Inleiding in het rechtStaatsrecht

Wytze van der Woude

Onderwerpen

• De staat en de rechtsstaat

• Democratie en kiesstelsels

• Rechtsstaat vs. democratie: constitutionele toetsing

Een staat: drie elementen

• Territorium

• Permanente bewoning (of een volk/natie?)

• Effectief overheidsgezag

Overheidsgezag

• Effectief gezag

• Te koppelen aan soevereiniteit– Externe soevereiniteit– Interne soevereiniteit (Kompetenz-Kompetenz)

Oefenmateriaal

• Frankrijk

• Verenigde Staten

• Vaticaanstad

• Taiwan

• Syrië

• Europese Unie

Mag je van een staat meer verwachten?

• Alexander de Grote en de Piraat

• De Middeleeuwse opvatting

• Restanten daarvan

Rechtsstaat: drie elementen

• Legaliteitsbeginsel

• Een vorm van machtenscheiding

• Bescherming van (klassieke) grondrechten

• Waarom eigenlijk dit rijtje?– Centraal uitgangspunt: ook de overheid is

gebonden aan het recht.

Kiesstelsels: evenredige vertegenwoordiging

• Wat is evenredig aan wat?

• Hoe werkt evenredige vertegenwoordiging?

• Wat zijn de gevolgen van evenredige vertegenwoordiging voor het politieke landschap? (zie volgende sheet)

Zetelverdeling in NederlandPartij/ Jaar

2002 2003 2006 2010 2012

CDA 43 44 41 21 13

PvdA 23 42 33 30 38

VVD 24 28 22 31 41

SP 9 9 25 15 15

PVV - - 9 24 15

GL 10 8 7 10 4

CU 4 3 6 5 5

D66 7 6 3 10 12

SGP 2 2 2 2 3

PvdD - - 2 2 2

LPF 26 8 - - -

50+ - - - - 2

LN 2 - - - -

Alternatief: meerderheidsstelsel

• Vaak enkelvoudige districten met relatieve meerderheden (‘first past the post’)

• Gevolgen voor het politieke landschap: blokvorming (zie volgende sheets)

Voorbeeld blokvorming

0%

10%

20%

30%

40%

50%

60%

district I district II district III district IV

Partij APartij BPartij CPartij D

Mogelijke blokvorming in NL (gebaseerd op TK-verkiezing

2006) (bron:www.nrc.nl)

Districtsverdeling: Een fictieve stad

Optie 1 (West – Oost)

Optie 2 (Noord – Zuid)

Optie 3 (rivier)

Gerrymandering

Spaghetti (California, voordeel voor Democraten)

Zeepaardje (North Carolina, voordeel voor Republikeinen)

Magere kip (California, voordeel voor Republikeinen)

Koptelefoon (Illinois, voordeel voor democraten)

Konijn op skateboard (Illinois, compromis)

Democratie: positie van het parlement

• Parlement heeft grofweg twee functies– (mede)wetgeving– Controle van de regering

• M.b.t. het laatste, toegespitst op:– Ministeriële verantwoordelijkheid– Vertrouwensregel

Zetelverdeling in NederlandPartij/ Jaar

2002 2003 2006 2010 2012

CDA 43 44 41 21 13

PvdA 23 42 33 30 38

VVD 24 28 22 31 41

SP 9 9 25 15 15

PVV - - 9 24 15

GL 10 8 7 10 4

CU 4 3 6 5 5

D66 7 6 3 10 12

SGP 2 2 2 2 3

PvdD - - 2 2 2

LPF 26 8 - - -

50+ - - - - 2

LN 2 - - - -

CoalitievormingPartij/ Jaar

2002 2003 2006 2010 2012

CDA 43 44 41 21 13

PvdA 23 42 33 30 38

VVD 24 28 22 31 41

SP 9 9 25 15 15

PVV - - 9 24 15

GL 10 8 7 10 4

CU 4 3 6 5 5

D66 7 6 3 10 12

SGP 2 2 2 2 3

PvdD - - 2 2 2

LPF 26 8 - - -

50+ - - - - 2

LN 2 - - - -

Variant op de paradox van Ostrogorski

Partij: Probleem 1 Probleem 2 Probleem 3

Groen (20 %) A A B

Rood (20 %) A B A

Blauw (20 %) B A A

Geel (40 %) B B B

Voor de hand liggende coalitie

Waarschijnlijk coalitieakkoord

Partij: Probleem 1

Groen A

Rood A

Blauw B

Akkoord: A

Partij: Probleem 2

Groen A

Rood B

Blauw A

Akkoord: A

Partij: Probleem 3

Groen B

Rood A

Blauw A

Akkoord: A

Meerderheid in het parlement

Partij: Probleem 1 Probleem 2 Probleem 3

Groen (20 %) A A B

Rood (20 %) A B A

Blauw (20 %) B A A

Geel (40 %) B B B

Meerderheid in parlement:

B (60 %) B (60 %) B (60 %)

Rechtsstaat en democratie: gescheiden grootheden

• Rechtsstaat:– Legaliteitsbeginsel

– Machtenscheiding

– Grondrechten

• Democratie– Invloed van de

bevolking op de besluitvorming

– Meerderheidsregel

Tussen rechtsstaat en democratie: constitutionele toetsing

• Voorbeelden:– De politie opent uw post zonder daartoe door een

rechter gemachtigd te zijn (in strijd met art. 13 GW)

– De minister van Veiligheid en Justitie maakt een ministeriële regeling waarin staat dat de politie uw post mag openen zonder daartoe door een rechter gemachtigd te zijn (in strijd met art. 13 GW)

– De formele wetgever maakt een wet waarin staat dat de politie uw post mag openen zonder daartoe door een rechter gemachtigd te zijn (in strijd met art. 13 GW)

Constitutionele toetsing

• Waarom art. 120 GW?– Democratie of rechtsstaat?

• Let op: art. 93/94 GW– Wel toetsing aan bepaalde verdragen