NOVEMBRU, 1961,. Nru. 22/61

IL-GGANTIJA

GM~ ~D~X, k~f to~rog mix-Xaghra u tigi .b1sw1t il-gnol1a ta quccata catta msejha

n-N_uffa:a, issib fdali jiet ta' zewg tempji ta' ?II?-1ei: ii-Magar. Jissejhu 1-Ggantija. L-isem 11xirqllhom r tassew, ghaliex dawk Ii bnew­hom kienu gganti minn mohhhom u hilit­hom. Fil-Gzejjer .. taghna huma 1-ewwel bini ta' Zmien ii-Magar Ii gie rnikxuf minn taht il-hamrija. Kienet is-sena 1827.

Biex tifhem il-Ggantija, wara Ii tidhol ir­r ixtellu tal-hadid tghaddix ghat-tempju Ii hu 1-eqreb lejn ir-rixtellu, izda ghall-iehor. Dan hu 1-eqdem, l-akbar u l-ispah. _IHa~eat~ · hi aktarx nofs tond, mibnija

mmn gebhet kbar weqfin, u fuqhom hemm fib.ti ta' cnagen mimdudin. 'L isfel tara 1-bank tal-gebel imsejjeh esedra, u f'nofs tara d-dahla tat-tempju.

Max-xellug tieghek kif tkun qed thares lejn 1-esedera, tara gnadd ta' bocci kbar li fuqhom kienu jgerrbu u jgorru 1-gehel il­kbir min-naha ghall-ohra.

Biex tidhol ghat-tempju trid titla' tliet targiet. Tant 1-ewwel wahda, Ii hi ghaliha, ghad hemm bocci kbar Ii fuqhom wassluha fejn hi.

Meta titla' t-targiet tghaddi minn kuridur mibni b'gebel kbir. F'nofsu hemm il-koxox tal-bieb Ii jissejjan trilithon, u 'l hinn minn­hqm, mal-hajt tal-kuridur tara erba' toqbiet fuq. kull naha tieghek. Huma toqbiet li kienu jinqdew bihom biex jaghalqu d-dahla.

_Kif tinzel targa u tohrog mill-kuridur, foq kull naha tieghek tara bhal zewg kaxxi tal-gebel kif hemm frti-tempju ta' isfel ta' 1-Imnajdra, u li aktarx kienu bhal niCec. Fihom tara dekorazzjoni sabiha, qisha xehda tannafial.

Fl-art, quddierr. in-niCca ta' idek ix-xellu­gija, tara toqba bhal dawk ta' tempji ohra li fihom kienu jqieghdu ikel, u jista' jkun xorb ukoll, bhala offerta lill-1neitin. '11 fuq min­nicca, fil-hajt tara toqob onrn.

'L hinn minn kull nicfa tara 1-ewwel zewg taqsimiet tat-tempju, mifrudin minn xulxm b1l-passagg ta' quddiem il-kuridur tad-dahla.

Fit-taqsima tax-xelluz tara tajjeb Ii s-saqaf tat-taqsimiet nbena bil-kileb, jigifieri 1 filati ta' fuq 'il gewwa .~ktar minn ta' taht. Tara wkoll wiehed mill-pilastri 1i kien iZ:omm il­filati. Fih toqba fil-qiegn, bhal pilastru Ii hemm mimdud fl-art kif tidhol it-tempju ta' isfel ta' 1-Imnajdra.

F'din it-taqsima nofs tond tara zewg toq­biet fl-art ghall-offerti, u tara wkoll fdalijiet tat-tikhil u tan-nora.

It-taqsima ta' idek il-leminija hi wkoll nofs tond. 'L hinn min-nicca hemm toq ba

kbira fl-art. 'Il gewwa hemm tlitt targiet, u lejn il-lemin tiegnek hemm fdalijiet ta' nicec.

Jekk tara 1-pittura Ii H. Brockdorff pitter fis-sena nnifisha Ii nstabet il-Cgantija, tin­teban malajr kemrn kienet sabiha din 1-ewwel taqsima ta' idek il-leminija ta'

-~-ew':Vel tempju tal-Ggantija. F 'dik il-pittura, 11-haJt nofs tond tat-taqsima tara Ii kien ghadu tajjeb meta nstab. Tara wkoll I-altar, u ghadd ta' gebliet bid-dekorazzjoni qisha xehda tan-nahal bnalma tara 1-Imnajdra, u b'dekorazzjoni orira msejha ta' 1-ispirali, kif tara f'wiehed mit-tempji ta' Mal Tarxien.

Il-passagg bejn 1-ewwel zewg taqsimiet tat-tempju jwasslek ghall-kuridur ienor u ghall-anhar tliet taqsimiet tat-tempju.

Qabel tidhol f'dan il-kuridur, fuq kull nana tieghek tara altar, wiehed minnhom gnandu d-dekorazzjoni bl-ispirali. Imbaghad hemm targa,_ Ii ghandha d-dekorazzjoni bnal xenaa tan-nafiai. Il-kuridur hu magnmul minn gebel kbir imsejjah capep. Kemm mal­nitan tieghu u kemm fl-art tara gnadd ta' toqob, unud minnhom jinfdu · ma' xulxin. Ruma toqob gtiall-istaneg jew fibula u dawk ta' I-art huma ghall-offerti lill-mejtin. Kif toh­rog mill-kuridur, ma' kuli nana tieghek issib zewg nicec.

Man-niCca ta' idek il-leminija kien hemm gebla kbira li fiha tara skolpit serp. Il-gebla qieghda fil-muzew ta' Ghawdex.

Minn bejn in-nicec hemm passagg Ii jifred it-tieni zewg taqsimiet tat-tempju, u li jwass­lek sa I~apsidi 1i tgliaqqadhom ftimkien. IZ­zewg taqsimiet li tara wahda fuq kull id tieghek mhumiex hekk nofs tond bhal

l-ewwel zewg taqsimiet Ii rajt, izda aktar gnandhom is-sura ta' nagnla ta' :liemel, u jixhdu Ii huma eqdem mill-ewwel zewg taq­simiet.

It-taqsima tax-xellug ghandha tliet nicec bhal dawk li tara fit-taqsimiet tax-xellug ta' Magar Qim u 1-Imnajdra, u fil-Hypogeum ta' Mal Saflieni. Minn wanda mill-pitturi ta' H. Brokdorff tista' tara li mindu nstabu dawn in-niCec saritilhom hafna hsara.

Fit-taqsima tal-lei.~.n hemm toqba kbira fl-art, bhalma hemm fl-ewwel taqsima tal ... lemin.

Imbagt1ad issib tliet targiet li jibqghu sejrin sa gewwa. Wanda mit-targiet ghand­,ha d-dekorazjoni sura ta' xehda tan-nahai.

Mill-apsidi ghad fadal biss targa' kbira maghmula minn gebel kbir.

Dawn 1-ahhar tliet taqsimiet tat-tempju juruk Ii 1-hitan kienu msaqqfin bil-kileb. Hemmhekk tinteban ukoll 1i z-zewg taqsi­miet wahda fuq kull id huma akbar mill­ewwel i:ewg taqsimiet. Din hi haga ta' 1-ew­wel tempju tal-Cganti ja biss, ghaliex fit­tempji 1-ohra ta' Malta, u wkoll fit-tempju 11-iehor tal-Cgantija. L-ewwel zewg taqsimiet huma dejjem akbar mit-tnejn ta' warajhom.

Dan jixhed li fil-bidunett, 1-ewwel tempju tal-Cgantija ke!!u tliet taqsimiet biss, wahda f11c;_ kuli id tieghek, maghqudin flimkien bit­tielet taqsima li hi 1-apsidi, bhalma huma t-tempji 1-kbar ta' Magrat u ta' Kordin, u bhalma hu t-tempju z-zghir nett ta' 1-Imnaj­dra. Maz-zmien zdiedu z-zewg taqsimiet ta' ~pddiem u 1-faccata bl-apsidi. Kien iz-zmien Ii bdew jinbnew it-tempji 1-kbar ta' Magar Qim, 1-Imnajdra ii Mal Tarxien.

Ukoll 1-altari . iew nicec li gh?-ndhom id­!dekorazzjoni ta' 1-ispirali, kif ukoll dawk in­nicec li qishom kaxxi u li tarahom kif tidhol rnill-kuriduri, jixhdu li saru wara.

Meta tohrog minn dan it-tempju, dur ma' idek ix-xellugija, u idhol fit-tempju ta' ma' genbu. Dan hu izghar minn 1-iehor, mibni warajh.

Biex tidhol fit-tieni Tempju tal-Cgantija trid titla' tliet targiet u tghaddi minn kuri­di.tr mibni b 'gebel kbir. Kif tasal biex toh­rog mill-kuridur issib ghadd ta' toqob. gnall­istaneg u toqob onra . fl-art ghall-offerti. Fuq in-naha ta' gewwa ta' wanda mit-targiet tara crba' u erba' toqoh zgnar jinfdu.

0. H. M. S.

Kif tonrog mill-kuridur tara fuq kull nahJ tieghek 1-ewwel zewg taqsimiet tat-tempju, mifrudin minn xulxin b'passagg. lt-taqsimiet ma gnandhomx is-sura ta' naghla, bhalma gnandhom dawk tat-tempji li nbnew bi tliet taqsimiet, izda gnandhom sura nofs tond bhat-taqsimiet 'tat-tempji 1-ohra Ii nbnew b'hames taqsimiet.

Qabel tgnaddi ghall-ahhar taqsimiet tat­tempju, fuq kull naha tieghek tara altar, jew nicca. Bejn iz-zewg nicec hemm kuridur li jigi biswit 1-ewwel kuridur. Fil-hitan tieghu tara t-toqob ghall-istanga. Meta tohrog mill­kuridur tigi f'passagg iccangat, u fuq kull nalia tieghek tara t-tieni zewg taqsimiet tat­tempju. Dawn huma izghar mill-ewwel zewg taqsimiet, u huma magnqudin flimkien bl-apsidi, li hi 1-hames taqsima tat-t~mpju.

Fit-taqsima tax-xellug tara fdalijiet ta' al~ar jew nicca. F'dik tal-lemin hemm targa gholja. Bejn il fdalijiet t.a' I-altar tal-apsidi u 1-hajt taghha hemm il-mazkan.

Meta tohrog minn dan it-tieni Tempju tal-Cgantija, issokta dur ma' idek ix-xellugija biex tara 1-najt ta' barra. Hemm tara ·gebliet kbar fuq li kbar li 1-bennejja jsejhulhom blatiet, onrajn isejhulhom capep u ohrajn rombii. Int u ddur tin1Jebah Ii 1-hajt hu tal­gebel tal-qawwi u jdawwar iz-zewg tempji. Bejnu u bejn il-hitan taz-zewg tempji hemm il-IJ)azkan. Tintebah ukoll bil-hila ta' dawk li bnewh. Hu mibni gebla ghall-faccata u ol'lra gliar-ras, hekk Ii bejn il-gebliet tara bhal pilastri.

Meta tkun dort il-najt kollu , hekk kif tersaq lejn 1-ewwel tempju, tara Ii hemm hajt Ii jibda mill-faccata ta' 1-ewwel tempju u jibqa' sejjer 'l hemm ma' idek iI-leminija. Dan il-hajt inbena biex jaghlaq iz-zuntier ta' quddiem iz-zewg tempj i. Iz-zuntier mdaw­war bil-hajt jissejjah Temenos.

Dan iz-zuntier nbena wara z-zewg tempji. U nbena minhabba li t-tempji huma f'nizla, hhalma nbena z-zuntier ta' quddiem wiehed :r:hit-tempji ta' l:Imnajdra. J ekk tersaq tit­tawwaI mic-Cint 'l . isfel, biswit iI-gholja tan­Nuffara, bi.ra 1-fdalijiet tal-hajt il-qadim ta' zrriien iI-nagar li jfomm . iz-zuntier.

Tant 1-art tat-Tempji tal-Cgantija, kif ukoll taht I-art taz-zuntier u fil-nitan tiegnu nstab hafna fuhhar.