZP;k ;k [kM;k lokykpk
ifj.kke vlk >kyk dh lR;kxzgkrhy iq#”k usR;kauh fL=;kauk lR;kxzgkr lgHkkx
?ks.;kph ijokuxh fnyh- lR;kxzgkr lgHkkxh >kysY;k vk’kkrkbZuka rq#axokl
>kyk rsFksgh R;kauh vkiys lektdk;Z pkyw Bsoys o dS|kalkBh lk{kjrk oxZ
lq# dsys-
2- lkS- nxMkckbZ ‘ksGds &
rRdkyhu dky[kMkr j>kdkjkaP;k fo:/n ryokj] tafc;k] fiLrqy gh
‘kL=s pkyfo.kkjh gh L=h ejkBokM;kph y{ehckbZ Eg.kwu vksG[kyh tkrs-
y”djh x.kos’kkr okoj.kk&;k nxMkckbZpk j>kdkjh lSU;kykgh /kkd okVr gksrk-
Hkkjrkpk >saMk mrjowu usysY;k iksyhlkauk os<k nsowu R;kauh eksB;k ‘kkS;kZus rks
>ksaMk ijr feGfoyk- nxMkckbZuh vkWijs’ku iksyksP;k njE;ku Hkkjrh; y”djkyk
iwjsiwj enr dsyh-
3- dkosjhrkbZ cks/kudj
Lokra=; laxzkekP;k /kke/kqehr dkosjhrkbZuh vkiY;k ?kjkr ‘kL=s lqj{khr
yiowu Bsoyh o izlaxh rh ;ksX; R;k fBdk.kh iksgp ns[khy dsyh-
R;klkBh R;kauk vVd dsyh gksrh-
52
4- dqlqerkbZ tks’kh &
;kauh vkiY;k Lor%P;k ?kjkr iszloj NikbZ d#u Bjkfod fBdk.kh i=ds
okV.;kps dk;Z dsys
5- jktdaqoj dkcjk
vkSjaxkkckn ftYg;krhy oStkiwj rkyqD;krhy ljkyk xkso/kZu ;sFks fot;sanz
dkcjk vkf.k jktdqaoj dkcjk ;kauh lektoknh tujkT; LFkkiu dsys gksrs-
laxzkeklkBh vko’;d gR;kjs R;kauh lqjf{kr yiowu Bsoys- tcyiqj lkj[;k
‘kgjkrwu ,dVhus gR;kjs ?ksmqu ;s.ks ;klkj[kh /kkMlh dkes R;kauh dsyh-
euekM toGhy vadkbZ Mksaxjkoj gR;kjs pkyfo.;kps izf’k{k.kf’kchj
pkyfoys rkbZ rFkhy loZ O;oLFk R;k pks[ki.ks lkaHkkGr vlr- 78
6- d#.kkrkbZ pkS/kjh
;kauh vkSjaxkcknP;k xksdqGnkl eksgY;kiklwu ljdkjh dpsjhi;Zar ‘kaHkj
rs lOok’ks efgykapk HkO; ekspkZ dk<yk gksrk-
7- lkS- pankrkbZ tjhokyk
lkS- vk’kkrkbZ ok?kekjs ;kaP;k tksMhus R;kauh i=ds Nki.ks]i=ds okV.ks]
‘kL=kL= iksgpfo.ks] lans’k iksgpfo.ks b- dkes dsyh-
ojhy fL=;kf’kok; loZlkekU; fL=;kauhgh izR;{k vizR;{ki.ks Lokra+«;
laxzkekr vkiys jktdh; ;ksxnku fnys- Lokra«; lSfudkauk vkiY;k ?kjkr vkJ; ns.ks]
ikBykx dj.kk&;k iksyhlkaph fn’kkHkwy dj.ks] lSfudkaP;k Hkkstukph O;oLFkk dj.ks
;klkj[;k egRokP;k dk;kZcjkscjp fL«;kuh izlaxh eqDrh laxzkeklkBh vko’;d fu/kh
53
mHkkj.;klkBh vaxkojps nkfxus ns[khy viZ.k dsys- FkksMD;kr loZp fL=;kauh
vkikiY;k ijhus vkiys jktdh; ;ksxnku fnys-
16- ejkBokM;krhy fL=;kaph lkaLd`frd fLFkrh
dks.kR;kgh laLd`rhP;k lkaLd`frd ewY;kaps tru] lao/kZu vkf.k gLrkraj.k
dj.;kph eksykph tckcnkjh R;k R;k laLd`rhrhy fL=;k ikj ikMr vlrkr-
ejkBokM;krhy fL=;kaP;k lkaLd`frd thoukr iq<hy ckchpk lekos’k gksrks-
1 /kkfeZd l.k &mRlo %
ejkBokM;krhy fL=;k izkeq[;kus nljk]fnokGh]gksGh] ukxiapeh] j{kkca/ku b-
egRokps l.k o R;k vuq”kaaxkus ;s.kkjs brj l.k lktjs djr dks.krkgh l.k lktjk
dj.;kph eq[; i/nr Eg.kts R;k fufeR;kus fofo/k /kkfeZd fdz;k ikj ikMwu iqj.kiksGh
fdaok brj xksM tsou dj.ks gh gks;- eaxGkxkSjh lkj[;k l.k ejkBokM;kr lktjs
dsys tkr ;kph ekfgrh rkRdkyhu yksdfxrs vksO;k ;kaP;k ek/;ekrwu feGrs
n.kn.k QqxMh n.kk.ks ekt?kj
tkxfors eaxGkxkSj m”kkrkbZph
naMkph naMQqxMh rq eh x ?kkyw
ekgsjh ukpw [ksGw iksVHkj &ß79
2 ozr &oSdY; &
fL=k;k fofo/k izdkjps ozr oSdY; djr vlr- R;ke/;s izkeq[;kus irh
viR;] dqVwackarhy brj lnL; ;kauk lq[k] ’kkarh] vkjksX; feGo.;lkBh dsY;k
tk.kk&;k fofo/k nsonsorkP;k ukos dsY;k tk.kk&;k ozrkapk lekos’k gksr gksrk-
54
3 iks”kk[k &
folkO;k ‘krdkP;k iwokZ/kkZr ejkBokM;krhy toGikl loZp fL=;k umwokj
ikrG o vaxkr pksGh fdaok iksyds vlk iks”kk[k djr vlr- dikGkojrh xksy dqadw
ykor rlsp fof’k”V tkrhrhy fL=;k vkMos dqadw ns[khy ykor umwokj yqxMs gs
izkeq[;kus lqrh dkiMkps vls Jhear ?kjk.;krhy efgyk ek= js’keh tjh dkBkph
yqxMh okijr vlr fookgkiwohZ eqyhapk iks”kk[k ijdj o iksyds vlk vls-
4 vyadkj &
lksus] pkanh] firG] dkp ;klkj[;k /kkrwaiklwu r;kj dsysys nkfxus efgyk
okijr vlr vyadkjkps Lo#i lektkrhy tkrhfugk; o vkfFkZd fLFkrhfugk;
cnyr vls ofj”B tkrhrhy fL=;k d.kZQwys] eaxGlw=] panzgkj] piykgkj] eksguekG
]cksjekG] iSt.k] tksMoh vkf.k lksU;kph pkanhph nfxus okijr rj xjhc o dfu”V
tkrhrhy fL=;k pkanh] rkacs] firG b- iklwu cuoysys nkfxus okijr-
5 ds’kHkq”kk &
ds’kjpus e/;s izkeq[;kus vackMk vkf.k os.kh ;kauk izk/kkU; vls os.khps
rhuinjh] pkSinjh] ikpinjh vls izdkj gksrs- dslkaph fuxk jk[k.;klkBh izkeq[;kus
f’kdsdkbZ]fjBk] fyacw ;kapk okij dj.;kr ;sr vls- fo’ks”k izlaxh dslkr xqykckph]
eksx&;kph]dksjaVhph] tkbZph] dsoM;kph Qqys ekGyh tkr vlr-
6- euksjatu &
tkR;kojP;k vksO;k] m[kkus] yksdfxrs ;k ek/;ekrwu Jeifjgkjkcjkscjp
euksjatu djr vlr- fL=;kalkBh QqxMh] naM QqxMh] dkscaMh] Qsj v’kkizdkjps [ksG
vlr-
55
7-vkgkj &
ejkBokM;ke/;s ‘kkdkgkj] ekalkgkj vls vgkjkps nksu izdkj vlys rjh
cgqla[; fL=;k ek= ‘kkdkgjhp gksR;k R;kaP;k vkgkjkr Tokjh vFkok cktjhph Hkkdjh
fdaok izlaxkuq#i xOgkph pikrh] iksGh ;kapk lekos’k gksr vls- lq[k oLrq dqVqackrhy
fL=;kaP;k tso.kkr pikrh] Hkkth] oj.k] Hkkr] rwi] Hkkth] yks.kp]s ikiM vls inkFkZ
vlr rj xjhc fL=;kaP;k tso.kkr pV.kh& Hkkdjh ,[kknh Hkkth v’kk inkFkkZpk
lekos’k gksr vls- ?kjkrhy iq#”k eaMGhps tso.k >kkY;kf’kok; efgyk tso.k ?ksr
ulr-
17- Lkekjksi &
ejkBokM;kP;k izknsf’kd oSf’k”V;kapk vifjgk;Z ifj.kke rsFkhy yksdthoukoj
>kysyk fnlwu ;srks-ejkBokM;krhy fL=;k ,dksf.klkO;k ‘krdkrp uOgs rj folkO;k
‘krdkP;k iwokZ/kkr ns[khy fodklkP;k izfdz;siklwu Qkj nwj gksR;k- R;kaph vkfFkZd]
lkekftd] ‘kS{kf.kd] jktdh; fLFkrh fopkjkr ?ksrk vls fnlwu ;srs
dh]ejkBokM;krhy fL=;k loZp ckcrhr brj foHkkxkis{kk ekxs gksR;k- ejkBokM;krhy
fL=;kauk f’k{k.kkph nkjs [k&;k vFkkZus Lokra+=;ksRrj dky[kaMke/;s eksdGh >kyh
vkf.k rnuarjp gGwgGw R;k fodkl izfdz;spk ?kVd cuw ykxY;k- iapokf”kZd
;kstuakP;k ek/;ekrwu fL=;kaP;k fodklklkBh fofo/k dY;k.kdkjh ;kstuk lq# dj.;kr
;sowu ejkBokM;krhy fL=;kauk fodklkP;k izokgkr vk.k.;kps tk.khoiwoZd iz;Ru
‘kkldh; Lrjko#u dj.;kr ;smq ykxys- ;kfo”k;h lfoLrj ekfgrh iq<hy
izdj.kke/;s ?ks.;kr ;s.kkj vkgs-
56
lanHkZ
1- Eleventh five year plan voll II,Planning commission , Govt. of India
2- MkWa- ckcklkgsc vkacsMdj Hkk”k.ks [kaM 18
3- Hkkjrkps lafo/kku ] MkWa- ckcklkgsc vkacsMdj ]izcq/n Hkkjr izdk’ku ,
ukxiwj- 2014. i`-5
4- Hkkjrkps lafo/kku ] MkWa- ckcklkgsc vkacsMdj ]izcq/n Hkkjr izdk’ku ,
ukxiwj- 2014- i`-5
5 Caar E.H., What is History, Penguin publications
6 Tkxfrd baxzth ‘kCndks’kkiqlkj
7 Ninenth Five Year plan , Planning commission Govt. of
India
8 mijksDr
9 mijksDr
10 kumar Ashok, Indian women towards 21st century, criternin publications,
New Delhi 1989, pl
11 kumar Ashok, Indian women towards 21st century, criternin publications,
New Delhi 1989, pl
12 Hkkslys ukjk;.k] egkjk”Vzkrhy L=hfo”k;d lq/kkj.kkoknkps lRrkdj.k] n
rkbZph izdk’ku iw.ks] 2008] i` 9
13 mijksDr
57
14 mijksDr
15 Bkslj gjhgj] izkphu ejkBokM;kps O;DrheRo]laiknd izk- Fkxkoku
dkGs]ejkBokMk dky vkf.k vkt i-51&52
16 Hkkysjko vuar] i`-46
17 eksjoaphdj jk-;h-laik- dkGs Hkxoku ejkBokMk dky vkf.k vkt i`-14]15
18 eksjoaphdj jk Jh -laik- dkGs Hkxoku ejkBokMk dky vkf.k vkt i`-14]15
19 fo’odks”k [kaM- 7-
20 fo’odks”k [kaM & 12 i` 1173
21 fo’odks”k [akM &12i 1173
22 fo’odks”k][kaM i`- 1173
23 eksjoaphdj jk- Jh- i`- 17
24 fo’odks”k [kaM % 12 iz- 1173
25 eksjoaphdj jk Jh -laik- dkGs Hkxoku ejkBokMk dky vkf.k vkt i`-17
26 fo’odks”k [akM &12
27 eksjoaphdj jk Jh -laik- dkGs Hkxoku ejkBokMk dky vkf.k vkt i`-17
28 Aurangabad.nic.in /mewsite/geography.htm
29 Indian census Report. 2011
30 Gazether of lndia,Maharashtra state .Aurangabad District
31 Gazeter of india, maharashtra state ,jalna District
58
33 egkjk”Vz jkT; xWÖksVj] fcM ftYgk
34 egkjk”Vz jkT; xWÖksVj] ukansM ftYgk
35 egkjk”Vz jkT; xWÖksVj ] ukansM ftYgk
36 egkjk”Vz jkT; xWÖksVj ] ijHk.h ftYgk
37 Wikipedia. Org/wiki/parbhani, district
38 egkjk”Vz jkT; xWÖksVj ] ykrwj ftYgk
39 egkjk”Vz jkT; xWÖksVj ] fgaxksyh ftYgk
40 egkjk”Vz jkT; xWÖksVj ] mLekukkckn ftYgk
41 pOgk.k fnyhi] L=h f’k{k.kkpk la?k”kZ] dzkarhT;ksrh izdk’ku] /kwGs]2003 i-1
42 mijksDr
43 mijksDr
44 mijksDr
45 mijksDr
46 mijksDr
47 mijksDr 48 pOgk.k fnyhi] L=h f’k{k.kkpk la?k”kZ] dzkarhT;ksrh izdk’ku]
/kwGs]2003 i-2
49 ¼[kaM & 18]3½
50 pOgk.k fnyhi] L=h f’k{k.kkpk la?k”kZ] dzkarhT;ksrh izdk’ku] /kwGs]2003 i`-1
59
51 mijksDr
52 kumar Ashok, Indian women towards 21st century, criternin publications, New
Delhi 1989, pl
53 ckck ineuth L«khdaB Hkw”ku irhozrk/keZ] 1869
54 Maurya shab deen, women in India, Chugh publicationj Altahabad, 1988 p3
55 mijksDr
56 pOgk.k fnyhi] L=h f’k{k.kkpk la?k”kZ] dzkarhT;ksrh izdk’ku] /kwGs]2003 i`-4
57 Maurya Shab Deen, women in India, chugh publications, Allahabad 1988, 33
58 mik/;; g- l- Hkkjrkrhy fL=;kaph fLFkrh] vueksy izdk’ku] fnYyh 1991]40
59 fiz;ksGdj v-dk- la-ik jko cgknwj nknksck ikMqajx vkRepfj= o pfj= eqacbZ
1947 i`- 43
60 tuxuuk vgoky 2001
61 ftYgk lkekftd vkf.k vkfFkZd ikg.kh
62 dk’khckbZ fdyksZLdj] v/;{kh; Hkk”k.k] 14 twu 1938
63 futke fot; rk- - vejnkn 1947 Qlyh 14 twu l- 1938-
64 Towards equglity report of the committee on the status of women in India ,
Govt.of India Dept. of social welfare, min. of education P. 148
65 Mauyrya shab Deen women in India, churuy publication Allahabad 1988, P7
66 tux.kuk vgoky 1981
67 tux.kuk vgoky 1981
60
68 pOgk.k fnyhi i`- 27
69 National policy for the Empowerment of women,2001
70 Maurya shab Deen women in India chug publications,Allahabad,1988,p.41
71 pOgk.k fnyhi] L=h f’k{k.kkpk la?k”kZ] dzkarhT;ksrh izdk’ku] /kwGs]2003 i`-1
72 dkGkP;k iM|kvkM
73 Roy kalpana, women and child Development, common wealth publications,New
Delhi, 2000, p.159
74 pOgk.k fnyhi] L=h f’k{k.kkpk la?k”kZ] dzkarhT;ksrh izdk’ku] /kwGs]2003 i`-1
75 eaxGokj ts”B o| 1’kds 1860] rk- 9 vejnkn 1947 rk-14 twu
lu 1938 b- l-
76 pOgk.k fnyhi] L=h f’k{k.kkpk la?k”kZ] dzkarhT;ksrh izdk’ku] /kwGs]2003 i`-1
77 dkGkP;k iM|kvkM
78 ‘kqHknk Hkkysjko gSnzkckn eqDrh laxzkekrhy fL=;k- v qizdkf’kr ih,pMh
izca/k
79 pOgk.k fnyhi] L=h f’k{k.kkpk la?k”kZ] dzkarhT;ksrh izdk’ku] /kwGs]2003 i`-1