İnkilap tarihi 2

8/9/2019 nkilap Tarihi 2

1/49


2/49

Cumhuriyet dilimize Arapa Cumhur kelimesinden gemitir. Cumhur; halk, ahali,byk kalabalk demektir ve toplu bir halde bulunan kavim yahut milleti ifade etmek iinkullanlmaktadr.

Cumhuriyet, halka dayanan, gcn halktan alan bir devlet eklini ifade eder. Buanlamda cumhuriyet, iktidarn millete ait olduu bir sistemdir. Bu sebeple cumhuriyette

egemenlik bir kiiyi veya zmreye deil, toplumun btn kesimlerine aittir.

Cumhuriyet bata devlet bakan olmak zere, devletin temel organlarnda grevyapan kiilerin seimle ibana geldikleri, bunlarn belirlenmesinde kesinlikle verasetsisteminin rol oynamad bir hkmet eklini benimser.

Cumhuriyet fikri ilk defa Fransz nklb sonunda ortaya kmtr. Dar ve genianlamda olmak zere iki ekilde kullanlr. Dar anlamda cumhuriyetten, sadece devletbakannn, dorudan veya dolayl olarak halk tarafndan belirli bir sre iin seilmesikastedilirken, geni anlamda cumhuriyetten ise, egemenliin milletin btnne aitolmas ifade edilir.

Trkiyede cumhuriyetin ilan, kurucusu Atatrkn dnceleri ile yakndan ilgilidir.

O, genlik yllarndan beri cumhuriyet fikrini benimsemi bir kiidir. Daha o yllardaAtatrk, Trk Milletinin bir gn mutlaka cumhuriyet idaresine kavuacansylemekten de ekinmemitir.

Atatrk cumhuriyetle ilgili dncelerini ok nceden olgunlatrm ve artlarnolumasn beklemitir. Atatrk, Trk Milletinin cumhuriyet rejimine kavumaskonusunda ilk adm Erzurum Kongresi srasnda atm ve Mazhar Mfit Kansuya,Zaferden sonra hkmet eklinin cumhuriyet olacan sylemitir. 23 Nisan 1920 deAnkarada alan ilk BMM, cumhuriyet yolunda atlm byk bir admdr. Bu meclisinkabul ettii ilk anayasada yer alan Hkimiyet kaytsz artsz milletindir ibaresineuygun olarak oluturulan siyasi rejim ise, ad konulmam bir cumhuriyettir.

Atatrk, Milli Mcadelenin zaferle sonulandrlmas ve yurttan dmanlarnkartlmasndan sonra, Trk Milletini ada medeniyetler seviyesine ulatracakalmalar balatmtr. Bu erevede 1 Kasm 1922 de kabul edilen bir kanunlasaltanat kaldrlmtr. Bu ayn zamanda cumhuriyetin nnde yer alan bir engelin deortadan kaldrlmas demektir. 24 Temmuz 1923 Lozan Antlamasnn imzalanmasylaMilli bamszlk tam anlamyla elde edilmitir.

Ancak bu dnemde, Yeni Trk Devletinde milli egemenlik prensibinin devletin temelta olarak belirlenmi olmasna ramen, devletin ynetim ekli aka belli deildir.Olaanst artlarda hazrlanm olan 1921 anayasas ihtiyalara cevapverememektedir. Bu anayasaya gre bir devlet bakannn ve kabine sistemininolmamas,sk sk hkmet buhranlarna yol amaktayd.zellikle 25 Ekim 1923 gnBabakan Fethi Beyin istifa etmesi ve yeni hkmetin kurulamamas,meclisin alma

gln ortaya koyarken,lkenin iinde bulunduu durumun ciddiyetini de gzlernne seriyordu.

28 Ekim akam ankayada yeni hkmetin kurulmas almalar srasnda, baszbir devletin olamayaca grnn ortaya kmas ve d lkelerde Trkiyenin birdevlet bakan bile yok gibi szler sylendiinin ifade edilmesi zerine Atatrk,cumhuriyetin ilan iin beklenen gnn geldiini grerek, yannda bulunanlara, yarncumhuriyeti ilan edeceiz diyerek bu konudaki fikrini aklamtr.

Atatrk, 28 Ekim gecesi, smet Paa ile birlikte 1921 anayasasnn devlet eklinibelirleyen maddelerinde deiiklik ngren bir kanun tasars hazrlam, 29 Ekim gnnce Halk Frkas Grubunda grlerek kabul edilen bu tasar, ayn gnde meclistekabul edilmi ve bylece cumhuriyet resmen ilan edilmitir.

Cumhuriyetin ilanndan sonra ayn gn 158 milletvekilinin katlmyla yaplan seimsonunda, M. Kemal Atatrk oy birliiyle cumhurbakanlna seilmitir.


3/49

Cumhuriyetin ilan ile kabine sistemine geilirken, devletin demokratiklemesi

yolunda nemli bir adm atlm ve inklplarn yaplmas iin ortam hazrlanmtr.

Verilen bilgilerin altnda cumhuriyetin ilan edilme nedenlerini ve cumhuriyetinilannn sonularn zetlemek gerekirse :

Cumhuriyetin lan Edilme Nedenleri :

Millet egemenliinin gerekletirilmesini salamak. Saltanatn kaldrlmasndan sonra ortaya kan devlet bakanl sorununu

zmlemek. Yeni Trk Devletinin rejimini belirlemek ve bu konudaki tartmalara son

vermek. Yeni Trk Devletini ada medeniyetler dzeyine karmak. 1923 sonbaharnda ortaya kan hkmet bunalm sonucunda, yrtme

ilerinde yaanan aksaklklar gidermek.Cumhuriyet lannn Sonular :

Yeni Trk Devletinin rejimi belirlendi. Bu konuda yaanan karklk son buldu. M Kemalin cumhurbakan seilmesiyle devlet bakanl sorunu zld,

iktidar boluu sona erdi. Meclis hkmeti sistemi yerine, kabine sistemi (Bakanlar Kurulu) getirilerek,

yrtme ilerinin hzlanmas saland Milli Mcadelenin bandan beri amalanan milli egemenlik dncesi

gerekletirildi.3-Halifeliin Kaldrlmas (3 Mart 1924)Halife,szlk anlam olarak ardndan gelen demektir. Halife genellikle slm

lkelerinde devlet bakan iin kullanlmtr.slm terminolojisinde ise; Hz.Muhammedin lmnden sonra, Onun yerine geen

kii, yani mslmanlarn din ve devlet bakan anlamna gelir.slami hakimiyetanlayna gre halife, hem devlet ve hkmet bakan ve ordu komutan olarakdnyaya ait iktidar temsil eder, hem de ba imam olarak halkn dini lideridurumundadr.

Halifeliin tarihesine baktmzda, Hz.Muhammedin lmnden sonra ilk drt

halifenin seimle i bana geldiklerini grrz. Emeviler dneminde seim gelenei birtarafa braklarak,halifelik babadan oula geen bir messese ekline dntrlmtr.Abbasiler dneminde de veraset sistemi devam ettirilmitir. Abbasilerden sonra halifelikMemlkler Devletine gemitir.

slmiyetin geni bir corafyaya yaylmasyla birlikte baz sultanlar, deiikzamanlarda ve yerlerde, kendi topraklarnda bir hkmdarlk ifadesi olarak Halifenvann kullanmaya balamlardr.Bu erevede Osmanllarda da , I.Murattan itibarenbaz padiahlarn zaman zaman halife nvann kullandklar bilinmektedir. Yavuz SultanSelimin Msr seferinden sonra, slm dnyasnn lideri durumuna gelen Osmanlpadiahlar, kendilerini btn slm aleminin halifesi saymaya balamlardr. Butarihten sonra artk Osmanl padiahlar slm dnyasndaki tek halifedirler. Dolaysylapadiahlar hem imparatorluk halknn hkmdar, hem de btn mslamanlarn dinilideri durumundadrlar.

Bu tarihlerde Osmanl padiahlar siyasi stnlkleri devam ettii iin halifelik

makamnn maddi ve manevi gcnden yararlanmay dnmemilerdir. Hilfet

politikasnn Osmanl siyasetinin balca unsurlarndan biri haline gelmesi, ilk defa BykGler tarafndan Mslman ve Mslman olmayan tebaann devlet aleyhine tahrik vetevik edilmeye baland ve Osmanl Devletinin bunlara kar baka yollardan yeterli


4/49

karlk verme imknnn kalmad zamana rastlar. Bu dnemde devletin zayflamasylabirlikte, halifeliin manevi gcnden faydalanma dnlmtr. 1789 Franszhtilalinden sonra Osmanl Devleti aleyhine gelien milliyetilik akmna kar, halifeliedaha fazla nem verilerek, Panislmizm politikas uygulanmtr. Ancak Araplar arasndada milliyetilik fikirleri yaylm olduu iin Panislmizm politikas baaryaulaamamtr. Nitekim I. Dnya Sava srasnda cihad arsnn gerekli etkiyi

yapmamas, Panislmizm politikasnn baarszlnn gstergesidir. Bu olay halifeliingcnn azaldn, dolaysyla Osmanl Devletini kurtarma hususunda halifelikten faydabeklemenin bo bir hayal olduunu da ortaya koymaktadr.

1 Kasm 1922de Saltanatn kaldrlmasndan sonra, halkn Halifeliin kaldrlmasnahenz hazr olmad dncesiyle, halifelik makamnn bir sre daha devamettirilmesine karar verilmitir. Ancak Lozandan sonra hem mecliste hem dekamuoyunda meclis tarafndan halife seilen ve yetkileri snrlandrlan AbdlmecitEfendinin yetki snrlarn at, bir hkmdar gibi davranmaya balad eklinde birtartma balamtr. Bu srada Halk Frkas milletvekilleri de Halifenin durumununyeniden gzden geirilmesi, hatta Halifeliin kaldrlmas dorultusunda bir tutumierisine girmilerdir. Buna karlk bir baka grup da Halifeliin korunmas grnbenimsemilerdir.

Aslnda milliyetilik ve milli egemenlik ilkesi zerine kurulmu olan yeni cumhuriyetile, mmetilik dncesi zerine kurulu olan Halifeliin birbiriyle badamas mmkndeildir. Nitekim son halife Abdlmecit Efendinin, yeni devlet statsne uyumsalamakta glk ektii ve eski statye dnmek istedii yapt hazrlklardan belliolmaktadr. Abdlmecit Efendinin bir devlet bakan gibi kabullerde bulunmas ve bazdevlet ileri gelenlerinin Halife ile olan ilikilerini kesmemeleri durumu karmak bir halesokmutur. Bu srada Hindistan Halifelik Komitesi adna, Hint Mslmanlarnn lideri AaHan ve Emir Ali, Babakan smet Paaya Halifeliin korunmas ve manevi gcnnarttrlmas gerektii konusunda bir mektup gndermilerdir. zellikle Emir Alinin,ngiltere Kralnn zel danman olmas, M. Kemal Paay, Halifeliin yabanc glercezararl bir biimde kullanlabilecei endiesine sevk etmitir.

Bu gelimelerden sonra M. Kemal 1 Mart 1924de meclisi a konumasnda,halifeliin kaldrlmas dncesinde olduunu aklamtr. Meclis genel kurulu 3 Mart1924 gn Halifelik meselesini grmek zere toplanmtr. Bu srada verilenHalifeliin kaldrlmas ve Osmanl Hanedannn yurt dna kartlmas ile ilgili kanunteklifi, yaplan grmelerden sonra kabul edilmi ve halifelik resmen kaldrlmtr.

Halifeliin kaldrlmasyla, devlet dzeninin likletirilmesi konusunda byk bir engel

ortadan kaldrlrken, saltanat ve hilfet yanllarnn g ald nemli bir makama da sonverilmitir.

Halifeliin kaldrlmasnn yurt iinde ve dnda eitli yansmalar olmutur. eridesaltanat ve hilafet yanllar bu karardan dolay rahatszlk duymulardr. Bat dnyas bukarardan dolay aknlk ve hayranln gizleyemez iken, slm alemi rahatszlk

duymu ve olumsuz tepkiler ortaya koymutur.3 Mart 1924 Halifeliin kaldrld gn karlan dier yasalar unlardr:

erriyye ve Evkf Vekleti kaldrld. Yerine Diyanet leri Bakanl ve VakflarGenel Mdrl kuruldu. Erkn- Harbiye-i Umumiye Vekleti kaldrld. Bununla da, Genel Kurmay

Bakanlnn hkmet ve siyaset dna kmas saland. Tevhid-i Tedrisat kanunu kabul edilerek, eitimde birlik saland. Osmanl hanedannn yurt dna karlmas kabul edildi. Bu bilgilerin altnda halifeliin kaldrlmasnn nedenleri ve sonular

unlardr:


5/49

Halifeliin Kaldrlmasnn Nedenleri Saltanatn kaldrlmasndan ve Cumhuriyetin ilnndan sonra, halifeliin nemini

yitirmesi. Devlet bakan olarak cumhurbakan ile halifenin birlikte bulunmasnn

sakncal olmas. TBMM tarafndan halife tayin edilen Abdlmecit Efendinin, devlet bakan gibi

davranmas. Halifelik kurumunun, liklie ve cumhuriyet rejimine ters dmesi. Eski rejim taraftarlarnn saltanatn kaldrlmas ve cumhuriyetin ilanndan sonra,

halifelie snmalar. Baz TBMM yelerinin halifeyi milletin zerinde grmeye balamalar, TBMM

halifeliin, halife de TBMMnindir eklinde propaganda yapmalar. slm aleminin halifeliin korunmas konusunda smet Paaya yazdklar

mektubun, smet Paann eline gemeden muhalefeti temsil eden Tanin gazetesindeyaynlanmas.

Halifeliin Kaldrlmasnn Sonular Liklie geiin en nemli aamas gerekleti. nklplar iin elverili ortam hazrland Milli egemenlik daha da pekiti mmetilik araylar sona erdi.

Trkiyede Anayasal HareketiAnayasa en genel biimde; devletin temel yapsn, ynetim biimini, devletin temel

organlarn, bunlarn birbirleriyle ilikisini, kiilerin devlete kar, devletin kiilere karolan hak ve grevlerini dzenleyen en st yasalardr.

Dnyada anayasal srecin, ngilterede 1215 ylnda ki Magna Charta ile balamasna

karn, ada anlamda ilk yazl anayasa Amerikan bamszlk sava sonrasndaoluturulan A.B.D anayasasdr. Bununla birlikte 19. ve 20. yzyllara damgasn vuranve bata Avrupa olmak zere tm dnyay etkileyen anayasal sre, Fransz nklb ileortaya kmtr.

Osmanl Devletinde ise 1808 ylnda imzalanan Sened-i ttifak, iktidarn

snrlandrlmas anlamnda dnlerek, Osmanl da aynasal srecin balangc olarakkabul edilir. Ancak Sened-i ttifak ile padiahn yetkileri kstlanmakla birlikte, birerfeodal derebey kimliinde olan ayanlarn da varlklar yasallatrlmtr. Ksacas bukstlama demokratik bir nitelikten ok,merkezi otoritenin sarslmasnn kat zerineyansmasdr. Zaten Padiah II. Mahmut, ilk frsatta ayanlarn gcn yok etmi veimzalad bu belgeyi geersiz klmtr.

Fakat 1839 Tanzimat Ferman, Trkiyedeki anayasal gelimeler asndan nemli birbasamaktr. Tanzimat Ferman bir anayasa olmamakla birlikte, anayasal bir ynetim iinmcadele eden aydnlarn yetimesine salad katk ile anayasal bir dnem iin nemlibir adm olmutur. 1876 Kanun-i Esasisinin yrrle girmesinde, batnn demokratikve liberal akmlarnn etkisi altnda kalan Tanzimat dnemi aydnlarnn (GenOsmanllar) rol byktr.

1876 Osmanl Kanun-i Esasisilk Osmanl anayasas olan, Mithat Paa bakanlndaki bir komisyon tarafndan

hazrlanan Kanun-i Esasi,1875 tarihli Fransz anayasas ile 1831 tarihli Belikaanayasalarndan esinlenerek oluturulmutur.

1876 anayasas ile eklen de olsa bir parlamento oluturulmutur. Ancak bu anayasahkmdarn yetkilerini snrlandrma ve iktidarn paylalmas konusunda son dereceyetersizdir. nk yasamada son sz meclise deil, padiaha aittir. Ayrca yrtme


6/49

yetkisini elinde bulunduran hkmet, yine meclise deil, padiaha kar sorumludur.Padiaha meclisi istedii zaman datma yetkisinin verilmesi de, bir baka sakncalhkmdr. Bu arada bir hukuk devleti iin son derece kayg verici bir madde olan 113.maddenin varl da, bir baka eksiklik olarak gze arpmaktadr. Bu maddeye grepadiah istedii kii veya kiileri herhangi bir yarg karar olmakszn yurt dna srgnedebilecektir. 1876 anayasasnn ada anayasalara gre geri olmasnda rol oynayan

hkmler bunlarla da snrl deildir. Anayasada temel hak ve zgrlkler ok snrltutulduu gibi, siyasi parti kurma ve siyasal faaliyetlerde bulunma ile ilgili herhangi birdzenleme de yaplmamtr.

1876 anayasasnn ilan edilmesinden ksa bir sre sonra 20 Mart 1877de Osmanlparlmentosu (Meclis-i Mebusan = Ayan Meclisi + Heyet-i Mebusan) toplanm vealmalarna balamtr. Ancak 1877-78 Osmanl-Rus Savanda uranlanbaarszln faturasnn padiah ve hkmetine karlmas, parlamento ile II.Abdlhamit arasndaki ilikileri gerginletirmitir. Bunun zerine anayasann kendisineverdii yetkiyi kullanan II. Abdlhamit 14 ubat 1878 tarihinde meclisi feshetmitir. Ayntarihte anayasa da rafa kaldrlm, bylece I: Merutiyet dnemi sona ermitir.

Olumsuz ynlerin yan sra, 1876 anayasasnn ilan ve meclisin almas, daha

sonraki dnemler iin bir hazrlk ve deneyim dnemi olmu, siyasal bilinlenmeyiarttrmtr.

Yaklak 30 yl sren mutlakiyet rejimi 23 Temmuz 1908de II. Merutiyetin ilan ile

sona ermi ve 1876 anayasas, zerinde baz deiiklikler yaplarak yenidenuygulanmaya konmu, bir kez daha anayasal monarik rejime geilmitir.

1909 Tarihli Kanun-i Esasi

1876 anayasas zerinde, 1909 ylnda yaplan deiikliklerle oluturulan anayasadr.Bu deiiklerle padiahn yetkileri snrlandrlm, yasamada son sz meclise braklmve bir anlamda parlamento hkmdara kar glendirilmitir. Kii gvenlii asndanbyk saknca yaratan 113. madde kaldrlm, yrtme meclise kar sorumlu halegetirilmi, yurttalara siyasi parti kurma, siyasal faaliyetlerde bulunabilme ve toplantyapma zgrl salanmtr.

1876 anayasas zerinde 1909da yaplan bu byk deiiklerle, yasama ve yrtmepadiahtan koparak, ayr ve demokratik organlar haline getirilmi, kuvvetler ayrlgereklemitir. 1909 anayasa deiiklii parlamenter sistemi getirmitir. 1909 anayasadeiiklii ile milli egemenlik ilkesi aka anayasada yer almam, ancak anayasadeiikliini ilan eden kararnamede Hkimiyet-i Milliye prensibine yer verilmitir. Bunedenle 1909 anayasas milli hakimiyet prensibini telaffuz etmese bile bu ruh ilehazrlanm bir anayasadr. Bu ynyle de monarinin kurum olarak olduka ypranmassalanmtr. Bu anayasa ve milli egemenlik kavramnn ilk mayaland ortam olmasasndan nem tamaktadr.

Ordu mensuplarnn aktif politikaya girmi olmalar II. Merutiyetin olumsuz yndr.nk bir sre sonra II. Merutiyetin mimar saylan ttihat e Terakki Cemiyeti ynetimetmyle egemen olmu ve rejim yar askeri bir nitelie brnmtr.

1921 Tekilat- Esasiye Kanunu

Bu anayasa, dalan ve yok olmaya yz tutan Osmanl mparatorluunun yerine,millet iradesine dayal yeni bir Trk Devletinin kuruluunu hukuki adan belgeleyen bireserdir. Zamann artlarna gre yaplm, ksa bir gei dnemi anayasas niteliindedir.

nceleri 5 Eyll 1920de kabul edilen Nisab- Mzakere Kanunu ile almalarnsrdren ve kararlar alan TBMM, 20 Ocak 1921de kabul edilen Tekilat- Esasiye

Kanunu ile anayasal bir izgiye ekilmitir. 1921 anayasasnn ilk maddesinde,Egemenliin Kaytsz artsz Millete Ait Olduu ifade edilmitir. Bylece Trk tarihindeilk kez milli egemenlik ilkesi somut olarak ortaya konulmu ve padiahn iradesi yerine,


7/49

millet iradesi gemitir. 23 Esas, 1 ek maddeden oluan bu anayasa olaanstartlardan dolay kuvvetler birlii ilkesini benimsemi ve yasama ile yrtmeninTBMMnin iinden kaca hkmn kabul etmitir. TBMM bu anayasadan ald yetki ilehem yasama, hem de yrtme gcn kullanm, bylece olaan st bir dnemingerektirdii lde hzl karar alma ve uygulama imkann bulmutur. Yasama veyrtme gcnn TBMMnde toplanm olmas, Bakanlarn meclis tarafndan seilmeleri,

meclisin bakanlar her zaman deitirebilmesi, buna karlk Bakanlar Kurulununmeclise kar kullanabilecei bir silahnn olmamas ve bir devlet bakanl makamnnbulunmamas ynleriyle Meclis Hkmeti sistemi, ilk kez bu anayasa ile Trkiyedeuygulanmtr.

Btn bunlara karn saltanat makamna kar olumsuz herhangi somut bir hkme

bu anayasada yer verilmemitir.Ayrca ayn dnemde Osmanl Kanun-i Esasisininyrrlkte olmas, ift anayasal bir dnemin yaanmasna yol amtr.Osmanlanayasasnn, 1921 Tekilat- Esasiye Kanunu ile elimeyen hkmlerinin varl inkaredilmemitir.Ayrntl bir ekilde hazrlanmayan bu anayasada hak ve zgrlkler gibitemel konularn dzenlenmemi olmas da, Osmanl anayasasnn yrrlkte olmasnabalanabilir.

1921 Anayasas zerinde Yaplan Deiiklikler

1921 anayasas zerinde 29 Ekim 1923de yaplan en nemlideiiklik,Cumhuriyet szcnn anayasada telaffuz edilmesidir. 1923deki anayasa deiiklii ile Meclis Hkmeti Sistemi terkedilmi, Kabine

Sistemine geilmitir. 1923de yaplan bir dier deiiklik ise, Trk Devletinin Resmi Dilinin Trke,

Dininin de slam Dini olduu maddesine anayasada yer verilmesidir.

1924 Tekilat- Esasiye KanunuMilli Mcadelenin kazanlmasnn ve saltanatn kaldrlmasnn ardndan Osmanl

Kanun-i Esasisi de resmen yrrlkten kalkm ve sadece 1921 Tekilat- EsasiyeKanunu en st yasa olarak varln srdrr hale gelmitir.Ancak cumhuriyetin ilanedilmesi ve halifeliin kaldrlmas gibi kkl dzenlemeler karsnda 1921 anayasas daihtiyalar karlamaktan uzaklam ve tartlr hale gelmitir.Yeni bir anayasa iinyaplan hazrlklarn tamamlanmasndan sonra 20 Nisan 1924de yeni Tekilat- EsasiyeKanunu yrrle girmitir.

1924 anayasasnda cumhuriyet rejiminin vazgeilmezlii zerinde zellikledurulmu ve kuvvetler birlii ilkesi 1921 anayasasndaki kadar kat olmamakla birliktekorunmutur. 1921 anayasasnda olduu gibi bu anayasada da,egemenliin kaytsz,artsz millete ait olduu, millet adna egemenlii kullanacak tek gcn TBMM olduuaka vurgulanmtr. 1924 anayasasnda, Fransz htilalinden sonra ortaya kanzgrlk anlay benimsenirken, bu zgrlklerin kstlanmasnn da ancak kanunlayaplabilecei hkmne yer verilmitir.Ancak bu snrlamann lsnn ak bir biimde

ifade edilmemesi, iktidarn bu alanda geni yetkiler elde etmesine ve sonraki yllardaciddi tartmalarn domasna yol amtr.1921 anayasasnda yer almayan, ancak 1924de dzenlenen bir baka konu ise

anayasann nasl deitirilecei konusunun hkme balanmasdr. Buna gre 1/3 yenindeiiklik teklifi sonunda oylamaya geilebilecei, 2/3 yenin kabul oyu vermesiyle deanayasann ilgili hkmnn deitirilebilecei hkme balanmtr.

1924 anayasas yarg yetkisini bamsz mahkemelere brakmtr.Bu anayasaparlamento tarafndan hazrlanm ve kabul edilmi olduu iin, Trkiyenin en sivil veolaan artlarda hazrlanm anayasas durumundadr.1924 anayasas dorudandoruya Kurtulu Sava ve onun iktidara tad glerin eseridir.Ancak bu olumluyanlarnn yansra 1924 anayasas, siyasi partilerin durumu ve faaliyetleri asndanboluklarla dolu olduu iin, ok partili siyasi hayata geilen dnemde skntyaratmtr.Ayrca bu anayasada kanunlarn anayasaya uygunluu denetleyecek bir

denetim mekanizmas da yoktur.Anayasa meclisteki iktidar partisi ounluuncakolaylkla deitirilebilmitir.


8/49

1924 Anayasas zerinde Yaplan Deiiklikler

10 Nisan 1928de Yaplan Deiiklikler :A) _ 2. Maddede yer alan Trkiye Devletinin Dini slmdr maddesinin anayasadan

kartlmas.B) _ 16. ve 38. maddedeki Vallahi kelimesinin anayasadan kartlmas ve yerine

Namusum zerine sz veririm ifadesinin konulmas.C) _ 26. maddedeki Ahkm- eri yenin Tenfizi sznn anayasadan kartlmas.Bu deiikliklerin amac, devleti dinin etkisinden kurtarmaktr. 5 Aralk 1934de, 10. ve 11. maddelerde yaplan deiiklikle, kadnlara seme ve

seilme hakk verilmi, 18 olan semen ya 22ye karlmtr. 5 ubat 1937de 6 Atatrk ilkesi anayasaya konulmutur.1961 Anayasas

1924 anayasas, 1960 ylna kadar varln srdrmekle birlikte, 1945 II.Dnyasava sonrasnda ortaya kan siyasal ve toplumsal gelimeler karsnda sorunlarzmekte yetersiz kalmtr.Her ne kadar Fransz htilalinin sat evrensel nitelikli hakve zgrlklere yer vermise de, bu anayasann II. Dnya sava sonrasnda gndeme

gelen ve yaylmaya balayan insan haklar konusundaki yeni gelimeleri kapsamamasbu yetersizliin en nemli nedenidir.

Ayrca zgrlklerin snrlandrlmas konusunda anayasann iktidara geni yetkiler

tanm olmas, anayasaya aykr olarak karlan kanunlarn iptal edilmesini salayacakbamsz bir st yargnn bulunmamas, bir baka ifade ile yasama organnn ilemlerininyargsal denetime tabi tutulmas konusunda ada dzenlemelerin yaplmam olmas,zellikle Demokrat Parti dneminde ciddi siyasal krizlere yol amtr.Sonuta sistemintkanmas ve siyasi kaos 27 Mays 1960da Trk Silahl Kuvvetlerinin ynetime elkoymasna neden olmutur.27 Mays 1960 askeri mdahalesi ile 1924 anayasasgeersiz saylm ve parlamento feshedilmitir.Yeni bir anayasann hazrlanmas iin MillBirlik Komitesi ve Temsilciler Meclisinden oluan iki kanatl bir kurucu meclisoluturulmutur. Temsilciler Meclisi tarafndan hazrlanan anayasaya Mill Birlik Komitesitarafndan son ekli verilmi ve anayasa 9 Temmuz 1961de halk oyuna sunularak kabuledilmi, 20 Temmuz 1961de de yrrle girmitir.

Halk oyuyla kabul edilerek yrrle giren ilk Trk anayasas olan 1961

anayasas, o tarihe kadar hazrlanan Trk anayasalarnn en uzunudur.1961 anayasasile de, cumhuriyetin vazgeilmezlii ve egemenliin millete ait olduu hkmvurgulanmtr. 1961 anayasas ile yasama organ durumundaki TBMM iki kanatl halegetirilmitir.Bunlar Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosudur.Seimle belirlenenyelerden oluan Millet Meclisinin yetkileri daha genitir.Cumhuriyet Senatosu iseseimle gelen yelerin yan sra, cumhurbakannn atamalar,Mill Birlik Kurulu yelerive eski cumhurbakanlarnn doal ye olarak katlmlaryla olumaktadr.

1961 anayasas ile yarg her adan bamsz hale getirilmi ve yarg gvencesi

salanmtr.TBMMnin kard yasalarn anayasaya uygun olup olmadndenetlemekle grevli Anayasa Mahkemesi , ilk kez tam olarak sendikalama, grev vetoplu szleme hakk bu anayasa ile getirilmitir.Bata niversiteler ve TRT olmak zereeitli kurumlarn zerkletirilmesi yoluna gidilmitir.

1961 anayasasnn sosyalletirici bir rol vardr.lk kez bu anayasa ile toplumda

anayasa kltr domutur.1961 anayasasnn dier bir rol ise siyasiletirici etkisininolmasdr.Halkn siyaset sahnesine aktif bir unsur olarak girmesi ve katlmcdemokrasinin gelimesinde 1961 anayasasnn rol byktr.

T.Cumhuriyetinin en zgrlk anayasas olarak deerlendirilen 1961

anayasas,1965 ylndan sonra ortaya kan sosyal,toplumsal ve ekonomik sorunlarkarsnda tartlr hale gelmitir.Bunun nedeni kimilerine gre hak ve zgrlklerin ok

geni tutulmas, kimilerine gre de bu hak ve zgrlklerden dolay gelien muhalefetetahamml edilemeyiidir.Nedeni ne olursa olsun Trkiye 1970li yllarn banda yenidenciddi bir anayasal bunalma girmi ve 12 Mart 1971 Asker Muhtras sonrasnda


9/49

anayasada ilk nemli deiiklikler gerekletirilmitir.Bu deiikliklerle niversiteler veTRTnin zerkliinde snrlama yaplm,hak ve zgrlklerle yargnn durumu yenidendzenlenmitir. Ancak bu deiikliklere ramen, sorunlar artarak devam etmi velkedeki siyasal ve ekonomik bunalm alamamtr.Sonuta 12 Eyll 1980de yine birasker mdahale ile parlamenter rejime son verilmi ve yeni bir dnem balamtr.

1982 Anayasas12 Eyll 1980 asker mdahalesi ile 1961 anayasas yrrlkten kaldrlarak,

parlamento feshedilmi, siyasal partiler kapatlmtr.Bu asker mdahale sonrasnda dayeni bir Kurucu Meclis oluturulmutur. Mill Gvenlik Konseyi ve Danma Meclisi olmakzere iki kanatl bir ekilde oluturulan bu Kurucu Meclis, anayasal ve yasal bir atoluturmak, yeni bir anayasa hazrlamak ve TBMM alana kadar yasama greviniyapmak gayesine ynelik olarak kurulmutur.

Danma Meclisi tarafndan kabul edilen ve Mill Gvenlik Konseyince son ekli

verilen anayasa,7 Kasm 1982de halkoyuna sunularak ,% 92 kabul oyu ile yrrlegirmitir.

Cumhuriyetin vazgeilmezliinin ve mill egemenliin bir kez daha vurguland 1982

anayasasnda, Trk Devleti demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olaraknitelendirilmitir.1961 anayasasnn balang ksmnda yer alan Trk Milliyetiliideyimi tartmalara yol at iin, 1982 anayasasnda Atatrk Milliyetiliine ballndevletin temel nitelikleri arasnda gsterilmesi nemli bir yenilik olarak gzearpmaktadr.

Yasama organ yeniden dzenlenerek 1961 anayasasyla kurulan CumhuriyetSenatosu kaldrlm ve yeniden tek meclisli sisteme dnlmtr.

Yrtme konusunda ise 1961 anayasasndaki sistem aynen korunmu olmakla

birlikte,bir farkllk olarak cumhurbakannn meclisi feshetme yetkisi biraz dahageniletilmitir.Buna gre 45 gn iinde bir hkmet kurulamaz veya gvenoyualamazsa, cumhurbakan meclisi datp, lkeyi seime gtrebilecektir.

Temel hak ve zgrlkler ise 1961 anayasasnda olduu gibi geni ve kapsaml bir

ekilde dzenlenmi olmakla birlikte, kstlayc bir anlay benimsenmitir.

Din derslerinin ilk ve orta retimde okutulacak zorunlu ders kapsamna alnmas,1982 anayasasnn en ok tartlan ynlerinden birisini oluturmutur.

Trk toplumu 1876da gnmze kadar be farkl anayasa ile ynetilmitir.Gnmzde anayasa tartmalarnn hala devam ettii dnlrse, anayasadankaynaklanan sorunlarn zme kavuturulduunu syleyebilmek mmkn deildir.1924 anayasas dnda kalan (1876-1921-1961-1982) dier drt anayasa, olaanstdnemlerin rn olarak, yine olaanst artlarda oluturulan kurullar yada kurucumeclisler tarafndan acele ile hazrlanmtr. Dolaysyla olaanst dnemlerin etkisini

yitirmesi ile mevcut anayasann da yetersizlii de ortaya kmtr. Trkiyede btnkesimlerin uzlamasyla hazrlanacak sivil bir anayasa ile devlet-birey, devlet-toplum,toplum-birey, birey-birey ilikilerinin salkl bir temel zerine oturtulmas salanabilir.

ok Partili Siyasi Hayat

Siyasi parti; demokrasiyle ynetilen lkelerde halkn desteini salamak suretiyleiktidar olmaya ve srdrmeye alan, srekli ve istikrarl bir rgte sahip siyasitopluluktur. Bu anlamda siyasi partiler, modern siyasi sistemlerin en nemliunsurlarndan birisi olup, demokrasiyi de oluturan glerdir. Siyasi partilerin yeralmad bir demokrasi dnlemez.

1. TBMMde eitli Gruplarn Ortaya kmas

23 Nisan 1920de almalara balayan ilk BMM, kendisini oluturanmilletvekillerinin katlma ekilleri itibaryla ayr gruptan meydana gelmitir. Bunlar;19 Mart seim genelgesine gre seilenler, Meclis-i Mebusan yesi olup Ankaraya


10/49

gelebilmi olanlar, Yunanistan ve Maltadan gelenlerdir. lk meclisi oluturanmilletvekilleri temel olarak Misak- Milliyi gerekletirmek amacnda idiler. Bu sebeplebelirli bir siyasi gre sahip olmadklar gibi, herhangi bir siyasi partiyi de temsiletmemektedirler. Dolaysyla aralarnda birlikten sz etmek mmkn deildir. Farklyerlerden ve menelerden gelen bu kiilerin, doal olarak dnce yaplar da farkldr.Bu durum zaman iinde kendini gstermi, farkl dnceler mecliste gruplamalar da

beraberinde getirmitir. Bu gruplarn en nemlileri : Tesant (dayanma) Grubu, stikll Grubu, Mdafaa-i Hukuk Zmresi, HalkZmresi ve Islahat (reform) Grubudur.

Bu gruplarn ortaya kmas ile mecliste almalar yavalam ve eitliekimeler yaanmtr. M. Kemal bu gruplar bir araya getirerek, uzlama salamayaalmsa da bu teebbsnde baarl olamamtr.

2. Mdafaa-i Hukuk Grubunun Kurulmas ve Bunun Halk Frkasna Dnmesi

M. Kemal ilk TBMMde ortaya kan gruplarn birletirilmemesi zerine,meclisin hzl almasn salayacak formller aramaya balamtr. Bulunan formllerdenbiri de, mecliste byk bir grup kurmak suretiyle ounluu ele geirmek ve bylelikle

meclisi altrmaktr. Bu amala M. Kemal 151 arkadayla birlikte 10 Mays 1921demecliste Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu adyla bir grup kurmutur. Ayn gnyaplan seimden sonra grubun bakanlna M Kemal getirilmitir.Grubun iki maddedenoluan program u ekildedir:

1) Grup, Misak- Mill ilkeleri erevesinde milletin bamszln salayacak birbarn elde edilmesi iin,milletin btn maddi ve manevi gcn kullanarak alacak.

2) Grup,devlet ve milletin tekilatn, Tekilat- Esasiye Kanununun koyduu ilkelererevesinde tespit edecek ve hazrlayacak.

Meclisi altrma dorultusunda nemli bir adm atan M Kemal, meclisteki btnmilletvekillerinin bu grubun tabii yesi olduunu vurgulayarak, grubun dndakalanlarn serbest hareket etmek isteyen birka kiiden ibaret olduunu ifadeetmitir.Zamanla Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Grubu dnda kalanlara kinciGrup ad verilmi ve bu grup, yaplan baz almalara kar karak bir muhalefethareketi balatmtr.Ortaya kan bu muhalefet M Kemali hem yapmak istediiinklplar halka ml etme noktasnda daha etkili olaca, hem de ileride yaplacakseimlere bir parti ile girerek muhalefetin gcn krma dncesiyle bir parti kurmakararna yneltmitir. M Kemal bu konudaki kararn 1922 Aralnda, Halk Frkas adylabir siyas parti kurulacan syleyerek aklamtr.Bu aklamadan sonra Anadolu veRumeli Mdafaa-i Hukuk Grubunun, Halk Frkasna dntrlmesi dncesibenimsenmi ve bu karar kamuoyuna da duyurulmutur. 9 Eyll 1923 gn Halk Frkasresmen kurulmu, bylece ilk direnile birlikte balayan siyas rgtlenme sreci, birsiyasi partinin resmen kurulmasyla tamamlanmtr.Halk Frkas almalarn bir srebu isimle srdrm, ancak Genel Bakan M Kemalin istei dorultusunda partinin ad1924de Cumhuriyet Halk Frkas olarak deitirilmitir.kinci TBMMnde ounluu elde

eden ve cumhuriyet devrinin ilk siyasi partisi olan Cumhuriyet Halk Frkas inkilplarnncln yapmtr.3-Terakkiperver Cumhuriyet Frkas

Mili Mcadelenin kazanlmasndan sonra sra Trk Milletinin ehresini her alandadeitirecek inklplarn yaplmasna gelince,inklplarn ekli ve zaman konularnda M.Kemal ve baz arkadalar arasnda gr ayrlklar ortaya kmtr.Bu gr ayrlklarzamanla iyice belirginlemi ve ok gemeden bu kiiler mensubu olduklar CumhuriyetHalk Frkasnn icraatlarna kar kmaya balamlardr.Muhalifler Cumhuriyet HalkFrkasnn ats altnda kalmay uygun grmeyerek,istifay dnmlerdir.AralarndaM. Kemalin silah arkadalarnn da bulunduu (Bunlardan bazlar Kazm Karabekir,AliFuat Cebesoy, Refet Bele,Rauf Orbay ve Adnan Advardr) onbir kiilik bir grup bu

erevede Cumhuriyet Halk Frkasndan istifa ederek ayrlmlardr.Bu grup 1924anayasasnn ok partili rejime geilmesine frsat vermesinden yararlanarak,17 Kasm1924de Terakkiperver Cumhuriyet Frkas adyla yeni bir siyasi parti kurmutur.Milli


11/49

Mcadele srasnda M. Kemalin etrafndaki ilk halkay tekil eden TerakkiperverCumhuriyet Frkasnn kurucular, muhalefet kontrol olmakszn btn kuvvetlerinmecliste toplanmasnn otoriter bir idare douraca endiesini tayorlard. Bu sebepleparti mecliste etkili bir muhalefet yaparak, demokratik bir denge kurmakamacndayd.Bu nedenle Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, cumhuriyet tarihimizin ilkmuhalefet partisi olma zelliini tar.

Terakkiperver Frkann yaplan seimler sonucunda genel bakanlna KazmKarabekir, ikinci bakanlna Rauf Orbay,genel sekreterliine ise Ali Fuat Cebesoygetirilmilerdir.

Terakkiperver Frka kurucular programlarnda millet iradesine vecumhuriyet ynetimine olan ballklarn vurgulamlar, toplumu adalatracakdeiikliklerin birdenbire deil, zamanla gerekleeceini iddia etmilerdir.CumhuriyetHalk Frkasna nazaran daha liberal ve demokrat grleri benimsedikleri iin, frkayneticileri dini inanlara saygl olduklarn belirtmilerdir.

M. Kemal Trkiyede demokrasinin yerlemesini arzu ettiinden balangta yeni

bir siyas partinin kurulmasndan memnun olmutur.Ancak Terakkiperver Cumhuriyet

Frkas zamanla mecliste sert tartmalara giren, saltanat ve hilfetin kaldrlmasndanmemnun olmayan yelerin yan sra, ittihatlarn da bnyesinde yer almaya baladbir parti haline gelmi,inklplara kar olanlar asndan,inklplar engelleyecek sonumut olarak grlmtr.Dolaysyla M. Kemalin bu parti ile ilgili dnceleri dedeimitir.

4.eyh Sait syan ve Terakkiperver Frkann KapatlmasLozandan sonra Musul konusunda Trkiye ile yapt ikili grmelerden de bir

sonu elde edemeyen ngiltere, Musulun Trk halknn Trkiye ile birleme isteini ve Trkiyenin Ortadouda kendisi aleyhinde bir durum yaratmasn nlemeyealmaktadr.Bu erevede ngiltere, Trkiye iinde bir takm karklklar karma veihtill hareketlerini krkleyerek, Trkiyeyi zayflatma planlar yapmaktadr. Bu amalaeyh Sait isimli biri tarafndan 13 ubat 1925de Gen iline bal Piranda bir isyanhareketi balatlmtr. ngilterenin destei sayesinde ksa srede dou illerinin birblmn saran isyan ile ngiliz himayesinde bir Krt Devleti kurulmasna allmtr.eyh Sait ve arkadalarnn hareketi ayn zamanda din-siyas nitelii de olan birharekettir. nk din elden gidiyor eklindeki propaganda ile halkn kandrlmasnaallm, cumhuriyet ve inklplarn ortadan kaldrlmas plnlanmtr.

Memleket iindeki cumhuriyet ve inklplara kar olanlarn da eyh Sait isyann

desteklemesiyle durum olduka ciddi bir hal almtr. Bunun zerine T. CumhuriyetiDevleti hem isyan bastrarak asayii yeniden salamak, hem de vatann paralanmasnnleyerek varln devam ettirmek gayesiyle 4 Mart 1925 tarihinde Takrir-i SknKanununu kartm ve yine ayn tarihte biri isyan blgesinde, dieri de Ankarada

olmak zere iki stikll Mahkemesi kurmutur.Terakkiperver Frkann programnda yer alan baz maddelerden faydalanmak isteyen

bir takm kiilerin partiye ye olmalar ve parti mensuplar tarafndan yaplanpropagandalarn halk isyana tevik ettii dncesinin ortaya kmas zerineDiyarbakr stikll Mahkemesi, isyanla ilgileri olduu gerekesiyle frkann blgedekibtn ubelerini kapatmtr. Daha sonra Ankara stikll Mahkemesi de, TerakkiperverC. Frkas ile ilgili yapt aratrmada, bu frka tarafndan yaplan propagandalarda dinve dince kutsal saylan eylerin istismar edildiini tespit etmitir. Bu tespit zerineBakanlar Kurulu, Takrir-i Skn Kanununun kendisine verdii yetkiye dayanarak,Terakkiperver C. Frkasn lkedeki btn ubeleriyle birlikte kapatmtr.

eyh Sait syannn Sonular:

Terakkiperver C. Frkas isyanda rol olduu gerekesiyle kapatld. eyh Sait syan, Trkiyede ok partili siyas hayata gei iin elverili ortamn

henz olgunlamam olduunu gsterdi.


12/49

Dou Anadoluda bozulan huzuru salamak iin karlan Takrir-i SknKanunu,1929a kadar yrrlkte kald. T. Cumhuriyetini ykmaya ynelik ilk isyan bastrld. ngiltere, Trkiye bu isyanla yprand iin, Musul sorununu kendi lehine

zmede byk bir avantaj salad.

5. zmir Suikasteyh Sait isyan sonrasnda inklplarn karsnda olan unsurlarn sindirilmesi

konusunda sertlik politikasna devam edilmitir. Bu srada yaplan inklplar halkaanlatmak maksadyla 1926 Baharnda yurt gezilerine kmay planlayan Atatrknprogramnda,Balkesir zerinden 17 Haziranda zmire gidilmesi de vardr. Ancak ayngnlerde iktidar ve muhalefet arasndaki gerginlik devam etmektedir. te byle birortamda menfaatleri zedelenen baz kiiler, Terakkiperver Frkann kapatlmasndansonra, cumhuriyeti ve inklplar ortadan kaldrarak, eski gnlere dnmek eklindekiamalarna ulamak gayesiyle M. Kemali ldrmeye karar vermilerdir. Bu ii de, Onunzmire yapaca seyahat srasnda gerekletirmeyi plnlamlardr. Suikast plnlayanZiya Hurit ve arkadalarna Giritli evki yardm edecek ve onlar suikasttan sonra Yunan adalarna karacaktr. Ancak eitli sebeplerden dolay M. Kemalin zmire

yapaca seyahatin bir gn gecikmesinden phelenen Giritli evkinin, meseleyiyetkililere haber vermesi ile olay ortaya kmtr. Olayn ortaya kmas zerine Ankarastikll Mahkemesi Heyeti, zmire giderek olaya el koymu ve olayla ilgisi olduudnlen kiiler yakalanarak tutuklanmlardr. Bu kiiler arasnda ttihatlar ve Terakkiperver Frka mensuplar da vardr. M. Kemale gre suikastn arkasndaTerakkiperver Frka vardr ve bu suikast birka kiinin eseri deil, muhaliflerin inklp vecumhuriyet aleyhine giritikleri byk bir ihanetin eseridir. Dolaysyla Terakkiperver C.Frkas yelerinin tutuklanmalar gerekmektedir. Hatta M. Kemal, ttihatlarnTerakkiperver Frka ile rgtlendiklerini ve bir darbe ile iktidara gelmek istediklerini,suikast de bu nedenle plnladklarn dnmektedir.smet Paann bylednmemesine ramen, Kazm Karabekir Paa Terakkiperver C. Frkas bakan olarakAnkarada tutuklanm ve 26 Haziran 1926 sabah zmire getirilmitir. Ayn gnstanbuldan parti yesi olan Refet Bele, Cafer Tayyar, Ali Fuat Cebesoy ve ttihat eskiMaliye Bakan Cavit Bey de arkadalaryla birlikte yarglanmak zere zmiregetirilmilerdir.

Yarglama sonucunda ttihatlarn daha nce kapatlan ve Terakki Frkasn yeniden

dirilterek, Terakkiperver Frkann da destei ile iktidara gelmek niyetinde olduklarkanaatine varlarak, Cavit Bey, Dr. Nazm Bey ve Naili Bey idam edilmilerdir. KazmKarabekir Paa susuz bulunarak, serbest braklm, baz ttihatlar tutuklanm, buolayla ttihat ve Terakkinin Trk siyas hayatndan silinmesi dorultusunda nemli biradm atlm, muhalefet sindirilmitir.

6. Serbest Cumhuriyet Frkas

Terakkiperver Frkann 3 Haziran 1925de kapatlmasyla Trkiyede ok partilirejim denemesi de sona ermi ve yeniden tek parti dnemi yaanmaya balanmtr.Ancak dardan bakldnda tek parti ynetimi yanl deerlendirmelere yol amakta,sanki Trkiye diktatrlkle ynetiliyormu gibi bir havann yaylmasna sebepolmaktayd. Bu deerlendirmelerden rahatszlk duyan Atatrk, yeniden ok partili siyasihayata geilmesi dncesindeydi.

Ayrca, Trkiyede 1922-1930 yllar arasnda yaplan inklplar, hkmete kar birdirenme meydana getirmitir. zellikle sanayileme politikas ile alkoll ikiler, sigara,eker, tuz ve deniz nakliyatnn devlet tekeline alnmas bu honutsuzluu daha daarttrmtr. Bu siyaset ayn zamanda Trkiyede byk lde ekonomik durgunlua dayol amtr.

Hkmet ise, prensip olarak zel teebbse taraftar olduunu ifade etmeklebirlikte, takip ettii ekonomik politika ile dar bir devleti gr benimsemektedir. Bunedenle M. Kemal devleti dnceyi benimseyen Cumhuriyet Halk Frkasnn


13/49

karsnda, liberal ekonomiden yana bir muhalif grubun bulunmasn faydal ve lzumlugrmektedir. Bu nedenle hem darda Trkiye aleyhinde ortaya kan yanldeerlendirmeleri ortadan kaldracak, hem de ierideki skntlar gidererek, rejiminsalkl yrmesini salayacak yeni bir muhalefet partisinin kurulmas gereklidir.

M. Kemal 1930 ylnn yaz aylarn Yalovada geirmektedir. O gnlerde M.

Kemalin yakn arkada Paris Bykelisi Fethi Okyar da Yalovada M. Kemal ilegrmeler yapmaktadr. Bu grmelerde Fethi Bey, M. Kemale sk sk ngiltereparlamentosundan ve oradaki siyasi partilerden sz etmekte, Trkiyede ki ekonomi vedemiryolu politikalarnn yanlln anlatmaktadr. Bu grmelerden birinde M. Kemal,Fethi Beye bu dediklerinizi yapabilmeniz iin hemen bir siyasi parti kurunuz, partininbana geerek dncelerinizi mecliste savununuz teklifinde bulunarak, Onu yeni birparti kurmakla grevlendirmitir.

M. Kemal tarafndan yeni bir parti kurmakla grevlendirilen Fethi Bey almalarn

tamamlayarak, 12 Austos 1930da Serbest Cumhuriyet Frkasn kurmutur.Serbest C. Frkasnn bir muhalif parti olarak kurulmasndan maksat,birikmi

honutsuzluklarn giderilmesini salamak ve hkmeti hem kusurlarn dzeltmeye, hem

de ekonomik duruma yeni areler aramaya sevk edecek bir kontrol sistemi yaratmaktr.Serbest Cumhuriyet Frkas parti programna gre, cumhuriyetilik,milliyetilik ve

laiklik esaslarna bal, liberalizmi ve kadnlara siyas haklar verilmesini savunan birpartidir.

Serbest C.Frkas, kuruluundan hemen sonra zellikle Ege Blgesinde byk bir

taraftar kitlesi bulmu ve nemli lde tekilatlanmtr.Bu sebeple Fethi Beyin yerelseimler ncesinde propaganda amacyla Ege Blgesine yapt ziyaret ve buradayaplan toplantlara katlm byk olmutur.Bu toplantlar srasnda halk alnan btntedbirlere ramen, hkmet ve inklplar aleyhine gsteriler yapmtr. Bu durum,inklplarn hayatiyetini temin asndan, henz bir muhalefet partisi tekili iin zamannerken olduunu gstermektedir.Ancak ksa srede byk bir hzla gelien parti, 1930ylnda yaplan yerel seimlere katlarak, 502 yerde belediye seimlerini kazanmtr. C.Halk Frkas, Serbest Frkann seimlerde usulszlk yaptn iddia etmi ve 502belediyenin, 22 tanesi geerli saylmtr.

Yerel seimlerde Serbest Frkann yolsuzluk yapt iddialar, mecliste sert

tartmalara yol am ve bu durum M. Kemal ile Fethi Beyi kar karya gelmenoktasna getirmitir. M. Kemal ile kar karya gelmeyi arzu etmeyen Fethi Bey,Serbest C. Frkasnn bir anda cumhuriyet ve inklplara kar olanlarn odakland birparti haline gelmesi zerine, ileri Bakanlna verdii bir dileke ile frkann kendikendisini feshetmesini salamtr.Dolaysyla Gdml Muhalefet Partisi olarak ortayakan bu partinin kapanmasyla, Trkiyede yeniden 1945e kadar devam edecek olantek parti ynetimi kanlmaz olmutur.

7. Menemen OlaySerbest Frkann kendi kendisini feshetme karar almasyla adeta bolukta kalan

cumhuriyet ve inklp kartlar, Trkiyede ki bu deiimi sona erdirecek bir aray iinegirmilerdir.Onlara gre bir isyan kararak, Trkiyedeki eski gnlere dnsalamak, bavurulacak yollardan birisi olarak grlmektedir.Manisann bir kyndengeldikleri sanlan alt kiinin Menemene gelerek eriat istemeleri ile isyan patlakvermitir. Olayn duyulmas zerine blgeye gelerek, isyanclara engel olmak isteyenAstemen Kubilay ile Hasan ve evki adndaki iki beki isyanclar tarafndanldrlmlerdir. Sk ynetimin ilan edildii blgeye, daha sonra asker birlikleringelmesiyle isyanclardan ldrlm, dierleri de yakalanmtr. lerinden DerviMehmet isimli kiinin peygamberlik iddiasyla balayan olay, iddet kullanlarak

bastrlm, ancak bu olayn 6 kiinin gerekletirdii bir olay olamayaca, olaynarkasnda baka glerin varl dncesiyle ok ynl aratrma yaplmtr. Olay


14/49

sonrasnda 34 kii idam edilmi, 41 kii de eitli srelerde hapis cezasnaarptrlmlardr.

Atatrk Dnemi Trk-D Politikas (1923-1932)1.Atatrkn D Politikadaki Temel lkeleri

a) Aklc ve gereki olmak.b) Yapc ve bar davranmak.c) Bamszlmza ve snrlarmza sayg duyan devletlerle iyi ilikiler kurmak.d) Dier devletlerin i ilerine karmamak, kendi iilerimize karlmasna da frsat

vermemek.e)Devletleraras sorunlar hukuka dayal bar yollardan zmek.f) D politikann i tekilata uygun olmasn salamak.g) Milletin hayat tehlikede olmadka savaa girmemek.h) Mill snrlarmz iinde her eyden nce kendi kuvvetimize dayanarak varlmz

srdrmek.1923-1932 dneminde Trk d politikasnn esasn, Trk inklbnn temel prensipleri

ve Trk mill siyaset anlayna uygun olarak Lozanda halledilemeyen meselelerin

zm tekil etmitir.Bunun yan sra Lozan Antlamasyla ortaya konan esaslarnuygulanmas, byk devletlerle olan ilikilerin normalletirilmesi, komularmzla dostlukilikilerinin kurulmaya allmas yine bu dnem d politikasnn temelzellikleridir.Ayrca bu dnemde uluslararas genel gelimeler yakndan takip edilerek,ite ve dta istikrarn salanmasna allmtr.

2.Trk-ngiliz likileri (Musul Meselesi)Musul, sahip olduu zengin petrol kaynaklar nedeniyle batl devletlerin ilgisini

19.yzyl sonlarndan itibaren ekmeye balamtr.zellikle ngiltere, I.Dnya Savasrasnda tilaf Devletlerinin dier yelerini Musulun kendisine verilmesi konusundaikna etmitir.Osmanlnn paylamn esas alan ve I.Dnya Sava srasnda tilafDevletleri arasnda yaplan gizli antlamalar dorultusunda ngiltere blgeye ilgisinisrdrerek, Musul ve evresinde eitli blc abalara girimitir. Sonuta ngiltere,Mondros Mtarekesinin imzalanmasndan sonra, Trk birliklerinin kontrolnde olanMusul ve civarn Mondros Mtarekesinin ruhuna aykr biimde igal etmitir.Bundansonra ise ngiltere blgeyi elinde tutabilmek iin her trl abay gstermitir.Nitekimngiltere, Osmanl Devleti ile imzalad Sevr Antlamas ile Musulu kurulmas dnlenKrt Devletinin snrlar iine aldrm ve konuyu kendi lehine halletmitir. AncakAnadoluda M. Kemalin nderliinde balayan Mill Mcadele hareketi, yaynladMisak- Millde Musulu Trk topra saym, Anadoluda kurulan hkmet ise herplatformda Sevri tanmadn aklamtr.

Kazanlan zafer sonras balatlan Lozan Bar grmelerinde ngilterenin Musulu

brakmamak konusundaki srar srm ve antlamann tehlikeye girmemesi iin Musul

sorununun daha sonra taraflar arasnda grmeler ile halledilmesi uygun grlmtr.Lozan Antlamasnn nc maddesinde Trkiye ile Irak arasndaki snr

sorununun, Trkiye ile ngiltere arasnda dokuz ay iinde bar yollardan zlecei hkm yer almaktadr. Bu hkm gerei Trk-ngiliz grmeleri 1924 yl Mays ayndabalamtr. Hali Konferans adyla tarihe geen bu grmelerde Trkiye nfusasndan, siyas, tarih, coraf,asker ve stratejik nedenlere dayal hakl gerekelerinine srerek,Musulun Trkiyeye katlmas gerektiini savunurken,ngiltere Musulunkendi mandaterlii altndaki Iraka braklmas konusundaki srarn srdrm ve bununyannda Trkiyeden Hakkariye kadar uzanan toprak talebinde bulunmutur. Bu durumda konferans, 5 Haziran 1924 ylnda bir sonuca varmadan sona ermitir. LozanAntlamasnn Musul ile ilgili hkm, bu grmelerin baarszl durumunda sonucunMilletler Cemiyetine gtrlmesini ngrmektedir. Balangta yesi olmad, stelik

tamamen ngiliz kontrolnde olan bu organizasyondan Trkiye lehine bir kararkmayacana olan inancndan dolay Trkiye Musul sorununu Milletler Cemiyetine


15/49

gtrmede tereddt geirmi, ancak sonunda Trkiye Musul sorununun MilletlerCemiyetinde grlmesine raz olmutur.

Musul sorunu, Milletler Cemiyeti tarafndan 30 Eyll 1924de grlmeye

balanmtr.Milletler Cemiyeti tarafndan oluturulan komisyon, Milletler CemiyetineMusulun ngiliz mandas altndaki Irakn bir paras saylmas gerektiini ve Trkiye ile

Irak arasndaki snrnda Brkselde belirlenmi olan izgiden geeceini bildiren kararaldklarn bildirmitir. Trkiye Musul komisyonunun kararn tanmadn, komisyonunbyle bir karar alma yetkisinin olmadn belirtmise de, Milletler Cemiyeti, MilletlerCemiyeti Musul Komisyonunun kararn benimsemitir.Bu srada Trkiye, eyh Saitisyannn bastrlmas ii ile uramaktadr.Musulu geri almak iin kuvvetebavurmaktan baka are kalmamtr. lke ierisinde yaanan yeni yaplanma ve eyhSait isyan gibi i nedenler buna imkan vermemektedir. Bu nedenle Trkiye, Misak-Milliden taviz saylabilecek bir geri adm atmak zorunda kalm, 5 Haziran 1926daimzalad Ankara Antlamas ile Musulu ngiliz mandas altndaki Iraka brakmtr.Buna karlk Trkiyeye Musul petrollerinden 25 yl sreyle % 10 luk hissenin verilmesikabul edilmitir. Ancak Trkiye ayn yl 500.000 Sterlin karlnda bu hissedenvazgemi ve bylece Musul meselesi kapanmtr.

3- Trk-Yunan likileri (Etabli Meselesi)Lozan Konferansnda Trkiyede kalan Rumlarla, Yunanistanda kalan Trklerin

deitirilmesi meselesi ele alnm ve bu konuda 30 Ocak 1923te bir szlemehazrlanmtr. Buna gre; Trkiyede kalan Rumlarla, Yunanistanda kalan MslmanTrklerin deiimi yaplacak, ancak 30 Ekim 1918den nce stanbulun Belediye snrlariinde yerlemi(Etabli) bulunan Rumlarla, Bat Trakya Trkleri bu deiimin dndatutulacak, yani bunlar yerlerinden oynatlmayacaklardr. Bu deiimi uygulamak zere Trk, Yunan temsilcilerinden ve tarafsz yelerden oluan bir komisyonoluturulmaktadr. Ancak komisyonun faaliyete gemesinden sonra Trk ve Yunantemsilcileri arasnda, yerlemi (Etabli) deyiminin kapsam yznden anlamazlkkmtr. Trkiyeye gre bu deyimin anlam Trk kanunlarna gre tayn edilecektir.Yunanistan ise Trkiyenin bu arzusuna kar kmakta, Trkiyede daha fazla Rumbrakabilmek iin 30 Ekim 1918den nce herhangi bir ekilde stanbulda bulunan herRumun yerleik saylmas gerektiini ileri srmektedir.

Milletleraras Adalet Divannn yapt yorumlarda anlama salayamaynca, Trk-Yunan ilikileri gerginlemitir. Yunanistan Bat Trakya Trklerinin mallarna el koyarakburalara, Trkiyeden gelen Rumlar yerletirmeye balamtr. Buna karlk Trkiyedestanbul Rumlarnn mallarna el koymutur. Gerginliin trmanmas zerine sorunungrmeler yoluyla zmlenmesi uygun grlm ve taraflar arasnda 1 Aralk 1926dabir antlama imzalanmtr. Bu antlamann uygulanmas da kolay olmamtr. Trkiyeile Yunanistan arasnda sava havas esmeye balam, fakat Trkiye ile bir savan Yunanistana getirecei skntlar gze alamayan Venizelos, tutumunu yumuatm,Ankarann da buna karlk vermesi zerine 10 Haziran 1930da Ahali anlamazln

zen yeni bir antlama imzalanmtr. Bu anlama ile doum yerleri ve tarihleri neolursa olsun, stanbul Rumlar ile Bat Trakya Trklerinin hepsi, etabli kapsam iinealnmtr. Bylece Lozandan beri sren bu anlamazlk zmlenmitir.

Yunanistan ile Trkiye arasnda etabli sorunu ile balantl olarak ortaya kan birbaka sorun da Patriklik konusudur. Lozanda Trk temsilcilerinin Patrikliin Trkiyedna kartlmas konusundaki srarl istekleri Batl lkeler tarafndan kabuledilmemitir.Lozanda sadece Patriin siyasetle uramamas konusunda szl biranlamaya varlmtr. 1924 ylnda, boalan Patriklik iin yaplan seimi kazanan kiininmbadele (deiim) kapsamnda yer almas zerine Trkiye itiraz etmi ve 1925 ylndayaplan seim ile mbadele kapsamna girmeyen bir Patrik seilmitir.

1930da etabli sorununun zlmesinden sonra Trk-Yunan ilikileri iyilemeye

balam ve Yunanistan Babakan Venizelosun Ekim 1930da Trkiyeyi ziyaretisrasnda, ilikileri gelitirmek maksadyla yeni antlama daha imzalanmtr.1931de


16/49

smet nnnn Yunanistana yapt iade ziyareti ile, Trk-Yunan ilikilerinde Kbrsmeselesinin ortaya kna kadar sren bir bahar dnemi yaanmtr.

4.Trk-talyan likileriLozandan sonra T.C.nin kuruluu ile birlikte Milli Mcadele srasndaki dosta

tutumlar gz nne alnarak talyanlarla iyi ilikiler kurulmas yoluna gidilmitir.talyanlarn, Milli Mcadele srasnda igal ettikleri Trk topraklarnda bir igal gc gibidavranmamalar, Trklere kar dosta davranyor grnts yaratmalar 1917dekendilerine vaat edilen zmire, 1919 Paris Bar Konferans karar ile Yunanllarnkarlmasna duyduklar krgnlktan kaynaklanan bir durumdur. talyanlar Trklerindostu olduklar grntsn, sergilerken aslnda Trkiyede sava sonrasnda ortayakacak yeni ynetimi ekonomik adan kendilerine bal hale getirme politikasgtmlerdir. Ancak 1922de talyada ynetime gelen Mussolini ynetiminin yaylmacpolitikasnn hedefleri ekillenmeye balaynca, Trkiyede talyaya kar bir endiedomutur.Mussolini ynetimi, Roma mparatorluunu canlandrmak iin smrgecilikve yaylmaclk politikasna ynelmi, Dou Akdenizi kontrol altna almayaalmtr.Bu da doal olarak Trk-talyan ilikilerinin gelimesini olumsuz yndeetkilemitir. 1925de talya, Trkiyenin Musulu kurtarmak iin kuvvet kullanmaya

kalkmas halinde, kendilerinin de zmire asker karacaklar tehdidini savurmutur.1926da Musul sorununun Trkiye aleyhinde zm, Trk-talya ilikilerinindeimesinde nemli bir rol oynamtr. Musul sorununun zmnden sonra talya ileTarafszlk ve Dostluk Antlamas imzalanmtr.

Ancak 1930dan itibaren talyann takip ettii yaylmac politikay yeniden

uygulamaya koymas, Trkiyeyi endielendirmi ve Trk-ngiliz yaknlamasnda,talyann bu tavr etkin olmutur.

1935de talyann Habeistana saldrmas ikili ilikilerde yeniden gvensizliin

yaanmasna sebep olmutur. Bu saldr zerine Milletler Cemiyeti talyaya karzorlama tedbirleri alm, barn korunmasndan yana olan Trkiyede bu tedbirleredestek vermitir.talyann kendisine kar zorlama tedbirleri uygulayan lkelerle siyasilikileri kesecei tehdidi 1936-45 yllar arasnda Trk-ngiliz yaknlamasn dourmuve bu durum doal olarak Trk-talyan ilikilerinin zayflamasna yol amtr.

5. Trk-Fransz likileriFransa, daha Mill Mcadelenin devam ettii gnlerde kendi kamuoyunun da

basksyla, Trkiye ile 20 Ekim 1921 Ankara tilaf namesini imzalam ve T. B. M. MHkmetinin varln tanyan ilk tilaf Devleti olmutur.Ancak Lozan Antlamasnnardndan Osmanl Borlar Meselesi, Trkiye-Suriye snrnn tespiti konusu, TrkiyedekiFransz Misyoner Okullarnn durumu gibi konular iki lke arasnda zmlenmesigereken meseleler olarak kalmtr. Bu nedenle bu dnemde Trk-Fransz ilikileri bumeselelerin zm ekseninde gelimitir.

Bu erevede ilk olarak ele alnan konu, Trkiye-Suriye snrnn izilmesi meselesidir.1921 Ankara tilafnamesinde antlamann imzalanmasndan bir ay sonra Trkiye-Suriyesnrn izmek zere bir karma komisyonun kurulmas ngrlmt. Bu komisyonancak 1925 Eyllnde kurulabilmitir. Taraflar arasnda snr tespiti konusunda yaanangerginlik iki tarafn da olumlu tutumu sonucunda alm, 18 ubat 1926da parafeedilen antlama ile sorun zmlenmitir. Ancak Franszlar Musul sorunu zmekavuturulmadan bu antlamay imzalamaya yanamamlardr. Musul konusunun Trkiyenin aleyhinde zm kesinleince, bu antlama 30 Mays 1926daimzalanmtr.yi komuluk ve Dostluk Szlemesi adn tayan bu antlamaya gretaraflar aralarndaki anlamazlklar bar yollardan zmleyecekler ve taraflardanbirine yneltilen silahl saldrda dieri tarafsz kalacaktr.

Dier bir mesele de Trkiyedeki Fransz misyoner okullar meselesidir. Trkhkmeti bir ynetmelik hazrlayarak yabanc okullarda okutulan Tarih ve Corafya gibiderslerin Trke olarak ve Trk retmenler tarafndan okutulmas esasn kabul


17/49

etmitir. Fransz okullar bu ynetmelie uymak istememi, bunun zerine Fransa vePapalk duruma mdahale etmeye kalkmtr. Trk Hkmeti ise sadece bu okullarkendisine muhatap aldn belirterek, sorunu Fransz okul yneticileri ile zm ve Trkiyenin isteklerini onlara kabul ettirmitir.Ancak bu olay Trk-Fransz ilikilerinizayflatmtr.

Borlar meselesi ise daha iddetli bir ekimeye sebep olmutur. Fransa, OsmanlDevletinden en fazla alaca olan lkedir. Lozan Antlamasna gre Osmanl borlarnn Trkiye tarafndan denmesi, deme eklinin taraflar arasnda Lozandan sonrayaplacak ikili grmeler yoluyla belirlenmesi kararlatrlmtr. 1925de toplanankomisyon 1928de bir bor deme pln yapmtr. Fakat ok ar bir deme plnieren bu antlamaya Trkiye, 1929a kadar uyabilmitir. 1929da dnya ekonomik krizipatlak verince Trkiye deme sknts yaam ve Hoover moratoryumuna dayanarakdemeyi geciktirmek istemitir.Alacakllarn itiraz zerine yaplan grmeler sonunda1933de Pariste daha hafif deme artlar tayan yeni bir antlama imzalanm, borlarkonusu bylelikle hal yoluna girmitir.

1928de Duyun-u Umumiyenin tarihe karmasndan sonra Fransa ile yaanan bir

dier sorun da Adana-Mersin demiryolunun satn alnmas meselesidir. Osmanl

dneminden kalan kapitlsyonlar tmyle kaldrmaya kararl olan T.C. TrkiyedekiFransz iletmelerinin milliletirilmesinde srar etmitir.Buna balangta kar kanFransz Hkmeti, Trkiyenin srar karsnda fazla direnmemi ve 1929da yaplan birantlama ile durumu kabullenerek, Adana-Mersin demiryolunu Trkiyeye satmtr.

Bu dnemde Trk-Fransz ilikilerini olumsuz ynde etkileyen bir baka konu da

Bozkurt adl bir Trk gemisiyle, Lotus adl bir Fransz gemisinin 1926da Midilli adasyaknlarnda arpmasyla ortaya kan durum zerine balayan Bozkurt-Lotusdavasdr.Bu davann 1927de Milletleraras Adalet Divannda Trkiye lehindezmlenmesi ile Trk-Fransz ilikilerinde yaanan gerginlik son bulmutur.

1923-1932 yllar arasnda Trkiye ile Fransa arasnda yaanan sorunlar kk ve

nemsiz gibi grnmekle birlikte, bu sorunlarn hepsinin de temelinde FranszlarnKapitlsyonlarn kaldrlmasna gsterdii tepkinin yatt gze arpmaktadr.

6.Trkiyenin slam lkeleriyle likileriTrkiye bu dnemde Batllama hareketleri erevesinde laiklik ilkesine de uygun

olarak bir takm inklplar gerekletirirken, slam alemiyle dostluk ilikilerini degelitirmek istemitir. Bu istek dorultusunda ilk nce Afganistan ile yakn ilikilerkurulmu, 1 Mart 1921de Trk-Afgan Dostluk Antlamas imzalanmtr.Bu antlama ileiki lke arasnda ciddi bir dostluk salanmtr. 1928de bu antlamay teyit edernitelikte yeni bir Trk-Afgan Dostluk Antlamas Ankarada imzalanmtr.

Bu dnemde Trkiyenin ksmen aktif olarak ilikiler iinde bulunduu bir baka slam

lkesi ise ran olmutur. ran ile snr meseleleri yznden Trkiyenin sorunlar vardr.Bu skntlara son vermek amacyla, iki lke arasnda 1926da bir Gvenlik ve DostlukAntlamas imzalanmsa da, bu antlama problemleri zmeye yetmemitir. Bununzerine 1928de ek bir protokol imzalanarak, 1926 antlamas daha etkin halegetirilmitir. Nihayet 1932de ran ile bir Dostluk Antlamas imzalanarak, hem snrsorunlar zlm hem de dostluk ilikilerinin gelimesi salanmtr.

Dier slam lkeleriyle ilikileriz bu dnemde ok iyi deildir. Bunun da en nemli

sebebi, Halifeliin kaldrlmasna slm aleminin tepki gstermesidir. Ayrca bu dnemdegenellikle Mslman lkeler, Batl devletlerin smrgesi durumundadr. Bu nedenle Trkiye ile slm lkeleri arasndaki ilikiler, ngiltere ve Fransann etkisi altndakalmtr.

Ancak bu dnemde mevcut olan bu tr olumsuzluklara ramen, Trkiyenin slmlkeleriyle ilikileri zaman iinde gelimitir. zellikle bu lkelerde bamszlk


18/49

mcadelelerinin balamas srasnda, Atatrk bu mcadeleyi veren aydnlar iin rnektekil etmitir.

1932-1938 Dnemi Trk D Politikas Trkiye 1923-1932 dneminde uygulad d politikann temelini oluturan

Lozandan geriye kalan sorunlar 1930lu yllarn banda zd iin,uluslar arasalanda daha aktif rol oynayabilecek duruma gelmitir.Dolaysyla bu dnemde Trkiyesadece kendisini ilgilendiren d meselelerde deil, bata dnya barnn korunmasolmak zere, dnyann genel meseleleriyle de megul olmutur.

Ancak 1929da yaanan dnya ekonomik krizi, btn devletlerin d

politikalarn yeniden gzden geirmelerine neden olmutur. Trkiyede doal olarak dpolitikasn yeniden gzden geirmek zorunda kalmtr. Dnya ekonomik krizinin etkisiylebu dnemde devletler arasnda gruplamalar meydana gelmitir. Bu erevede birtarafta, I. Dnya Sava sonucunda oluan durumu ve mevcut statkoyu deitirmek

isteyen Almanya, talya ve Japonya gibi devletlerden oluan Revizyonist grup; diertarafta mevcut statkoyu korumak isteyen ngiltere, Fransa ve S.Birlii gibi devletlerdenoluan Antirevizyonist grup olmak zere iki grup ortaya kmtr. Bu gruplamadaTrkiye, antirevizyonist grupta yer almtr. Trkiyenin bu grupta yer almasnn sebebiise, kendi gvenliini salamak, dnya barna katkda bulunmak ve S. Birlii ile olandostluk ilikileri sebebiyle bu lkenin de yer ald bu grupta bulunmaktr.

1.Trkiyenin Milletler Cemiyetine (Cemiyet-i Akvam ) GiriiMilletler Cemiyeti, I. Dnya Savann galibi devletler tarafndan dnya barn

korumak, Versailles Antlamas ile Avrupada oluturulan dzenin korunmasn salamakve uluslar aras ibirliini artrmak amacyla kurulmutur. Ancak bu tekilat balangtabir sre ngilterenin kontrolnde faaliyet gstermitir. Bu yzden Trkiye, ngiltere ileolan sorunlar nedeniyle ilk etapta tekilata pek scak bakmamtr. Ancak takip ettiiYurtta Sulh, Cihanda Sulh felsefesinin bir gerei olarak Trkiye, 1928den itibarendnyadaki silahszlanma faaliyetlerine katlm ve 1929da da Briand-Kellog Paktnimzalayarak, uluslar aras ilikilerde bartan yana olduunu ortaya koymutur Budurum Trkiyenin 1930lardan itibaren Milletler Cemiyeti ile ilgilenmesine sebepolmutur.

Trkiye 1932de yaplan Cenevre Silahszlanma Konferansnda, Milletler Cemiyeti ile

ibirliine hazr olduunu bildirmi, bunun zerine spanya ve Yunan temsilcileriTrkiyenin Milletler Cemiyetine kabul edilmesi ynnde bir teklif vermilerdir. Buteklifin 6 Temmuz 1932de Milletler Cemiyeti Genel Kurulunca kabul ve bu kararn 18Temmuz 1932de de T.B.M.M. Genel Kurulunda onaylanmas sonucu, Trkiye resmen

Milletler Cemiyetine ye olarak katlmtr.2.Balkan Antant Trkiyenin bu dnemde takip ettii dnya barnn korunmas erevesinde,

Balkanlar ve Ortadou zellikle barn korunmas konusunda en faydal blgeler olarakgrlm ve bunun iin aba sarf edilmitir.

Trkiye zaten hem barn korunmas, hem de Balkan lkeleriyle olan dostluk

ilikilerine verdii nemin bir gstergesi olarak 1923te Arnavutluk, 1925de Bulgaristanve Yugoslavya ile birer Dostluk Antlamas imzalamt. Gerek bu antlamalarn Trkiyeile Balkan lkeleri arasndaki ilikileri gelitirmesi, gerekse 1930 ylnda Trk-Yunanibirliinin gereklemesi Balkan Antantnn kurulmasna giden yolda nemli mesafe

alnmasn salayan unsurlar olmutur.Ayrca Trkiye ile Yunanistan arasndaki buyaknlamann bir sonucu olarak, 1933te Dostluk ve Snr Gvenlii Antlamasnnimzalanmas, Balkanlardaki olumlu havay daha da gelitirmitir.


19/49

Bu dnemde, Balkanlarda Trkiyenin nclnde gelien dostluk ve ibirlii

havas, 1930lardan itibaren ortaya atlm olan Balkan Antant fikriniglendirmitir.zellikle 1933 ylnda Almanyada Nazilerin iktidara gelmesi bu fikrin,uygulamaya dntrlmesini salamtr.

Balkan Antant oluturulurken, Balkan meselelerine byk ilgi gsteren ngiltere,Fransa, talya, S.Rusya gibi byk devletlerin onay alnm, ancak Bulgaristan veArnavutluk sonradan politikalarn deitirerek bu birlie katlmama karar almlardr.Balkan Antant Trkiye, Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya arasnda 9 ubat 1934deimzalanmtr. Bu antlamann 6 Mart 1934de T.B.M.M. tarafndan onaylanmas ileTrkiye resmen Balkan Antantnn yesi olmutur.

Balkan Antant ile bu lkeler, Balkanlardaki snrlarn blgedeki revizyonist

devletlere kar korumak amacyla tedbirler alacak, Balkanlarda barn korunmas veglendirilmesi konusunda birbirlerine yardm edeceklerdir. Bu birlik Trkiyenin batdnyas ile, zellikle de ngiltere ve Fransa ile ilikilerini glendirmesine yol amtr.

3. Sdbd Pakt

Trkiye Balkanlarda uygulad blgesel barn korunmas ve ibirliininglendirilmesi politikasn, Ortadouda da bu dnemde uygulamak iin gayretsarfetmitir.Bu amala 1932 ve 1936 yllarnda olmak zere kez Irak ile ve yine 1937ylnda bir kez de Msr ile dostluk ve eitli konularda ibirliini salayan antlamalarimzalanmtr. Bunun yan sra 1935de Trkiye-ran-Irak arasnda Ortadouda blgeselibirliini gelitirmek gayesiyle l bir antlama imzalanm, bu antlamaya daha sonraAfganistan da katlmtr.

Ancak Ortadouda bar havasnn estii bu dnemde talyann Habeistanasaldrmas, Dou Akdenizde talyan tehlikesini daha belirgin hale getirmi ve tedbiralnmasn zorunlu klmtr. Bu nedenle blgesel ibirliinin daha etkin hale gelmesigndeme gelmitir. Bu anlay dorultusunda Trkiyenin nclnde Trkiye, Irak,ran ve Afganistan arasnda, Tahrandaki Sdbd Saraynda 1937de Sdbd Paktimzalanmtr.Bu antlama 1938de T.B.M.M. tarafndan onaylanarak, yrrlegirmitir.

Bu antlama ile taraflar kendi aralarndaki dostluk ilikilerini devam ettirirken, aynzamanda her konuda ibirliine girmeyi de taahht etmilerdir. Bunun yansra bupaktn bir baka nemi ise, Irakn ngilterenin mandas altnda olmas nedeniyle dolaylolarak Trkiye ile ngiltere arasnda da bir ibirliinin gerekletirilmi olmasdr.

Trkiye Balkan Antlamasndan sonra, Sdbd Paktyla hem batda hem deOrtadouda bir gvenlik sistemi kurarak, kendisi iin nemli grd Balkanlar veOrtadoudaki bar politikasn kuvvetlendirmitir.

4-(1932-1938) Trk Sovyet likileri Trk-Sovyet ilikileri cumhuriyetin ilk yllarnda olduka dostluk havas iinde

gemiti.Ancak iki lke arasndaki bu dostane ilikiler, Trkiyenin 1930lardan itibarenBatl Devletlerle ibirliine girmesinden olumsuz etkilenmitir. Buna ramen TrkiyeBabakan ve Dileri Bakanlar 1932de S.Birliini ziyaret etmiler ve bu ziyaretilikilere bir canlanma getirmitir. Trkiye Sovyetlerle yaad bu olumlu havaybozmamak dncesiyle 1932de Milletler Cemiyetine girerken, Sovyetlerin tasvibini

almay da ihmal etmemitir. 1933 ylnda iki lke arasnda zaman zaman gr ayrlklaryaanmasna ramen ilikiler sklaarak devam etmi, ancak 1934 ylnda ilikilerdekopukluk yaanmaya balanmtr.Ancak bu dnemde bile Trkiye S.Birlii ile dostluu


20/49


21/49

ngiltere-Yunanistan-Yugoslavya arasnda Akdeniz Pakt adyla bir antlamaimzalanmtr.1936 Montr Boazlar Konferansnda bu yaknlamann bir sonucu olarakngiltere, Trkiyeyi desteklemitir.1936da ngiltere Kral VIII. Edward, stanbulu ziyaretederek, Atatrk ile bir grme yapmtr.

Bu dnemde iki lke arasndaki siyas dostluk, ekonomi alannda da kendisini

gstermitir.1937de ngilizlerin yardmyla Karabk Demir-elik Fabrikas kurulurken,1938de ngilterenin Trkiyeye kredi vermesini ngren bir antlama imzalanmtr.

Ayrca yine bu dnemde Trkiyenin ngiltere ile olan ilikilerinde yeni birdnem alm,1937 Nyon Konferansnda Trkiye ngiltere ile birlikte hareket etmitir.Bunu sonucunda 1939da Trkiye-ngiltere-Fransa arasnda Karlkl Yardm Antlamasyaplmtr. Bu olay Trkiyenin yolunu kesin olarak izdiinin, uluslar aras meselelerdebar korumak iin ngiltere,Fransa gibi Bat Avrupa lkelerinin yannda yer aldnngstergesidir.

Montr Boazlar Szlemesi:Boazlar, hi phe yok ki Trkiye asndan hayat neme sahip bir blgedir. Ancak

Lozanda imzalanan Boazlar Szlemesi, Boazlar konusunda Trkiyeyi tam yetkiliklmamtr. Bu durum, Trkiyenin bamszlk anlayna ters dt gibi Misak - Millkararlarna da ters bir durum yaratmtr. nk bu szleme ile hem Boazlar asker vesilahtan arndrlm, hem de Boazlardan geileri kontrol etmek ve geilerle ilgiliolarak Milletler Cemiyetine bilgi vermekle ykml bir Boazlar Komisyonu kurulmutu.Geri Trkiyeye kar ortaya kabilecek bir tehlike durumunda, Boazlarn kullanm ileilgili olarak Milletler Cemiyeti ve zellikle ngiltere, Fransa, talya, Japonya ve Trkiyeyegaranti vermiti. Ancak bu yetersizdi.

19323de Lozanda Trkiyenin Boazlar konusundaki bu zme raz olmasna

ramen, 19323deki ortam devam ettirilememitir. Milletler Cemiyeti gvenliksisteminin dnyann eitli blgelerinde tam olarak uygulanamamas, talya ileAlmanyann dnya barn tehdit edecek lde bir yaylmac politika uygulamayabalamalar, silahtan arndrlm olan Boazlarn gelecei ve gvenlii konusunda Trkiyeyi endielendirmeye balamtr. Bunu zerine Trkiye 1936da artlarDeimitir ilkesinden hareket ederek, 1923 Lozan Boazlar Szlemesini imzalayandevletlere birer nota gndererek, mevcut szlemenin deitirilmesini istemitir.ngiltere, Trkiyenin bu isteini hakl grerek Trkiyeyi desteklediini aklamtr.ngilterenin bu aklamasnn ardndan Balkan Antant Daimi Konseyi de bu ynde birkarar almtr. Lozan Boazlar Szlemesine imza koyan dier devletlerin de Trkiyeninbu isteine scak bakmalar zerine, svirenin Montr ehrinde bu amala bir konferansdzenlenmitir. Grmeler sonucunda 20 Temmuz 1936da Trkiye, ngiltere, Fransa,S. Birlii, Japonya, Romanya, Bulgaristan, Yunanistan ve Yugoslavya arasnda MontrBoazlar Szlemesi imzaland.

Bu szleme ile Boazlar Komisyonu kaldrlm, Trkiyeye Boazlarda asker ve silahbulundurma hakk tannmtr. Bylece Boazlar konusunda Trkiyenin kstlanm olanhaklar iade edilerek, Milletler Cemiyetinin yetersiz garantisi yerine, Trkiyenin kendigcne dayanarak, Boazlarda kendi savunmasn yapmas imkan salanmtr. Ayrcabu szleme ile Boazlardan gei ve seyr-i sefer ii, Trkiyenin ve Karadenizde kysolan devletlerin gvenlii salanacak ekilde dzenlenmitir. Karadenize kys olmayandevletlerin Karadenize geebilecek gemilerinin bykl, cinsi ve tonajsnrlandrlrken, Karadenizde kys olan devletlerin sava gemilerinin geii asndanolduka serbestlik salanmtr.

Trkiyenin Montr Boazlar Szlemesi ile Boazlarda tam hakimiyetini salamas,

uluslar aras ilikilerde de prestijini artrmtr. Bu szleme Trk-ngiliz ilikilerindeyaknlama salarken, Trk-Sovyet ilikilerinde ayrln balamasna yol amtr.

8.(1932-1938) Trk-Fransz likileri, Hatay Sorunu


22/49

Bu dnem Trk-Fransz ilikilerinin en nemli konusunu, Hatay (skenderun sanca)meselesi oluturmutur.

Misak- Mill snrlar ierisinde yer alan Hatay (skenderun), 20 Ekim 1921 Ankara

tilafnmesi ile Suriye snrlar iinde braklm ve bu sancaa zel bir ynetim eklitannmtr.

1936 ylnda Fransa, Suriye ile ona bamszlk vermeyi ngren bir antlamaimzalaynca, Suriye snrlar iinde yer alan skenderun sancann statsnn ne olacakonusu gndeme gelmitir. Bu tarihte Fransa, skenderun sancan Suriyeye brakmakistemitir. Trkiye bu istee iddetle kar km ve Fransadan 1936da bu sancaabamszlk vermesini istemitir. Fransa, bu konuda karar verme yetkisinin olmadnTrkiyeye bildirerek, konuyu Milletler Cemiyetine gtrmeyi nermi, Trkiye de buneriyi kabul etmitir. Bylece Milletler Cemiyetine gtrlen Hatay meselesi, 1936tarihinden itibaren burada ele alnmaya balamtr. ngilterenin de destei ile MilletlerCemiyeti 1937de Trkiyenin tezini benimseyerek, sancaa ayr bir stat tannmasnkabul etmitir. Buna gre sancak iilerinde serbest, dilerinde Suriyeye bal bir halegetirilirken, resm dili Trke olacak ve ayr bir anayasas bulunacaktr. Ayrca sancanresm dilinin Trke olmas ve toprak btnlnn korunmas hususunun, Trkiye ile

Fransa arasnda daha sonra yaplacak bir antlama ile garanti altna alnmasngrlmtr. Bu antlama 29 Mays 1937 gn imzalanmtr. Bu antlama ile hemTrkiye-Suriye snr izilmi, hem de sz konusu hususlarda garanti verilmitir. Dahasonra sancak anayasasnn almalar srasnda Franszlar, Trkiyeye baz zorluklarkartmlarsa da, 1938 ylnda Almanyann Avusturyay ilhak, Fransann Trkiyeyekar tutumunun yumuatmasna sebep olmutur.Bu anlay ierisinde iki lke arasnda1938de gerekletirilen Asker Antlama ile sancan stats aynen korunurken, 4Temmuz 1938de imzalanan Dostluk Antlamasyla Hatay sorununun zm biraz dahakolaylatrlmtr.

skenderun Sanca Meclisi, 1938 Austosunda yaplan seimlerin ardndan,2 Eyll

1938 tarihinde almtr. Meclis, skenderun Sancana,Hatay Devleti adn verirken,ynetim eklini de Cumhuriyet olarak belirlemitir. Bylece Trkiyenin abalarsonucu, Hatay Devleti ilk aama olarak kurulmutur.Aslnda Trkiyenin nihai hedefi,Hatayn Trkiyeye katlmasdr. En sonunda Trkiyenin bu istei, iki lke arasnda 23Haziran 1939da imzalanan bir antlama ile Fransa tarafndan kabul edildi. Bununzerine Hatay Meclisi de 23 Haziran 1939 tarihindeki son toplantsnda oybirlii ile Trkiyeye katlma karar almtr.Bylece Hatay Cumhuriyeti anavatana katlrken,Trkiyenin bu yndeki politikas da olumlu sonu vermitir. Bu politikann baarylasonulanmasnda phesiz, bu dnemde Avrupann iinde bulunduu durum,ngilterenin Trkiyeye salad destek ve en nemlisi Trkiyenin d politikadakikararll etkili olmutur.

Eitim ve Kltr Alannda Yaplan nklplar

Eitim; bir insann davrannda kendi yaants yoluyla istedii deimeyi meydanagetirme srecidir. Eitim, genellikle rgn eitim eklinde alglanarak, okullarda yaplanretim faaliyetlerini ifade etmektedir. Bu anlamda devlet tarafndan yrtlen birhizmet olarak karmza kmaktadr.

Kltr; ise bir milletin sahip olduu maddi ve manevi deerlerin btndr.Kltrel

alanda zenginlik, milletin ve ayn zamanda devletin gllnn ifadesi olarak kabuledilmektedir.

Eitim ve Kltr gnmzde i ie gemi vaziyette toplumun bilgili, dinamik ve

problemleri zebilen bir yapda olmasn salar. Her devlet kendi milletinin varolufelsefesi dorultusunda bir eitim ve kltr politikas belirleyerek uygular. Bu erevedeT.C. de yeni eitim ve kltr politikalar benimseyerek, bunlar uygulamak amacyla

eitim ve kltr alannda baz inklplar yapmtr.1.Eitim Alannda Yaplan nklplar


23/49


24/49

Bu tartmalar srerken, 1925de takvim ve rakamlarn deitirilmesi, alfabenin de

deitirilebilecei kanaatini glendirmitir. Buna bal olarak 1926da Bakanlar Kurulutarafndan Dil Encmeni adyla, dil uzmanlarndan oluan bir alma grubukurulmutur.Alfabenin deitirilmesi ve yeni Trk alfabesinin hazrlanmas ile ilgilialmalar yapmak zere kurulan bu grup, Latin harflerinin Trkenin yapsna uyaca

dncesiyle, bu harfleri kullanan bir ok alfabeyi incelemeye balamtr. DilEncmeninin almalar srerken, Trkiyede 1927 ylndan itibaren doktorreetelerinin Ltin harfleriyle yazlmas uygun grlm ve bu durum alfabekonusundaki tartmalar trmandrmtr.

Dil Encmeni 26 Haziran 1928de Ankarada yapt bir toplantda, 1926dan itibaren

yapt almalar deerlendirmi, alfabe deiiklii ile ilgili olarak neler yaplmasgerektii ve nasl bir yol izlenmesi lzm geldii hususlarnn yer ald Elifba Raporuadyla bir rapor hazrlamtr. Bu raporu inceleyen M. Kemal, gzel dilimizi ifade etmekiin yeni Trk harflerini kabul ediyoruz diyerek, alfabenin deitirilecei konusunda ilkhaberi vermitir.almalar hzlandrlarak, 1 Kasm 1928 tarihinde Meclise, yeni Trkalfabesinin kabul hakknda bir nerge verilmitir. Bu nerge ayn gn, Trk HarflerininKabul ve Uygulanmas Hakknda Kanun adyla kabul edilmitir.

3 Kasm 1928de yrrle giren 1353 sayl bu kanunla, 1 Ocak 1929dan itibaren

Trke baslacak kitaplarn, Trk alfabesi ile baslmas ve devlet dairelerinin 1 Ocak1929dan itibaren yeni harflerle muameleleri gerekletirmeleri mecburiyetigetirilmitir. Bu kanunla btn yurtta eitim ve retim seferberlii balatlmtr. M.Kemal baz yerlerde bizzat dersler ermi ve halka yeni harfleri retmek noktasndabaretmenlik yapmtr.1 Ocak 1929da Millet Mektepleri alarak, halkn okuma-yazma renmesi temin edilmeye allmtr.

2.Kltr Alannda Yaplan nklplara)Trk Tarihi Alannda Yaplan almalar Tarih; gemi toplumlarn yaaylarn, birbirleriyle olan ilikilerini yer ve zaman

gstererek, sebep-sonu ilikisi erevesinde inceleyen bilim daldr.Tarihtenfaydalanmak, gemite yaplan hatalar tekrarlamamak milletleri gl klar. Bu sebeplemilletlerin hayatnda tarihin ayr ve zel bir yeri olmas gerekir.

Tarihi zengin olan bir millet, ayn zamanda gl bir millettir. Bir milletin gl

olmas, gemie ait manevi mirasna sahip kmasyla mmkndr.Bu nedenle bu trzenginliklerin gnmze aktarlabilmesi iin tarihe ihtiya vardr.

Osmanl Devleti dneminde gerek tarih aratrmacl, gerekse tarih retimi

konusunda arzu edilen seviyeye gelinmedii bilinmektedir. Eitim alanndaki ikilianlay, tarihe de etki etmi, medreseler genellikle slm tarihi ile ilgilenirken, dier

okullar da Osmanl tarihi ile ilgilenmilerdir.Cumhuriyetin ilk yllarnda bu eksiklii fark eden M. Kemal,Tarih bir milletin neler

baarmaya muktedir olduunu gsteren en doru klavuzdur diyerek, tarihin bir milletiin nemini iaret etmitir. O, tarihin toplum zerindeki gcn gznndebulundurarak, bu alanda ciddi bir almann yaplmasn ve Trk tarihinin yenidenyazlmasn istemitir.Atatrk bu konuda takip edilecek yolu, Tarih yazmak, yapmakkadar nemlidir.Yazan yapana sadk kalmazsa, deimeyen hakikat insanl artacakbir nitelik alr diyerek ortaya koymutur. Ayrca Atatrk mill bir bak asyla elealnm bir tarih anlay kazandrlmas grndeydi.Atatrkn istedii manada milltarih almalarnn srdrlmesi ve Trk Milletinin bir mill tarihe sahip olabilmesi iinortaya koyduu en nemli gr ise phesiz Trk Tarih Tezidir. Bu tez ile Trk tarihininsadece Seluklu ve Osmanl tarihlerinden ibaret olmad vurgulanarak, Trklerin

slmiyet ncesinde de gemileri bulunduu ve bunun da aratrlmas gerei ortayakonmutur.Btn bu hedefleri gerekletirmek gayesiyle 1930da Trk Ocaklarna bal,Trk Tarihi Tetkik Heyeti adyla bir encmen kurulmutur. 1931de Trk Ocaklarnn


25/49

kapanmas zerine, Trk tarihi ile ilgili almalara ara verilmemesi iin Trk TarihiTetkik Cemiyeti (Trk Tarih Kurumu) kurulmutur.

1932 Trk Tarih Kongresinde Atatrkn ortaya att Trk Tarih Tezi tartlm ve

kabul edilmitir.1935de Dil ve Tarih Corafya Fakltesi kurularak, Trk Tarihinin ilmadan incelenmesine nclk edecek bir kurum hizmete girmitir.

b)Trk Dili Alannda almalar, Trk Dil Kurumunun KurulmasDil, insanlar arasnda iletiimi salayan en nemli aratr.Dil ayrca bir milletin sahip

olduu tm maddi ve manevi deerlerin,sonraki nesillere aktarlmasn da salar.Dilin milletlerin uzun hayatlarnda eitli zamanlarda deiikliklere urad bir

gerektir. Trk dili de tarih boyunca byk deiiklikler geirmitir.Osmanl DevletindeTrke, Arapa, Farsa kelimelerin arlk kazand Osmanlca denilen bir Trkeninkullanldn grmekteyiz. Edebiyatta ve devlet hayatnda kullanlan bu dilin yannda,Osmanlda halkn kulland sade dil, lkede sanki iki dil varm izlenimini uyandrmtr.Osmanl Devletinin son devirlerinde olduka dikkati eken bu arpklk, Tanzimatdneminden itibaren dil konusunda yeni araylara gidilmesine ve bu konuda

aratrmalar yaplmasna yol amtr.Bu aray 20.yzyl balarna gelindiindeTrkenin yabanc kelimelerden arndrlmas eklini almtr.

Harf inklbnn olumlu sonular grldkten sonra Atatrk, 1932 ylnda Trk dilinin

kendi benliine, aslndaki gzellik ve zenginlie kavumasn isteriz diyerek, dilkonusunda yaplacak almalar haber vermitir. 1932de bu gaye ile Trkeningelitirilmesini salamak zere faaliyet yapacak Trk Dili Tetkik Cemiyeti (Trk DilKurumu) kurulmutur.Bu kurumun almalar ile konuma dili ile yaz dili arasndaki farkortadan kaldrlmtr.

3.Sosyal Alanda nklp HareketleriBu alanda yaplan inklplar toplum hayatna eki dzen vermek, Bat standartlarnda

bir sosyal hayat oluturmak ve Bat ile olan ilikilerde bir karkla meydan vermemekamacyla gerekletirilmilerdir.

a)Klk Kyafette DeiiklikTrk Milletine her alanda an icaplarna gre bir grnt ve kimlik kazandrmak

dncesini tayan M. Kemal, klk-kyafet konusunda bir inklbn gerekliliineinanmaktayd.O, bu maksatla halka giydikleri kyafetin mill olmadn, daha medeni birgrntye brnmesi gerektiini yapt muhtelif konumalarda anlatmtr.M. Kemalinbu konudaki kararllnn bir sonucu olarak, Bakanlar Kurulu 2 Eyll 1925te memurlarnapka giymeleri ynnde bir karar almtr.Ancak meclis bu karar anayasaya aykrbularak kabul etmek istememitir. Bunun zerine 25 Kasm 1925 tarihinde T.B.M.M de

apka Giyilmesi hakknda bir kanun kabul edilmitir. Yine 2 Eyll 1925 gn alnan birkararla, din adam dndaki kiilerin cbbe ve sark giymeleri yasaklanmtr. Dahasonra 3 Aralk 1934te din adamlarnn, din kyafetlerini (en yksek din grevlisi hari)sadece ibadet yerlerinde giymeleri esas getirilmitir.

Bylece cumhuriyetin ilk yllarnda klk-kyafet alannda gerekletirilen buinklplarla lkede byk lde birlik-beraberlik salanm ve halka daha modern birgrnt kazandrlmtr.

b)Tekke ve Zaviyelerin KapatlmasSeluklular ve Osmanllar zamannda Anadolunun Trklemesinde ve halkn

mslman kimlii iinde yorulmasnda byk hizmetleri geen tarikatlar ve bunlarnkurumlam ekli olan tekkeler, daha sonra asl fonksiyonlarn kaybetmilerdir.

Dolaysyla gerek anlamda varlk sebepleri ortadan kalkmtr.


26/49

Cumhuriyetin ilk yllarnda rejimi salamlatrmak ve i dzeni salamak amacyla birtakm inklplara giriilince, Tekke ve Zaviyeler gerekletirilen bu inklplara karkmaya balamlardr.Halbuki yeni cumhuriyet rejiminde bu rejime ve inklplara karolan ve bu sebeple halk zerinde olumsuz tesir yapabilecek byle kurululara veyaplanmaya yer yoktu. M. Kemal bu konudaki kararlln, 1925te yapt TrkiyeCumhuriyeti eyhler,derviler,mritler ve meczuplar memleketi olamaz. En doru ve

gerek tarikat, medeniyet tarikatdr szleriyle ortaya koymutur. Bu dnce vekararlln ifadesi olarak, 30 Kasm 1925 gn kabul edilen bir kanunla tekke,zaviye vetrbeler kapatlrken,eyhlik,dervilik,dedelik,mritlik v.s. gibi unvan ve lakaplarnkullanlmas da yasaklanmtr.

c)Soyad Kanunu

Cumhuriyet ncesi Trk toplumunda ailelerin din, sosyal,ailev ve asalet kaynakllakaplar tamalar,gerek insanlar arasnda ayrma yol amakta,gerekse toplumsalilikilerde (nfus,askerlik vb.) karklklara neden olmaktayd.Bu durum,cumhuriyetinmill snrlar iinde tm insanlar eit kabul etme mantyla badamyordu.Dolaysylahzla modernleen Trk toplumunda byle bir blnmle yer verilmemeliydi.Bu gayeile 21 Haziran 1934te Soyad Kanunu kabul edilmitir.Bu kanuna gre; her Trk kendi

adndan baka ailesinin ortak olarak kullanaca bir soyad alacaktr.Alnan bu soyadlarTrke olacak,yabanc milletlere ait adlar kullanlmayacak,soyadlarnn ahlaka aykr ekomik olmamasna zen gsterilecektir.

24 Kasm 1934 tarihinde kabul edilen bir kanunla da, M. Kemale T.B.M.M. tarafndan

Atatrk soyad verilmitir. Yine bu tarihte aa, hac , hafz, molla, hoca, efendi, bey, beyefendi, hanm,

hanmefendi, paa, hazret gibi unvan ve lakaplarn soyad olarak alnmasyasaklanmtr.Soyad kanununun kabul edilmesi ile toplum hayatnda yeni bir dzen vedisiplin salanrken, aile ve fertlerin de tam olarak tannmas mmkn olmutur.

d) Kad Haklarnn KabulBata Atatrk olmak zere T. C nin kurucular, Trk Milletinin kadn-erkek ayrm

yaplmakszn adalamas grndeydiler. Dolaysyla o tarihe kadar toplumhayatnda aktif olarak yer alamam olan Trk kadnlarnn, bir an nce aktif halegetirilmeleri ve bunu salayacak bir takm kanuni dzenlemelerin yaplmasgerekmekteydi. Trk kadn stats gerei erkeklerin gerisinde olduu halde, MillMcadele srasnda erkeklerin yannda yer alm, Mill Mcadelenin kazanlmasnda etkinrol oynamt.Bu nedenle Trk kadnna toplumda hak ettii yer verilmeliydi.

Atatrk, Trk Milletini kalkndrmak ve ada medeniyet seviyesine ulatrmak

isterken, kadnlarn bunun dnda tutulmasnn mmkn olamayacan belirtiyor ve 21Mart 1923 tarihinde bir konumasnda, Kadnlara bir takm haklar tannmasnn gerei

zerinde duruyorduATATRK DNEM SONRASI TRKYEA)nn Dnemi PolitikasAtatrkn lmnn ertesi gn, 11 Kasm 1938de smet nnnn

cumhurbakanlna seilmesiyle, Trkiyede yeni bir dnem balamtr. smet nn,Atatrk kadar karizmatik zellikler tamasa da, Kurtulu Sava yllarndaki baarlar veCHP iindeki etkinlii ile 1950 yllarna kadar lkeyi tek bana ynetmeyi baarm vebu dneme damgasn vurmutur. 1924 anayasasnn cumhurbakanna verdiiyetkilerin snrl olmasna ramen, smet Paa CHP ve meclis iindeki gcn korumu,Milli ef ve Deimez Genel Bakan sfatlaryla lkenin kaderini dorudan

etkilemitir.


27/49

nnnn Cumhurbakanl ile ilgili dnemin temel meseleleri, II.Dnya Sava veok Partili Siyas Hayata Geilmesidir.

nn 1939a kadar Atatrkn son babakan Celal Bayar ile almtr. D politika

ilkeleri ve ekonomik politikalar farkl olan bu iki devlet adam, iki ay kadar devletinzirvesinde bulunan ilk iki ismi oluturmulardr. Ancak iki ay sonra Celal Bayar

kabinesinde iki nemli deiiklik yaplm, Dileri ve ileri Bakanlar nnnnbenimsedii isimlerle deitirilmitir. Bu deiiklikler nn dneminde i ve dpolitikada Atatrk dneminden farkl bir siyaset izleneceinin gstergesidir. Budnemde yaanan bir dier nemli gelime de, 26 Ararlk 1938deki CHP. OlaanstKurultaynn toplanmasdr.Bu kurultayda smet nn Deimez Genel Bakan e Millef ilan edilmitir. Bylece smet Paann yaklak 12 yl srecek olan Mill ef likdnemi balamtr. Bu durumdan memnun olmayan Celal Bayarn Babakanlktanayrlmasyla, 25 Ocak 1939da Refik Saydam yeni hkmeti kurmutur.

smet Paann Cumhurbakanlnn ilk yllar, II. Dnya sava yllar olduu iin, tm

ekonomik ve siyas giriimler, bu dnemde Trkiyeyi bu savan olumsuz etkilerindenuzak tutmak adna gerekletirilmitir. Ne zaman bitecei bilinmeyen bu savayznden ok sayda gen askere alnm, temel rnlerle ilgili olarak devlet stoklar

geni tutulmutur. Bunlar i piyasada byk bir darln yaanmasna ve fiyatlarnolaanst artmasna yol amtr.Hkmet karaborsaclarla ve stokularla youn birbiimde uramsa da, bu mcadelede toplumun geni katmanlarn memnun edecekbir baar elde edilememitir. 1942de Refik Saydamn lm zerine kr SaraoluBabakan olmutur. Bu yllarn en nemli olay Varlk Vergisi Kanununun karlmasdr.Servetlerin bir defaya mahsus vergilendirildii, vergisini demeyenlerin bedenselalmaya tbi tutulduu bu uygulama, byk tartmalara yol am ve 1944 ylbalarnda kaldrlmtr. Tarm kesimiyle ilgili olarak ise Nisan 1944de Aar vergisininbir benzeri olan Toprak Mahsulleri Vergisi Kanunu karlmtr.Gerek Varlk vergisi,gerekse 1946da kaldrlan Toprak Mahsulleri vergisi halkn nn dnemihkmetlerinden soumasndan baka nemli bir sonu dourmamtr. Ekonomikalandaki tm olumsuzluklara ramen, bu dnemde Trkiye silah sanayiinde kullanlankromu, savaan lkelere satarak dviz rezervlerinde olaanst bir art yaamtr.

nn dneminde, Atatrk dneminde balatlan eitim faaliyetlerine, zellikle krsal

kesim arlkl olarak hz verilmi ve Ky Enstitleri projesi hayata kazandrltr. Krsalkesimle ilgili olarak bu dnemde Toprak ve Tarm Reformu almalarna yeniden hzverilmi ve topraksz kyl braklamamas arzulanmtr. Ancak geni arazi sahiplerinintepkisi ve konuyla ilgili alt yap yetersizlikleri yznden bu proje baaryaulatrlamamtr. Bu dnemde yine eitim alannda klasik mzik eitimine nemverilmesi, tiyatronun yaygnlatrlmas, ktphaneler almas, dou ve bat klasiklerininTrkeye kazandrlmasna ynelik almalar yaplmtr.

nn dneminin i politikadaki en kayda deer olay ise, ok partili siyasi hayata

gei iin atlan admlardr. 1939 Maysnda toplanan CHP 5. Kurultaynda hkmeti

denetlemekle grevli 21 kiilik bir Mstakil Grup kurulmutur. Ancak hkmetidenetlemek ilevini stlenen bu grup,CHPnin dorudan denetiminde olduu iindemokrasi konusunda beklenen fayday salayamamtr. nn dneminde, Atatrkdneminde siyasetten uzaklatrlm olan Kazm Karabekir, Fethi Okyar, Rauf Orbay veAli Fuat Cebesoy gibi isimler, yeniden milletvekili yaplarak, bir yumuama salanmtr.Fakat demokrasi yolunda asl cidd ve kalc giriim, 1945de i ve d dinamiklerinetkisiyle gereklemitir. Terakkiperver C. Frkas ve Serbest C. Frkas denemelerininbrakt heyecann halen srd Trkiyede, nn dnemi hkmetlerini yeniden okpartili siyas hayata geme kararna iten i dinamiklerin banda, sava yllarndauygulanan ve zellikle krsal kesimde yaayanlarla, esnaf-tccar kesimini memnunetmeyen ekonomik politikalarn bu kesimlerde yaratt huzursuzluk gelmektedir.Birbaka i dinamik ise 1923den beri iktidarda bulunan CHPnin ciddi bir ypranmasrecine girmesi ve kendini yenileme ihtiyac duymasdr.

Trkiyenin demokrasiye ynelmesinde etkili olan d dinamiklerin banda ise II.Dnya Savan ABD, ngiltere, Fransa gibi demokrasiyi savunan lkelerin kazanmas


28/49

gelmektedir. II. Dnya Savann sonu ile birlikte dnyada yeni dengeler olumaktadr. Trkiyenin bu yeni oluumun iinde yer alabilmesi ise, Batnn her alandakistandartlarn benimsemesi ile yakndan ilgilidir. Ancak Trkiyenin Batya ynelmesinihzlandran asl nemli gelime 1945 ylndaki Sovyet tehdididir. Stalin ynetimindeki S.Rusyann 1925 ylnda Trkiye ile yaplan antlamay uzatmayacan aklamas,bununla yetinmeyerek Kars, Ardahan, Artvini isteyen ve boazlarn ortaklaa

savunulmasn ngren bir nota vermesi Trkiyede tepkiye neden olmutur.Bu i ve d gelimelere bal olarak Trkiyede CHP. Dnda baka siyas partilerin

de kurulmas gerektii yolunda ilk ciddi aklama, B. Milletler rgtnn kuruluu iinSan Franciscoda bulunan Trk heyetinden gelmitir. smet Paa da II. Dnya Savannsona ermesiyle ilgili olarak yapt konumada, demokrasiye geileceiniaklamtr.Bu konudaki bir baka nemli adm da, Celal Bayar, Adnan Menderes, RefikKoraltan ve Fuat Kprlnn CHP Meclis Grubu Bakanlna erdii Drtl Takrirdir.Bu lml havann etkisiyle 18 Temmuz 1945de Mill Kalknma Partisi kurulmutur. 7Ocak 1946da CHPden ayrlm olan Celal Bayar, Adnan Menderes, Refik Koraltan veFuat kprlnn nderliinde Demokrat Partinin kurulmasyla artk demokrasiyegei abalar, geri dnlmez bir seviyeye gelmitir.

Sava yllarnda ihmal edilen krsal kesim insanlaryla, yine savatan olumsuz yndeetkilenen byk ve kk sermaye evreleri iin bir umut olan Demokrat Parti, aynzamanda demokrasiye zlem duyanlar iin de ideal bir siyas platform olarakgrlmekteydi. D.P.nin kurulmasndan ksa bir sre sonra 1946 Temmuzunda ilk tekdereceli ve ok partili seimler yaplmtr. Ak oy-gizli tasnif yntemiyle yaplan buseimlerde D.P.nin halktan grd youn ilginin henz sanda yansmam olduugrlm ve CHP 390, DP ise 66 milletvekillii kazanmtr.

1946 seimlerinden sonra kan deiikliine gitmek isteyen nn, Saraolunun

yerine Recep Pekeri babakanla getirmise de, D.P.nin bymesine engelolamamtr. Bir sre sonra Recep Pekerin istifas zerine 1947de Hasan Saka yenihkmeti kurmutur. Bu arada D.P.de huzurlu deildir. Bu partiden de Fevzi akmaknnderliinde lml bir grup ayrlarak, 1948de Millet Partisini kurmutur.

CHP. Cephesinde Hasan Sakann da istifasyla, nnnn son babakan olan

emsettin Gnaltay yeni hkmeti kurmutur. 1950de yaplan genel seimlerde, seimsisteminde deiiklie gidilerek, ounluk sistemine dayanan ancak gizli oy-ak tasnifusulne gre seim gereklemitir. Bu seimlerde byk bir stnlk salayan D.P. %53.3 oy oranyla, 408 milletvekili karmtr. Bylece CHP iktidar D.P.ye devretmitir.

Demokrat Parti Dnemi (14 Mays 1950-27 Mays 1960)1950 seimleri sonrasnda nnnn Cumhurbakanlndan ayrlmas ile Celal Bayar

Trkiyenin nc cumhurbakan olarak greve balamtr. Adnan Menderes isebabakan olarak atanmtr. D.P.nin ilk yllarnda dardan, zellikle ABDden gelen

yardmlar sayesinde grlmemi bir bolluk yaanmtr. 1952de Trkiyenin Natoyagirmesiyle, II. Dnya Sava sonrasnda yaanan yalnzlk da sona ermitir.Doal olarakbu gelime i politikaya da yansm ve D.P.nin gc ve halktan ald destek artmtr.

D.P.nin iktidar gelmesiyle birlikte 1923den beri uygulanan denk bte ilkesinden

vazgeilmi, para ve maliye politikas kkten deitirilmitir. Ekonomik canlanmaygerekletirmeye alan yeni hkmet, harcamalarn artrmtr.D.P.nin ekonomidekitemel hedefi, ekonomik kurumsallamay gerekletirmek ve zel sektrn gelimesinencelik tanmaktr. lk yllarda ekonomide byk bir canlanma yaanm, mill gelirde%15lik bir art grlmtr. Fakat 1954 ylndan sonra zellikle d ticarette dengebozulmaya balam ve hkmet kanlmaz olarak d borlanmaya ynelmitir. Buborlanma siyaseti 1958de devalasyona, yani Trk parasnn deer kaybetmesine yolamtr.

Krsal kesimde de D.P.nin iktidara gelmesiyle canlanma yaanm, zellikle Marshallyardm sayesinde bata traktr olmak zere, tarm aletlerinin yaygnlatrlmas


29/49

gerekletirilmitir. (1948de 1800 traktr var iken, 1957de 44.000 traktreulalmtr.)

D.P., Sanayileme konusunda ncelii zel sektre vermekle birlikte, devlete it

kurulular geniletmek ve yeni fabrikalar amaktan da geri durmamtr. Bu dnemdealan baz devlet iletmeleri unlardr. MKE (1950), Denizcilik Bankas (1951), EBK

(1952), DMO (1954), TPAO (1954), Trkiye Selloz ve Kat Fab. (1955) ve Ereli Demirve elik Fab.(1960) dr. Ancak 1957den sonra d kredi alnmasnn zorlamas,ekonomik durumu olumsuz ynde etkilemi ve yatrmlarda ciddi bir azalmagrlmtr.

DP. dneminde ulam sektrnde de gelimeler yaanm, ancak bu dnemde

Atatrk ve nn dnemlerinin aksine demiryollarna deil, karayolu yapmna ncelikverilmitir.DP. dneminin eitim politikas da CHPden farkl olmutur. Atatrkdneminde alm olan Halkevlerinin 1951 ylnda kapatlmas ve nn dnemindekurulan Ky Enstitlerinin kapatlarak lkokula dntrlmesi bu farkl politikann enarpc rnekleridir. Bununla birlikte bu dnemde ilk ve orta retimde okul, renci veretmen saysnda nemli art yaanmtr. 1957de O.D.T..,1958de ise ErzurumAtatrk n. almtr.

İnkilap tarihi 2

Documents