ilhan berk siirinde kuramsalin degeri

8/3/2019 Ilhan Berk Siirinde Kuramsalin Degeri

1/18

LHAN BERK RNDE KURAMSALIN DEER

Mustafa Durak


2/18

LHAN BERK RNDE KURAMSALIN DEER

Mustafa Durak

0.Giri:Her iir airini yanstr.

1. lhan Berk ve etkilenme:Aykrlarn aykrsyla balayaym sze. Adnan Benk, ikinci yeni airlerine,zellikle de lhan Berk ile Cemal Sreyaya ters bakar; onlarn, sahte, gibigrnen olduklarn, altn ize ize ifade eder:kinci Yeninin iirde yapmak istediklerinin tm de, gerek dadaclardan,

gerek gerekstclerden almadr. Bir kere daha belirteyim: etki altndakaldklarn sylemiyorum, almadr diyorum, lhan Berk yarm yamalakanlad Valryyi nasl uzun sredir yoluyorsa, Pius Servienin iir dili-bilimdili ayrmn kendi buluuymu gibi nasl ikide bir ileri sryorsa, Cemal Sreyada (..) kendine yeni bir akmn ncsym ssn veriyor(1).

Adnan Benk, etki altnda kalmak ile almak arasnda zenle ayrm yapyor veyargsn kalem krarcasna almak diye seslendiriyor. Hkm kesin. Adnan

hocay bilen bilir. Sevecenliini de, ho grsn de, dorucu Davutluunu da.

Sz konusu iki fiilden biri edim, br eylem. Etkisinde kalmak ediminden;yaptklaryla, syledikleriyle birinin, birilerinin glgesinde kalmay, tam olarakkendi olamamay, kendi olarak ortaya kamamay; almak eyleminden ise,hibir emek harcamadan bakasnn olan edinmeyi, kendisine mal etmeyi,kendisinin olduunu ilan etmeyi anlyorum.

. Berkten bir alnt yaparak srdreyim:

Gerekstcler, Rimbaudnun, Lautraumontnun bu izgisini [ayaklanmanniirini] daha anlaml bir yere, yaamann btn alanna koymak istediler (..) Breton: iir usun bir bozgunluu olmaldr diyecektir (...) Artaudda,Michauxda, e.e.cummingsde usd bir alan kurulacaktr [Henri Thomas].

Bunu usun kurallarna kar durmak,, beklenenin dnda bir anlamlakarlamak, ya da kartlk mant diye de tanmlayabiliriz. Gnmzde

Beckett, Ionesco bunu daha da ileri gtrecek, bir eit anlamszln anlamnyapacaklard(2).


3/18

. Berkin usa, manta, anlama kar klar dikkate alnrsa bir dalgannetkisinde olduu aktr. Zaten kendisi de yazma tarzndaki byk etkilenmeyikabul eder:etkiden hi korkmadm, dahas, braktm kendimi: Oltaya taklanlara baktm,

iime gelenleri aldm, geri kalann attm. Bir gn Walt Whitman'la onuniirleriyle karlatmda, onlar ben yazmm gzyle baktm. Onu benimtarlama girmi buldum(3).

. Berk son alntda yalnzca Walt Withman anyor ama onun iirinde, dahanceki alntda sayd kiiler ve bunlarn dnda Baudelaire, Paul Valry,Verlaine, Jules Renard, Francis Ponge vd de vardr. Belki bu toplama RgineDelambet de eklenebilir. Ahmet Oktay, Pablo Nerudann da eklenebileceinisylyor. Trk airlerinden neler ald incelenebilir. Yani .Berkinalacakllaryla ba dertte. Bu apayr bir aratrma konusu olabilir. Ama ilginolan, aldn o, yle benimsiyor ki, aldnn kendisine ait olduunu ilerisrebiliyor. iir alann tmyle sahipleniyor, ve kendisinden baka sahiptanmyor. Bylece ben dn siliyor. iirle ilgili ne varsa sahiplenme

patolojiktir. Kendi cinsinden bakay grmezden gelme; kskan, mlkiyeti,megaloman bir beni iaret eder. Ama bu noktada u da sylenebilir: sanat, air;megaloman olmak zorundadr.

2. Kuram ve kuramsallk:Kuram, bir alann iinden bir snf, bir kme, empirik gzleme dayal oluturucu

geler btnyle ilgili bir gerekliin ifadesidir. Poetika sz konusu olduundapoetik (iirle ilgili) alanlar iin ayr ayr kuramlar olabilecei gibi genel olarakiirsel kuramlardan da sz edilebilir. Tersinden bakarsak poetika kuramlar

btn, eitliliidir. Yani poetika dilbilimsel alanlarn kuramlarn ve iirselbiim, uyak, ritim, l vb ile ilgili kuramlar ierebilir.Orhan Koak, Kalmak mkansz adl yazsna Trk iirinde en farklbiimleri, en farkl kalplar kullanm air lhan Berktir (Bir anlatdoymazym ben) tmcesiyle balar. Ve onun bir kuramc deil, bir yapc

(4) olduunu belirtir. lhan Berki kuramc olarak grmez ama kuramsallknnfark edilmediinden yaknr: kendi emeinin ve iirinin bir de kavramsalrntgenini ekebilen lhan Berkin kuramsall fark edilmiyor(5). OrhanKoakn szck seimi, dolaysyla saptamas ilgintir. Kuramc deil amakuramsal. Yani kuramsal bir yenilii yok ama kuramsal gelimelerle de ilgili veilgilendii kuram kendi iirine uygulayan. Bu noktada iki sorun iletilebilir.Hangi kuram? Bir iir kuram m, dilsel (dilbilimsel, anlambilimsel vb) birkuram m? kinci sorun u: eer kuram belirlebenilirse bunu iirine nasluygulamtr? Bunlara doyurucu yant verilmezse kuram da kuramsallk da

havada kalr.


4/18

Aada onun kuramsal temel nitelikler ve/ya kimi izlekler erevesinde elealnacaktr.

3. Ad(landrma):

lhan Berk, bir sz oyuncusu, dil can baz, szcklere duyarlln artrmbiridir. Onun iin her ey dildir, her ey szcktr, her ey adlandrmadr.Adlandr(l)ma, varlk olmann olmazsa olmazdr. Bu temel konusunu,taknan kitabnn ad olarak da kullanmtr: adlandrlmayan yoktur.Dorusu bu ifade; grelilii, insan bencilliini dile getiren; sadece dilseliletiim sz konusu olduunda geerli olabilecek bir yargdr. Ancak genelolarak insann umurunda olmayan doru, hele gz iirden baka bir eygrmeyen lhan Berkin hi umurunda deildir. O da bilir ad olmayann varolduunu. Gerimizde uslu tarih uslu corafya adlarn bilmediimiz aalardiyen air elbette bilir adn bilmedii aalarn da varolduunu. Her ne kadarHer eydir ad, adlandrlmayan bilmez insan dese de, insannadlandrlmayan bildiinin farkndadr. Farknda myd gerekten? Bundanemin deilim. Birden kendisine ho gelen bir yargnn, adlandrmann,kendisine poetik, estetik, farkl gelenin buyruuna giriverir o. Ona o an doruve iirsel grnene tutulur, daha dorusu kendisine gzel, dii, yaamsalgrnen her eye tutulur lhan Berk. An yaar o. Deiken an.Estetikletirdii, poetikletirdii an. Poetik, estetik algsna seslenen olarakgrdn, yakaladn sever. O iirsel bulduu her ne ise onu parlatr,durmadan evirip evirip bakar. eyletirir. Kutsallatrr.

bir yaprakt adn,Akamn adn anmak iin yryorduk.,

Cuma adnda bir ku durup dururken cama vurdu.,

Gecenin ad ad imdi alp yatama girdim. / niyorum sizi.,

Bylece sessizlik yitiin ad olur.

By olaynda olduu gibi ad, onun iirinde ilettii nesnenin yerini alr. Hemsevilene iletir hem de eyleerek kendi bana bamsz, sevgili bir varlk olur.Bir hipnoz nesnesidir ad. Teolojide adlandrma Tanrya aittir. Ve buna balolarak ancak Tanrya ok yakn olanlar bir eye ad verebilir. Eski kltrlerdeadlandrma herkesin harc deildir. .Berk de adlandrma ile bilgeleir, biranlamda tanrsallar:'Adlarla doldurdum sessizlii'. eyleri kokladm. Gkyznn, aalarn

ocukluunu bilirim(6).


5/18

Onun iin adlandrma, dolaysyla szckler varolma bakmndan olmazsaolmazdr.Szckleri kaldrn, dnya durur!(7), der. Ancak . Berk kavramsalda ayninoktada duramaz. Hemen en u kutba geebilir, tersini syleyebilir, der ki:

Adlandrmak lmdr, ldrmektir :

Bu szn kaynan airin topra adl kitabnda iaret eder gibidir. Gibidir,zira evrilmemi Franszca bir ifade ile geitirir. Mallarmden yapt alntnnevirisi yledir:Bir nesneyi adlandrmak, onu yava yava bulgulama mutluluu olan, iir

zevkinin drtte n yok etmek demektir. Onu telkin etmek, ite d(8).

lhan Berk, Adnan Benki hakl karacak lde kendine yakn gelen doruyuhemen benimser ve frsat bulduka farkl ifadeler iinde yineler :Adlandrnca, her ey skc oldu. Sessizlik bozuldu. Byk sessizlik (..) Adnbir trl usunda tutamyordu bir ku. Sra dalara geldiinde, adlarnbilmiyordu hibiri. /Ne gzel./ Adlandrmak lmdr!(9).

"Bir aire nesneler yeter. Onlar anlamaya almak her air gibi benim deiimdir.(..) Adlandrmakla yetinmiiz onlar (Adlandrmak ise lmdr)"(10).

Her eyi yazmam gereklidir, her eyi ihtiyarlatp brakmak istiyorum. Yani

adlandrp brakmak istiyorum. Ama nasl brakmak istiyorum? Gen deil,ldrerek brakmak istiyorum. Bu da bir gerek. Ve ok insafsz. (..) Hiinsancl deilim. Yazmann dnda bir insancll zaten anlamyorum"(11).

Adlandrma lm olunca adszlk da yaam olur, hem de zgrce bir yaam.Yitirilmi cennet olur adszlk :

Nergis kendi adn bilmezdi. Aklna estii gibi yaard(12).

Alt izilmesi gereken . Berkin bir u yargdan zt teki uca geii deilyalnzca, her iki uca konulanrken de bakalarndan destek almas. Byle

bakldnda kulland yarg noktasnda gdml, kendisi olamayan bir varlkolarak belirir karmzda.

4. Anlam ve anlamszlk:iiri ses ve anlam olarak ayran Jean Cohene gre tip iir vardr: sesel iir,anlamsal iir ve hem sesel hem de anlamsal iir. Jean Cohen, iir DilininYaps adl almasnda geleneksel ne km fransz iirinin, sesi ve anlam

her zaman birlikte kullanm olduunu gsterir. iirsel olann anlamla ilikisiniortaya koyarken anlamn biimi kavramn ne karr. Kendi kitabnda


6/18

Valryden yapt bir alntda geer bu terim. Valry, Mallarmden szederken yle der: onun; iirin, aslnda dzyazdan sesel biim ve mzikleayrlmas gerekirken, anlamn biimiyle de ayrlmasn istedii sylenebilir.Demek ki bu terim, Paul Valryye balanabilir. J. Cohen bu kavram

anlatabilmek iin ayni anlama geldiini dnd nitelemeden yararlanr.

1. cheveux blonds sa (oul) +sar (oul) sar salar : dzyaz biim2. blonds cheveux sar (oul) + sa (oul) sar salar : iirsel biim 13. cheveux dor sa (oul) +dan + altn altn salar: iirsel biim 2

J. Cohen, bunlar sar salar anlamnda seenekler olarak grr.

Bunlardan ilki sar salar franszcann normsal kullanmdr.

kincisinde niteleyici (sar) addan nce getirilmitir. Franszcann szdizimindeher iki kullanmn da bir ad bei olmas olanakldr. Ad bei bakmndanTrkede byle bir ansmz yoktur. Franszcadaki gibi salar sardediimizde dilbilgisel olarak sar, salarn niteleyicisi olmaktan kar,tmcenin yklemi olur. Yani salar sar dediimizde salar sardr anlalr.Dolaysyla birinci ifade Trkeye salar sar diye evrilemez. Yani hem

birinci hem de ikinci ifadenin Trkedeki karl aynidir.

nc rnek ise altn(dan) salar ifadesidir. J. Cohen bu ifadeninanlamlarnn ayniliinden yola karak, bu ifade seeneklerini anlamn

biim[ler]i olarak rneklendirir. Ve ona gre iirsellik, anlamn biimleriarasnda gereklemektedir. lk biim ayni anlama geldii halde iirsel

bulunmazken, ikinci ve nc biimler iirsel saylmaktadr. Elbette byleolunca iir/dz yaz iin anlam biimi kavram nemli bir ayrc durumunagelir.

Ama burada sorgulanmas gereken biimsel farkllklarn yaratt iirselliinnereden kaynakland sorusudur. iirin nelii sadece anlamsal biim seenei

olmaya balanabilir mi? Onlarn iir(sel) saylmasnn altnda yatan nedir? kincirnekte zayf bir iirselliin sz konusu olduunda sanrm hem fikirolunacaktr. Ama yine de iirin balad noktadr oras. Normsal bir kullanmndna kma sz konusudur. Yani her iki biim de gndelik dilde (Franszca)ayni ekilde kullanlmaz. Ya da baka trl ifade edersek dz yazda bu ikinci

biim kullanlmaz (franszcada). yleyse iirsel dil bir sapma dilidir. Bu sapmamevcut (dzyaz) dzen(in)e bir bakaldrdr. Bunun alt izilmeli. Ardndan busapma ile yaplm olan nemlidir. Franszca ilk biimde salar nceverilirken, iirsel bulabileceimiz ikinci biimde sar, allm sunuun aksine

nce sunulmutur. Yani sunum sras deimitir. Bu da alglamada bir farkllkdemektir. Bir ne alma ilemi gerekletirilmitir. Anlamn stne ek olarak


7/18

ne alma edimi bindirilmitir. Yani ek bir dzgleme sz konusudur, ilkindenfarkl olarak (:anlam + edim). Ancak yalnzca biim art anlam art edimolarak baklmas iir(sel)in yine da gzden karlmasna yol aabilir. Zira iirolarak alglanmasnda, yaratc edimin, ilkselliin pay kmsenemez. Bu

kullanm, benimsenir ve kullanm skl artarsa iirsellik gcn yitirir. Ancakunun altn izmekte de yarar var. Bu kullanmla ilk kez karlaan herkes iiniirseldir. te tam da bu noktada iirsellie karar veren znenin iir birikimi,znellii devreye girmektedir. Yani biri iin iirsel olan bir bakas iin iirselolmayabilir. yleyse iir, -yukarda anlan rnekler iin konuursak, yalnzcasesel, biimbirimsel, szdizimsel biim art anlam art edim olarakgereklememekte, alglayan zneyi de iine almaktadr. nc rneegeersek, altn(dan) salar ifadesinde ikincideki ne karma ediminin yerine

benzetme edime kullanld. Yani anlama yine bir edim eklendi. Her iki edimdede bu ifadelerdeki art edimlerin edimbilimin ifade ettii edimlerden farklln

belirtmeliyim. Edim ile anlam arasndaki fark, birinin ifade etmeyle bir iyapmas dierininse bir gnderimde bulunmasdr. rnein Bana bak !ifadesinde anlam bu ifade ile sylenenin alglayc zihninde bir gnderimiolmasdr. Gndelik deyile anlalmasdr. Anlam anlalr olandr. Edim ise,alcnn, syleyene bakmas, bakmamas, dikkat kesilmesi, umursamamas vbeylemleridir. Bu durumda anlam ve edim birbirinden apayr eyler olmaktadr.Ancak yukarda belirtilen rneklerde durum farkldr. Alc zne, ifade edeninne karma, benzetme edimlerini alglamakla kalmamaktadr, ifadeniniirsellii iin ayni zamanda ifadeleyen znenin bir yenilik ya da bir yaratclk

ya da bir bakaldr ya da bir sapma yaptnn da ayrdna varmasgerekmektedir. Yani sadece sz deil ifadeleyeni de anlamas gerekmektedir.Byle bakldnda bu ifade anlam bakmndan eit deildir. Biim bir tarafa

braklrsa ikinci ve nc rneklerde anlam + ifade eden znenin edimi +ifade eden znenin ediminin anlam devrededir. Yani iirsellik, ksacayazarsak +edim +anlamda olumaktadr. Gndelik ifade ise yalnzca ifadeanlamnda kalmaktadr.

Bu zmleme zdemir ncenin Roger Cailloisdan aktard ykdeki

ifadeleri aklamaktadr. Roger Cailloisnun yky iir Sanat kitabndaanlatmas da anlamldr. Ancak belirtmeliyim Roger Caillois sadece iirseligzel rneklemekle yetinmitir o kadar. Konuyu kuram noktasnda ele almdeildir. zdemir ncenin ok sevdii bu yknn iirsel szn, lhan Berkkaynan anmadan farkl biimde vermitir. (*Mays ayndayz ve ben krm Londral bir dilencinin boyun taks (13). ykde New York, Brooklynkprsnde bir dilencinin nnde doutan kr yazyordur. Kprdengeenlerden biri bu yazy yle deitirir: bahar geliyor, ama ben

gremeyeceim Ve dilencinin kazanc annda artmaya balar (14). imdi bu

edimi zmleyelim.


8/18

Doutan kr : dz anlatm.Bahar geliyor, ama ben gremeyeceim : retorikli anlatm.

kinci ifade, dilenciye para verenler iin acma duygusunu uyandrmada

birinciye gre daha etkilidir. Bunun kant da kazancn artmasdr. Para verenlerbir edimi gerekletirmektedir genellikle. Bu durumda iir ortada yoktur. Onlariin sz anlam ve etki olarak ilemektedir. fadenin iirsellii, yaplandeiikliin ayrdnda olanlar iin sz konusudur. Zira ancak bu koulla ikinciyazy yazan kiinin sz ustal anlalmaktadr yani anlam +edim + anlamortaya kmaktadr. iirsel olan bu yaznn kendisi deildir. znelerin bu yaz ileilikisidir. Bunun altn bir kez daha izmi olaym. Bir de unu belirtmi olaym

bu sadece anlamsal iirsellik iin geerlidir, iirselliin tm iin deil. Buradailk kez ileri srdm edimsel anlam kavram aslnda daha nce dile getirdiimilem zmlemesi (bkz: iir Cini) ile uygulamal olarak gerekletirdiimniyet zmlemesi (bkz: Ben Terkisinde Necip Fazl) ile balantldr.

lhan Berk, anlam konusunu gerekstclerin ve dadaclarn etkisinde ele alr.Anlamn zellikle iir gibi dinamik bir alan iin sz konusu olamayacandnr ve anlama kar Don Kiotvari bir savama giriir. "Benim savaalanlarmdan biri de anlamdr. Anlamn kullandr. Galile Denizi, ivi Yazs,Ota, Msrkalyonine, anlamla lm kalm savamdr."(E.Ercan'la Konuma)Ve iirin geliimini anlam sorununa balar. Aslnda anlam sorunu yalnzca iirindeil insanla ilgili her alann zmeye alt ve bilgi durumuna gre tavr

ald bir konudur. lhan Berk 1992 ylnda yaymlanan airin topra adlkitabnda yle diyebilmitir:

iirin btn geliimi, sonunda anlam sorununa gelip durmutur. (..) iiringeliimi sonucu ortaya kan bu anlam deiikliine ben: Anlamszln anlamdiyorum. (..) Bunu ynde tanmlayabiliriz: Yntemli delilik ya damantkszln mant, kapal iir, Hiten doan iir(15).

. Berk ayni eyleri frsat bulduka evirip evirip yineler, kimi konular

taknaklamtr onda:Her eyde anlam aramak sayrlmz var. (..) Dnya vardr. Bundan dahabyk anlam olur mu? (..) Dnyann kendini aan bir anlam yoktur nk. iirdnyay deitirerek ona bir anlam kazandrr. Bunun dnda dnyann biranlam varsa 'anlam tamama' anlamdr bu. airin usla ilgisi dolayldr.Uzaktan bakar ona. (..) Usla ilgisi olmad gibi, mantkla da (..) iliii yoktur(16).Oysa, airin anlamla, usla, mantkla ilgisini kesen anlay, 90l yllarn ne trkiirini ne dnya iirini ne de anlambilim konusundaki gelimeleri

yanstmaktadr. Bu bak olsa olsa onun iire baksz bakn yanstr, zira bu,geerlilii tarih iinde kalm bak(lar)n yinelenmesidir. Ancak ayni noktada


9/18

kalabilen, ben akl dym, mantk dym, samalktan yanaym diyen birikarsnda da deiliz. O tam kar kutba yerlemekte hi bir saknca grmez.rnein u ifadeler de onundur:

Her eyin de bir anlam vardr(17).

Her ey bir anlamdr oysa. Anlamsz bir ey yoktur (18).

Anlamsz hibir ey yoktur. /Varlk anlam artrr (19).

Bir akl tann bir anlam olmadn kimse syleyemez (20).

Dnyada anlamlara bal olarak yaarz. /Onlarn arl altndayz (21).

lhan Berk, bu iki u arasna da yerleir:iir bir ey anlatmaz demek, anlam yoktur, anlamszdr demek deildir.

Anlamla yola klmaz demektir(22).

Bylece Adnan Benkin 50li yllarda verdii u yarg yalnzca o zamanlar iindeil onun tm yaam boyunca geerli olur:Berkin dnyasnda herhangi bir dzen, bir sz ya da belli bir dzene kar

gelmenin belirtilerini bouna ararsnz. Bizi de, kendini de oyalyor,

kelimeler arasnda alkalyor, herkesten nce kendisini yamrulatrdn da sezemiyor. (..) Sanatta en zor ey samalamaktr. Samalamaya zenenlerinou, beylik dnce dzenlerine yuvarlanverirler (23).O, sz konusu bak deiimlerini zaman iinde bir gelime, farkllama olarakda gerekletirmez. Ve samalamalar srer, kuramsal gibi ifadelerinde:

Anlam blc, kalpdr. Dnyay kartrr.(Korkutur bilgeyi bile anlam dediin)(24).

iir szcklerin anlamn grmemezlie gelmekte yatar. /Varolu o zamangerekleir (25).Anlam skcdr. Gnde kez aynada kendine bakar. yalnzlk saar. Anlamlaev yaplmaz(26).

Dil, gsterir, resimler, ekilir. /Anlam neden sonra belirir(27).

Nesneler byledir, herkese grnmez. Gizlilii sever. airler gibi de beyaz bir

dille konuurlar. Us bunu kavrayamaz. Ama grnmeyen de yoktur. nesnelerbunu bilmez. Niin bilsin? Hem bilmek nesnelerin ii deildir(28).


10/18

5. Biem:lhan Berke gre biem airde ykmdr(29). Ona gre balangta bir biemadam olan air, biemle tantktan sonra ondan hzla uzaklar. Biem

konusundaki bu aforizmatik grlerinin temelinde airin biemi olmazdiyen Octavio Paz vardr. Yani bu da benimsedii, bakasndan ald bir bakasdr, kendine zg bir deerlendirme deildir. Umarm Koak, bu trslogans, aforizmatik kullanmlar kuram, kuramsallk olarakdeerlendirmiyordur. Dorusu onun, bu tr kullanmlarnda kaynak belirtmesikaynan bir destek, kant olarak almasnn yan sra bu ifadeleri iirindedekoratif bir ge olarak da kulland sylenebilir. Bu nokta ok nemliayrmlarn kavadr.

Diyorum ki yanl kime ait olursa olsun yanltr.

Biem; tekniin, yapnn, biimin, anlamn zerinde, onlarla ilgili, amaonlardan ayr bir kavramdr. Sanrm iirde biem olmayaca sav bieminsabitliinden, deimez nitelikli oluundan kaynaklanmaktadr. Dorudur

biem, bir yazarda, airde deimeden kalan z niteliktir. iirde airinkimliidir. Burada kimlik szcnn Franszca ve ngilizcedeki karl olan(identit, identity) szcklerini dikkate alyorum. Bu szcklerin kkenindeLatince idem (= ayni) szc bulunmaktadr. Yani kimlik, ayniliklertoplamdr. iirin somut ve soyut dzeyde aynilikleri o airin bieminin,

kimliinin oluturucu paralardr. airin iiriyle ilikisinde aral da olsadeimeden kalan, iirde airin kltrel, ruhsal yann ele veren, iirin iindevarolan varlktr biem. Anlalabilir, duyulabilir niteliktedir. Metafizik bir eydeildir. Ses ve szck seiminden tutun da imge dnyasna, d dnyayayaklamlarna kadar, iimizde tadmz ocukluumuz gibi deimedenkalan varlksaldr airin, iirinden bize yansyan. Bir iirin biemsiz olmasdemek onun airinden hibir iz tamamas, airinin znelini aktaramamasdemektir, ki bu olanakszdr. Eer herhangi bir iiri okuduumuzda onun kimeaitliini konuabiliyorsak bu st sylem, bieme dair olmak durumundadr,

iirde biemin varlnn kantdr. iirin devingen, deiken, diri, yenilikiolmas gerektii dncesine saplannca byle bir sabitlik kabul edilebilir gibideildir. Elbette biim, yap, ritim vb ile ilgili iirde deiimler sz konusudur.iir yaamn kendisini yanstmak zorunda olduu iin diri, yeni olacaktr. Amaiir, bir yandan genele, evrensele ynelirken bir yandan bireyin kendi iindekievrensele de ynelir. Kendi rengi (biemi) bir katman olarak vardr iir(in)de.unu amakta yarar var. Biemin deimez olduunu sylerken, bunun tek birgeye indirgenebilecek, her bir iirde ayr ayr karmza kan bir dilsel geolmadn da belirtmeliyim. Yani biem tek tanrl deil, ok tanrldr. ok

gelidir. ouldur. geler btndr, bu gelerin resmidir. rnein, nasl kiTahsin Ycel bieminin bir gesi ama balac ise, lhan Berk iirinin


11/18

biemsel bir gesi belki ifadeselidir. Ama bunlar biemseli yanstan birergedir yalnzca. Onlarn biemsel btnl deildir asla. Biemsel olaraksunduum bu iki rnek, kullanm sklndan karlabilecek bir niteliktir.Gstergenin btne gre iaret ettii bir nitelik. Bu belki, onun kiiliini ele

veren ok nemli gelerden biridir. Demek ki biem; ayr ayr, benzer ya dakart ya da benzerlik ilikisi dnda baka ilikiler iinde de bir araya gelmibir btnlktr, bir mozaiktir. Deimez olan bu mozaik resminden herhangibir ayrntya hep rastlanr biemde. Bu mozaikteki her ayrnt biemseldir.iirde biem gereksiz, ykc bir ey deil, iirin kimliiyle ilgilidir, airininmhrdr, iirinde brakt izidir, markasdr. Biem iin airin bir eyyapmas gerekmez. O yapttan tter. airin biemden kurtuluu yoktur.

Felsefi aforizmatik sylem:Aforizma reticisi, karsndaki kiide, kendisiyle ilgili filozof, bilge bir kiiizlenimi uyandrmay amalar ak ya da gizli olarak. Zira aforizma, uzungzlemlere, deneyimlere, dnerek bulgulamalara dayanr. Aforizmalaryargsal ifadelerdir. Bilmeyi, bilgilii ikindir. Ama lhan Berk, anlam, uskavramlarna ve dnce adamlna scak bakmadn syler:

Dnce adam olmak. /Hi mi hi dnmedim bunu. Bana imgeler yeter midedim? /Dnce adam olmak, onunla grnmek hep skc gelmitirbana(30).

Dnce adam olmak, zorunlu olarak sorun zmeyi, greli olarak yenilii(orijinallii) ierir. Eer bir poetika peinde olmak istiyorsanz, aforizmalarretiyor grnyorsanz, dnsellikten kopuk deilsinizdir. Bu noktavarolandan farkl dnebilme ve dnme ayrmna getirir bizi. Zaten o da

Pek az dncelerim var benim(31), demektedir.

Eer pek az dnceniz varsa, kendinize zg bir ak (explicit) bir poetikanzyoktur demektir. iiriniz zerine st metinsel bir poetika retme noktasnda

deilsinizdir. Bu konuda dncesizsiniz, fikirsizsiniz demektir.. Berk, dnceye srt evirirken de Mallarm ve Octavia Paza yaslanr. Amaiir duygularla deil, szcklerle yazlr diyen Mallarmnin adn anmaz:Szcklerle yazlr iir. Bu u demektir: Daha ilk bata iirin ana gerecinin

szck olduudur. (..) iirin alan dnceler deildir. (..) Dncelerdenhareket etmez iir. Dahas, Octavia paz'a gre, airin dncesi yoktur(32).

zlendii gibi iirin szcklerle yazld, dnceye dayanmad savlar dakendisine ait deildir. iirin szcklerle yazld savna kar, lhan Berk ile


12/18

ilgili bir yazmn bal zellikle bir kar kma olarak iir szcklerleyazlmaz, szcklerle de okunmaz idi.

6. eyletirme:

a) Poetik adna eyletirilen tanr kavram:kularn doum gnnde olacam kitab kn szcyle alr. (Bu)kitabn besmelesidir kn. Hem de tek bir sayfann tek bir szcdr. Yani

bombo sayfann (I) saysyla birlikte tek varldr. (Bir) says kitap iinde ilkkitabn dier metinleriyle, sralama bakmndan ilintilidir. Ancak ayni zamanda,kn tanrsal szcyle, tek tanr kavramyla da ilintilendirilebilir.(Tanr kendinden sz ettirmeyi zorlar, sever de bunu.) hem 1i uslakantlayamayz, rtemeyiz. (1 kendisinin Thales soyundan geldiini syler;Thales gibi de suyla uyur suyla uyanr)(33).Kn, islam inancna gre evrenin oluumunun tanrsal sz olarak

balatcsdr, nedenidir. Oluun kilididir. Ne var ki bu kitapta, (bir) saysyla birlikte iirlemi, iirsel bir btn klnmtr kn. Ve bu kez knszcn ifade eden Tanr deil, airdir. iir kitabnn yaratc szcdr,iiridir. Evren boluu ile sayfa boluu ve Tanr ile air arasnda bakurulmutur. air, ben= Tanrya ermitir. Ancak lhan Berkin, buermiliinin dinsel ermilikle ilgisi olmad gibi, retiminin gizemcilikten detanrsallk savndan da uzak olduunu sylemek bile fazladr. Onun Tanrkarsndaki tutumu sradan bir insan tavrndan farkszdr. zerine konuurkenfelsefi terimden, alntlardan yararlansa da, yargsallar retmi olsa da onun

iin eylerden biridir Tanr kavram. Her ey onun iirine ileyen gelerdir.Anlamsal derinlii yoktur. Tanr m?/Varolup da varolmayan varlk(34), der

bir yargsnda. Bu yargsal ilk bakta sanki varlk felsefesine alyor gibidurur ama dikkatlice yaklatmzda varolmayann grlmeyen,grnmeyen anlamnda olduunu anlyoruz. Bu da varlk felsefesiyle deil ded gereklik algsna ait bir yaklamdr. Amiyane bilgidir. Elbette onungzlemcilii sradan yine de aar: (Tanr. /Byk yabanc. /Baka hibir

szck bu denli hem yakn, hem de uzak olamaz. /Tanr stne hibir eybilmiyoruz aslnda: Biliyormuuz gibi davranyoruz. / Varolmay ise bizi

ilgilendirmiyor)(35). Bu ifade ile sanki dinlerin Tanr konusunda ilettii bilgiyisfrlamaktadr. Dolaysyla da dind bir yaklama yakn durmaktadr. Amatam da yle olmadn u durumsaldan anlyoruz: (Kuran, Tanryanlatrken diridir der. /Bu bana korku veriyor)(36). O ayni zamanda Tanrnnvarolmadn ileri sren anlaya da srtn evirmektedir. Tanr kavram ona

bir sis perdesinin arkasndan varln duyurmaktadr. (Tanr, byl szck! Bunun tadn karmal)(37), diyerek szc Bachelardvari bir keyifleznenin bylenme zevki, benim, zellikle onda, iirselin zevki diyeceimeyin bir arac haline getirir.

u ifadelerde felsefi olana bular iirseli:


13/18

Tanr, / zdein masum biimlerinden biridir (38).

Ey Monatlar Monat: Tanr. /Tanrdan kurtulu yoktur(39).

Ve iki ayr yargsalda bile birlik bulunmaz. lkinde mitolojik ok tanrl oluudile getirir. Evrensel zdein tek biimi deil. masum biimlerinden biriyalnzca. Demek ki masum zdein tanr dnda baka biimleri de var. Ve buzdein masum olmayan biimleri de var tpk mitolojilerde olduu gibi.stelik zdein biimi kavram tanrnn zdek dnda yaratlm varlklar gibi

biim bulmu hali akla gelebilir. Bu aykrlk ancak tanr szcnn, szckolarak kendisinin tek bana hem gndereni gnderileni olduunu savlamakkar yol olabilir. Yani tanr kavramndan bamsz, gstereni de gsterilenide ayni ey olan varlk yineliyorum szcn kavramsz olarak kendindekavramlamas. zdekle yani gizemcilerin, teoloji bulam her trl yorumun,varln ilk biimi olarak grd son, biricik varlk ile eylemi ve kendiiinde gstergelemi szcn ayrl. Bu yorumun lhan Berkgerekliinden uzak olduunu sylemek bile fazladr. lhan Berke bu ifadeiirsel gelmitir, hepsi o. kinci yargda tek zdek anlay (monad) ve kavramnevrensellii ifade edilmektedir. Ki bu evrenselliin de greliliine dikkat etmekgerek. lhan Berkte tanr kavramnn eylemi ve her yana ynelenkullanmlaryla kapatalm konuyu:

Tanr bir kyamet habercisidir, lmn, yok oluun ta kendisidir:

Georges Bataille gibisi de yok: Tanr, her szcn biraz ileride yokolacansylemek isteyen en son sz szcktr. Diyecektir(40).

(Tanr lmn addr)(41).

Tanr, panteistik varlktr:(Bir aa tandm. /Bir anlam olmal bunun./(Tanryla konutuk belki de)(42).

Bu, doann Tanr oluu, ve/ya giderek her eyin Tanr olduu karmna

uygun bir ifade.

Raslantsal sylem ya da kavramsal panteism:(Ev ki ayrntdr (Tanr da ayrntlardadr))(43).Tanrnn ev ile koutlanmas, onun barnaklatrlmas, snaklatrlmas szkonusu edilebilir ki bu bir derinliine baktr. Ama bu derinlik, iki terimin (evve Tanr) benzeme noktasnda kaybolur. Zira ayrnt, asl olmayandr. nanlsnya da inanlmasn Tanrnn varlnn ya da yokluunun asl deil de ayrntolmas kabul edilemez. Burada . Berk anlam ayrntlarda gizlidir gibi bir

deyiin uyarlamasn yapm gibidir. Yani bu yazda savladm gibi o kendinepoetik grneni iirletirme abasnda olmutur. Onun iiri derinlikli gzel


14/18

deil yzeyden gzeldir. Anlaml olan, anlaml olabilecek eyleri poetik bakiinde yok eder o.

u ifadeler de onun, Tanrnn varolduuna inanmaynn kantlar olarak

sunulabilir ama bence tam da yle deil.

Sonsuzluk yoktur (nk)(44)

Ama grnmeyen de yoktur (45)

b) Poetik adna eyletirilen lm kavram:Yaamn iinden, yaamla ilgili ne bulursa, neyin farkna varrsa iirletiren,iirinin eyi haline getiren .Berkin iirlerinde lm de nemli bir izlektir.Ancak bu izlek her ne kadar o, Bir sabah kalkp lm yazmal. /lm, uzunuzun yazmal(46), dese de lm onun iiri iin yaam temsil eden biryapraktan, akl tandan farkl deildir. Bir ressamn tablosunda kulland birrenktir, lekedir. lmle ilgili sylediklerinde lmle ilgili verilen bilgiden ok,ortaya kan sylemin kendine, iirselliine ynelmek gerekir.

lmden sz etmeyen dnr var m? (47)

Bu soru ifadesinde, tm dnrlerin lmden sz etmi olmalar gerei deil

yalnzca iletilen. lm konusunda dnrlerin bile aciz kaldklarn ifadeeden, lm karsnda yaplacak bir ey olmad gereini farkl biimdesylemi olmann keyfini karan, bilgi, alayc bir benin bizi yantsz

brakma ya da olumsuz yanta zorlama durumu dikkate alnmal.

lmn upuzun uzanyd kent //Ta ve kemik halinde. /Yazgl lmn(48).Bu rnekte lm, yaamn yazgsdr. yazgl lm deyii fark edilmeliiirsellik adna. Normal kullanmda yazgl olan insandr. Oysa burada lminsan geride brakarak ne kmakta. Bylece varln, egemenliini daha iyi

duyurmaktadr. lhan Berk, ifade anlatmna deil, sylemin arkasndaki airinhissedilerine, dnyay kendinin nasl algladna ekmektedir bizi.

u deerlendirme ise dorulanabilir bir gereklie iletmez:

lm ve dzen tellall yapar 4.(49).

Saylar; znel, kendince anlamlandrrken drt says ile ilgili sylenmi ey,ne anlamldr ne de mantkl. Ama ho bir sz etkisi yapar. Bu bir saynn aykr

biimde yorumlanmasndan kaynaklanr. Bu ho etki, poetik deer,alabildiine soyut saylardan canlyla, insanla ilgili somuta geiteki kartlkta


15/18

ve bu soyutun olumsuzlanmas glncnden kaynaklanr. Burada lm, dzentellall ve drt saysnn yan yana dizilii anlamszln ta kendisidir. Bu rastgelelikten bir anlam karlr m karlr, istenirse. Ama . Berk, bunlarnarmsallklarna uzanarak genileme, bizi bir yerlerden yakalama

abasndadr. ok genel lm kavramn ve yine insan iin, toplumsal olmannzorunluluu olan genel bir kavram yan yana getirir. Bu iki kavram ifadedeolumsuz nitelikleriyle yan yana gelir ve bu olumsuzluun drt saysnayklenmesi dzen kart tellalla dnr. Drt says, saydeerlendirmelerinde mutla, taml, mkemmellii simgeler. Mana, mani,ha, drt drtlk kavramlarnda, insan belleine yklmaz biimde yerlemi

bir anlamlandrma, ters evrilmitir. .Berk bunu dnm mdr,sanmyorum. Onun sorunu soyut anlamsz, armlara yol aan, bir lde degln, oyuna dayal bir ifade retmi olmaktr. Rastlantsallk onun

poetikasnn nemli bir gesidir.

iirletirmek, oynamak iin tersinden bakmak, terslemek bir baka gedir.Yaamn iinden bakldnda, lm vardr, bir gerekliktir ama aslolanyaamaktr. lmden kanlmaz dncesini Rilke lm kiiletirerek, hereyi lm olarak grerek anlatr. .Berk bu bak benimser. Alntlayarak verir:

Rilke sylyor //lm byk /biz onunuz /glen azlarmzla(50)

Baka bir deyiinde bu bak kendiletirir ve yeni biimiyle ifade eder:

Yaam, lmndr (51). Ancak unutmamak gerekir ki bu, mutlak dorudeildir. Zira tersi de dorudur lm, yaamndr. Ama . Berkin sorunudnsel doruluk deil, iirsel doruluktur. Genel doruluu dikkate almadanszn o an iin uyandrd doruluk izlenimi ve syleyiteki poetie yneli,onun iiri iin yaamsaldr. Yaama her yerde elik eden /lmdr.(52) Budeyii ben, onun iiri iin yaama elik eden iirdir, diye de anlamak istiyorum.

Kiiletirme de bavurduu retorik kullanmlardan biridir: Bir kaya ile / birtepe /lmden konuuyorlar //suyu seyrediyorlar(53). Ancak bu rnekte .

Berk kiiletirme ile yetinmez, simgecilikten de yararlanr (su yaamnsimgesi olarak lmden sonra getirilmi ve kartlanmtr), soyutla somutu enu noktalarda birletirir. Birbirine ok yakn, neredeyse i ie varln srdrentepe ve kaya, sradan gndelik hallerinden ilikilerinden deil devarlklarnn geleceiyle, felsefesiyle ilgili olan lmden sz ederler. Amasanki bir i geirerek, yaamn ta kendisi demek olan suya imrenerek bakarlar.Daha baka, daha haraketli, daha gzel, daha diri yaamaya zenerek. Aslndatepe ile kayann konumas . Berkin bir i konumasdr elbette :Konua byttk

konua lm (54).


16/18

Bu ifade iin dikine dizelemeden veya bir kartrmadan sz edilebilir. Bu dalm sz konusu olduunda yaanan bir deiim, szn karmas olarakyorumlanabilir mi? lm karsnda ayaklarmzn dolamas, dilimizindolanmas onun anszn gelivermesi korkusunun sald telatan olabilir. Bir

krlma, engellenme andr, bir dondurulma andr. Hareketsizliin resmidirlm lhan Berk iin:Yontucunun dondurup brakt an, lmn kendisidir(55).t /der /lm //t(56).

O, airden daha dorusu kendisinden sz ederken lm bile sorguyaekerek yaar."(57) der. Dorusu bir sorguya ekme saylmaz onunki. Gnelinden tutabilen air lmle sz dzleminde denemeler reterek oynar.

Nitekim ayni anlama gelen ifadeleri yinelemekten kanmaz. -iir 'hi'leyzlemedir. /Ya da lmle/ her iir bunu teper (58). Onun iin belki en dorutanmlama: o; ifade deneycisi, denemecisidir. lm konusunda ayni anlamagelmeyen ifadeleri de lm szc ile ilgili denemeler olarak grlmelidir.

Bir nilfer yapra /yzyor /suyun yznde //lm hibir eye benzemiyor(59).

Kula dolu /dam /gn //Gene bu lm sz(60).

Gk /kof // lm /krdan dnyor(61).

Hep korkuyla baktm tene. /Yklarak, lp dorularak. //Dokunmak orda durur. /Bekler hep. /Tansk an! (Kk lm) (62).

lm/kk///bir/ky//////////(Ne ok grlecek ey var)(63).

Can ekien bir orfoza; ellerine, trnaklarna, kendi lmne bakar gibi bakar,yava yava okar yzn, kprck kemiklerini, ansn, derisini. lmgzler, lmle seviir gibidir, ayni zamanda lmn neliini arar gibidir:Anladm lm kalan bir eydi baknca ellerime(64).

lmn; yaam, cinsellii ierdiini ve varolann yokluu demek olduunusomutlar. lm resmeder, hissettirir. lm, eylemitir artk. Hem iirin

poetik nesnesidir, hem de zihnimizde uyanan artk somut hissedilendir. lmhissetmi, hissettirmi biri olarak Odyssseiann Penelopeiaya arsn kaytder:ama, gel yataa gidelim, vakit varken(65).lm kimse bilmiyor(66).

Din d bakla sonsuzluk yoktur diyebilen air, teolojik baklara da pek

uzak deildir. Yazg kavram kendini hissettirir onun iirinde:


17/18

Zaman hep gndemde tutar lm. /Hi de amaz(67).lmekte olan en ok zamanla bouur. /lmekte olan iin saydr zaman. /Uzam, evdir(68).

Yani lmenin belli bir an vardr. Vakit saat gelmeden olmaz. Azrail geleceian bilir.

7. Bitirmeden:lhan Berk, trk iirinin aristokratdr. Hem her olup bitenden haberdar gibihem de mesafeli. Elinden geldiince iirle ilgili olana hep alarmda biri. Onuniiri, iiri bilen birinin malzeme edinim teladr. ine yarayacak olan nerde

bulursa alr. iirine dahil eder. ok nemli bir ayrm belirtmekte yarar var: oalar ama aldklarn yuvasnda biriktiren hrsz karga deildir. iirlerdenolsun dzyazlardan olsun, kendisine iirsel bir tat verebileceini dndmalzemeyi, alr ileyerek iirselletirmeye alr.

lhan Berk, kpr kpr, yerinde duramayan kk bir ocuk gibidir, hibir eylesrekli oyalanamam, iir, gzellik ve ak dnda hibir eye, hibir kimseye

balanamam iirsel sz reticisidir. iir, gzellik ve ak konusunda her trletkilenmeye ak olmutur. Ozan da baldr, ama balar iiri iin krmalderim(69). Ancak onun bu balar iiri adna (giderek kendi ruhsal adna)fazla krktr. O etkilenmekten de, almaktan da ekinmemitir. Yeryzndetutunabilmek, var olabilmek, kendini gsterebilmek iin doyumsuz bir ak ve

iir reticisi ve tketicisi olmutur.

Bu yazda eletirmeye altm lhan Berkin kuramsal yandr. Bununzerinde durulmas onun bu konuda iretiliinin gsterilmesi iir adnazorunluluktur. Ve asl itirazm bu ireti ve genel geerlii olmayanyargsallarn karmza iir kitaplarnda da karlmasnadr. Aykr bir sav gibiolacak ama onun iir poetikas, kendi kuramsal yazlarndan bamsz olarakyazlmaldr. Eletirim onun genel olarak airliine deil. Kald ki onunairliini onaylamak iin u iki dizesi bile yeterlidir:

Gk. Birden ilk buluuyor gibiyim gkleBirden eleleyiz ite ikimiz de(70).

Bu iki dizeyi kendi amdan, Orhan Velinin Gemlik yolunda sylediiGemlie doru /denizi greceksin /sakn arma iiriyle buluturuyorum.Birden karlamann artcl ve benin, kck, zavall benin denizveya gkle yani bir devle, devasa bir byklkle bulumasnda, beninalmas, genlemesi demek olan i rahatln hissederek, ben ve lhan

Berk ite diyorum.


18/18

Notlar, kaynaklar:(1) Adnan Benk; Eletiri Yazlar; Doan Kitap; 2000; s: 574-575(2) lhan Berk; airin topra; Simavi yaynlar; stanbul; 1992; s: 118-119(3) t; s: 65

(4) Orhan Koak; Kalmak mkansz; Defter; say 19; 1992; s: 158(5) Orhan Koak; Kalmak mkansz; Defter; say 19; 1992; say 19 s: 159(6) lhan Berk; dn dalarda dolatm evde yoktum; s: 29 (7) dddey, s: 61(8) t; s: 64(9) dddey; s: 41(10) lhan Berk; kanatl at; YKY; st.; 1994; s: 170(11) Milliyet Gazetesi 10 Haziran 1995(12) dddey; s: 59(13) lhan Berk; tabasks; Yapt yaynlar; 1975; s: 3(14) aktaran: zdemir nce; iir ve Gereklik; s: 11-12(15) t; s: 120 (16) ka; Aralk ; 1994; s: 172-3 (17) k; s: 306 (18) k; s: 93(19) ay; s: 8 (20) ay; s: 21 (21) ay; s: 104 (22) poetika; s: 57(23) A. Benk; s: 533- 534(24) k; 2002; s: 225 (25) lhan Berk; logos; YKY; 1996; s: 37 (26) dddey; s: 79(27) lhan Berk; logos; s: 53) (28)(dddey; s: 65)(29) lhan Berk; poetika /logos; iirin Doas zerine; Dnya kitaplar; 2005;stanbul; s: 106(30) lhan Berk; adlandrlmayan yoktur; YKY; 2006; s: 60(31) lhan Berk; kularn doum gnnde olacam; YKY; 1999; s: 30

(32) t; s: 132(33) lhan Berk; eyler kitab; YKT; 2002; s: 258(34) ay; s: 11 (35) ay; s: 41 (36) ay; s: 101 (37) ay; s: 53 (38) ay; s: 75(39) ay; s: 91 (40) ay; s: 53 (41) k; s: 233 (42) ay; s: 23 (43) k; s: 276(44) k; s: 180 (45) dddey; s: 65 (46) ay; s: 90 (47) k; s: 263(48) lhan Berk; atlas; Adam yaynlar; 1987 Etin ars; s: 170(49) k; s: 191(50) lm byk; avluya den glge(51) ay; s: 31 (52) ay; s: 85 (53) Kayalar III; avluya den glge

(54) kdgo; s: 106 (55) ay; s: 64 (56) t; avluya den glge (57) ka, s: 168(58) Logos; s: 40(59) lhan Berk; avluya den glge (60) Kular; avluya den glge(61) Gk kof; avluya den glge (62) ay; s: 32 (63) kdgo; s: 105 (64) Su; Atlas;s: 180 (65) Atlas; s: 176 (66) ay; s: 82 (67) ay; s: 38 (68) ay; s: 35(69) el yazlarna vuruyor gne(70) ki Nehir Aras lkeden, Atlas iinde

zdemir nce; iir ve Gereklik; Broy yaynlar; 1985

Jean Cohen; La Structure du langage Potique; Flammarion; Paris; 1966

ilhan berk siirinde kuramsalin degeri

Documents