INSPIRIUM NAUČNO – STRUČNI ČASOPIS ZA MEDICINSKE SESTRE

ISSN2217-656X

DRUGI BROJ – DECEMBAR 2011

ISSN 2217-656X

NAUČNO – STRUČNI ČASOPIS „INSPIRIUM“ DECEMBAR 2011.

IZDAVAČ

UDRUŽENJE MEDICINSKIH SESTARA – TEHNIČARA INTENZIVNIH NEGA, ANESTEZIJE I REANIMACIJE SRBIJE

GLAVNI I ODGOVORNI UREDNIK Gordana Dragošev

ZAMENIK GLAVNOG I ODGOVORNOG UREDNIKA Sanja Paunić, dipl. ecc menadžer u zdravstvu

IZVRŠNI UREDNIK – Vms Sofija Alijević

UREDNIŠTVO Vss Biljana Lipovac – Beograd (SRB)

Vss Slavica Trifunčević – S. Kamenica (SRB) Vms Slavica Zaviša – Zrenjanin (SRB)

MEĐUNARODNI UREDNICI - SARADNICI RN Branka Mirić – Oslo (Norwey)

Dipl.mt Goran Svilenković – Ljubljana (Slovenia)

REDAKCIJA Ms Biljana Savić – Niš (SRB)

Ms Jelena Milovanović – Niš (SRB) Vss Dunja Majstorović - Šabac (SRB)

Vms Emina Petrović – Kruševac (SRB) Vss Svetlana Dimitrijević – Niš (SRB)

Dipl.org.zdr.nege Lana Strainić – Vrbas (SRB)

DIZAJN I TEHNIČKO UREĐENJE Gordana Dragošev

ADRESA UREDNIŠTVA I REDAKCIJE UINARS - INSPIRIUM

Bulevar Nikole Tesle 23/1 18 000 NIŠ

TELEFON – FAX +381 (0) 18 589 370 E-mail – inspirium.uinars@gmail.com

SAJT – www.uinars.info

PRELOM TEKSTA I ŠTAMPA Control P – Niš

TIRAŽ – 200

CIP - Каталогизација у публикацији Народна библиотека Србије, Београд 61 INSPIRIUM : naučno-stručni časopis za medicinske sestre / glavni i odgovorni urednik Gordana Dragošev. - 2011, br. 1 (avgust)- . - Niš¡ (Bulevar Nikole Tesle 23/1) : Udruženje medicinskih sestara-tehničara intenzivnih nega, anestezije i reanimacije Srbije, 2011- (Niš : Control P). - 30 cm Tri puta godišnje ISSN 2217-656X = Inspirium (UINARS) COBISS.SR-ID 185888524

NAUČNO – STRUČNI ČASOPIS „INSPIRIUM“ DECEMBAR 2011.

SADRŽAJ

ORIGINALNI ČLANAK - ORIGINAL ARTICL

Učinci ekonomskih promena na sestrinstvo The effect of economic changes on nursing

Strana 2

ORIGINALNI ČLANAK- duplikat Prisustvo članova porodice za vreme kardiopulmonalne reanimacije The presence of family members during

cardiopulmonary resuscitation EfCCNa, ESPNIC, CCNAP Strana 6

STRUČNI RAD - PROFESSIONAL ARTICL Osnovni monitoring u anesteziji i JIL

Basic monitoring in anaesthesia and ICU Strana 10

PREGLEDNI ČLANAK – REVIEW ARTICL Savremeni pristup nadzoru vitalnih funkcija u jedinici za intenzivnu terapiju dece - Modern approach to vital signs

monitoring in pediatric intensive care unit Strana 12

KLINIČKI STANDARD - CLINICAL STANDARD Standardi za postdiplomsku edukaciju MST u anesteziji

Standards for postgraduate education in anesthesia Strana 15

PRIKAZ SLUČAJA - CASE REPORT Botulizam – lečenje i zdravstvena nega Botulism - treatment and health care

Strana 17

STRUČNI RAD - PROFESSIONAL ARTICL Edukacije MS u vođenju vaginalnog porođaja

Nurses education for management of vaginal delivery Strana 20

AKTUELNI PROBLEM - ACTUAL PROBLEM SIDA/AIDS

Strana 25

ISTORIJAT MEDICINE I ZDRAVSTVENE NEGE HISTORY OF MEDICINE AND HEALTH CARE

Susret medicine i tehnologije kroz istoriju Encounter of medicine and technology through history

Strana 26

UPUTSTVA AUTORIMA - INSTRUCTIONS FOR AUTHORS Strana 28

PRIKAZ KNJIGE - BOOK REVIEW Kardiopulmonalno cerebralna reanimacija Cardiopulmonary Cerebral Resuscitation

POSTER PREZENTACIJA - POSTER PRESENTATION 10. IKT veština za 21. vek

PROPUSNICA U NAUČNO - ISTRAŽIVAČKU DELATNOST KOJA INSPIRIŠE

„INSPIRIUM“ je novi časopis osnovan 2011. godine na inicijativu kreativnih i inovativnih aktivista UINARS kao prvi naučno-stručni časopis sa stručnom klasifikacijom po UDK sistemu za medicinske sestre u našoj zemlji. U sestrinskom profesionalnom okruženju u Srbiji postoji veći broj časopisa, ali na žalost, nijedan nije indeksiran, tako da objavljeni radovi u njemu nisu u potrebnoj meri dostupni domaćoj i stranoj sestrinskoj javnosti, što je za autore članaka, a i za sam časopis sigurno velika šteta. Ukazala se potreba za savremenim časopisom koji će imati dobre preduslove da u dogledno vreme bude uvršten u priznate međunarodne baze podataka, tj. da bude indeksiran. To će omogućiti da radovi objavljeni u njemu budu dostupni i međunarodnoj javnosti. Tako je nastao “Inspirium”.

U izradi koncepcije Časopisa koristili smo vlastita, ali i tuđa pozitivna iskustva i prihvatili smo kriterijume međunarodno priznatih medicinskih časopisa. Sve to skupa daje realne izglede da će se postavljeni ciljevi u razumno vreme ostvariti. Ipak, dužni smo neka objašnjenja i odgovore na pitanja naše stručne zajednice. Šta je to indeksiran časopis i šta uopšte znači za jednu strukovnu zajednicu imati takav časopis? Indeksiran časopis znači da je evidentiran u indeksnim bazama ili tzv. sekundarnim medicinskim publikacijama. Naravno, među indeksnim bazama postoje one prestižne, koje radovima objavljenim u časopisima koji su u njima indeksirani pružaju bolju vidljivost tj. maksimalnu dostupnost svetskoj naučnoj javnosti i kritici i one koje su manje prestižne, manje selektivne i koje samim tim i manje pružaju. Kako bi rekao Matko Marušić, glavni i odgovorni urednik uglednog časopisa Croatian Medical Journal, „Imati časopis indeksiran u najselektivnijim bazama podataka prestižnije je i vrednije nego u sportu osvojiti najviše titule. Sport govori o fizičkoj snazi, veštini i izdržljivosti, a uspešna nauka o kulturi i civilizaciji“. U Srbiji, svi oni koji vode računa o naučnim časopisima, bilo koje vrste, ovo imaju na umu.

Koji preduslovi se moraju ispuniti da bi časopis bio indeksiran? Indeksne baze pokazuju interes za svakim kvalitetnim časopisom, pogotovo za časopisima iz zemalja u razvoju, ali u njihovoj selekciji odlučujući faktor je kvalitet objavljenih radova. Gledano s aspekta naše zemlje to je glavni problem, jer nije za očekivati da sa ovih prostora imamo visok broj kvalitetnih radova, s obzirom na to da su ulaganja za nauku minimalna. Druga stvar je pozicija, zainteresovanost i motivisanost medicinskih sestara u akademskom miljeu. Taj problem bi se mogao elaborirati sa različitih aspekata i to može biti tema u nekom od sledećih brojeva.

Kako u takvim uslovima stvarati časopis za koga se očekuje da bi u dogledno vreme mogao biti indeksiran? Stvaranje kvalitetnog časopisa u našim uslovima je zaista teško. Tri glavna problema su: nedostatak kvalitetnih radova, nezainteresovanost sestara i tehničara i malo relevantnih recenzenata. Međutim, ne trebamo biti pesimisti i pomiriti se sa postojećim stanjem. Časopis „Inspirium“je tako koncipiran da interes za objavljivanje radova u njemu mogu naći stručnjaci iz različitih oblasti sestrinstva, ali i iz različitih područja biomedicinskih nauka. U tom miljeu jedan broj istraživača ima relativno dobre uslove za bavljenje naučnim radom. Ovde se pre svega misli na klinička istraživanja, jer se ista realizuju u medicinskim ustanovama koje imaju zadovoljavajuću opremu neophodnu za pružanje zdravstvene zaštite, a koja se može koristiti i u naučne svrhe, naravno ako za takav rad postoji razumevanje institucije i zainteresovanost zaposlenih. Kod nas je taj put već donekle uhodan i ima tendencu porasta, tako da je za očekivati da će i u našoj sredini u narednom periodu naučni rad biti nezaobilazni deo sestrinske kliničke prakse. Redakcija Časopisa se dogovorila da se angažuje na pribavljanju vrednih radova, pre svega sa

naših prostora, ali i sa šireg područja, da ako je potrebno, autorima u prerecenzijskom postupku pomognemo oko oblikovanja rada i da za njihove radove obezbedimo kompetentne i poštene recenzije. Kada rad bude objavljen, mi recenzentu koji je recenzirao rad, šaljemo obavezno PDF format toga rada i jedan primerak Časopisa. Na taj način povezujemo naše autore sa uglednim stručnjacima iz njihove struke. Na web sajtu UINARS nalazi se i elektronska verzija Časopisa sa punim tekstom objavljenih radova i svako zainteresovan može ih pogledati. Pored toga, upućujući na elektronsku verziju Časopisa nastojimo da svaki rad objavljen u našem Časopisu dođe do onih kolega koji bi mogli biti zainteresovani za njega. Taj put stvaranja časopisa u početku je dosta naporan, a izgleda i dug. Međutim, ako za autore imate mlađe ljude koji svoj klinički rad ne odvajaju od naučnog, nego ga naučnim sagledavanjem pokušavaju unaprediti, koji odlično sagledavaju postojeću situaciju, koji žele promene i nezaostajanje za svojom generacijom u svetu, koji ne trče za kvantitetom nego za kvalitetom i koji žele istinsko napredovanje, rezultati pomaka će vrlo brzo biti vidljivi. „Inspirium“ će pokušati mladim kolegama ukazati na puteve koji će ih izvući iz anonimnosti, na rad koji će ih povezati sa svetom i koji će i njima kao pojedincima, a i široj zajednici, obezbediti dalje napredovanje. Nije retko da nam se već sada autori zahvaljuju na sugestijama i dobijenim recenzijama, da se hvale da su dobili dobre recenzije i da ističu da su kroz recenzentski postupak mnogo naučili. To je put kojim smo krenuli i kojim ćemo ići, jer na taj način pored dobijanja kvalitetnih radova vršimo i edukaciju autora i sa njima uspostavljamo dobru saradnju.

Čime se meri kvalitet medicinskih časopisa? Kvalitet medicinskog časopisa meri se time koliko je dostupan stručnoj i naučnoj medicinskoj javnosti, a tome najviše doprinosi njegova uključenost u prestižne međunarodne bibliografske baze podataka (indeksiranost) i od citiranosti autora radova koji su u njemu objavljeni. Međutim i druga obeležja, koja proizlaze iz izdavačko-uredničke politike časopisa, takođe se koriste za procenu njegovog kvaliteta. To su pre svega redovnost izlaženja, kvalitet sastava Redakcije i Izdavačkog saveta, postojanje uredničkih dokumenata (uputstva autorima, formular za recenziju, formular za izjavu o autorstvu, formular za izjavu o nepostojanju sukoba interesa, protokol primljenih radova, registar recenzenata), kontinuirana edukacija urednika, jezik na kom su objavljeni radovi, broj pretplatnika, njegova zastupljenost u medicinskim bibliotekama i mnogi drugi faktori. Procena postojanja ovih obeležja i njihovog kvaliteta prvenstveno se koristi za tek osnovane časopise, a njihovo ispunjavanje, uz poštovanje principa čestitosti uredničkog posla, omogućava za nekoliko godina gotovo siguran ulazak u međunarodne bibliografske baze podataka. Pored toga, njihovo dosledno ispunjavanje trebalo bi biti preduslov za dobijanje državnih finansijskih sredstava neophodnih za izdavanje časopisa.

Kakvo je stanje danas sa sestrinskim časopisima u Srbiji? Da li imamo dovoljan broj časopisa i koliko njih je indeksirano? Danas u Srbiji izlazi 13 sestrinskih časopisa koji su katalogizovani u Narodnoj biblioteci Srbije, odnosno časopisi koji imaju svoj ISSN broj. Problem je u tome što mi nemamo nijedan časopis indeksiran u tzv. velikim bazama kao što su Current Contents, Web of Science ili Journal Citation Report. Nijedan od naših časopisa nema impakt faktor, jer radovi koji su u njima objavljeni malo su, ili nikako nisu citirani. Tekst prema intervju u časopisu Medici.com sa Prof. dr med. sci. Husrefom Tahirovićem, Odgovornim urednikom časopisa

Acta Medica Academica pripremile i adaptirale

Gordana Dragošev i Paunić Sanja

ORIGINALNI ČLANAK -DATUM PRIJEMA: 28.10.2011. DATUM UDK BROJ 005.322:316.46]:614.253.5 PODACI O AUTORU: RN, BSc Oec Peter POŽUN, Board member

UČINCI EKONOMSKIH PROMENA NA SESTRINSTVOTHE EFFECT OF ECONOMIC CHANGES ON NURSING

SAŽETAK Kako ekonomija utiče na sestrinstvo? Neki vide zdravstvenu zaštitu i sestrinstvo kao dokaz recesije industrije jer zdravstvena zaštita će i dalje biti neophodna. I zaista, zdravstvene usluge će biti u sve većoj potražnji od strane onih koji su ostali bez posla ili pate od povećanja stresa. S druge strane, kao medicinske sestre/tehničari vrlo dobro znamo, kada Vlada zatraži smanjenje potrošnje i budžeta, ta smanjenja često dolaze i do zdravstvenog sektora, a posebno do sestrinstva. Snažno sestrinsko rukovodstvo je od ključnog značaja ako želimotoliko fokusirana na razvoju medicinskih sestara lidera. ICN ima tri liderska projekta: Liderstvo za promene, Liderstvo u pregovorima i Globalni Institut za sestrinsko liderstvo, koji medicinske sestre visokog nivoa obrazovanja i na izvršnim funkcijama, u razvijenim i zemljama u razvoju, oslanjajući se na ekspertizu fakulteta iz UN i međuvladinih agencija, Vlada, biznisa, priznatih sistema upravljanjavodećih zdravstvenih profesionalaca. Programi su prilagođeni za poboljšanje postojećih znanja i veština o liderstvu u vezi sa nacionalnim i globalnim prioritetima u zdravstvu. Iskoristimo svaku priliku koja nam se pruži. Upotrebimo sve naše moći i uticaje da se uključimo u političku raspravu o budućem obliku zdravstvene zaštite. KLJUČNE REČI: Globalna ekonomska kriza, promene u sestrinstvu, sestrinsko liderstvo, Međunarodni savet medicinskih sestara, Globalni Institut za sestrinsko liderstvo

ABSTRACT How the economy affects nursing? Some view health care and nursing as being recession proof industries because health care will continue to be needed. Indeed health services may well be in even higher demand by those who are out of work and suffering from greater stress. On the other hand, as nurses we know only too well that when governments come looking to make cuts in spending, those cuts often come from health care and, in particular, from nursing. Strong nursing leadership is critical if we are to make this vision for the future becofocused on developing nurse leaders. ICN has three leadership projects: Negotiation and Global Nursing Leadership Institute,senior level and executive positions in developed and developing countries, drawing on the expertise of faculty from UN and intergovernmental agencies, governments, business, recognized managementprofessionals. The programs are tailored to enhance existing leadership knowledge and skills related to national and global health priorities. Let us take every opportunity we are given. Let us use our power and influence to enpolicy discussions on the future shape of health care. KEY WORDS: Global economic crisis, changes on nursing, nursing leadership, Nursing Leadership Institute

1 The International Council of Nurses (ICN)millions of nurses worldwide. Operated by nurses for nurses since 1899, ICN is the international voice of nursing and works to ensure quality care for all and sound health policies globallyInternational Council of Nurses 3. , Place Jean Marteau 1201 - Geneva Switzerland icn@icn.ch, http://www.icn.ch/

- ORIGINAL ARTICLE DATUM PRIHVATANJA:15.11.2011.

005.322:316.46]:614.253.5 ID BROJ: 187906316

Board member International Council of Nurses1

ČINCI EKONOMSKIH PROMENA NA SESTRINSTVOTHE EFFECT OF ECONOMIC CHANGES ON NURSING

Neki vide zdravstvenu zaštitu i sestrinstvo kao dokaz recesije industrije jer zdravstvena zaštita će i dalje biti neophodna. I zaista, zdravstvene usluge će biti u sve većoj potražnji od strane onih koji su ostali bez posla ili pate od

druge strane, kao medicinske sestre/tehničari vrlo dobro znamo, kada Vlada zatraži smanjenje potrošnje i budžeta, ta smanjenja često dolaze i do zdravstvenog sektora, a posebno do sestrinstva. Snažno sestrinsko rukovodstvo je od ključnog značaja ako želimo da ova vizija u budućnosti postane realnost. Zato je naša pažnja u ICN toliko fokusirana na razvoju medicinskih sestara lidera. ICN ima tri liderska projekta: Liderstvo za promene, Liderstvo u pregovorima i Globalni Institut za sestrinsko liderstvo, koji nude napredne programe liderstva za medicinske sestre visokog nivoa obrazovanja i na izvršnim funkcijama, u razvijenim i zemljama u razvoju, oslanjajući se na ekspertizu fakulteta iz UN i međuvladinih agencija, Vlada, biznisa, priznatih sistema upravljanjavodećih zdravstvenih profesionalaca. Programi su prilagođeni za poboljšanje postojećih znanja i veština o liderstvu u vezi sa nacionalnim i globalnim prioritetima u zdravstvu. Iskoristimo svaku priliku koja nam se pruži. Upotrebimo sve

i uticaje da se uključimo u političku raspravu o budućem obliku zdravstvene zaštite.

Globalna ekonomska kriza, promene u sestrinstvu, sestrinsko liderstvo, Međunarodni savet medicinskih sestara, Globalni Institut za sestrinsko liderstvo.

Some view health care and nursing as being recession proof industries because health care will continue to be needed. Indeed health services may well be in even higher demand by those who are out of work and suffering from

d, as nurses we know only too well that when governments come looking to make cuts in spending, those cuts often come from health care and, in particular, from nursing. Strong nursing leadership is critical if we are to make this vision for the future become a reality. That is why so much of our attention at ICN is focused on developing nurse leaders. ICN has three leadership projects: Leadership for Change, Leadership in Negotiation and Global Nursing Leadership Institute, which offers an advanced leadership programs for nurses in senior level and executive positions in developed and developing countries, drawing on the expertise of faculty from UN and intergovernmental agencies, governments, business, recognized management schools and leading health professionals. The programs are tailored to enhance existing leadership knowledge and skills related to national and

Let us take every opportunity we are given. Let us use our power and influence to enpolicy discussions on the future shape of health care.

Global economic crisis, changes on nursing, nursing leadership, International Council of Nurses,

International Council of Nurses (ICN) is a federation of 133 national nurses' associations representing the

millions of nurses worldwide. Operated by nurses for nurses since 1899, ICN is the international voice of nursing and or all and sound health policies globally

ČINCI EKONOMSKIH PROMENA NA SESTRINSTVO THE EFFECT OF ECONOMIC CHANGES ON NURSING

Neki vide zdravstvenu zaštitu i sestrinstvo kao dokaz recesije industrije jer zdravstvena zaštita će i dalje biti neophodna. I zaista, zdravstvene usluge će biti u sve većoj potražnji od strane onih koji su ostali bez posla ili pate od

druge strane, kao medicinske sestre/tehničari vrlo dobro znamo, kada Vlada zatraži smanjenje potrošnje i budžeta, ta smanjenja često dolaze i do zdravstvenog sektora, a posebno do sestrinstva. Snažno sestrinsko

da ova vizija u budućnosti postane realnost. Zato je naša pažnja u ICN toliko fokusirana na razvoju medicinskih sestara lidera. ICN ima tri liderska projekta: Liderstvo za promene,

nude napredne programe liderstva za medicinske sestre visokog nivoa obrazovanja i na izvršnim funkcijama, u razvijenim i zemljama u razvoju, oslanjajući se na ekspertizu fakulteta iz UN i međuvladinih agencija, Vlada, biznisa, priznatih sistema upravljanja školama i vodećih zdravstvenih profesionalaca. Programi su prilagođeni za poboljšanje postojećih znanja i veština o liderstvu u vezi sa nacionalnim i globalnim prioritetima u zdravstvu. Iskoristimo svaku priliku koja nam se pruži. Upotrebimo sve

i uticaje da se uključimo u političku raspravu o budućem obliku zdravstvene zaštite.

Globalna ekonomska kriza, promene u sestrinstvu, sestrinsko liderstvo, Međunarodni savet

Some view health care and nursing as being recession proof industries because health care will continue to be needed. Indeed health services may well be in even higher demand by those who are out of work and suffering from

d, as nurses we know only too well that when governments come looking to make cuts in spending, those cuts often come from health care and, in particular, from nursing. Strong nursing leadership is

me a reality. That is why so much of our attention at ICN is Leadership for Change, Leadership in

which offers an advanced leadership programs for nurses in senior level and executive positions in developed and developing countries, drawing on the expertise of faculty from

schools and leading health professionals. The programs are tailored to enhance existing leadership knowledge and skills related to national and

Let us take every opportunity we are given. Let us use our power and influence to engage in

International Council of Nurses, Global

is a federation of 133 national nurses' associations representing the millions of nurses worldwide. Operated by nurses for nurses since 1899, ICN is the international voice of nursing and

GLOBAL ECONOMIC CRISIS How the economy affects nursing? As you can imagine, this is a vast topic so I have decided to address this issue by concentrating on five different roles nurses have around the world:

- Nurses as leaders - Nurses as researchers and educators - Nurses as family members - Nurses as practitioners - And finally, nurses as managers or employers

But first, let me briefly address the topic of the Global Economic Crisis and how it affects nursing.

Global Economic Crisis Some view health care and nursing as being recession proof industries because health care will continue to be needed. Indeed health services may well be in even higher demand by those who are out of work and suffering from greater stress. On the other hand, as nurses we know only too well that when governments come looking to make cuts in spending, those cuts often come from health care and, in particular, from nursing.

A recent report in the British Medical Journal2 indicates that Ireland’s health service budget is expected to be cut by up to €1bn in 2012. Similar cuts are being made in other countries which have suffered most in the economic crisis.

HOPE, the European Hospital and Health Care Federation reported that rather than implementing measures to improve health care efficiency, most nations have opted for the quick fix of slashing health care budgets; some of Europe’s poorest nations, such as Romania, have slashed their health budgets by 25%.3

Those cuts represent members of the public who are not receiving the care they need and deserve. NURSES AS LEADERS Against this challenging global backdrop, leadership has emerged as the new imperative no matter where you look. And little wonder. On every continent, in every nation and in every community, people understand that it is leadership that will take us to a new tomorrow. Strong nursing leadership is critical if we are to make this vision for the future become a reality. That is why so much of our attention at ICN is focused on developing nurse leaders. ICN has three leadership projects which I would like to briefly tell to you about now.

LEADERSHIP PROJECTS Leadership for Change The first is ICN’s Leadership for Change programme. Focusing on ‘learning by doing’, LFC nurses in more than 50 countries have gained the skills and strategies they need to take leadership roles within their constantly changing health environments. In most parts of the world those environments are characterized by the conflict between economic restraint and increased need and demand for health services. This means countries must decide how much and what quality of health care they can afford. To meet these challenges, many health systems are undergoing rapid change - change that is occurring within broader economic reform and being implemented by governments worldwide. With this in mind, the key strategic goals of Leadership for Change are to assist nurse leaders at a country or organizational level to:

§ participate effectively in health policy development and decision-making; § be effective leaders and managers in nursing and health services; § prepare future nurse managers and leaders for key positions; and § Influence changes in nursing curricula so future nurses are prepared appropriately.

Programme follow-up indicates that Leadership for Change graduates from the Caribbean, Latin America, South Pacific, Asia, the Middle East and Africa are involved in a range of nursing leadership activities and roles. To multiply the beneficiaries of this successful programme, ICN launched a Training of Trainers initiative in 2002. LEADERSHIP IN NEGOTIATION Our other leadership programme, Leadership in Negotiation, fits within ICN’s socio-economic welfare portfolio and supports nurses in achieving a safer working environment and just compensation. Over the past 18 years, nurses from 27 countries have been directly involved in this initiative. THE GLOBAL NURSING LEADERSHIP INSTITUTE ICN has just completed its third cohort of the Global Nursing Leadership Institute which offers an advanced leadership programme for nurses in senior level and executive positions in developed and developing countries, drawing on the expertise of faculty from UN and intergovernmental agencies, governments, business, recognized management schools and leading health professionals. The programme is tailored to enhance existing leadership knowledge and skills related to national and global health priorities.

LITERATURA - REFERENCE 2 BMJ (2011). Health budget faces severe cuts in Ireland by M Houston. BMJ 2011; 343:d5266 3 International Medical Travel Journal (July 2011). European health systems under siege www.imtj.com/news/?EntryId82=297309

NURSES AND DEVELOPING HEALTH POLICY For nursing leaders, the challenge lies in securing a seat at the policy table and making our voice heard. Without that voice, policy will be incomplete. We need to be involved in shaping not just nursing and health policy, but in influencing social policy as well.

In fact, nursing has an obligation to take an active part in policy development and related decisions at all levels, for the benefit of society. We need to instill this in all nurses. We need to make the point that we are in a strong position to do this for a number of reasons. Nursing provides essential services and is knowledgeable about client needs. It understands the needs and expectations of society’s vulnerable groups. The nursing community in every country has gathered valuable knowledge from both research and experience. It is well positioned to advice on accessibility to services and understands relationships between health and social patterns. Potentially, nursing has a strong power base.

So I would urge nurse leaders to work through their national nursing associations and in so doing bring all nursing associations to the table, decide on what the specific goal or purpose is to be and to agree to maintain that approach in public.

Let us now turn to Nurses as Researchers and Educators. How are these roles affected by the global economic crisis? During times of economic recession it is often areas like research, education, or outreach programmes like community liaison or public health care programmes that are the first to suffer.

But cutting back on educators and research means that we lose some of our most experienced nurses and often a commitment to quality and evidence gathering for effective proven health outcomes. THE CASE OF ICELAND A recent study by the International Centre for Human Resources in Nursing looked at the impact of the economic recession on nurses and nursing in Iceland. It stressed the importance that the high standards of health care that Iceland has already achieved must be maintained throughout the economic crisis, pointing out that “the knowledge and skills of nurses and other health care workers is the foundation on which the health service is built.” The study went on to say, “It is now more important than ever to secure a solid education for Icelandic nurses and that sufficient numbers graduate each year, that new knowledge is put to use within the health care system and that every effort is made to prevent a human capital flight of nurses to neighboring countries.” COST-EFFECTIVENESS OF NURSES This is true not just for Iceland but for many other countries in Europe, and the rest of the world. In fact, the World Bank has identified nurses and midwives as the most cost-effective resource for delivering high-quality health care, in both new and established economies.4 COST-EFFECTIVENESS OF NURSES We provide cost-effective solutions to complex system problems. We open up access to quality health care to everyone in a community. We strive to prevent illness and keep people well informed and educated so they can manage their own conditions. So I say to you - We must remind our governments of these facts and use the views of the World Bank to strengthen our arguments. NURSES AND FAMILIES On a more personal level, let me now turn to how the Family/Private Lives of Nurses may be affected by the economic crisis.

Every person in any profession has to learn how to cope with the stresses of their job as well as balance a family/private and social life. For nurses and other health workers, this can be especially trying. As a nurse, you aren't always able to work Monday through Friday until 5.00 pm each evening. Often nurses who work in a doctor's office are expected to work after hour shifts to help handle emergencies when they arise and to work around patients' schedules. Those who practice nursing in a hospital or nursing home can often expect long weekends and tiring shifts. While the benefits of the nursing profession are tremendous, there are countless times when a dedicated nurse has to be left wondering when they are suppose to have time to take care of themselves, much less their families. Many nurses throughout the world opt for part-time work due to family obligations and the stress entailed in working shifts. During an economic recession, time for family life may be compromised. In the previously mentioned study of the economic recession on nurses in Iceland, it was found that a large number of nurses had increased their number of normal hours. This increase in working hours, and change to full-time work may in the long run have detrimental effects on their family lives.

Similarly, in some parts of the United States, nurses have lost opportunities for overtime, on-call or night shift premiums and have been encouraged to pick up additional regular hours or delay retirement. Nurses who have increased their working hours may have become the primary breadwinner for the household as unemployment rates

LITERATURA - REFERENCE 4 Hongoro C & McPake B (2004). How to bridge the gap in human resources for health, Lancet 2004; 364: 1451–56.

in other sectors increase. For those – and others making an important contribution to their family’s take-home pay – the pressure to maximize their earnings is only likely to increase. NURSES AS PRACTITIONERS Let us look at how today’s economic crisis can affect Nurses in their role as Practitioners. The global financial crisis has presented considerable challenges to nursing. Rising stress and worry – known as recession depression – mean an increased need for mental health care. Changes in life circumstances, such as unemployment, high debts, and increased alcohol consumption are strongly linked to depression, anxiety disorders and suicide. In fact, here in the EU, studies have shown that a 1% increase in a national unemployment rate has been associated with a 0.8% rise in suicides.5

There is no doubt that a poor economy causes individual suffering and places greater demands on nurses and other health care providers. Besides an increase in workload, nurses ― like many others working in the human services field ― may suffer from stress themselves, which can contribute to organizational inefficiency, high staff turnover, sickness absenteeism, decreased quality and quantity of care, increased costs of health care, and decreased job satisfaction. NURSES AS MANAGERS As leaders, Nurse Managers must help others on their team cope with all these mounting pressures that I have mentioned. They also have their own stress to deal with and that of their patients.

The grim reality faced by many nurses is that they now have to work longer hours, with higher workloads and less pay, and, as a result, nurse managers find themselves managing a stressed and exhausted workforce.

As I have said, the economic recession adds many additional pressures to the already stressful lives of nurses. These may be the a result of staffing shortages requiring us to care for more patients with less help; working double shifts or returning to work after our shift ends to meet the needs; or inadequate rest because of working rotating schedules so that our bodies have difficulty knowing when to sleep.

But it is not all bad news. Through their leadership, nurse managers play an integral role in creating a positive health care working environment and modeling the way for staff nurses. The positive leadership of nurse managers in times of economic instability can bring about a surge in job satisfaction, reduces stress and increase communication, ultimately leading to increased patient safety. OPPORTUNITIES FOR INNOVATION The UK Royal College of Nursing recently stated: “Periods of economic downturn can be times of innovation for service delivery and dynamic changes in roles and skill mix. Nursing may not realize it but it is in pole position to give voice to the quality principle and lead the development of new models of care”6 OPPORTUNITIES FOR OLDER NURSES The financial crisis has also opened doors to older or retired nurses. Older nurses have an accumulated wisdom and knowledge, difficult to quantify, but which represents a loss to the health systems and to patients once they retire. Tailoring employment strategies to this group is important to their retention. The literature suggests that older, more experienced nurses are more likely to extend their work life when the following conditions exist:

• Supportive and flexible work arrangements and practices; • An organizational culture that promotes participation in decision-making and autonomy over practice; • Work recognition, encouragement and positive feedback from supervisors; • Ergonomically friendly, safe and effective work environments; and • Access to professional development activities that target the needs of experienced nurses.7

Health care systems around the world are facing great change. Decisions taken under public reform will influence the future of nursing and midwifery and the care delivered to patients. Let us take every opportunity we are given. Let us use our power and influence to engage in policy discussions on the future shape of health care in the current economic crisis. It is imperative that we do so.

LITERATURA - REFERENCE 5 Policy Brief Conclusions from the EU thematic conference “Preventing of Depression and Suicide- Making it Happen” EU thematic conference on preventing depression and suicide. 10th - 11th December 2009, Budapest. Organised by the European Commission and Hungarian Ministry of Health with the support of the Swedish Presidency of the EU and in collaboration with the WHO Europe. 6 Royal College of Nursing (2009). Nursing and the economic downturn, a roundtable discussion, p.4. 7 ICN (2008) ICHRN fact sheet: An Ageing Nursing Workforce

ORIGINALNI ČLANAK - DUPLIKAT

ORIGINAL ARTICLE – DUPLICATE DATUM ODOBRENJA ZA OBJAVLJIVANJE: 17.09.2011. UINARS RASPOLAŽE SA SPECIJALNIM ODOBRENJEM AUTORA ZA OBJAVLJIVANJE STRUDIJE U NAUČNO - STRUČNOM ČASOPISU „INSPIRIUM“

The presence of family members during cardiopulmonary resuscitation: European federation of Critical Care Nursing associations, European

Society of Paediatric and Neonatal Intensive Care and European Society of Cardiology Council on Cardiovascular Nursing and

Allied Professions Joint Position Statement

Paul Fulbrook � u, Jos Latour b, John Albarran �, Wouter de Graaf �, Fiona Lynch �, Denis Devictor f, Tone Norekvål g

a Australian Catholic University, Brisbane, Australia b Erasmus MC-Sophia Children's Hospital, Rotterdam, The Netherlands c University of the West of England, Bristol, UK d EfCCNa, The Netherlands e Scientific Committee, ESPNIC Nursing, UK

f ESPNIC, France g Council on Cardiovascular Nursing and Allied Professions, Norway

Received 6 July 2007; accepted 11 July 2007 Available online 24 October 2007

Copyright statement Copyright of this Position Statement is jointly owned by the European federation of Critical Care Nursing associations, the European Society of Paediatric and Neonatal Intensive Care, the Council on Cardiovascular Nursing and Allied Professions, and Connect Healthcare Publishing Ltd. This Position Statement may be reproduced for publication in any language provided that the text remains unchanged and the original source of publication is cited.

Citation The correct citation for this Position Statement is: Fulbrook P, Latour J, Albarran J, Graaf de W, Lynch F, Devictor D, Norekvål T; The Presence of Family Members During Cardiopulmonary Resuscitation Working Group (2007). The Presence of Family Members During Cardiopulmonary Resuscitation: European federation of Critical Care Nursing associations, European Society of Paediatric and Neonatal Intensive Care and European Society of Cardiology Council on Cardiovascular Nursing and Allied Professions Joint Position Statement. Connect: The World of Critical Care Nursing 5 (4), 86–88.

Abstract This paper presents the European federation of Critical Care Nursing associations, the European Society of Paediatric and Neonatal Intensive Care, and the European Society of Cardiology Council on Cardiovascular Nursing and Allied Professions Joint Position Statement on The Presence of Family Members During Cardiopulmonary Resuscitation.

© 2007 Copyright of this position statement is jointly owned by the European Federation of Critical Care Nursing associations, the European Society of Paediatric and Neonatal Intensive Care, the Council on Cardiovascular Nursing and Applied Professions, and Connect Healthcare Publishing Ltd. Published by Elsevier B.V. All rights reserved.

Keywords: Cardiopulmonary resuscitation; Critical care; Europe; Family-witnessed; Family presence; Relatives

Contents 1. Copyright statement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256 2. Citation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0 3. Pre-amble . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .0 4. Background . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 0 5. Position statement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . .0 Further information . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .0 References . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . 256 _______________ uCorresponding author. School of Nursing & Midwifery, Australian Catholic University, 1100 Nudgee Road, Banyo, Queensland 4014, Australia, Tel.: +61 73623 7420; fax: +61 7 3623 7242. E-mail addresses: paul.fulbrook@acu.edu.au (P. Fulbrook), j.latour@erasmusmc.nl (J. Latour), john.albarran@uwe.ac.uk (J. Albarran), tone.norekval@helse-bergen.no (T. Norekvål).

1474-5151/$ - see front matter © 2007 Copyright of this position statement is jointly owned by the European Federation of Critical Care Nursing associations, the European Society of Paediatric and Neonatal Intensive Care, the Council on Cardiovascular Nursing and Applied Professions, and Connect Healthcare Publishing Ltd. Published by Elsevier B.V. All rights reserved. doi:10.1016/j.ejcnurse.2007.07.003 European Journal of Cardiovascular Nursing 6 (2007) 255–258

1. Copyright statement Copyright of this Position Statement is jointly owned by the European federation of Critical Care Nursing associations, the European Society of Paediatric and Neonatal Intensive Care, the Council on Cardiovascular Nursing and Allied Professions, and Connect Healthcare Publishing Ltd. This Position Statement may be reproduced for publication in any language provided that the text remains unchanged and the original source of publication is cited.

2. Citation The correct citation for this Position Statement is: Fulbrook P, Latour J, Albarran J, Graaf de W, Lynch F, Devictor D, Norekvål T; The Presence of Family Members During Cardiopulmonary Resuscitation Working Group (2007). The Presence of Family Members During Cardiopulmonary Resuscitation: European federation of Critical Care Nursing associations, European Society of Paediatric and Neonatal Intensive Care and European Society of Cardiology Council on Cardiovascular Nursing and Allied Professions Joint Position Statement. Connect: The World of Critical Care Nursing 5 (4), 86–88.

3. Pre-amble The European federation of Critical Care Nursing associations (EfCCNa), the European Society of Paediatric and Neonatal Intensive Care (ESPNIC), and the European Society of Cardiology Council on Cardiovascular Nursing and Allied Professions (CCNAP) have jointly formulated this Position Statement. It was ratified by EfCCNa 28 April 2007, ESPNIC 10 February 2007, and CCNAP 16 June 2007. This Position Statement, where possible, is based on research evidence and expert opinion as expressed in the nursing and medical literature. It is acknowledged that there is a lack of high quality research evidence on the subject of family-witnessed resuscitation, and that research on this topic is particularly scarce within Europe.

4. Background The European resuscitation guidelines [1] are supportive of family presence during cardiopulmonary resuscitation (CPR). However, this practice is often discouraged based upon paternalistic attitudes and conjecture, as opposed to empirical evidence (2–5). Twenty years ago family members' presence during resuscitation was confined mainly to emergency departments. However, in recent years healthcare professionals are increasingly offering family members the opportunity to remain present during CPR (6–10). Furthermore, the public demands more and more that family members should be able to remain with their loved ones during CPR, regardless of the predicted outcome of the patient (11). Despite changing trends, family-witnessed resuscitation is a controversial issue that is still debated widely (12,13,4). Concerns in the literature are centred on three areas.

The first is the potential for family members' presence to affect the performance of resuscitation staff and increase their anxiety, or that a distressed relative might disrupt the process (14–17). As yet there is little evidence, other than isolated anecdotal reports to support these contentions. The second concern is that in witnessing a traumatic event, family members may experience negative emotional and psychological consequences (18–20). However, this concern is unconfirmed by existing evidence (7,14,21,22,17). Furthermore, Boyd (2) observed that many of the presumed obstacles to family members' presence, such as infringements of patient confidentiality, are theoretical debates as no such concerns have been expressed to professional regulating bodies.

Third, a number of studies in Europe and elsewhere have identified that members of the public would like to be given the choice whether or not to be present and would wish, if the situation arose, to have their family member close by during CPR (23,14,9,24). The positive benefits of having family members present during CPR have been documented in several studies. These benefits include the development of a bond with the resuscitation team, the provision of a more humane atmosphere that allows for closure (7,25,21) and the satisfaction of knowing that their family member is in safe hands (26).

Two European surveys, undertaken in collaboration with EfCCNa and ESPNIC (Nursing), of adult, paediatric and neonatal critical care nurses investigated their experiences and views of family members' presence during CPR (27,28). These studies indicated that most European critical care nurses were supportive of family-witnessed CPR. However, only a small number of intensive care units had resuscitation policies that included guidance about family members' presence. As a result a major recommendation from both surveys was for this lack of directive to be addressed at a Europe-wide level. Although there is some evidence to indicate that that not all European countries are supportive of family member presence (29), in the light of the general consensus found in the two European surveys [27,28], and current guidance from the European Resuscitation Council (1) it is reasonable that EfCCNa, ESPNIC and CCNAP should state their position on family presence during CPR. However, further research related to family presence during resuscitation and its impact on patients, family members and health care professionals is required.

5. Position statement The EfCCNa, ESPNIC and CCNAP Position is stated below. It provides a series of statements about family presence during CPR. The Position is underpinned by the belief that family members are critical to the health and wellbeing of the patient. For the purpose of this Position Statement the following definitions are used: Cardiopulmonary resuscitation: life-saving interventions when either cardiopulmonary or respiratory arrest occurs. Intensive and critical care setting: any in-hospital acute care setting where critically ill patients (children and adults of all ages) are cared for. Family member: those people who are most important to the patient. This definition includes the patient's family, loved ones and close friends. For newborns and children this is defined as the parents or significant others. Family presence: family member presence during CPR, including the witnessing of all life-saving interventions.

Note 1 - The decision to enable family members to be present during a resuscitation attempt should be made in the best interests of the person who is being resuscitated. In this regard, discussion should be facilitated by experienced healthcare professionals. When appropriate, spiritual leaders or other trained members of the health care team may assume this role. If the patient who is being resuscitated has expressed a prior wish, this should be respected. Note 2 - When the person who is being resuscitated is not able to communicate his or her wishes, or who has not previously expressed their wishes in an advanced directive, the decision about who should be present during resuscitation should be made jointly by the members of the resuscitation team and family members. The decision of a familymember about whether or not to be present during CPR of a relative should bemade freely by the family member, without coercion or pressure. Family members should be warned that on occasions they may be asked to leave the bedside if at any time it is thought to be in their or the patient’s best interests, for example, for the purpose of obtaining radiographs or to avoid obstructing the work of the resuscitation team. Europe is multi-culturally diverse, and the resuscitation team should take the individual patient’s and family’s beliefs, values and rituals into account. The patient’s and the family’s cultural background should be assessed with respect to the provision of appropriate individualized care.

Note 3 - Whilst it is conceded that on some occasions it may not be possible to provide a health care professional whose sole responsibility is to care for the family member, this should not mean the exclusion of the family member from the resuscitation. Rather, an experienced member of the resuscitation team, who is not undertaking a lead role, should be designated primary responsibility for the continued care of the family member.

With respect to family members, the roles of the designated health care professional are to: • brief them about what to expect prior to entering the

resuscitation area, • provide a running commentary with appropriate

explanations, • help themto communicate their presence to their

relative, • respond truthfully and realistically to questions, • maintain a safe environment, • assess continually their emotional and physical

status, • if possible, accompany the family member if he or she

wishes to leave the scene, • continuing to liaise with the resuscitation team on

their behalf, • provide an opportunity for them to reflect on the

resuscitation process after the event, and participate in resuscitation team debriefing, providing feedback with respect to the needs and concerns expressed by them.

Box 1

POSITION STATEMENT 1. All patients have the right to have family members present during resuscitation. See Note 1, below.

2. The patient’s family members should be offered the opportunity to be present during resuscitation of a relative.

See Note 2, below.

3. Support should be provided by an appropriately qualified health care professional whose responsibility is to care for family members witnessing cardiopulmonary resuscitation. See Note 3, below.

4. Professional counselling should be offered to family members who have witnessed a resuscitation event.

5. All members of the resuscitation team who were involved in a resuscitation attempt when family members were present should participate in team debriefing.

6. Family presence during resuscitation should be incorporated into the curricula of cardiopulmonary resuscitation training programmes.

7. All intensive and critical care units should have multi-disciplinary written guidelines on the presence of family members during cardiopulmonary resuscitation.

References [1] Baskett PJF, Steen PA, Bossaert L., European Council Guidelines for Resuscitation 2005. Section 8. The ethics of resuscitation and end-of-life decisions. Resuscitation 2005; 67 (Supplement 1): S171-S180. [2] Boyd R. Witnessed resuscitation by relatives. Resuscitation 2000;43 (3):171–6. [3] Tsai E. Should family members be present during cardiopulmonary resuscitation? New England Journal of Medicine 2002;346 (13):1019–21. [4] Kissoon N. Family presence during cardiopulmonary resuscitation: our anxiety versus theirs. Pediatric Critical Care Medicine 2006;7(5):488–91. [5] Walker WM.Witnessed resuscitation: a concept analysis. International Journal of Nursing Studies 2006;43(3):377–87. [6] Jarvis AS. Parental presence during resuscitation: attitudes of staff on a paediatric intensive care unit. Intensive and Critical Care Nursing 1998;4(1):3–7. [7] Robinson SM, Mackenzie-Ross S, Campbell Hewson GL, Egleston CV, Prevost AT. Psychological effect of witnessed resuscitation on bereaved relatives. Lancet 1998;352(9128):614–7. [8] WalkerWM.Do relatives have a right towitness resuscitation? Journal of Clinical Nursing 1999;8(6):625–30. [9] Grice AS, Picton P, Deakin CD. Study examining attitudes of staff, patients and relatives to witnessed resuscitation in adult intensive care units. British Journal of Anaesthesia 2003;91(6):820–4. [10] Gold KJ, Gorenflo DW, Thomas L, Schwenk TL, Bratton SL. Physician experience with family during cardiopulmonary resuscitation in children. Pediatric Critical Care Medicine 2006;7(5):428–33. [11] Mazer MA, Cox LA, Capon A. The public's attitude and perception concerning witnessed cardiopulmonary resuscitation. Critical Care Medicine 2006;34(12):2925–8. [12] Albarran JW, Stafford H. Resuscitation and family presence: implications for nurses in critical care areas. Advancing Clinical Nursing 1999;3(1):11–20. [13] Tasker RC. Inter-hospital transport for children and their parent(s). Archives of Disease in Childhood 2005;90(12):1217–8. [14] Meyers TA, Eichhorn DF, Guzetta CE, Clarke A, Klein J, Taliferro E, et al. Family presence during invasive procedures and resuscitation: the experience of family members, nurses, and physicians. American Journal of Nursing 2000;100(2):32 [15] McClenathan BM, Torrington KG, Uyehara CFT. Family member presence during cardiopulmonary resuscitation: a

survey of US and international critical care professionals. Chest 2002;122(6):2204–11. [16] Blair P. Is family presence practical during emergency resuscitation? Nursing Management 2004;35(6):20–3. [17] Weslien M, Nilstun T, Lundqvist A, Fridlund B. Narratives about resuscitation — family members differ about presence. European Journal of Cardiovascular Nursing 2006;5(1):68–74. [18] Crisci C. Local factors may influence decision (letter). Bmj 1994;309(6951):406. [19] Schilling RJ. Should relatives watch resuscitation? No room for spectators (letter). Bmj 1994;309(6951):406. [20] Fein JA, Ganesh J, Alpern ER. Medical staff attitudes toward family presence during pediatric procedures. Pediatric Emergency Care 2004;20 (4):224–7. [21] Eichhorn DJ, Meyers TA, Guzzetta CE, Clark AP, Klein JD, Talieaferro E, et al. Family presence during invasive procedures and resuscitation: hearing the voice of the patient. American Journal of Nursing 2001;101(5):48–55. [22] Holzhauser K, Finucane J, Vries de SM. Family presence during resuscitation: a randomized controlled trial of the impact of family presence. Australian Emergency Nursing Journal 2006;8(4):139–47. [23] Barratt F, Wallis DN. Relatives in the resuscitation room: their point of view. Journal of Accident and Emergency Medicine 1998;15(2):109–11. [24] Gulla JM, Twist M, Singer A. Should families be present during resuscitation? (Abstract). Annals ofEmergencyMedicine 2004;44(4):S67. [25] Van derWoningM.Relatives in the resuscitation area: a phenomenological study. Nursing in Critical Care 1999;4(4):186–92. [26] Wagner JM. Lived experience of critically ill patients' family members during cardiopulmonary resuscitation. American Journal of Critical Care 2004;13(5):416–20. [27] Fulbrook P, Albarran JW, Latour JM. A European survey of critical care nurses' attitudes and experiences of having family members present during cardiopulmonary resuscitation. International Journal of Nursing Studies 2005;42(5):557–68. [28] Fulbrook P, Latour JM, Albarran JW. Paediatric critical care nurses' attitudes and experiences of parental presence during cardiopulmonary resuscitation: a European survey. International Journal of Nursing Studies 2007;44(7):1238–49. [29] Badir A, Sepit D. Family presence during CPR: a study of the experience and opinions of Turkish critical care nurses. International Journal of Nursing Studies 2007;44(1):83–92.

STRUČNI RAD - PROFESSIONAL ARTICLDATUM PRIJEMA: 22.10.2011. DATUM UDK BROJ 616-089.5-083 ID BROJ: PODACI O AUTORU: VASILIJE MICIĆ,

OSNOVNI MONITORINGBASIC MONITORING

SAŽETAK Razvoj nauke uopšte, tehnike i tehnologije a naročito elektronike i informatike stavlja pred medicinske sestre nove izazove i potrebu za ovladavanjem novih znanja i tehnologija. U profesionalni rad medicinske sestre uvode se novi aparati i uređaji koji joj pomažu u obavljanju svakodnevnih dužnosti prema pacijentima. Jedan od osnovnih zadataka medicinske sestre dobija novu dimenziju. Pacijentu se obezbeđuje veća sigurnost a medicinskoj sestri umnogome olakšava rad. Medicinska sestra-profesionalac ne sme da se oslanjanja samo na nove tehnologije i zaboravi na svoja čula i posmatranje, logičko razmišljanje i povezivanje činjenica. Osnovni monitoring – merenje pulsa, respiracija, krvnog pritiska, telesne temperature,diureze, registrovanje elektrokardiograma biće i ostaće osnovnadograđivanih postupaka i zadataka medicinske sestre ma gde god da ostvaruje svoju profesionalnu praksu.Ključne reči: Monitoring, vitalni znaci, posmatranje,medicinske sestre.

Reč monitoring vodi poreklo od latinskog glagola pak od latinske imenice monitor koji označava svedoka ili opominjača. Englesko značenje reči monitoring bi bilo: nadgledanje, kontrolisanje. „Monitoring je dinamičko praćenje fizioloških parametara bsavremene dijagnostike i terapije kritično obolelih naročito u jedinicama za intenzivno lečenje.“(Vučović 2001)„Monitoring je praćenje vitalnih i drugih funkcija organizma pacijenta ali nije samo prosto sakupljanje činjenica o vitalnim funkcijama pacijenta već i paralelno, logično razmišljanje o celokupnom stanju pacijenta i njegovom daljem lečenju.“(Lalević 1999).

PRINCIPI MONITORINGA: fizički monitoring, koji podrazumeva prisustvo različitih aparata za praćenje,monitoring, koji podrazumeva praćenje biohemijskih analiza,bolesnikovog stanja na osnovu iskustva i na osnovu nekih od klinički utvrđenih skorova.

ZADACI MONITORINGA SE OGLEDAJU U SLEDEĆEM:čime dobijamo informaciju o trenutnom stanju pacijenta,poremećaja, njihovo tumačenje, preduzimanje mera da se oni otklone i lečenje već nastalih,maksimalne sigurnosti pacijentu.

MONITORING, PO SVOJOJ INVAZIVNOSTI U ODNOSU NA PACIJENTA, MOŽE BITI:praćenje pulsa, telesne temperature, arterijskog pritiska, broja respiracija,kiseonikom i slično; invazivni kao merenje centralnog venskog pritiska, direktno merenje arterijskog pritiska,merenje pritiska arterije pulmonalis i slično.

MONITORIN U JEDINICI ZA INTENZIVNO LEČENJE (JIL) PODRAZUMEVA:monitorovanje različitim aparatima i uređajimazna da protumači monitorske parametre

MONITORING BOLESNIKA U SMISLU PREĆENJA CELOKUPNOG KLINIČKOG STANJA procena funkcije mozga kroz skorovanje bolesnika (Glazgov koma skala, trauma skor i dr.) i praćenje parametara funkcije mozga (EEG, CMF), monitoring ventilacije kroz registraciju broja respiracija, određivanje respiratornog volumena, kontrolu gasova u krvi i saturaciju krvi kiseonikom,pulsa i arterijskog pritiska kao i kontinuirani EKG monitoring,centralnog venskog pritiska (CVP), monitorisatne diureze (D/1h). ELEKTROKARDIOGRAFIJA (EKG) -registrovanje električnih impulsa srca. Uvedena je u upotrebu zah

PROFESSIONAL ARTICLE DATUM PRIHVATANJA:15.11.2011. ID BROJ:187906316

VASILIJE MICIĆ, viši medicinski tehničar, Opšta bolnica Kikinda

OSNOVNI MONITORING U ANESTEZIJI I JEDINICI INTENZIVNOG LEČENJAMONITORING IN ANAESTHESIA AND ICU

i tehnologije a naročito elektronike i informatike stavlja pred medicinske sestre nove izazove i potrebu za ovladavanjem novih znanja i tehnologija. U profesionalni rad medicinske sestre uvode se novi aparati i uređaji koji joj pomažu u obavljanju

vnih dužnosti prema pacijentima. Jedan od osnovnih zadataka medicinske sestre – posmatranje dobija novu dimenziju. Pacijentu se obezbeđuje veća sigurnost a medicinskoj sestri umnogome olakšava rad.

profesionalac ne sme da se oslanjanja mo na nove tehnologije i zaboravi na svoja čula i

posmatranje, logičko razmišljanje i povezivanje činjenica. merenje pulsa, respiracija, krvnog

pritiska, telesne temperature,diureze, registrovanje elektrokardiograma biće i ostaće osnov svih nadograđivanih postupaka i zadataka medicinske sestre ma gde god da ostvaruje svoju profesionalnu praksu.

onitoring, vitalni znaci, posmatranje,

ABSTRACT The development of science, in general, techniquestechnology, especially electronicstechnology presents new challengesneed for mastering of new skills andNurses professional work are intrnces and devices that help in their ordinary towards patients. To one of the main task ofobservation, is given a newgreater patient safety and greatly work. The Nurse professional should nottechnologies and forget her senslogical thinking and connecting facts.measuring heart rate, respiration, blood pressure,temperature, urine output electrocardiogramregistration shall be and remain the basic of allNurses processes and taskspursuing their professional practice.Key words: Monitoring, vital signstask.

Reč monitoring vodi poreklo od latinskog glagola moneo-re i označava: da upozori, da svedoči, da skrene pažnju ili koji označava svedoka ili opominjača. Englesko značenje reči monitoring bi bilo:

nadgledanje, kontrolisanje. „Monitoring je dinamičko praćenje fizioloških parametara bolesnika, nezaobilazni deo savremene dijagnostike i terapije kritično obolelih naročito u jedinicama za intenzivno lečenje.“(Vučović 2001)„Monitoring je praćenje vitalnih i drugih funkcija organizma pacijenta ali nije samo prosto sakupljanje činjenica o vitalnim funkcijama pacijenta već i paralelno, logično razmišljanje o celokupnom stanju pacijenta i njegovom daljem

fizički monitoring, koji podrazumeva prisustvo različitih aparata za praćenje,monitoring, koji podrazumeva praćenje biohemijskih analiza, klinički monitoring, koji podrazumeva procenu bolesnikovog stanja na osnovu iskustva i na osnovu nekih od klinički utvrđenih skorova.

ZADACI MONITORINGA SE OGLEDAJU U SLEDEĆEM: praćenje opšteg stanja pacijenta i njegovih osnovnih funkcija čime dobijamo informaciju o trenutnom stanju pacijenta, praćenje trenda opšteg stanja pacijenta,poremećaja, njihovo tumačenje, preduzimanje mera da se oni otklone i lečenje već nastalih,

MONITORING, PO SVOJOJ INVAZIVNOSTI U ODNOSU NA PACIJENTA, MOŽE BITI: neinvazivni, koji podrazumeva telesne temperature, arterijskog pritiska, broja respiracija, satna diureza

invazivni kao merenje centralnog venskog pritiska, direktno merenje arterijskog pritiska,merenje pritiska arterije pulmonalis i slično.

MONITORIN U JEDINICI ZA INTENZIVNO LEČENJE (JIL) PODRAZUMEVA: monitoring bolesnika u toku više damonitorovanje različitim aparatima i uređajima, funkcionisanje alarmnog sistema, specijalno obučeni personal koji zna da protumači monitorske parametre, dovoljan broj osoblja u JILu.

MONITORING BOLESNIKA U SMISLU PREĆENJA CELOKUPNOG KLINIČKOG STANJA BOLESNIKA SE SVODI NA:procena funkcije mozga kroz skorovanje bolesnika (Glazgov koma skala, trauma skor i dr.) i praćenje parametara

monitoring ventilacije kroz registraciju broja respiracija, određivanje respiratornog kontrolu gasova u krvi i saturaciju krvi kiseonikom, monitoring kardiovaskularnog sistema kroz merenje

pulsa i arterijskog pritiska kao i kontinuirani EKG monitoring, monitoring hemodinamskog stanja kroz merenje monitoring bubrežne funkcije kroz kontrolu uree i kreatinina u krvi i merenje

- EKG je neinvazivna metoda osnovnog monitoringa i predstavlja grafičko registrovanje električnih impulsa srca. Uvedena je u upotrebu zahvaljujući Einthovenu 1903

viši medicinski tehničar, Opšta bolnica Kikinda

U ANESTEZIJI I JEDINICI INTENZIVNOG LEČENJA

of science, in general, techniques and especially electronics and information

new challenges for Nurses and the new skills and technologies. In

introduced new applia-in their ordinary duties the main task of Nurses - the

is given a new dimension. Enables facilitates the Nurses

should not rely on new her senses and observation,

facts. Basic monitoring – heart rate, respiration, blood pressure, body

output electrocardiogram , the basic of all upgraded

and tasks wherever they are practice.

vital signs, observation, nurse

i označava: da upozori, da svedoči, da skrene pažnju ili koji označava svedoka ili opominjača. Englesko značenje reči monitoring bi bilo:

olesnika, nezaobilazni deo savremene dijagnostike i terapije kritično obolelih naročito u jedinicama za intenzivno lečenje.“(Vučović 2001). „Monitoring je praćenje vitalnih i drugih funkcija organizma pacijenta ali nije samo prosto sakupljanje činjenica o vitalnim funkcijama pacijenta već i paralelno, logično razmišljanje o celokupnom stanju pacijenta i njegovom daljem

fizički monitoring, koji podrazumeva prisustvo različitih aparata za praćenje, hemijski klinički monitoring, koji podrazumeva procenu

anja pacijenta i njegovih osnovnih funkcija praćenje trenda opšteg stanja pacijenta, uočavanje nastalih

poremećaja, njihovo tumačenje, preduzimanje mera da se oni otklone i lečenje već nastalih, obezbeđivanje

neinvazivni, koji podrazumeva satna diureza, EKG, saturacija krvi

invazivni kao merenje centralnog venskog pritiska, direktno merenje arterijskog pritiska,

monitoring bolesnika u toku više dana, specijalno obučeni personal koji

BOLESNIKA SE SVODI NA: procena funkcije mozga kroz skorovanje bolesnika (Glazgov koma skala, trauma skor i dr.) i praćenje parametara

monitoring ventilacije kroz registraciju broja respiracija, određivanje respiratornog monitoring kardiovaskularnog sistema kroz merenje

monitoring hemodinamskog stanja kroz merenje ng bubrežne funkcije kroz kontrolu uree i kreatinina u krvi i merenje

EKG je neinvazivna metoda osnovnog monitoringa i predstavlja grafičko valjujući Einthovenu 1903. godine. Za njenu

primenu potreban je aparat-elektrokardiograf i postavljanje elektroda na telo pacijenta (na ekstremitetima i prekordijalno). Elektrode na ekstremitetima su različitih boja i postavljaju se na sledeći način: ZELENA – leva noga pacijenta; CRNA – desna noga pacijenta; ŽUTA – leva ruka pacijenta; CRVENA – desna ruka pacijenta.

Prekordijalne elektrode se postavljaju na odgovarajućim tačkama na grudnom košu pacijenta. Odvodi koje registruje osnovni EKG su sledeće: BIPOLARNI – STANDARDNI (potencijalna razlika između ekstremiteta): D1 – desna ruka – leva ruka; D2 – desna ruka – leda noga; D3 – leva ruka – leva noga. UNIPOLARNI – EKSTREMITETNI: aVR – desna ruka; aVL – leva ruka; aVF – leva noga.

PREKORDIJALNI: V1 – IV međurebarni prostor pored desne ivice grudne kosti; V2 – IV međurebarni prostor pored leve ivice grudne kosti; V3 – sredina između V2 i V4; V4 – V međurebarni prostor medioklavikularna linija levo; V5 – V međurebarni prostor prednja aksilarna linija levo; V6 – V međurebarni prostor srednja aksilarna linija levo.

EKG monitoring je najčešće neinvazivna metoda monitoringa i predstavlja kontinuiranu registraciju EKG krivulje pomoću ararata – EKG monitora. Savremeni monitori danas mogu pored kontinuirane registracije EKG krivulje da registruju (krivuljom i brojčano) i druge parametre: neinvazivno i direktno merenje krvnog pritiska, puls, temperatura, CVP, saturacija kiseonikom, kapnografija (količina ugljen dioksida u krvi), a zavisno od potreba i patologije pacijenata smeštenih u JILu i razne druge parametre.

MONITORING ARTERIJSKOG PRITISKA (Tensio Arteriales) - Arterijski pritisak je odraz pritiska krvi na krvne sudove. Metoda je u upotrebi zahvaljujući Scipione Riva-Rocciju 1896. godine, a auskultatornu metodu merenja uvodi Karotkoff 1905. godine. Normalne vrednosti TA su: sistolni (maksimalni) 120–140 mmHg, dijastolni (minimalni) 60-80 mmHg. Postoje različite metode merenja TA: neinvazivne (auskultatorna, oscilometrijska, dopler i druge), invazivne (direktne) koje su najpreciznije uz neophodnu kanulaciju arterija, heparinizaciju sistema za merenje, postojanje opcije za ovaj tip merenja na monitoru i svesnosti svih rizika koje ova metoda nosi.

MONITORING PULSA (P) - Puls predstavlja oscilacije zida perifernih arterija pod uticajem rada srca i pritiska krvi. Ova metoda predstavlja najjednostavniju neinvazivnu metodu monitoringa. Ono što posmatramo je: frekvenca pulsa (70 otkucaja u minuti), ritam pulsa (ritmičan) i kvalitet pulsa (srednje jačine). Najčešća mesta za merenje pulsa su: a.radialis, a.brachialis, a. temporalis, a.carotis, a.poplitea i a.dorsalis pedis.

MONITORIN CENTRALNOG VENSKOG PRITISKA (CVP) - Centralni venski pritisak predstavlja volumen cirkulirajuće krvi. Normalne vrednosti CVPa iznose 3-10 cm vodenog stuba. Predstavlja invazivnu metodu jer zahteva plasiranje centralnovenskog katetera u neku velike venu (najčešće v.jugularis interna i v.subclavia) i postojanje sistema za merenje. Ne zaboraviti rizike u smislu infekcije, vazdušne embolije i krvarenja.

SATNA DIUREZA (D/1H) - Satna diureza predstavlja količinu urina koja se izluči za jedan sat i služi za monitoring bubrežne funkcije a kao pokazatelj dobre terapije tečnostima. Normalne vrednosti D/1h su 0.5-1 ml/kg/h (50 ml/h). Za ovu metodu monitoringa potreban je pacijent sa postavljenim urin kateterom, set za merenje ili izgraduisana posuda spojena sa urin kateterom i časovnik.

MONITORING VENTILACIJE: Registracija broja respiracija (148-20/min) i ritam disanja (jednak razmak između pojedinih respiracija). Ovu metodu monitoringa možemo izvoditi: posmatranjem – vizuelno praćenje pokreta grudnog koša i taktilno – staviti ruku na grudnu kost pacijenta i registrovati pomeranje grudne kosti.

Puls oksimetrija – predstavlja neinvazivnu metodu monitoringa ventilacije. Predstavlja kontinuirano merenje saturacije arterijske krvi kiseonikom i frekvencu pulsa. Saturacija arterijske krvi kiseonikom predstavlja zasićenost hemoglobina kiseonikom. Normalne vrednosti iznose 90-100%. Na jagodicu prsta se postavi štipaljka-senzor koja je povezana sa aparatom gde očitavamo brojčanu vrednost.

Temperatura predstavlja stepen zagrejanosti organizma kao rezultat oslobođene toplote pri sagorevanju hranljivih materija. Monitoring temperature se vrši termometrima (toplomerima) a meri se između kožnih nabora ili u telesnim otvorima. Mesta za merenje temperature zavise od starosti bolesnika, oboljenja, navika i običaja. Najčešća mesta za merenje su aksilarno, ingvinalno, oralno, rektalno i vaginalno. Savremeni monitori imaju sonde za merenje temperature ezofagealno ili rektalno. Zavisno od visine imamo sledeće temperature: subnormalna – 35-36°Celziusa (C); normalna – 36-27° C; subfebrilna – 37-38°C: febrilna – 38-39°C; visokofebrilna – preko 39°C.

U svom radu sa pacijentima, naročito kritičnim, medicinska sestra ima veliku pomoć od različitih medicinskih aparata i uređaja ali nikada se bezuslovno ne sme oslanjati samo na njih. Ne sme se zaboraviti na upotrebu svojih čula i posmatranje kao i logično razmišljane i povezivanje činjenica jer „da je dovoljno samo negovati svako bi mogao da bude medicinska sestra“. „Od adekvatnog monitoringa zavisi i konačni ishod lečenja.“(Vučović 2001). „Adekvatan monitoring ne znači obavezno i najskuplji, odnosno tehnološki najkomplikovaniji.“(Vučović 2001) LITERATURA - REFERENCE 1. Lalević P. Anesteziologija, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 1999. 2. Vučović D. i saradnici Intenzivna terapija, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2011. 3. Dragošev G. Intenzivna nega-opšti principi, Grafika Galeb, Niš, 2001. 4. Baljozović A, Kotić S, Baljozović N. Zdravstvena nega 1, Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd, 2006.

PREGLEDNI ČLANAK - DATUM PRIJEMA: 02.10.2011. DATUM UDK BROJ 616-083-053.2 ID BROJ PODACI O AUTORU: DANILO MENCIGAR, diplomirani medicinar zdravstvene negeUKC Ljubljana, Kliničko odeljenje za dečju hirurgiju i intenzivnu terapiju

SAVREMENI PRISTUP NADZORU VITALNIH FUNKCIJAU JEDINICI ZA INTENZIVNU TERAPIJU DECE

MODERN APPROACH TO VITAL SIGNS MONITORINGIN PEDIATRIC INTENSIVE CARE UNIT

SAŽETAK Nadzor vitalnih funkcija pacijenta primenom informacionih tehnologija je aktivnost koja danas postaje sve savršenija. Monitor vitalnih funkcija koji prikazuje sve više parametara (EKG, puls, frekvenciju disanja, pulsnu oksimetriju, invazivni krvni pritisakvenski pritisak i ostalo), ne zadovoljava više potrebe savremene intenzivne terapije. Složenost lečenja se povećava, a time i potreba za sve većim brojem podataka. U okviru projekta koga finansira Ministarstvo zdravlja Republike Slovenije, a za potrebe Pedijatrijske klinike u Ljubljani, nastaje informacioni sistem Pedijatrijske klinike (Think!Med). Time se i u Jedinici za intenzivnu terapiju dece, koja je deo Kliničkog odeljenja za dečju hirurgiju i intenzivnu terapiju Hirurške klinike UKC Ljubljana, potpuno promenio način rada i komunikacije. Nastaje prvi Klinički informacioni sistem koji objedinjuje više međusobno povezanih modula: administrativni modul, modul zdravstvene nege, lekarski modul, etemperaturnu listu, integraciju medicinskih integraciju laboratorijskog informacionog sistema, modul naručivanja hrane, integraciju radiološkog informacionog sistema i druga savremena rešenja. Savremen pristup nadzoru vitalnih funkcija ujedno znači i poboljšanje dokumentacije pacijenta, unapređenje kvaliteta i efikasnosti zdravstvene zaštite, uštedu vremena, bezbednosti orijentisanost ka pacijentu.Vitalne funkcije, monitor, pacijent, klinički informacioni sistem, medicinska sestra. UVOD Zbog složenosti lečenja javlja se potreba za sve većim brojem uređaja, a time se povećava i broj parametara koje treba meriti. Rešenje je u automatskom prikupljanju podataka u okviru Kliničkog informacionog sistema (KIS). Prvi KIS u Sloveniji nastaje na osnovu projekta koga finansira Ministarstvo zdravlja Republike Slovenije. Pedijatrijska klinika Univerzitetskog kliničkog centra u Ljubljani i Kliničko odeljenje za dečju hirurgiju i intenzivnu terapiju (KOOKIT) Hirurške klinike su u drugoj polovini 2010. (Think!Med) koji se stalno nadograđuje. Cilj KISprojekta formirana je projektna grupa i ostvarena saradnja stručnog osoblja svih profila.preduzeće Marand inženiring d.o.o. iz Ljubljane. Integracija medicinskih uređaja u Jedinici za intenzivnu terapiju (EIT) KOOKIT predstavlja jedan od najzahtevnijih koraka u razvoju sistema. U nastavku teksta je, pored automatskopraćenja vitalnih funkcija, predstavljen protokol praćenja vitalnih funkcija, međusobno povezivanje uređaja, prenos podataka i trening zaposlenih.

CENTRALNA STANICA ZA PRAĆENJE VITALNIH FUNKCIJArazvili su komunikacionu platformu koja omogućava tehnološku interakciju sa »critical care« stanicama i tako medicinskim sestrama pruža uvid u kompletnu sliku stanja pacijenta. Tokom premeštaja ili transporta u drugo odeljenje ili operacionu salu, pacijent ostajpriključenje. Kontinuirano praćenje vitalnih funkcija i povezanost sa centralnom stanicom omogućava nadzor kritičnih događaja u bilo koje vreme (Rosenthal K, 2004).

REVIEW ARTICLE DATUM PRIHVATANJA:15.11.2011. ID BROJ:187907084

diplomirani medicinar zdravstvene nege Kliničko odeljenje za dečju hirurgiju i intenzivnu terapiju

SAVREMENI PRISTUP NADZORU VITALNIH FUNKCIJAU JEDINICI ZA INTENZIVNU TERAPIJU DECE

MODERN APPROACH TO VITAL SIGNS MONITORINGIN PEDIATRIC INTENSIVE CARE UNIT

Nadzor vitalnih funkcija pacijenta primenom informacionih tehnologija je aktivnost koja danas postaje sve savršenija. Monitor vitalnih funkcija koji prikazuje sve više parametara (EKG, puls, frekvenciju disanja, pulsnu oksimetriju, invazivni krvni pritisak, centralni venski pritisak i ostalo), ne zadovoljava više potrebe savremene intenzivne terapije. Složenost lečenja se povećava, a time i potreba za sve većim brojem podataka. U okviru projekta koga finansira Ministarstvo zdravlja

potrebe Pedijatrijske klinike u Ljubljani, nastaje informacioni sistem Pedijatrijske klinike (Think!Med). Time se i u Jedinici za intenzivnu terapiju dece, koja je deo Kliničkog odeljenja za dečju hirurgiju i intenzivnu terapiju Hirurške klinike UKC

jana, potpuno promenio način rada i komunikacije. Nastaje prvi Klinički informacioni sistem koji objedinjuje više međusobno povezanih modula: administrativni modul, modul zdravstvene nege, lekarski modul, e-emperaturnu listu, integraciju medicinskih uređaja,

integraciju laboratorijskog informacionog sistema, modul naručivanja hrane, integraciju radiološkog informacionog sistema i druga savremena rešenja. Savremen pristup nadzoru vitalnih funkcija ujedno znači i poboljšanje

pređenje kvaliteta i efikasnosti zdravstvene zaštite, uštedu vremena, bezbednosti orijentisanost ka pacijentu. Ključne reči: Vitalne funkcije, monitor, pacijent, klinički informacioni

ABSTRACT Monitoring of the patient's vital finformation technology became increasinglysophisticated. Vital signs monitorsdisplaying any number of parametersrespiratory rate, pulse oximetry, invasivecentral venous pressure, and others), aresufficient for the needs of modernnowadays patient treatment is very complex therefore more and more data must information system (Think!Med) of the Pediatric clinic in Ljubljana is developing under foundation by the of Health of the Republic of Slovenia. New, first information system includes several modulesadministration module, nursingmodule, e-temperature sheet, medical device integration, integration of laboratory information systemprocurement module, integration ofinformation system and other modernthe new approach, work and communication at Pediatric Intensive Care Unit which is part of the Department for Pediatric Surgerywere completely changed. Modernsigns monitoring leads to improvement ofdocumentation, enhancing the quality andof health care, increasing patient Key words: Vital signs, monitor, information system, nurs.

Zbog složenosti lečenja javlja se potreba za sve većim brojem uređaja, a time se povećava i broj parametara koje treba meriti. Rešenje je u automatskom prikupljanju podataka u okviru Kliničkog informacionog sistema (KIS).

novu projekta koga finansira Ministarstvo zdravlja Republike Slovenije. Pedijatrijska klinika Univerzitetskog kliničkog centra u Ljubljani i Kliničko odeljenje za dečju hirurgiju i intenzivnu terapiju (KOOKIT) Hirurške klinike su u drugoj polovini 2010. godine dobili informacioni sistem Pedijatrijske klinike (Think!Med) koji se stalno nadograđuje. Cilj KIS-a je bez papirna dokumentacija do kraja 2011. godine. U okviru projekta formirana je projektna grupa i ostvarena saradnja stručnog osoblja svih profila. Razvoj sistema je preuzelo preduzeće Marand inženiring d.o.o. iz Ljubljane. Integracija medicinskih uređaja u Jedinici za intenzivnu terapiju (EIT) KOOKIT predstavlja jedan od najzahtevnijih koraka u razvoju sistema. U nastavku teksta je, pored automatskopraćenja vitalnih funkcija, predstavljen protokol praćenja vitalnih funkcija, međusobno povezivanje uređaja, prenos

CENTRALNA STANICA ZA PRAĆENJE VITALNIH FUNKCIJA Proizvođači monitora za praćenje vitalnih funkcija su komunikacionu platformu koja omogućava tehnološku interakciju sa »critical care« stanicama i tako

medicinskim sestrama pruža uvid u kompletnu sliku stanja pacijenta. Tokom premeštaja ili transporta u drugo odeljenje ili operacionu salu, pacijent ostaje priključen na isti monitor pa nije potrebno isključenje i ponovno priključenje. Kontinuirano praćenje vitalnih funkcija i povezanost sa centralnom stanicom omogućava nadzor kritičnih događaja u bilo koje vreme (Rosenthal K, 2004). EIT KOOKIT ima 14 monitora vitalnih funkcija povezanih sa

SAVREMENI PRISTUP NADZORU VITALNIH FUNKCIJA

MODERN APPROACH TO VITAL SIGNS MONITORING

vital functions by help of information technology became increasingly

Vital signs monitors, which are capable of number of parameters (ECG, pulse,

invasive blood pressure, others), are no longer

modern intensive therapy. In nowadays patient treatment is very complex therefore

be recorded. Clinical information system (Think!Med) of the Pediatric clinic in

eveloping under foundation by the Ministry of the Republic of Slovenia. New, first clinical

information system includes several modules: nursing module, physician

, medical device integration, laboratory information system, food

integration of radiological other modern solutions. Due to

the new approach, work and communication at the Unit which is part of the Surgery and Intensive Care

odern approach to vital improvement of patient

enhancing the quality and effectiveness , increasing patient safety and time saving.

, monitor, patient, clinical

Zbog složenosti lečenja javlja se potreba za sve većim brojem uređaja, a time se povećava i broj parametara koje treba meriti. Rešenje je u automatskom prikupljanju podataka u okviru Kliničkog informacionog sistema (KIS).

novu projekta koga finansira Ministarstvo zdravlja Republike Slovenije. Pedijatrijska klinika Univerzitetskog kliničkog centra u Ljubljani i Kliničko odeljenje za dečju hirurgiju i intenzivnu terapiju

odine dobili informacioni sistem Pedijatrijske klinike papirna dokumentacija do kraja 2011. godine. U okviru

Razvoj sistema je preuzelo preduzeće Marand inženiring d.o.o. iz Ljubljane. Integracija medicinskih uređaja u Jedinici za intenzivnu terapiju (EIT) KOOKIT predstavlja jedan od najzahtevnijih koraka u razvoju sistema. U nastavku teksta je, pored automatskog praćenja vitalnih funkcija, predstavljen protokol praćenja vitalnih funkcija, međusobno povezivanje uređaja, prenos

Proizvođači monitora za praćenje vitalnih funkcija su komunikacionu platformu koja omogućava tehnološku interakciju sa »critical care« stanicama i tako

medicinskim sestrama pruža uvid u kompletnu sliku stanja pacijenta. Tokom premeštaja ili transporta u drugo e priključen na isti monitor pa nije potrebno isključenje i ponovno

priključenje. Kontinuirano praćenje vitalnih funkcija i povezanost sa centralnom stanicom omogućava nadzor ora vitalnih funkcija povezanih sa

centralnom stanicom koja omogućava stalan uvid u događaje, nadzor alarma, unos ličnih podataka pacijenta, broj kreveta i detaljan pregled krivulja. Svi izmereni parametri se evidentiraju. Takođe se može uključiti nadzor sobe za buđenje (recovery room) gde je povezano 5 monitora. Pregled trenutnih alarma svih pacijenata omogućen je na svim pojedinim monitorima. Centralna stanica, koja određuje lokaciju merenja i identifikaciju, prosleđuje sve izmerene vitalne funkcije direktno u KIS.

PROTOKOL ZA PRAĆENJE VITALNIH FUNKCIJA - Ručno ili automatski izmerene vitalne funkcije se preko monitora zapisuju u numeričkom obliku u preglednu tabelu i u grafičkom obliku na e-temperaturnu listu pojedinog pacijenta. To ne znači da nadzor vitalnih funkcija preuzima računar. Osnovni monitor vitalnih znakova održava nadzor unutar podešenih graničnih vrednosti koje su postavljene takođe u KIS-u. U slučaju odstupanja pojedinog parametra od tih vrednosti, monitor upozori lekara i medicinsku sestru vizuelnim upozoravajućim znakom. Protokolom se određuje koje će se vitalne funkcije pratiti. On može da bude sastavljen samo od osnovnog ili proširenog praćenja, a može se razlikovati zavisno od operativnog zahvata, dijagnoze ili zahtevnosti lečenja u EIT-u. Prilikom prijema pacijenta, medicinska sestra dobije od lekara nalog za praćenje vitalnih funkcija. Pomoću protokola s nekoliko jednostavnih klikova odabere se paket i interval praćenja te na osnovu naloga lekara unese pojedino merenje. Podaci se prenose svaki minut, a pohrane se potvrdom medicinske sestre, što predstavlja dodatan bezbednosni mehanizam. Prikaz primera osnovnog i proširenog protokola za praćenje vitalnih funkcija:

OSNOVNO PRAĆENJE VITALNIH FUNKCIJAU EIT-U 1. Pulsna oksimetrija SaO2 (%): kontinuirano merenje; unos1x na sat- automatsko prikupljanje podataka. 2. Frekvencija disanja (udisaj/min): kontinuirano merenje; unos1x na sat- automatsko prikupljanje podataka. 3. Srčana frekvencija (otkucaj/min): kontinuirano merenje; unos1x na sat- automatsko prikupljanje podataka. 4. Neinvazivno merenje krvnog pritiska (mmHg): jedan sat ili do stabilizacije svakih 15 minuta, zatim 2 sata svakih

30 minuta, i na kraju svaki sat-automatsko prikupljanje podataka. 5. Telesna temperatura (°C): mogućnost izbora (kontinuirano, svaki sat, svaka 2 sata, svaka 3 sata...)–ručno

prepisivanje podataka. 6. Diureza (ml/sat) – ručno prepisivanje podataka.

PROŠIRENO PRAĆENJE VITALNIH FUNKCIJA U EIT-U (PREMA PROCENI LEKARA) 1. Kožni pO2 i pCO2 (kPa): kontinuirano merenje (mogućnost izbora intervala: 4, 8, 12 sati); unos1x na sat –

automatsko prikupljanje podataka. 2. ET CO2 (kPa): kontinuirano merenje; unos1x na sat – automatsko prikupljanje podataka. 3. Invazivno merenje krvnog pritiska (mmHg): kontinuirano merenje; mora postojati mogućnost određivanja

intervala unosa: npr. 1 sat svakih 15 min, zatim 3 sata svakih 30 minuta, i na kraju svaki sat-automatsko prikupljanje podataka.

4. CVP (mmHg): mogućnost izbora intervala merenja: svaki sat, svaka 2 sata, svaka 3 sata, svakih 8 sati-automatsko prikupljanje podataka.

5. Telesna temperatura (°C): periferna, centralna i razlika - mogućnost izbora (kontinuirano, svaki sat, svaka 2 sata, svaka 3 sata...) – ručno prepisivanje podataka.

6. Torakalna drenaža (ml): 1 sat svakih 15 min, zatim 2 sata svakih 30 minuta, i na kraju svaki sat – ručno prepisivanje podataka.

7. LAP (mmHg): kontinuirano merenje, unos svaki sat – automatsko prikupljanje podataka. 8. PAP (mmHg): kontinuirano merenje, unos svaki sat- automatsko prikupljanje podataka. 9. Unos parametara srčanog stimulatora (pejsmejkera)/1sat (ručno prepisivanje podataka): • Podešena frekvencija (otkucaj/min): Atrijska elektroda: pace (da/ne); sense (da/ne); output (mA) • Ventrikularna elektroda: pace (da/ne): sense (da/ne); output (mA). 10. BIS kontinuirano merenje- ručno prepisivanje podataka. 11. NIRS (%):kontinuirano merenje; unos/1sat (4 vrednosti)- ručno prepisivanje podataka. 12. CFM (mogućnost izbora: kontinuirano ili po vremenskim intervalima): grafički zapis. 13. PICCO - ručno prepisivanje podataka. 14. LIDCO-ručno prepisivanje podataka. 15. ICP (mmHg): kontinuirano merenje; unos1x svakisat-automatsko prikupljanje podataka. 16. CPP (mmHg): ): kontinuirano merenje; unos1x svaki sat-automatsko prikupljanje podatakaVIGILEO (ScvO2).

POVEZIVANJE UREĐAJA I PRENOS PODATAKA - Za očekivati je da će u budućnosti informacioni sistem u intenzivnoj terapiji povezivati stotine aktivnosti koje će istovremeno aktivno uticati na optimizaciju lečenja kritično bolesnih pacijenata. Uslov za upravljanje ovako velikim brojem podataka je odgovarajuća platforma sistema. Samo u nekoliko godina, došlo je do znatnog poboljšanja tehnologije monitora vitalnih funkcija, mogućnosti bezbednog transporta, pametnih centralnih stanica i integrisanih uređaja koji šalju podatke, kao što su pumpe, ventilatori (Van Den Bossche B et all., 2008). Povezani uređaji (slika 1) prikazuju različite podatke. Na primer, ventilator može prikazati do 50 numeričkih znakova. Potrebno je samo odrediti parametre za prikaz koji su važni s obzirom na izabrani način ventilacije. Podaci sa monitora vitalnih funkcija i pumpi prikazuju se grafički ili numerički u određenoj tabeli na e-temperaturnoj listi. Ručno izmerene ili očitane parametre medicinske sestre unesu preko logički raspoređenih elektronskih obrazaca. Medicinska sestra oceni stanje pacijenta na osnovu elektronskog naloga lekara, što ujedno znači intervenciju. Tako se pored vitalnih funkcija stalno zapisuje još opisna ocena disanja, aktivnosti, izlučevina, položaja, stanja svesti, kao i ocena zenica, kože, zglobova i bolova te psihološka ocena u strukturiranom zapisu. Podaci se zapisuju hronološki po danima i satima. Tasterom »istorija« omogućava pregled svih zapisa od

prvog dana hospitalizacije. Pripremljen je program za procesnu metodu rada u zdravstvenoj nezi. Takođe je važna povezanost »Point of care« aparata koji predstavljaju brz laboratorijski pristup. Oni se putem mreže povezuju sa serverom direktno u LIS (laboratorijski informacioni sistem) koji je integrisan u KIS. Medicinske sestre i lekari se pre svakog unosa u Think!Med prijavljuju svojim korisničkim imenom i lozinkom. Pristup je omogućen preko »medical grade« stanice (računar i monitor »sve u jednom«) koja je zajedno sa tastaturom montirana na svakoj krevetnoj jedinici u EIT-u ili preko 5 stacionarnih računara u prostoriji za timski rad.

Tabela 1: Uređaji za povezivanje u KIS

MONITORI

VENTILATOR

OSTALI UREĐAJI

PUMPE, PERFUZORI

"POINT OF CARE" ANALIZATORI

o Philips MP 50 o Philips MP 70 o Philips – Intellivue Information CenterM3150 o Pulsion PiCCO o LiDCO Rapid o Integra CaminoMPM-1 o Edwards Lifesciences Vigileo

o Nelcor Puritan Bennett o Drager Evita 4 edition o Maquet Servo-i o SLE - 5000 o SLE - 2000 o VIASYS - 3100A HFOV o RESPIRONICS – Bipap Vision

o SLE Inosys o SomaneticsInvos 5100C o Aspect BIS Vista o Radiometer - Tosca 500

o Bbraun Infusoma Space o Bbraun Perfuzor Space o Bbraun Space Station

o RadiometerABL800flex o Abbott I-stat o Orion Diagnostica

Quik Read 101

Savremeno rešenje (slika 1.) povezivanja medicinskih uređaja predstavlja poseban »DataCaptor« server koji pomoću posebnog softvera i identifikacionog modula prikuplja, razvrstava i pretvara podatke u HL7 oblik – računarski standard. Ovi podaci se zatim preko servera KIS-a pohranjuju u e-dokumentaciju pojedinog pacijenta. Na »DataCaptor« server se može priključiti 8 aparata koji se mogu menjati. Potrebno je samo kablom povezati komunikacioni port na uređaju preko identifikacionog modula sa serverom. Sve zajedno zatim radi po sistemu »plug and play«. Prenos podataka započne odmah nakon uključenja uređaja. Slika 1: Rešenje za povezivanje uređaja (CAPSULE)

TRENING ZAPOSLENIH - Iskustva iz EIT KOOKIT-a pokazala su da je trening u samom radnom okruženju najbolji izbor. Slično se pokazalo i u nekim bolnicama u SAD gde je trening iz »ruke u ruku« za rad sa informacionim sistemom za zdravstveno osoblje bio puno efikasniji od učenja u predavaonici. KIS zahteva tehničku spretnost, kao i promene u ponašanju, zato je puno efikasniji onaj trener koji te vodi i odgovara na pitanja na samom radnom mestu. Ovakav pristup je dugotrajniji, ali ima više prednosti. Kao prvo, korisnici se nauče koristiti novu tehnologiju u samom radnomo kruženju koju zatim brže prenesu u kliničku praksu. Kao drugo, treneri mogu tokom treninga zapisivati primedbe i otkrivati tehničke greške u sistemu (DeVore S D, Figlioli K, 2010). Korak dalje je instalacija testnog sistema na kome korisnici mogu da vežbaju u bilo koje vreme. Testni sistem se izvršava istovremeno sa »živom« aplikacijom sistema, zato se na njemu mogu dodavati izmene, novi moduli, proširivati funkcionalnosti i kada ga osoblje osvoji i kada se otklone sve greške, izvrši se njegova integracija. Korisniku prilagođen KIS predstavlja zadovoljstvo i želju za što boljom dokumentacijom te velik interes zaposlenih za daljnji razvoj. Optimalan stepen integracije KIS-a postiže se samo ako zdravstveno osoblje ima presudnu ulogu u njegovom razvoju. Od ključnog značaja je oblikovanje strategije integracije na svim nivoima zdravstvene zaštite (Prijatelj V, Rajkovič U, 2009).

ZAKLJUČAK - Iako je integracija KIS-a za većinu zdravstvenih organizacija kompleksna nova alatka, instalacijom ove tehnologije će se pokazati da će medicinske sestre imati više vremena za ono što najbolje umeju da rade – a to je briga za pacijenta. Pored organizacionih promena i promena u kulturi zaposlenih, KIS ima još puno drugih prednosti: • Povećanje produktivnosti zaposlenih, jer nije potrebno pretraživanje papirne dokumentacije. • Brzo otkrivanje promena zdravstvenog stanja pacijenta i detaljno evidentiranje pruža mogućnost bržeg i

efikasnijeg preduzimanje mera, što doprinosi skraćenoj hospitalizaciji. • Poboljšana dokumentacija primorava zaposlene ka discipliniranosti, jer je omogućen stalan pregled obavljenih

intervencija pojedinih pacijenata. • Smanjenje broja grešaka, jer nije potrebno čitati ručno napisane naloge lekara i nalaze. • Brža i efikasnija komunikacija zaposlenih.

Uvođenjem KIS-a u EIT, savremenim praćenjem vitalnih funkcija, korišćenjem tabličnih računara, pametnih mobilnih telefona s mogućnošću udaljenog bezbednog pristupa e-dokumentaciji pacijenta, u potpunosti se menja proces rada i unapređuje kvalitet zdravstvene zaštite. A to znači najavu uvođenja e-dokumentacije na svim nivoima zdravstvene zaštite u Sloveniji.

LITERATURA - REFERENCE 1. Rosenthal K. A vital sign of the time: CIS software. Nursing

Management. Chicago: Vol.35. Iss.4. 2004:75-6. 2. Opazovanje vitalnih funkcij – protokol. Klinični oddelek za

otroško kirurgijo in intenzivno terapijo. Ljubljana. 2011. 3. Van Den Bossche B, et all. Design of a JAIN SLEE/ESB-based

platform for routing medical data in the ICU. Computer methods and programs in biomedicine 9 1. 2008:265–277.

4. DeVore S D, Figlioli K.Lessons Premier Hospitals Learned About Implementing Electronic Health Records. Hospitals & Practices. Health Affairs, 29. Vol. 4. 2010:664-667.

5. Prijatelj V, Rajkovič U. From e-Health to Integrated Health Care: Theory and Practice. Studies in Health Technology and Informatics. Vol.146. 2009:74-78. Dosegljivo na: http://www.mendeley.com/research/from-ehealth-to-integrated-health-care-theory-and-practice/ (16.03.2011).

KLINIČKI STANDARD - CLINICAL STANDARD DATUM PRIJEMA: 21.07.2011. DATUM PRIHVATANJA:15.11.2011. UDK 614.253.5 ID BROJ:187907596 PODACI O AUTORU: Materijal IFNA prilagodio Saša Jović (2011), Materijal IFNA preveo Goran Kukolj (2009) Materijal IFNA preuzela i uredila Gordana Dragošev (2008)

STANDARDI ZA POSTDIPLOMSKU EDUKACIJU MST U ANESTEZIJI

STANDARDS FOR POSTGRADUATE EDUCATION IN ANESTHESIA

UDRUŽENJA MST INTENZIVNIH NEGA, ANESTEZIJE I REANIMACIJE SRBIJE - UINARS po preporuci INTERNATIONAL FEDERATION OF NURSE ANESTHETISTS – IFNA

SAŽETAK Medicinska sestra/tehničar na anesteziji - anestetičar je specijalizovan i osposobljen profesionalac za pružanje ili učešće u primeni kvalitetnih anestezioloških usluga pacijentima. Zvanični stav za Standarde postdiplomske edukacije medicinskih sestara/tehničara – anestetičara UINARS je napisao po preporuci IFNA-e a sa ciljem da prilagodi velike razlike u edukaciji i praksi u jedan jedinstven akreditovan program. Akreditacijom ovog programa budući anestetičari Srbije stekli bi uslove za direktno priznavanje licence unutar zemalja članica IFNA-e. UINARS i IFNA veruju da standardi za postdiplomsku edukaciju osiguravaju osnovu za pripremu medicinskih sestara/tehničara za rad u službama anestezije, kompetentnih za pružanje anestezioloških usluga utemeljenih na standardima uz osiguranje sigurnosti pacijenata. Medicinske sestre/tehničari, ali i ostali zdravstveni radnici, zaposleni u službama anesteziji moraju biti svesni fleksibilnosti njihove profesije pa kao takvi moraju identifikovati i prihvatiti nove ciljeve i postignuća u praksi koja napreduju i razvijaju se u godinama koje dolaze. Ključne reči: Medicinska sestra - tehničar, anestezija, obrazovanje, postdiplomska edukacija.

ABSTRACT Nurse – anesthetist is specialized and skilled professional who provides or participates in the implementation of quality anesthesia services to patients. The official position of Standards for postgraduate of Nurses anesthetists, UINARS has written on the recommendation of IFNA, in order to adjust large differences in education and practice in a unique accredited program. With accreditation of this program in Serbia, anesthetists would obtain conditions for the direct recognition of their licenses in states which are member of IFNA.

UINARS and IFNA believe that the Standards for postgraduate education provides the basic preparation for Nurses for work in anesthesia departments, make them competent to provide anesthesia services based on standards which ensures patient safety. Nurses, and other health workers, in anesthesia departments must be aware of the flexibility of their profession, and as such, must identify and accept new goals and achievements in practice and progress and develop in years which are coming. Key word: Nurses, anesthesia, education, postgraduate education.

DEFINICIJA PROFILA MEDICINSKE SESTRE/TEHNIČARA – ANESTETIČARA - Medicinska sestra/tehničar-anestetičar pruža negu i učestvuje u nezi, kao delu naprednog specijalizovanog sestrinstva, i izvodi procedure u anesteziološkim uslugama za pacijente nad kojima se izvodi anestezija, respiratorna potpora, reanimacione mere, kao i druge usluge vezane za hitna stanja i postupke održavanja života. Napredno sestrinstvo i anesteziološke usluge uključuju primenu širokog spektra znanja u praksi vezano za izvođenje procedura negovanja i lečenja bolesnika i njegove porodice.

MESTO ODRŽAVANJA PROGRAMA Edukativni programi moraju biti sprovedeni u nastavnim ustanovama specijalizovanim za obrazovanje medicinskih sestara na akademskom nivou. Idealna mesta za sprovođenje kliničkih vežbi su univerzitetski klinički centri i univerzitetske klinike i bolnice koje mogu osigurati sticanje širokog spektra znanja.

TRAJANJE PROGRAMA Dužina trajanja programa mora biti bazirana na aktuelnim kompetencijama za koje se polaznik edukuje. Kako bi se stekle sve navedene kompetecije program može trajati i do 24 meseca. UINARS smatra, uz preporuku IFNA-e, da program ne bi trebao biti kraći od 18 -24 meseca.

POTREBNE KOMPETENCIJE Kompetecije su definisane kao spoj znanja, veština, prosuđivanja i stavova prikladnih za sprovođenje anesteziološke prakse. Nakon završetka edukativnog programa i sticanja prava na zvanje medicinska sestra/tehničar - anestetičar, polaznik mora imati sledeće kompetencije: Izvođenje i učestvovanje u preanesteziološkom intervjuu kao i u psiho - fizičkoj proceni. Evaluacija prikupljenih informacija o bolesniku iz istorije bolesti, fizikalnog pregleda, laboratorijskih analiza, radioloških i drugih pretraga kao i identifikacija relevantnih problema; Pripremanje i sprovođenje plana anesteziološke nege; Sprovođenje, za ASA* 1 i ASA* 2 kategorije pacijenata uz prisustvo supervizora ili učestvovanje, za ostale kategorije pacijenata u primeni opšte ili regionalne anestezije za sva godišta (i ASA* kategorija pacijenata) kao i za širok spektar hirurških i drugih dijagnostičkih postupaka; Procenjivanje podataka prikupljenih upotrebom invazivne i neinvazivne dijagnostike i monitoringa; Nadoknada volumena

tečnosti,krvi i krvnih derivata skladno planu nege; Prepoznavanje i pravilno reagovanje na sve komplikacije koje se dešavaju u toku anestezije; Pozicioniranje i nadgledanje bolesnikovog položaja kako bi se osiguralo optimalno fiziološko funkcionisanje i bolesnikova sigurnost u toku izvođenja anestezioloških postupaka; Prepoznavanje problema i preduzimanje potrebnih radnji u ranom postoperativnom periodu; Procena pacijentovog stanja i spremnosti za naredni korak u planu anesteziološke nege; Aktivno učestvovanje u timu KPCR, respiratorne potpore i drugim hitnim stanjima. Ustanovljavanje principa na temelju bihevioralnih znanja u vezi zaštite bolesnika od jatrogenih komplikacija; Dokumentovanje podataka i procene u toku pružene anesteziološke usluge; Učestvovanje u edukaciji pacijenta i njegove rodbine iz svog delokruga rada; Prepoznavanje profesionalnih značaja: pokazivanje sposobnosti interreakcije sa drugim članovima tima na profesionalnom nivou; Delovanje u skladu sa zakonskom regulativom i legalitetom sestrinske profesije, prihvatajući sva prava i odgovornosti za sprovođenje prakse.

Edukativni program za pripremu medicinskih sestara/tehničara na anesteziji treba biti sastavljen od teoretskih i kliničkih znanja u vezi sa potrebnim kompetencijama očekivanim nakon završetka programa.

PRISTUPANJE PROGRAMU: Završeno trogodišnje školovanje i sticanje zvanja strukovna medicinska sestra/tehničar. Obavezno radno iskustvo u kliničkoj praksi u službama anestezije, intenzivne nege, reanimacije ili urgentnim službama – minimum godinu dana. PROCES ODABIRA KANDIDATA: 1.1.1.1. Kandidati koji pristupaju edukativnom programu moraju biti evaluirani na sledeći način: profesionalna

biografija, pismeni ispit, intervju koji podrazumeva procenu znanja iz anatomije, fiziologije, patofiziologije, hemije, fizike, biohemije i farmakologije. Mišljenje predpostavljenog rukovodioca – preporuka. Obavezan lekarski pregled.

2.2.2.2. Preporučeno je da odabir kandidata sprovodi komisija sastavljena od nastavnika visoke škole i medicinskih sestara/tehničara na anesteziji iz proces rada.

PREPORUČEN NASTAVNI SADRŽAJ: anatomija, fiziologija i patofiziologija, specijalna farmakologija sa naglaskom na anestetike, medikamente u reanimaciji i intenzivnoj Th, organizacija anesteziološke službe, opšta anesteziologija, specijalna anesteziologija i mehanička ventilacija, hitni medicinski postupci, intenzivna nega i terapija, transfuziologija i klinička laboratorija, zdravstvena informatika, mikrobiologija sa osvrtom na IHI, terapija bola, zaštita na radu, strani jezik, završni praktični ispit (kompletno vođenje anestezije). U edukacijski program treba uključivati sadržaje pravnog aspekta, etičkih načela, međuljudskih odnosa i odgovornosti zdravstvenog radnika prema bolesniku i njegovoj porodici.

Ovaj edukativni program mora osiguravati sticanje već navedenih kompetecija nakon završenog programa. Strogo se preporučuje da odnos teoretske nastave i kliničkih vežbi bude 40% teorija i 60% praktičan rad.

KOORDINATORI PROGRAMA Edukativni program za medicinske sestre/tehničare na anesteziji treba biti vođen od strane medicinske sestre/tehničara sa iskustvom iz anestezije i primerenim kvalifikacijama u obrazovanju i edukaciji. Druge koordinatore čine lekari, fiziolozi, farmakolozi i drugi. Kliničke vežbe moraju biti sprovođene od strane medicinskih sestara/tehničara na anesteziji, anesteziologa i drugih specijalista sa primerenim kvalifikacijama u obrazovanju i edukaciji.

DIPLOMIRANJE Nakon diplomiranja baziranog na završnoj teoretskoj i kliničkoj evaluaciji, polaznik stiče diplomu koja mu omogućava pružanje kvalifikovanih anestezioloških usluga. Medicinska sestra/tehničar na anesteziji svoja znanja mora kontinuirano da usavršava kroz čitavo životno obrazovanje.

ZAKLJUČAK Kako bi smo osigurali sigurno pružanje anestezioloških usluga bolesnicima kojima je potrebna, neophodno je obezbediti da sve medicinske sestre/tehničari na anesteziji završe edukaciju iz ove specifične oblasti propisano standardima. IFNA Documents Standards of education for preparing nurse anesthetists IFNA Documents Standards of practice for nurse anesthetists IFNA Documents Guidelines for starting a program of education IFNA Documents Accreditation program for nurse anesthesia education

NAPOMENA: Predsedništvo Sekcije anestezije i reanimacije UINARS je 07.06.2011. godine, dostavilo SVE PREUZETE I PREVEDENE DOKUMENTE IFNA KOJI SU U VEZI SA SPECIJALIZACIJOM ZA SESTRE – TEHNIČARE U ANESTEZIJI Visokoj zdravstvenoj školi strukovnih studija u Beogradu.

Visokoj zdravstvenoj školi strukovnih studija u Beogradu ukupno je dostavljeno 4 dokumenta IFNA i UINARS kao i ostala prateća dokumentacija potrebna za pokretanje inicijative za specijalizaciju medicinskih sestara – tehničara u anesteziji. Predstavljamo Vam Prvi od dostavljenih Dokumenata IFNA i UINARS - STANDARDI ZA POSTDIPLOMSKU EDUKACIJU MEDICINSIH SESTARA – TEHNIČARA U ANESTEZIJI (na srpskom jeziku).

Ovaj dokument je idejno rešenje IFNA za koje je UINARS kao punopravni član dobio saglasnost za preuzimanje, prevođenje i distribuciju. Svako umnožavanje i distribucija ovog dokumenta ili bilo kog njegovog dela na srpskom jeziku nije dozvoljeno bez saglasnosti UINARS i kažnjivo je Zakonom.

PRIKAZ SLUČAJA - CASE REPORTDATUM PRIJEMA: 25.10.2011. DATUM UDK 616.981.55-08 ID BROJ: PODACI O AUTORU: Jelena MIHAJLOVIĆ, medicinska sestra

BOTULIZAM

BOTULISM

SAŽETAK Botulizam je akutno infektivno, nekontagiozno oboljenje, neurointoksikacija alimenatarnog porekla izazvana egzotoksinom Clostridium botulinuma.dobila naziv prema opisu jedne epidemije sveka u kojoj je od kontaminiranih kobasica obolelo osoba, a 80 umrlo. Ime potiče od latinskeznači kobasica. Clostridium botulinumanaerobna bakterija, štapićastog oblika, pokretna. Izaziva intoksikaciju posredstvom toksina izlučenog u hranu. Stvara 6 tipova toksina. Toksin se inaktivira kuvanjem, ali spore mogu da prežive izlaganje povišenoj temperaturi. U čovečjem organizmu toksini izazivaju botulizam. Toksin Clostridije botulini je najjači i najotrovniji neurotoksin do sada poznat, tako da se može upotrebiti i kao biološko oružje. mikrogram (milioniti deo grama) toksinaubije 200 000 miševa, govori o tomeneurotoksin. U Srbiji se botulizam javlja svake godineprosečno oko 10 slučajeva godišnje.suportivna, a posebno je važna primena mehaničke ventilacije kod postojanja respiratorne insuficijencije i primena hemodijalize kod postojanja akutne buinsuficijencije. Kontinuirani nadzor i angažovanje medicinske sestre neophodno je kod ovakvih bojer zahtevaju adekvatnu negu i kontinuirano praćenje u Jedinici intenzivnog lečenja. Rad sa obolelim je vrlo odogovoran i stručan posao za koji medicinska sestra treba biti osposobljena, osamostaljena i požrtvovana, jer samo takvim radom i nesebičnim zalaganjem bomožemo izvući iz neposredne životne ugroženostiKljučne reči: Botulizam, komplikacijesestra. Botulizam je akutno infektivno, nekontagiozno oboljenje, neurointoksikacija alimenatarnog porekla izazvana egzotoksinom Clostridium botulinumapoprečnoprugastih i glatkih mišića. C.veoma otporne u anaerobnim prilikamaepidemije botulizma nastaju nakon proizvodnje. Prirodni rezervoar infekcije su domaće i neke divlje životinje. Čovek nije izvor zaraze. Preko fekalija Clostridium botulinum dolazi u spoljnu sredinu gde obrazuje spore i kontaminira meso, ribe, voće i povrće. Bolest se prenosi preko suhomesnatih proizvoda, kao i mesnih i ribljih konzervi koje su kontaminirane botulinskim bacilom iz creva tih životinja i riba prilikom klanja ili procesa konzervisanja. Toksin je termolabilan, pa do oboljenja neće doći ako se konzervisana hrana prokuva na 100°CU čovečjem organizmu toksini izazivajurane, botulizam odojčadi.

KLINIČKA SLIKA – Uobičajeni periodalimentarnu intoksikaciju izazvanu botulotoksinom koja se odlikuje gastrointestinalnim smetnjama, nervnim i sekretornim poremećajima. 1/3 bolesnika ima izraženedijareja), kod ostalih se odmah javljaju mišićna slabost, brzo umaranje i

CASE REPORT DATUM PRIHVATANJA: 15.11.2011.

ID BROJ:187909644

medicinska sestra, KC Niš Klinika za infektivne bolesti

BOTULIZAM – LEČENJE I ZDRAVSTVENA NEGABOTULISM - TREATMENT AND HEALTH CARE

je akutno infektivno, nekontagiozno oboljenje, neurointoksikacija alimenatarnog porekla izazvana

Clostridium botulinuma. Ova bolest je dobila naziv prema opisu jedne epidemije sa kraja XVIII veka u kojoj je od kontaminiranih kobasica obolelo 150

latinske reči botulus, što botulinum je Gram pozitivna,

anaerobna bakterija, štapićastog oblika, pokretna. Izaziva intoksikaciju posredstvom toksina izlučenog u hranu.

toksina. Toksin se inaktivira kuvanjem, ali spore mogu da prežive izlaganje povišenoj temperaturi. U čovečjem organizmu toksini

Toksin Clostridije botulini je najjači i najotrovniji neurotoksin do sada poznat, tako da se može

Činjenica da je 1 toksina dovoljan da se

tome koliko je jak ovaj U Srbiji se botulizam javlja svake godine -

Osnova terapije je suportivna, a posebno je važna primena mehaničke

stojanja respiratorne insuficijencije i primena hemodijalize kod postojanja akutne bubrežne insuficijencije. Kontinuirani nadzor i angažovanje

e kod ovakvih bolesnika jer zahtevaju adekvatnu negu i kontinuirano praćenje u

vnog lečenja. Rad sa obolelim je vrlo odogovoran i stručan posao za koji medicinska sestra

sobljena, osamostaljena i požrtvovana, jer kvim radom i nesebičnim zalaganjem bolesnika

možemo izvući iz neposredne životne ugroženosti. Botulizam, komplikacije, medicinska

ABSTRACT Botulism is an acute infectious, not contagious disease, neuro intoxication originating fromof Clostridium Botulinum. This disease is named according to the description of an epidemic of late eighteenth century in which sickened 150 people and 80 died from contaminated sausages. The name comes from the Latin word botulus, whClostridium Botulinum is a Gram positive, anaerobic bacteria, rods shaped, mobile. Intoxication is caused with toxins excreted through the food. Makes 6 types of toxins. The toxin is inactivated by cooking, but the spores can survive exposure to the high temperature. In human body toxins cause botulism. Toxin of Clostridium Botulini is the strongest and most poisonous neurotoxin known to date, so it can be used as a biological weapon. The fact that 1 microgram (millionth part of a gram) itoxins to kill 200.000 mice, shows how strong is this neurotoxin. In Serbia, botulism occurs each year average of 10 cases per year. The basis of therapy is supportive, and is particularly important application of mechanical ventilation in the presence of respiratory failure and use of hemodialysis in the presence of acute renal failure. Continuous monitoring and engagement of Nurses is necessary in these patients because they require proper care and continuous monitoring in the intensive care unit. Work with those patients is very responsible and professional for which a Nurse should be trained, independent and devoted. Only such work and selfless dedication for patients can save them from the direct life-threatening. Key words: Botulism, complications, nurse

je akutno infektivno, nekontagiozno oboljenje, neurointoksikacija alimenatarnog porekla izazvana Clostridium botulinuma koja je karakterizirana ekstremnom slabošću i

C. botulinum živi kao saprofit u prirodi, u tlu, odakle dospveoma otporne u anaerobnim prilikama, i iz njih se izlučuje vrlo otrovan egzotoksin. Sporadični slučajevi i manje epidemije botulizma nastaju nakon konzumiranja zaraženoga sušenog mesa (šunke, kobasice i dr.) domaće

Prirodni rezervoar infekcije su domaće i neke divlje životinje. Čovek nije izvor zaraze. Preko fekalija um botulinum dolazi u spoljnu sredinu gde obrazuje spore i kontaminira meso, ribe, voće i povrće. Bolest se

prenosi preko suhomesnatih proizvoda, kao i mesnih i ribljih konzervi koje su kontaminirane botulinskim bacilom iz kom klanja ili procesa konzervisanja. Toksin je termolabilan, pa do oboljenja neće doći

ako se konzervisana hrana prokuva na 100°C. U suprotnom, velike količine egzotoksina dospevaju u digestivni trakt.U čovečjem organizmu toksini izazivaju botulizam. Botulizam se može svrstati u kategorije: klasični oblik,

Uobičajeni period inkubacije je 12 do 36 sati (nekoliko sati do 8 dana)alimentarnu intoksikaciju izazvanu botulotoksinom koja se odlikuje gastrointestinalnim smetnjama, nervnim i

1/3 bolesnika ima izražene akutne gastrointestinalne smetnje (mučnina, povraćanje i odmah javljaju mišićna slabost, brzo umaranje i slabost mišića, vrtoglavica, glavobolja,

LEČENJE I ZDRAVSTVENA NEGA

Botulism is an acute infectious, not contagious disease, neuro intoxication originating from food caused by toxin of Clostridium Botulinum. This disease is named according to the description of an epidemic of late eighteenth century in which sickened 150 people and 80 died from contaminated sausages. The name comes from the Latin word botulus, which means sausage. Clostridium Botulinum is a Gram positive, anaerobic bacteria, rods shaped, mobile. Intoxication is caused with toxins excreted through the food. Makes 6 types of toxins. The toxin is inactivated by cooking, but the spores

osure to the high temperature. In human body toxins cause botulism. Toxin of Clostridium Botulini is the strongest and most poisonous neurotoxin known to date, so it can be used as a biological weapon. The fact that 1 microgram (millionth part of a gram) is enough toxins to kill 200.000 mice, shows how strong is this neurotoxin. In Serbia, botulism occurs each year - an average of 10 cases per year. The basis of therapy is supportive, and is particularly important application of

e presence of respiratory failure and use of hemodialysis in the presence of acute renal failure. Continuous monitoring and engagement of Nurses is necessary in these patients because they require proper care and continuous monitoring in the

unit. Work with those patients is very responsible and professional for which a Nurse should be trained, independent and devoted. Only such work and selfless dedication for patients can save them from the

plications, nurse

je akutno infektivno, nekontagiozno oboljenje, neurointoksikacija alimenatarnog porekla izazvana e karakterizirana ekstremnom slabošću i brzim umaranjem

dospeva u hranu. Spore su poradični slučajevi i manje

zaraženoga sušenog mesa (šunke, kobasice i dr.) domaće Prirodni rezervoar infekcije su domaće i neke divlje životinje. Čovek nije izvor zaraze. Preko fekalija

um botulinum dolazi u spoljnu sredinu gde obrazuje spore i kontaminira meso, ribe, voće i povrće. Bolest se prenosi preko suhomesnatih proizvoda, kao i mesnih i ribljih konzervi koje su kontaminirane botulinskim bacilom iz

kom klanja ili procesa konzervisanja. Toksin je termolabilan, pa do oboljenja neće doći suprotnom, velike količine egzotoksina dospevaju u digestivni trakt.

klasični oblik, botulizam

36 sati (nekoliko sati do 8 dana). Botulizam predstavlja alimentarnu intoksikaciju izazvanu botulotoksinom koja se odlikuje gastrointestinalnim smetnjama, nervnim i

akutne gastrointestinalne smetnje (mučnina, povraćanje i mišića, vrtoglavica, glavobolja,

izrazita suvoća sluznice usta i opstipacija. Slabosti mišića uočavaju se obično na mišićima očiju. Zbog pareze akomodacije bolesnik vidi nejasno. Reakcija na svetlo nestaje i javlja se patoza veđa; zbog pareze bulbomotora nastaje diplopija. Zenice su dilatirane i bez reakcije na svetlo kod oko 50% bolesnika. Iako su ovi simptomi vrlo značajni, ako su prisutni, njihova odsutnost nimalo ne umanjuje mogućnost botulizma! Slabost mišića ždrela: otežani govor i gutanje (obično imaju teži oblik bolesti). Mišići za žvakanje i muskulatura trupa i ekstremiteta postaju takođe izrazito slabi. Smetnji senzibiliteta nema, a svest je većinom očuvana u potpunosti. Respiratorna insuficijencija nastaje zbog opstrukcije gornjih disajnih puteva ili zbog paralize respiratorne muskulature. Poremećaji autonomnog nervnog sistema: gastrointestinalne smetnje, tahikardija i hipotenzija, hipotermija i retencija urina. Botulizam rane - Infekcija rane sporama C. Botulinuma. U rani spore germiniraju u bakterije koje stvaraju toksin koji se resorbuje. Gastrointestinalni simptomi nisu prisutni. Ostali simptomi su isti kao i kod trovanja hranom. Botulizam može nastati i nakon sinusitisa uzrokovanog ušmrkavanjem kokaina! Dijagnoza se postavlja na osnovu karakteristične kliničke slike. Anaerobna kultura uzročnika ili dokaz toksina C. botulinuma u serumu, stolici ili hrani, toksin se dokazuje najčešće iz seruma bolesnika biološkim testom neutralizacije na miševima. Toksin i sama bakterija mogu biti prisutni u stolici do mesec dana od početka bolesti.

Simptomatologija i tok bolesti zavise od težine slučaja. Najčešći je srednje teški tok botulizma. Inkubacija se češće računa u časovima nego u danima, jer toksini deluju neposredno i brzo. Za razliku od drugih trovanja hranom, kod botulizma su gastrointestinalni znaci vrlo nestalni i diskretni. U početku bolesnik oseti glavobolju i malaksalost, vrlo retko povraća i žali se na nelagodnost u trbuhu, što bi jedino moglo da upozori da je uzrok neko trovanje hranom. Međutim, kod botulizma je izražena opstipacija tako da se na alimentarnu infekciju i ne pomišlja. Težina kliničke slike u mnogome zavisi od količine unetog toksina. U kliničkoj slici razlikujemo sledeće sindrome: • Sindrom intoksikacije: glavobolja, vrtoglavica, brzo umaranje, slabost, povišena temperatura. • Digestivni sindrom: bol u trbuhu, mučnina, povraćanje, proliv. • Neurološki sindrom: javlja se već krajem prvog dana bolesti. Bolesnici se žale da nejasno i dvojno vide

(diplopija). Zapaža se divergentni strabizam (razrokost), nistagmus (drhtanje očne jabučice), ptoza (spuštanje) očnih kapaka, midrijaza (proširenje zenica), anizokorija (nejednakost zenica), paraliza akomodacije i reakcije na svetlost. Ove manifestacije se označavaju kao oftalmoplegični sindrom. Lice ima izgled maske, paralize mišića jezika, ždrela, mekog nepca i grkljana otežavaju govor, glas je tih, čak i nečujan. Gutanje je otežano pa se tečnost vraća preko nosa. Sluzokoža usne duplje je suva, salivacija (lučenje pljuvačke ) je smanjena (sindrom disfagije i disfonije). Jezik je često izbrazdan. Kod bolesnika se javlja opstipacija (zatvor), meteorizam (nadutost trbuha) i retencija urina. Bolesnici se lako zamaraju, prisutna je mišićna slabost, temperatura je normalna. Zbog zahvatanja mišića disanja i paralize dijafragme nastaje poremećaj disanja. Disanje postaje ubrzano, površno, neregularno. Puls je ubrzan, pritisak pada. Smrt nastupa kao posledica asfiksije (gušenja).

U KLINIČKOJ SLICI DOMINIRAJU LEZIJE MOTORNIH NERAVA I PARASIMPATICUSA: • OČNI SIMPTOMI – paraliza akomodacije, midrijaza, diplopija, strabizam, nistagmus, anizokorija; • BUKOFARINGEALNI ZNACI – žeđ i suvoća usta, dizartrija, govor šapatom, otežano gutanje; • LEZIJA PARASIMPATICUSA – pored smanjenog lučenja pljuvačke, suze i znoja mogu se zapaziti: meteorizam,

zatvor, retencija urina i bradikardija; • PAREZE I PARALIZE TRUPA I EKSTREMITETA – učestale pri čemu je senzibilitet očuvan.

PROGNOZA BOLESTI I KONAČAN ISHOD u mnogome zavise od pružanja pravovremene stručne pomoći. Najbitnije je da oboleli u prva 72 sata po prijemu primi polivalentni antibotulinski serum, ali pored toga bitno je evakuisati hranu iz digestivnog trakta (klistirom). Kao česta komplikacija razvija se akutna respiratorna insuficijencija (zbog paralize disajne muskulature usled čega je neophodna mehanička ventilacija), kao i akutna bubrežna insuficijencija (zbog retencije urina usled čega je neophodna dijaliza). • Ovi bolesnici zahtevaju kontinuirani nadzor i angažovanje medicinske sestre te je neophodan smeštaj u JIL. • Pored stalnog praćenja vitalnih parametara, ispiranja želuca – NaHCO3, stalnih klizmi bitno je davati

detoksikacionu terapiju (rastvori Glucose, Ringera, NaCl – a) i antibiotsku terapiju. • Osim toga primenjuje se i simptomatska terapija, peroralna ili intravenska rehidracija i kateterizacija po potrebi. • Uz parenteralnu ishranu bitna je i enteralna ishrana (putem nazogastrične sonde). Neophodno je obezbediti

nutritivni unos bolesniku gotovim preparatima – Nutridrink, Fresubin, Nutrison – kap po kap. Lečenje: U prva 24h treba dati polivalentni serum tipova A i B i monovalentni serum tipa E, u dozi 20 000 do 50 000 jedinica. Pored specifične terapije daje se i detoksikaciona i antibiotska terapija. Lake forme bolesti se povlače za 2-3 nedelje, dok teške perzistiraju tokom 2-3 nedelje.

Prikaz paralelnih slučajeva obolelih od botulizma u periodu od 06.10. – 15.10.2009. godine u Respiratornom centru Klinike za infektivne bolesti u Nišu. Muškarac N. N. star 70 godina, hospitalizovan zbog mučnine, povraćanja – povraćajna masa kao talog kafe, povišena telesna temperatura, malaksalost i gubitak vida. U anamnezi morbi navodi se da je dva dana pre hospitalizacije konzumirao 2 konzerve mesnog nareska. Na prijemu svestan, orjentisan, afebrilan, odaje utisak srednje teškog bolesnika. U anamnezi vitae pacijent negira ranije bolesti. PRIJEM – 06.10.2009. Žena N. N. stara 20 godina, hospitalizovana zbog mučnine, povraćanja, nejasnog vida, duplih slika, nestabilnosti pri hodu, suvoće sluzokože usana i bola u guši. U anamnezi morbi navodi da je konzumirala konzervu sardine i paštete. Na prijemu subfebrilna, adinamična, lakšeg stepena dehidriranosti. Jezik obložen, suv, kao i sluzokoža usne duplje. U anamnezi vitae pacijentkinja negira ranije bolesti. PRIJEM – 15.10.2009.

TOK BOLESTI MUŠKO N. N. Nakon dva dana po prijemu na odeljenju za neuro infekcije bolesnik biva prebačen u Respiratorni centar nakon pojava komplikacija – usled neophodnosti kontinuiranog respiratornog i srčanog monitoringa kao i permanentne zavisne nege. Pojavu komplikacija uzrokovalo je progradiranje kliničkog toka bolesti te je bolesnik razvio hroničnu bubrežnu insuficijenciju i obostranu bronchopneumoniu što je zahtevalo potporu kontinuiranog kiseonika i sprovođenje hemodijalize.

ŽENSKO N. N. U toku istog dana po prijemu na odeljenju za neuroinfekcije biva prebačena u Respiratorni centar usled progradiranja kliničkog toka bolesti usled teške opstrukcije disanja koja je usledila nakon spazma gornjih partija disajnog sistema – laringsa. Postojala je mogućnost respiratorne potpore arteficijalnom ventilacijom – pacijentkinja je tretirana samo kiseoničnom maskom i adekvatnom simptomatskom terapijom nakon čega klinički tok bolesti vodi u poboljšanje.

TRETMAN OBOLELIH N.N. MUŠKO - Usled otežanog disanja i niskih vrednosti nivoa kiseonika u krvi tretiran kiseoničnom maskom što je obezbedilo adekvatnu respiratornu potporu. Usled zastoja rada bubrega i razvitka akutne bubrežne insuficijencije sa visokim vrednostima ureje i kreatinina sprovedena Hemodijaliza u više navrata do stabilizacije bubrežne funkcije. Usled promene stanja svesti – somnolencija do sopora regulisan CT mozga koji je ukazao na postojanje CVI. Usled dugotrajnog ležanja i zavisnosti u nezi kontinuirano sprovođena prevencija dekubitusa i hipostaze. Svakodnevna nega i kontrola CVK radi održavanja prohodnosti i sprečavanja infekcije. Svakodnevna nega urinarnog katetera, ispiranje mokraćne bešike i praćenje satne i dnevne diureze. Dnevna kontrola laboratorijskih analiza uz stalnu konsultaciju nefrologa. Permanentni nadzor medicinske sestre uz kontinuirani monitoring.

N.N. ŽENSKO - Usled otežanog disanja i niskih vrednosti nivoa kiseonika u krvi tretirana kiseoničnom maskom što je obezbedilo adekvatnu respiratornu potporu. Pri spazmu gornjih partija disajnih organa pravovremeno aplikovana adekvatna terapija. Usled opstrukcije gornjih disajnih puteva pri uzimanju i najmanje količine tečnosti plasirana nazogastrična sonda kako bi se obezbedio adekvatan nutritivni unos. Permanentni nadzor medicinske sestre uz kontinuirani monitoring. Dnevna kontrola laboratorijskih analiza.

ISHOD BOLESTI N. N. MUŠKO - Normalizovana respiratorna i bubrežna funkcija ali usled identifikacije CVI na CT – u mozga bolesnik prebačen na Kliniku za neurologiju. Dužina hospitalizacije – 31 dan. N. N. ŽENSKO - Normalizovana respiratorna funkcija što je dovelo do mogućnosti samostalne ishrane i povlačenja simptoma bolesti – bolesnica dobrog opšteg stanja otpuštena na kućni oporavak. Dužina hospitalizacije – 18 dana.

Osnova terapije je suportivna, a posebno je važna primena mehaničke ventilacije kod postojanja respiratorne insuficijencije i primena hemodijalize kod postojanja akutne bubrežne insuficijencije. Kontinuirani nadzor i angažovanje medicinske sestre neophodno je kod ovakvih bolesnika jer zahtevaju adekvatnu negu i kontinuirano praćenje u Jedinici intenzivnog lečenja. Rad sa obolelim je vrlo odgovoran i stručan posao za koji medicinska sestra treba biti osposobljena, samostalna i požrtvovana, jer samo takvim radom i nesebičnim zalaganjem bolesnika možemo izvući iz neposredne životne ugroženosti Sve forme Botulizma mogu imati fatalan ishod i smatraju se urgentnim stanjima. Prognoza bolesti i šansa za dobar ishod u mnogome zavisi od pružene pravovremene i stručne pomoći. Prema zakonu o prijavi zarazne bolesti Botulizam spada u oboljenja koja podležu hitnoj prijavi Epidemiološkoj službi.

LITERATURA - REFERENCE 1. Konstantinović Lj, Ranković Ž, Krstić M, Kostić V, Jovanović M,

Vrbić M, Klinička infektologija, Niš – 2001. 2. Begovac J, Božinović D, Lisić M, Barčić B, Schönwald S,

Infektologija, Zagreb, 2006. 3. Diklic D, Infektivne bolesti sa epidemiologijom, Beograd.

1980. 4. Bhattacharyya SD, Sugiyama H, Rust P, Lacey D. Evidence that

subunits of type A botulinum toxin need not be linked by disulfide. Toxicon. 1988;26(9):817–825.

5. Binz T, Kurazono H, Popoff MR, Eklund MW, Sakaguchi G, Kozaki S, Krieglstein K, Henschen A, Gill DM, Niemann H.

Nucleotide sequence of the gene encoding Clostridium botulinum neurotoxin type D. Nucleic Acids Res. 1990 Sep 25;18(18):5556.

6. Jankovic J, Schwartz K. Botulinum toxin treatment of tremors. Neurology. 1991 Aug;41(8):1185–1188

7. Jankovic J, Brin MF. Therapeutic uses of botulinum toxin. N Engl J Med. 1991 Apr 25;324(17):1186–1194

8. Ashton AC, Dolly JO. Microtubule-dissociating drugs and A23187 reveal differences in the inhibition of synaptosomal transmitter release by botulinum neurotoxins types A and B. J Neurochem. 1991 Mar;56(3):827–835.

STRUČNI RAD - PROFESSIONAL ARTICLDATUM PRIJEMA: 28.10.2011. DATUM UDK BROJ 614.253.5;618.4 PODACI O AUTORIMA: ¹Lana Strajnić, ¹Opšta bolnica Vrbas, Savez zdravstvenih radnika Vojvodine²KC Vojvodine, Klinika za ginekologiju i akušerstvo, Novi Sad

EDUKACIJE MEDICINSKIH SESTARA NURSES EDUCATION FOR MANAGEMENT OF VAGINAL DELIVERY

SAŽETAK Edukacije medicinskih sestara u vođenju vaginalnog porođaja naglašavaju važnost poznavanja anatomskih struktura male karlice žena, mehanizma porođaja, mehanizma nastanka povreda majke i ploda u toku porođaja, prepoznavanje simptoma i znakova nastanka komplikacija kao i veštine komunikacije. Cilj rada je biutvrditi uspešnost sprovdenih edukacija medicinskih sestara u vođenju vaginalnog porođaja. Istraživanje je sprovedeno u Savezu zdravstvenih radnika Vojvodine u Novom Sadu uvidom u rezultate ulazno iz dva kursa: ,,Odbrana mekih porođaj,,Sestrinske intervencije u toku pripreme, izvođenja i zbrinjavanja rane od epiziotomije“ koji su rađeni u periodu od 24.05.2010.–15.05.2011. godine. Sprovedeno je prospektivno/retrospektivno istraživanje. Uspešnost ulaznog testa kursa ,,Odbrana mekih porođajnih puteva“ kretala se od 55,98% do 81,62%. Uspešnost izlaznog testa bila je visoka i kretala se od 77,04% do 99,66%. Stručni kursevi ocenjeni su sa prosečnom ocenom 4,89 na skali od 1-5. Uspešnost ulaznog testa kursa ,,Sestrinske intervencije prilikom pripreme, izvođenja i zbrinjavanja rane od epiziotomije“ kretala se od 48% do 58,74%. Uspešnost izlaznog testa bila je visoka i kretala se od 92,22% do 96%. Stručni kursevi ocenjeni su sa prosečnom ocenom 4,87 na skali od 1kurseve treba sprovoditi i u narednom vremenskom periodu uz proveru primene stečenog znanja u svakodnevnoj medicinskoj praksi.Medicinska sestra, kontinuirana edukacija, vaginalni porođaj. UVOD: Zakon o zdravstvenoj zaštiti Republike Srbije (član 187.) glasi na stručnim i naučnim skupovima i učešće na seminarima, kursevima i drugim programima kontinuirane edukacije.Susretanje sa novim zahtevima u profesiji trebao bi da bude osnovni motiv za kontinuirano učenje. Učenje kroz iskustvo je dragoceno ali nije dovoljnostvaranja osmišljenog sistema stručpomaže medicinskim sestrama da pruže kvalitetniju zdravstvenu negu primenom teorijskog znanja u praksi obzira kojom vrstom stručnih poslova se bavi, medicinska sestra morakao najšire discipline svoje struke (3osećanje nekompetentnosti, nezadovoljstva i ugroženosti što se vremenom pretvara u otpor svakojNasuprot tome, stalno usavršavanje i naučnoistraživački rad u svojoj profesiji, stvara otvorenost prema novinama i osećanje sigurnosti i kompetentnosti (interesovanja medicinskih sestara (obezbeđivanja toga da sestre imaju znanje i umeća za izvođenje intervencija koje su sastavni deo njihovog posla. Očekuje se da se sticanjem novih umeća povećava Edukacija je formalnija i šira u rasponu nego obuka. Sagledavanje edukativnih potreba i davanje podrške edukativnim naporima medicinskih sestara jeste uloga i odgovornost sestre menadžera. Sprocesa edukacije mogu održavati određena predavanja, ali nisu direktno odgovorne za kontinuiranu edukaciju

PROFESSIONAL ARTICLE DATUM PRIHVATANJA:15.11.2011.

614.253.5;618.4 ID BROJ:187910668

Lana Strajnić, Dipl. org zdravstvene nege, ² Prof dr Zorica Grujić,Savez zdravstvenih radnika Vojvodine

Vojvodine, Klinika za ginekologiju i akušerstvo, Novi Sad

EDUKACIJE MEDICINSKIH SESTARA U VOĐENJU VAGINALNOG POROĐAJANURSES EDUCATION FOR MANAGEMENT OF VAGINAL DELIVERY

Edukacije medicinskih sestara u vođenju vaginalnog porođaja naglašavaju važnost poznavanja anatomskih struktura male karlice žena, mehanizma porođaja, mehanizma nastanka povreda majke i ploda u toku porođaja, prepoznavanje simptoma i znakova nastanka komplikacija kao i veštine komunikacije. Cilj rada je bio utvrditi uspešnost sprovdenih edukacija medicinskih sestara u vođenju vaginalnog porođaja. Istraživanje je sprovedeno u Savezu zdravstvenih radnika Vojvodine u Novom Sadu uvidom u rezultate ulazno – izlaznih testova iz dva kursa: ,,Odbrana mekih porođajnih puteva“ i ,,Sestrinske intervencije u toku pripreme, izvođenja i zbrinjavanja rane od epiziotomije“ koji su rađeni u

15.05.2011. godine. Sprovedeno je prospektivno/retrospektivno istraživanje. Uspešnost

ana mekih porođajnih puteva“ kretala se od 55,98% do 81,62%. Uspešnost izlaznog testa bila je visoka i kretala se od 77,04% do 99,66%. Stručni kursevi ocenjeni su sa prosečnom ocenom 4,89

5. Uspešnost ulaznog testa kursa cije prilikom pripreme, izvođenja i

zbrinjavanja rane od epiziotomije“ kretala se od 48% do 58,74%. Uspešnost izlaznog testa bila je visoka i kretala se od 92,22% do 96%. Stručni kursevi ocenjeni su sa prosečnom ocenom 4,87 na skali od 1-5. Edukativne

eve treba sprovoditi i u narednom vremenskom periodu uz proveru primene stečenog znanja u svakodnevnoj medicinskoj praksi. Ključne reči: Medicinska sestra, kontinuirana edukacija, vaginalni

ABSTRACT Education of Nurses in the management of delivery stress the importance of knowledge of the anatomical structure of female pelvis, birth mechanism, mechanism of maternal and fetal injury during delivery, recognition of signs and symptoms of complications and communication skills. The aim determine the success of education of Nurses in the management of vaginal delivery. The survey was conducted in the Association of health workers of Vojvodina, in Novi Sad by the insight in results of input and output tests from two courses: “The defense of soft birth waves” and “Nurses intervention for preparation, performing and care of episiotomy wound” that were filled during the period of 24.05.2010 Implemented a prospective/retrospective study. The results of input test at course “The defense of soft birth waves” ranged from 55.98% to 81.62%. The result of the output test of same course was high and ranged from 77.04 to 99.66%. Professional course was evaluated with an average score of 8.89 on a scale of 1input test of course “Nurses intervention for preparation, performing and care of episiotomy wound” ranged from 48% to 58.74%. The results of the output test, for same course, were high, ranged from 92.22% to 96%. Professional course was evaluate4.87% on a scale of 1-5. Educational courses should be implemented in the coming period to test the application of knowledge in everyday practice.continuing education, vaginal birth

Zakon o zdravstvenoj zaštiti Republike Srbije (član 187.) glasi „Kontinuirana edukacija podrazumeva: učešće na stručnim i naučnim skupovima i učešće na seminarima, kursevima i drugim programima kontinuirane edukacije.Susretanje sa novim zahtevima u profesiji trebao bi da bude osnovni motiv za kontinuirano učenje. Učenje kroz iskustvo je dragoceno ali nije dovoljno(1). Brzo zastarevanje znanja i tehnologije rada uslovljava neophodnost stvaranja osmišljenog sistema stručnog usavršavanja medicinskih sestara (2). Korišćenje aktuelnih informacija pomaže medicinskim sestrama da pruže kvalitetniju zdravstvenu negu primenom teorijskog znanja u praksi obzira kojom vrstom stručnih poslova se bavi, medicinska sestra mora pratiti razvoj i dostignuća zdravstvene nege

3). Ako medicinske sestre ne prate novine u svojoj struci postepeno se javlja osećanje nekompetentnosti, nezadovoljstva i ugroženosti što se vremenom pretvara u otpor svakojNasuprot tome, stalno usavršavanje i naučnoistraživački rad u svojoj profesiji, stvara otvorenost prema novinama i

(1,2). Sadržaji i načini stručnog usavršavanja zavise od potrebe radnog procesa i a medicinskih sestara (2). Obuka medicinskih sestara može se definisati kao organizovani metod

obezbeđivanja toga da sestre imaju znanje i umeća za izvođenje intervencija koje su sastavni deo njihovog posla. Očekuje se da se sticanjem novih umeća povećava produktivnost ili kreira kvalitetnija usluga u zdravstvenoj nezi. Edukacija je formalnija i šira u rasponu nego obuka. Sagledavanje edukativnih potreba i davanje podrške edukativnim naporima medicinskih sestara jeste uloga i odgovornost sestre menadžera. Sestre lideri/menadžeri u sprovođenju procesa edukacije mogu održavati određena predavanja, ali nisu direktno odgovorne za kontinuiranu edukaciju

Prof dr Zorica Grujić,

U VOĐENJU VAGINALNOG POROĐAJA NURSES EDUCATION FOR MANAGEMENT OF VAGINAL DELIVERY

Education of Nurses in the management of vaginal delivery stress the importance of knowledge of the anatomical structure of female pelvis, birth mechanism, mechanism of maternal and fetal injury during delivery, recognition of signs and symptoms of complications and

of this study was to determine the success of education of Nurses in the management of vaginal delivery. The survey was conducted in the Association of health workers of Vojvodina, in Novi Sad by the insight in results of input

courses: “The defense of soft birth waves” and “Nurses intervention for preparation, performing and care of episiotomy wound” that were filled during the period of 24.05.2010 – 05.15.2011. Implemented a prospective/retrospective study. The

t test at course “The defense of soft birth waves” ranged from 55.98% to 81.62%. The result of the output test of same course was high and ranged from 77.04 to 99.66%. Professional course was evaluated with an average score of 8.89 on a scale of 1-5. The results of input test of course “Nurses intervention for preparation, performing and care of episiotomy wound” ranged from 48% to 58.74%. The results of the output test, for same course, were high, ranged from 92.22% to 96%. Professional course was evaluated with average score of

5. Educational courses should be implemented in the coming period to test the application of knowledge in everyday practice. Key words: nurses, continuing education, vaginal birth.

Kontinuirana edukacija podrazumeva: učešće na stručnim i naučnim skupovima i učešće na seminarima, kursevima i drugim programima kontinuirane edukacije.” Susretanje sa novim zahtevima u profesiji trebao bi da bude osnovni motiv za kontinuirano učenje. Učenje kroz

. Brzo zastarevanje znanja i tehnologije rada uslovljava neophodnost . Korišćenje aktuelnih informacija

pomaže medicinskim sestrama da pruže kvalitetniju zdravstvenu negu primenom teorijskog znanja u praksi (1). Bez pratiti razvoj i dostignuća zdravstvene nege

. Ako medicinske sestre ne prate novine u svojoj struci postepeno se javlja osećanje nekompetentnosti, nezadovoljstva i ugroženosti što se vremenom pretvara u otpor svakoj promeni. Nasuprot tome, stalno usavršavanje i naučnoistraživački rad u svojoj profesiji, stvara otvorenost prema novinama i

. Sadržaji i načini stručnog usavršavanja zavise od potrebe radnog procesa i . Obuka medicinskih sestara može se definisati kao organizovani metod

obezbeđivanja toga da sestre imaju znanje i umeća za izvođenje intervencija koje su sastavni deo njihovog posla. produktivnost ili kreira kvalitetnija usluga u zdravstvenoj nezi.

Edukacija je formalnija i šira u rasponu nego obuka. Sagledavanje edukativnih potreba i davanje podrške edukativnim estre lideri/menadžeri u sprovođenju

procesa edukacije mogu održavati određena predavanja, ali nisu direktno odgovorne za kontinuiranu edukaciju

medicinskih sestara. Odgovornost za sprovođenje edukacije u svetu, a i kod nas, poverena je odeljenju za edukaciju kadrova (4). Edukacije koje su vezane za oblast akušerstva su specifične. Edukacije medicinskih sestara u vođenju vaginalnog porođaja naglašavaju važnost poznavanja anatomskih struktura male karlice žena, mehanizma porođaja, mehanizma nastanka povreda majke i ploda u toku samog porođaja kao i prepoznavanje simptoma i znakova nastanka komplikacija u toku i nakon samog porođaja. Trudnoća i porođaj su fiziološko stanje i da bi se mogao voditi vaginalni porođaj neophodna su teorijska znanja vezana za navedene oblasti, jer je posao medicinske sestre da prati i potpomogne fiziološka dešavanja. Velik akcenat se stavlja na komunikaciju sa porodiljom i holistički pristup. Empatija je veoma važna kao i podrška porodilji te su treninzi usmereni ka uvežbavanju i navikavanju medicinskih sestara da se adaptiraju potrebama svake porodilje ponaosob.

CILJEVI RADA: Utvrditi uspešnost sprovdenih edukacija medicinskih sestara u vođenju vaginalnog porođaja (odbrana mekih porođajnih puteva) kao i intervencijama prilikom pripreme, izvođenja i zbrinjavanja rane od epiziotomije u Savezu zdravstvenih radnika Vojvodine u Novom Sadu.

RADNA HIPOTEZA: Edukacija medicinskih sestara ima uticaja na bolje vođenje vaginalnog porođaja.

MESTO ISPITIVANJA: Istraživanje je sprovedeno u Savezu zdravstvenih radnika Vojvodine u Novom Sadu uvidom u rezultate ulazno – izlaznih testova koji su rađeni u periodu od 24.05.2010.–15.05.2011. godine.

PROSPEKTIVNO/RETROSPEKTIVNA STUDIJA: U toku ispitivanja sprovedeno je prospektivno/retrospektivno istraživanje uvidom u rezultate ulaznih i izlaznih testova rađenih pre i posle održavanja dva edukativna domaća kursa I kategorije: „Odbrana mekih porođajnih puteva“ i ,,Sestrinske intervencije prilikom pripreme, izvođenja i zbrinjavanja rane od epiziotomije“. Kurs ,,Odbrana mekih porođajnih puteva“ pohađalo je 256 medicinskih sestara u periodu od 24.05.2010. do 06.12.2010. godine, a kurs ,,Sestrinske intervencije prilikom pripreme, izvođenja i zbrinjavanja rane od epiziotomije“ pohađalo je 76 medicinskih sestara u periodu od 02.04.2011. do 15.05.2011. godine. Prezentacija kursa ,,Odbrana mekih porođajnih puteva“ sastojala se od niza važnih i povezanih delova koji su zajedno činili neophodne korake u toku procene i odbrane mekih porođajnih puteva. U tom smislu održana su predavanja čiji je teorijski sadržaj bio namenjen razumevanju razloga zbog kojih se praktični deo radi na način koji je prezentovan. U toku edukacija stalno su se postavljala dva pitanja: ,,Kako nešto radimo i zašto to radimo?“ Akcenat je bio na povezivanju teorijskih znanja i praktičnih veština, a sve u cilju bezbednijeg obavljanja praktičnog dela sestrinskog posla. Prikazana znanja bila su elementarna, ali neophodna, kao i sama tehnika odbrane mekih porođajnih puteva. Edukacija se sastojala od predavanja, praktičnih vežbi, rada u maloj grupi, kviza i zahtevala je aktivno učešće svakog od polaznika. Praktične vežbe, rad u maloj grupi i kviz sadržali su elemente individualizacije zdravstvene nege u toku porođaja tj. principe procesa zdravstvene nege. Epiziotomija je incizija koja se pravi za vreme porođaja u predelu međice, a u cilju proširenja izlaznog dela porođajnog kanala. Kurs ,,Sestrinske intervencije u toku pripreme, izvođenja i zbrinjavanja rane od epiziotomije“ je bio usmeren na potrebu za poboljšanjem kvaliteta rada medicinskih sestara, povećanju bezbednosti porodilja i smanjenju mogućnosti komplikacija koje mogu nastati u toku porođaja i perioda puerperijuma. U pravcu usvajanja znanja i veština, u okviru kursa, primenjivale su se sledeće metode: predavanja, praktične vežbe i takmičenja. Edukacija je bila realizovana tako da je nakon predavanja jednog dela, sledilo njegovo uvežbavanje kroz praktične vežbe, a nakon toga i provera usvojenih znanja i veština kroz takmičenja koja su bila timskog karaktera. Pre početka edukacija i nakon njih, na oba kursa, sledila je provera znanja testom.

INSTRUMENT ISPITIVANJA: U ispitivanju su korišćeni rezultati prolaznosti uzlaznog i izlaznog testa iz dva kursa: ,,Odbrana mekih porođajnih puteva“ i ,,Sestrinske intervencije u toku pripreme, izvođenja i zbrinjavanja rane od epiziotomije“.

OBRADA I PREZENTACIJA REZULTATA: Rezultati rada prikazani su tabelarno u obliku srednjih vrednosti i procenata. Za obradu rezultata korišćen je excel, a ceo rad je napisan u Word-u 2007.

REZULTATI RADA

USPEŠNOST SPROVEDENIH EDUKACIJA MEDICINSKIH SESTARA U VOĐENJU VAGINALNOG POROĐAJA (odbrana mekih porođajnih puteva): Odrađeno je 12 kurseva ,,Odbrane mekih porođajnih puteva“ i polaznici su ispunjavali ulazi test i izlazni test nakon završenog kursa. U tabeli 1 prikazani su rezultati ulaznog testa (pre odslušanog kursa) i izlaznog testa (nakon odsluslušanog kursa).

Tabela 1. Uspešnost ulaznog i izlaznog testa nakon odlušanog kursa ,,Odbrana mekih porođajnih puteva“ BROJ

KURSA USPEŠNOST

ULAZNOG TESTA % USPEŠNOST

IZLAZNOG TESTA % BROJ

KURSA USPEŠNOST

ULAZNOG TESTA % USPEŠNOST

IZLAZNOG TESTA % I 69,72 99,66 VII 64,50 97,32 II 57,05 77,04 VIII 74,40 90,70 III 78,59 97,97 IX 76,11 93,50 IV 55,98 94,75 X 61,72 87,95 V 62,00 79,79 XI 78,00 96,64 VI 81,62 97,43 XII 79,24 94,87

Uspešnost ulaznog testa, pre odslušanog kursa kretala se od 55,98% do 81,62%. Uspešnost izlaznog testa u svim ispitivanim grupama bila je visoka nakon odslušanog kursa i kretala se od 77,04% do 99,66%. Stručni kursevi ocenjeni su sa prosečnom ocenom 4,89 na skali od 1-5.

USPEŠNOST SPROVEDENIH EDUKACIJA MEDICINSKIH SESTARA U TOKU PRIPREME, IZVOĐENJA I ZBRINJAVANJA RANE OD EPIZIOTOMIJE: Odrađeno je 3 kursa ,,Sestrinske intervencije u toku pripreme, izvođenja i zbrinjavanja rane od epiziotomije“ i polaznici su ispunjavali ulazi test i izlazni test nakon završenog kursa. U tabeli 2 prikazani su rezultati ulaznog (pre odslušanog kursa) i izlaznog testa (nakon odsluslušanog kursa). Tabela 2. Uspešnost ulaznog i izlaznog testa nakon odslušanog kursa ,,Sestrinske intervencije prilikom pripreme, izvođenja i zbrinjavanja rane od epiziotomije”

Broj kursa Uspešnost ulaznog testa % Uspešnost izlaznog testa %

I 58,74 95,45 II 57,57 92,22

III 48,00 94,55

Uspešnost ulaznog testa, pre odslušanog kursa kretala se od 48% do 58,74%. Uspešnost izlaznog testa u svim ispitivanim grupama bila je visoka nakon odslušanog kursa i kretala se od 92,22% do 95,45%. Stručni kursevi ocenjeni su sa prosečnom ocenom 4,87 na skali od 1-5. DISKUSIJA: U današnjem vremenu zdravstveni sistem se veoma brzo menja. Svedoci smo svakodnevnog napredovanja u nauci i tehnologiji što za posledicu ima uvođenje novih dijagnostičkih i terapijskih procedura u čijem izvođenju učestvuju medicinske sestre (1). Brzo zastarevanje znanja i tehnologije rada uslovljava neophodnost stvaranja planiranog sistema stručnog usavršavanja (1,2). U poslednjih nekoliko godina u našoj zemlji sve se više govori, a i radi, na nečemu što je u razvijenim zemljama već dugi niz godina praktično deo radne obaveze. Za medicinske sestre postoji obaveza stalnog usavršavanja kroz sistem kontinuirane medicinske edukacije ili u poslednje vreme sve popularnijeg kontinuiranog profesionalnog razvoja (1). Kontinuirana medicinska edukacija može se shvatiti kao deo šireg koncepta (Continuing Professional Development-CPD). Kontinuirani profesionalni razvoj je individualni proces koji bi trebalo da bude komplementaran sa kolektivnim perspektivama. Znači, treba da odgovara potrebama struke i društva, a ne da bude u konfliktu sa njima (5). Profesionalni razvoj sestrinstva, kao doživotan proces aktivnog učešća u učenju u cilju poboljšanja profesionalne prakse, definisalo je Američko udruženje medicinskih sestara 1994. godine (1). Kontinuirana edukacija podrazumeva učešće na stručnim i naučnim skupovima kao i učešće na seminarima, kursevima i drugim programima kontinuirane edukacije (6). Ona je kod nas regulisana Pravilnikom o bližim uslovima za sprovođenje kontinuirane edukacije za zdravstvene radnike i zdravstvene saradnike. Ovim Pravilnikom utvrđuju se vrsta, programi, način, postupak i dužina trajanja kontinuirane edukacije, ustanove i udruženja koja mogu sprovoditi postupak kontinuirane edukacije, kriterijumi na osnovu kojih se vrši akreditacija programa kontinuirane edukacije, kao i druga pitanja od značaja za sprovođenje kontinuirane edukacije za zdravstvene radnike i zdravstvene saradnike (7). Cilj kontinuirane medicinske edukacije sestara je proširenje nivoa znanja i sticanje praktičnih veština, te primena i praćenje trendova u procesu zdravstvene nege. U današnje vreme finansijske nestabilnosti kao i vremena medicine zasnovane na dokazima, veoma je važno da se prikaže jasna korist kontinuiranog učenja u zdravstvenoj nezi kako za medicinske sestre tako i za pacijente (1).

Analiza uspešnosti sprovedenih edukacija medicinskih sestara u vođenju vaginanog porođaja (odbrana mekih porođajnih puteva): Kurs ,,Odbrana mekih porođajnih puteva“ pohađalo je 256 medicinskih sestara u periodu od 24.05.2010. do 06.12.2010. godine. Organizator edukacija bio je Savez zdravstvenih radnika Vojvodine, a ciljne grupe bile su: medicinske sestre, zdravstveni tehničari i ginekološko-akušerske sestre. Maksimalan predviđen broj učesnika po kursu bio je 25.

Edukativni ciljevi programa bili su: uspostavljanje dobre komunikacije sa porodiljom, pravilno merenje spoljnih karličnih mera porodilje, realna procena mekih porođajnih puteva, pravilna procena dobijenih podataka, aktivno učešće porodilje u porođaju, sprečavanje nastajanja povreda ploda i majke prilikom faze ekspulzije, usvajanje preporučenog vida poslovne komunikacije.

Prilikom edukacija koristile su se sledeće metode učenja: predavanja, praktične vežbe, rad u maloj grupi i kviz. Prvi kviz imao je za zadatak usvajanje poslovne komunikacije i pružanje jasnih, razumljivih i nedvosmislenih informacija porodilji, a drugi proveru ili potvrdu usvojenih znanja o mehanizmu nastanka povreda u toku faze ekspulzije ploda, kao i proveru ili potvrdu usvojenih znanja o mehanizmu normalnog porođaja tj. sprečavanju nastanka povreda. Ovaj vid usvajanja znanja budio je takmičarski duh i kroz njega stimulisao učesnike kursa na usvajanje istih. Nakon edukacija učesnici kursa dobijali su CD sa prezentacijom kusa kao edukativni materijal. Provera znanja vršila se pre početka kursa ulaznim testom i nakon završene edukacije izlaznim testom. Evaluacija edukacije vršila se anketom zadovoljstva učesnika kursa istim.

Kurs ,,Odbrana mekih porođajnih puteva“ održan je 12 puta u toku 2010. godine sa učešćem 256 medicinskih sestara. Uspešnost ulaznog testa, pre odslušanog kursa kretala se od 55,98% do 81,62%. Uspešnost izlaznog testa u svim ispitivanim grupama bila je visoka nakon odslušanog kursa i kretala se od 77,04% do 99,66%. Stručni kursevi ocenjeni su sa prosečnom ocenom 4,89 na skali od 1-5. Zainteresovanost medicinskih sestara za kurs ,,Odbrana mekih porođajnih puteva” bila je visoka u toku 2010. godine što je rezultiralo velikim brojem učesnika kursa i čestim održavanjem istog. U proseku kurs je održavan jednom mesečno u toku godine. U Novom Sadu je edukacija održana 11 puta, a po pozivu je održana još jedan put i u Kraljevu. Opšti utisak predavača vezan za zainteresovanost medicinskih sestara za edukacije je da ih one doživljavaju kao nametnutu obavezu koja ih opterećuje vremenski i finansijski. Na početku svakog kursa, u toku predstavljanja, između ostalog učesnici su iznosili i svoje motive za

dolazak na predavanje. U najvećem broju slučajeva dolazak je bio zbog broja bodova koje će steći (u toku 2010. godine ovaj kurs je slušaocima donosio 6 eksternih bodova), a vrlo mali broj je došao na edukaciju zbog teme koja ih je privukla. Međutim u toku održavanja kursa učesnici su pokazali veliku zainteresovanost, uzimali učešće u diskusijama i donošenju zaključaka. Najmanja zainteresovanost bila je vezana za osvrt na anatomiju koštanog i mekog dela porođajnog puta, dok je veoma velika zainteresovanost bila vezana za komunikaciju sa porodiljom, mehanizmom porođaja, nastankom povreda u toku porođa i prevencijom istih.

Prosečan porast znanja na izlaznom testu u odnosu na ulazni test kursa ,,Odbrana mekih porođajnih puteva“ je bio 22,38% što je u odnosu na kurseve: ,,Oslobodimo se straha od HIV-a“ (30,89%), ,,Unapređenje komunikacije zdravstvenih radnika i osoba sa invaliditetom“ (40,85%), ,,Prevencija raka dojke i edukacija za samopregled dojke“ (21,04%), ,,Pušenje, faktor rizika za zdravlje“ (25,76%) jedan od nižih prosečnih porasta znanja. No, kako je odbrana mekih porođajnih puteva tema koja je usko vezana za delatnost akušerskih sestara i to onih koje su zaposlene u porođajnoj sali, a kurs je bio namenjen i medicinskim sestrama ostalih profila predznanje iz ove usko stručne oblasti bilo je različito te je uslovilo i različit nivo znanja na izlaznom testu.

Očekivani nivo znanja i iskustva potencijalnih učesnika diktira stručni nivo kursa, jer se učenje mora nadovezivati na prethodno iskustvo i probleme učesnika (5).

Analiza uspešnosti sprovedenih edukacija medicinskih sestara u toku pripreme, izvođenja i zbrinjavanja rane od epiziotomije Kurs ,,Sestrinske intervencije prilikom pripreme, izvođenja i zbrinjavanja rane od epiziotomije“ pohađalo je 76 medicinskih sestara u periodu od 02.04.2011. do 15.05.2011. godine. Organizator edukacija bio je Savez zdravstvenih radnika Vojvodine, a ciljne grupe bile su: medicinske sestre, zdravstveni tehničari i ginekološko-akušerske sestre. Maksimalan predviđen broj učesnika po kursu bio je 25.

Edukativni ciljevi programa bili su: prepoznavanje potrebe za epiziotomijom, usvajanje znanja o komplikacijama koje se mogu javiti nakon epiziotomije, pravljenje epiziotomije u pravo vreme, primena pakovanja kompleta za porođaj i kompleta za zbrinjavanje rane od epiziotomije, očuvanje sterilnosti instrumenata i ostalog materijala prilikom otvaranja kompleta za porođaj i kompleta za zbrinjavanje rane od epiziotomije, usvajanje pravila redosleda ređanja instrumenata i ostalog materijala za porođaj i zbrinjavanje rane od epiziotomije, shvatanje važnosti pripreme medicinske sestre pre pristupanja porođaju i asistiranja prilikom zbrinjavanja rane od epiziotomije

Prilikom edukacija koristile su se sledeće metode učenja: predavanja, praktične vežbe i takmičenja. Kurs je realizovan tako da je nakon predavanja jednog dela, sledilo njegovo uvežbavanje kroz praktične vežbe, a potom i provera usvojenih znanja i veština polaznika kroz takmičenje koje je bilo timskog karaktera. Na kraju kursa bio je prezentovan osvrt na najvažnije delove istog. Pre početka kursa i nakon njega sprovedena je provera znanja testom. Nakon edukacija učesnici kursa dobijali su CD sa prezentacijom kusa kao edukativni materijal. Evaluacija edukacije vršila se anketom zadovoljstva učesnika kursa istim.

Kurs ,,Sestrinske intervencije prilikom pripreme, izvođenja i zbrinjavanja rane od epiziotomije“ održan je 3 puta sa učešćem 76 medicinskih sestara. Uspešnost ulaznog testa, pre odslušanog kursa kretala se od 48% do 58,74%. Uspešnost izlaznog testa u svim ispitivanim grupama bila je visoka nakon odslušanog kursa i kretala se od 92,22% do 96%. Stručni kursevi ocenjeni su sa prosečnom ocenom 4,87 na skali od 1-5. U Novom Sadu edukacija je održana 2 puta, a po pozivu održana je jedan put i u Subotici. U toku održavanja kursa učesnici su pokazali veliku zainteresovanost. Najmanja zainteresovanost bila je vezana za osvrt na mišiće međice i higijenu ruku, dok je veoma velika zainteresovanost bila vezana za epiziotomiju i pakovanje kompleta za porođaj i kompleta za zbrinjavanje rane od epiziotomije.

Prosečan porast znanja na izlaznom testu u odnosu na ulazni test kursa ,,Sestrinske intervencije prilikom pripreme, izvođenja i zbrinjavanja rane od epiziotomije“ bio je 39,78% što je u odnosu na kurseve ,,Gojaznost, pobedimo je znanjem“ (37,62%), ,,Primena alternativnih tehnika u prevenciji i lečenju“ (45,19%) zadovoljavajući rezultat. U okviru kontinuirane edukacije medicinskih sestara održani su i drugi edukativni kursevi, koji su obrađivali i duge zdravstvene teme, no kako je sistem evaluacije uspešnosti sprovedenih edukacija različit u ovom radu su se koristili rezultati onih kurseva koji su obrađeni istom tehnikom evaluacije. Kurs ,,Unapređenje komunikacije zdravstvenih radnika i osoba sa invaliditetom“ održan je 6 puta u toku 2010. godine sa učešćem 186 medicinskih sestara. Uspešnost ulaznog testa, pre odslušanog kursa kretala se od 42,50% do 51,55%. Stručni kursevi ocenjeni su prosečnom ocenom 4,94. Uspešnost izlaznog testa kretala se od 85,15% do 90%. Kurs ,,Prevencija raka dojke i edukacija za samopregled dojki“ održan je 11 puta u toku 2010. godine, pohađalo ga je 253 medicinske sestare. Uspešnost ulaznog testa kretala se od 61% do 84,81%, a uspešnost izlaznog testa od 91% do 100%. Stručni kursevi ocenjeni su prosečnom ocenom 5. Kurs ,,Oslobodimo se straha od HIV-a“ u toku 2010. godine održan je 19 puta, pohađalo ga je 503 učesnika čija je uspešnost na ulaznom testu iznosila od 44,54% do 64,81%, dok se uspešnost izlaznih testova nakon odslušanog kursa kretala od 83,18% do 93,27%. Stručni kursevi su ocenjeni prosečnom ocenom 4,90. Kurs ,,Pušnje, faktor rizika za zdravlje“ u toku 2010. godine održan je 11 puta, pohađalo ga je 266 učesnika čija je uspešnost na ulaznom testu iznosila od 49,14% do 82,67%, a uspešnost izlaznih testova nakon odslušanog kursa kretala se od 92% do 100%. Stručni kursevi su ocenjeni prosečnom ocenom 4,88. Kurs ,,Gojaznost, pobedimo je znanjem“ održan je 5 puta u toku 2011. godine sa učešćem 93 medicinske sestare. Uspešnost ulaznog testa, pre odslušanog kursa kretala se od 52,34% do 53,91%, a izlaznog testa od 84,58% do 96,61%. Stručni kursevi ocenjeni su prosečnom ocenom 4,84. Kurs ,,Primena alternativnih tehnika u prevenciji i lečenju“ održan je 3 puta u toku 2011. godine, pohađalo ga je 80 medicinskih sestara. Uspešnost ulaznog testa kretala se od 38,18% do 71,78%, a uspešnost izlaznog testa od 94,81% do 95,69%. Stručni kursevi ocenjeni su prosečnom ocenom 4,99.

Upoređujući uspešnost edukativnih kurseva ,,Odbrana mekih porođajnih puteva“ i ,,Sestrinske intervencije prilikom pripreme, izvođenja i zbrinjavanja rane od epiziotomije“ sa drugim održanim edukativnim kursevima za medicinske sestre, dolazimo do zaključka da su svi edukativni kursevi bili dobro posećeni. Na osnovu pokazanih znanja na izlaznom testu nakon odslušane edukacije dolazi se do zaključka da su sve medicinske sestre koje su pohađale određene edukativne kurseve stekle dodatna znanja, čak i iz oblasti kojima se direktno ne bave. Stoga smatramo da su edukativni kursevi kao dodatni vid edukacije veoma dobri i da ih treba sprovoditi i u narednom vremenskom periodu, bez obzira što su polaznici edukativnih kurseva najviše dolazili da pohađaju iste zbog bodova koji su im neophodni da bi obnovili svoje licence. Ono što bi trebalo uraditi radi unapređenja edukacije medicinskih sestara, to je oformiti komisiju od predavača ovih kurseva, koji bi kasnije odlazili u različite medicinske ustanove gde polaznici kursa obavljaju svoj rad i na licu mesta se obavestili o tome koliko se teoretsko znanje koje su stekli na kursevima primenjuje u svakodnevnoj medicinskoj praksu. S time bi značaj ovih kurseva bio u potpunosti ispunjen.

ZAKLJUČCI - Na osnovu analize rada u celini i dobijenih rezultata došli smo do sledećih zaključaka: 1. Uspešnost izlaznog testa u svim ispitivanim grupama bila je visoka nakon odslušanog kursa: ,,Odbrane mekih

porođajnih puteva“ i kretala se od 77,04% do 99,66%. Stručni kursevi ocenjeni su sa prosečnom ocenom 4,89 na skali od 1-5. Uspešnost izlaznog testa u svim ispitivanim grupama bila je visoka nakon odslušanog kursa: ,,Sestrinske intervencije prilikom pripreme, izvođenja i zbrinjavanja rane od epiziotomije“ i kretala se od 92,22% do 96%. Stručni kursevi ocenjeni su sa prosečnom ocenom 4,87 na skali od 1-5.

2. Edukativne kurseve, u cilju praćenja trendova u procesu zdravstvene nege, treba sprovoditi i u narednom vremenskom periodu uz proveru primene stečenog teoretskog znanja u svakodnevnoj medicinskoj praksi.

LITERATURA - REFERENCE 1. Brestovački B, Cigić T. Kontinuirana edukacija medicinskih

sestara. Medicina Danas. 2009; 8 (10-2): 374-80. 2. Rudić R, Tijanić M. Permanentno usavršavanje sestara i

babica. U: Tijanic M, Duranovic D, Rudic R, Milovic Lj. Zdravstvena nega i savremeno sestrinstvo. V izmenjeno i dopunjeno izdanje Naučna KMD. Beograd 2010; 565 – 71.

3. Milović Lj. Kontinuirano usavršavanje sestara i babica. U: Tijanic M, Duranovic D, Rudic R, Milovic Lj. Zdravstvena nega i savremeno sestrinstvo. V izmenjeno i dopunjeno izdanje Naučna KMD. Beograd 2010; 561- 4.

4. Milović Lj. Organizacija zdravstvene nege sa menadžmentom. Naučna KMD. Beograd 2003.

5. Radak Đ, Dedović S, Nikolić R. Kontinuirana medicinska edukacija-modni hir ili budući sistem. Srpski arhiv celokupno lekarstvo 2004; (132): 59-63.

6. Zakon o zdravstvenoj zaštiti RS, član 187. 7. Pravilnik o bližim uslovima za sprovođenje kontinuirane

edukacije za zdravstvene radnike i zdravstvene saradnike. „Službeni glasnik RS“, br. 107/05, 72/09-dr. zakon, 88/10 i 99/1

AKTUELNI PROBLEM - ACTUAL PROBLEM

PRIPREMILE: Ljubinka Jovanović, Svetlana Dimitrijević KC Niš, Klinika za infektivne bolesti

SIDA/AIDS Aids/Sida - stečeni imunodeficijentni sindrom je teško infektivno oboljenje izazvano virusom HIV-a koji ima afinitet prema imunom sistemu, ćelijama mozga, pluća i mišićnog tkiva. Oboleti od Side znači osetiti psihološke, socijalne i/ili ekonomske probleme. Na HIV inficirane osobe, naspram drugih hroničnih bolesnika, gledamo kao na osobe manje moralne vriednosti, više odgovorne za svoju bolest i više zaslužne za sve što im se događa. Ovi ljudi nisu ništa drugačiji od nas! Sida je među nama. Ignorisati ili misliti o tome? Rezultati dosadašnjih istraživanja na ovu temu pokazuju da: 65% populacije ne bi primilo u kuću osobu koja je obolela od side, 34% populacije smatra da osoba koja je obolela od side treba da dobije otkaz, iako svoj posao obavlja profesionalno, 32% ljudi bi prekinulo prijateljstvo sa osobom koja boluje od side, 59 % ne, a 19% ne zna šta bi u tom slučaju uradilo, 89% populacije ne bi pristalo na zajednički život sa ovim osobama, Dok čak 49% ljudi ne bi delilo kancelariju, radno mesto ili klupu sa osobom koja boluje od side. Ohrabruje ipak činjenica da se i pored ovakvih rezultata znatan procenat, odnosno 59% populacije u globalu ne oseća ugroženim od strane osoba koje boluju od side, 23% oseća neku vrstu ugroženosti, a kod 18% ljudi osećaj ugroženosti zavisi od okolnosti. Stigma predstavlja negativan stav prema ljudima koji boluju od side. Ona potiče od verovanja da se bolest prenosi bilo kakvim kontaktom, kao i od uverenja da su oboleli pripadnici stigmatizovanih grupa (npr.homoseksualci). Dešava se širom sveta, a manifestuje se u vidu proganjanja, odbacivanja, diskriminacije HIV pozitivne osobe. Stigmom izazvano nasilje ili strah od nasilja, sprečava mnoge ljude da odu na testiranje ili da potraže pomoć, što povećava smrtnost i pospešuje širenje bolesti. AIDS stigma se deli u 3 kategorije: posredna - koja nastaje zbog straha ili zabrinutosti, simbolička - kada se SIDA koristi kako bi se izrazio stav prema grupama ili stilu zivota, uslužna - kada se stigmatizuju ljudi koji na bilo koji način imaju veze sa HIV pozitivnim osobama. Postoje različiti oblici diskriminacije HIV pozitivnih osoba: uskraćivanje prava na osnovno i srednje obrazovanje, gubitak posla, odbijanje pružanja medicinske nege i lečenja, medijska kampanja i senzacionalističko

izveštavanje o događajima u koje su uključene obolele osobe, odbijanje da se oboleli stave na listu za transplataciju organa, odbacivanje od strane okoline, policijska brutalnost i izolacija HIV pozitivnih zatvorenika, fizičko maltretiranje. Usvojena je strategija o HIV infekciji za period 2011.-2015. godine. Ova strategija je petogodišnji okvir za razvoj, sprovođenje, praćenje i procenu nacionalnog odgovora na HIV infekciju. Strategiju u celosti pogledajte na www.spy.org.rs.

GETTING TO ZERO – DOĆI DO NULE

Svetski dan borbe protiv side u svetu se ove godine obeležava pod sloganom „Doći do nule“: nule slučaja diskriminacije i nule smrtnih slučajeva. Podržana od strane Ujedinjenih nacija, kampanja „Doći do nule“ se sprovodi do 2015. i zasniva se na uspešnoj prošlogodišnjoj inicijativi povodom obeležavanja Svetskog dana borbe protiv side „Svetlo za prava“ koja je obuhvatila niz vitalnih pitanja za ugrožene grupe. „Zaista je uzbudljiv potencijal za kreativnost, povezivanje i za smislene kampanje“, kaže

direktorica svetske AIDS kampanje za Afriku, Linda Mafu. „Naša organizacija će se fokusirati na „Nulu smrtnih slučajeva povezanih sa AIDS-om“ ali je izbor za druge da izaberu različi te nule ili sve tri. Kampanja povodom Svetskog dana borbe protiv side koja se fokusira na „Nulu smrtnih slučajeva od AIDS“ označava pritisak u pravcu većeg pristupa tretmanu za sve i poziv vladama da odmah deluju... Ovo je globalna kampanja koja ističe da je naše osnovno pravo na zdravlje suštinski i neraskidivo povezano sa drugim osnovnim pravima – pravom na hranu, utočište, na slobodu, na čistu vodu i bezbednost. Ključna je i dostupnost onih lekova kojima se čuvaju životi, kao i uzdržavanje od prekomernog uzimanja profita njihovom prodajom. U narednim mesecima Svetske AIDS kampanje biće sagledavane sve inicijative na temu „Doći do nule“ koje pomažu da se vidi kraj smrtnih slučajeva povezanih sa AIDS-om. Donosioci odluka moraju da uvide da ljudi koji žive sa HIV-om, marginalizovani, uskraćeni... - svi mi - hoćemo naša prava. Globalni odgovor na HIV se nalazi ključnom trenutku budući da je u ozbiljnom riziku napredak koji je dostignut, a trenutni pristupi su dosegli svoje limite. Od 15 miliona ljudi koji žive sa HIV-om i imaju potrebu za doživotnim uzimanjem lekova, samo jedna trećina ih dobija. Broj novih infekcija nastavlja da premašuje broj ljudi koji započinju tretman, dok je trend u porastu sredstava koja se odvajaju za HIV pretrpeo ozbiljnu krizu ove godine. Za prvi decembar 2011. pa sve do 2015. godine je predviđeno da različiti regioni i grupe izaberu jednu ili sve „nule“ koje najbolje odgovaraju njihovoj situaciji. Odluka da sa Milenijumskim razvojnim ciljem u vezi bude „Doći do nule“ je došla nakon obimnih diskusija sa ljudima koji žive sa HIV-om, zdravstvenim radnicima, širim civilnim društvom i mnogim drugim – više od stotinu organizacija.

IZVOR - AIDS resurs je edukativno-informativni portal koji nudi informacije o HIV/AIDS-u i podršku osobama koje žive sa HIV-om http://www.aidsresurs.rs/aktuelnosti/svetski-dan-borbe-protiv-side-2011

ISTORIJAT MEDICINE I ZDRAVSTVENE NEGAHISTORY OF MEDICINE AND HEALTH DATUM PRIJEMA: 28.08.2011. DATUM UDK BROJ 61(091);616-083(091) PODACI O AUTORU: Gordana DRAGOŠEVUdruženje MST Intenzivnih nega, anestezije i reanimacije Srbije

SUSRET MEDICINE I ENCOUNTER OF MEDICINE AND TECHNOLOGY THROUGH HISTORY

SAŽETAK Razvoj tehnike i tehnologije u medicini vuče korenje iz praistorije kada su urađene prve trepanacije lobanje, amputacije udova, incizije gnojnih apscesa i slično. Kroz vekove su se upotrebljavala različita pomagala u medicini, a prvi značajniji pomaci ka razvoju tehnologije u medicini su se javili pod uticajem Dekartovih učenja u 17. veku kada je ljudsko telo shvaćeno kao mašina.

Slična istraživanja vezuju se i za Leonarda da Vinčija kao i druge genijalne naučnike, slikare i vajare iz perioda renesanse. Razvoj nauke i tehnologije je paralelan proces i tako povezan da ih je nemoguće odvoNauka sa novim dostignućima i tehnologija kao karika koja spaja sve naučne oblasti, vode globalnom napretku čovečanstva. Vrlo je važno „držati korak“ u svim oblastima ljudske delatnosti da bi napredak bio uravnotežen. Dalji napredak medicine se ne može ni zamisliti bez informacione tehnologije.

Razvoj mikroprocesora je omogućio široku infiltraciju računara u biomedicinske instrumente za merenje, praćenje i prikazivanje niza parametara u fiziologiji, klinici, radiologiji, nuklearnoj medicidrugo. Digitalne komunikacione tehnike omogućile su umrežavanje kompjutera i razmenu velikih količina informacija koje su potrebne ekspertnim sistemima za poboljšanje kvaliteta odlučivanja.

Naš svet nikada ne može postati slobodan oduz pomoć tehnologije zdravstveni radnici će inkorporirati znanja i veštine stečene kroz istraživanja i podataka koje pruža tehnologija za bolje zbrinjavanje pacijenata. Ključne reči: Medicinska sestra, istorijatehnologija, informatika, lečenje i zdravstvena nega

Prvo tehničko pomagalo u medicini bio je termometar koga je izumeo 1676. godine Entoni van Livenhuk (Antony van LeeuwenhoekLajnekLaenec pronalazi stetoskop 1816. godine što daje snažan zamah razvoju medicinske tehnike. Iako je bilo otpora pri upotrebi stetoskopa, vremenom on postaje široko prihvaćen te kasnije dolazi do pronmedicinsku praksu oftalmoskopa, laringoskopa, gastroskopa i drugih pomagala. Novu dijagnostičku metodu sasvim slučajno otkriva Vilhem Rentgen (Wilhelm Roentgen)zbog svoje nepoznanice, a 1898. godine Pijer i Marija Kiri koristiti za tretman malignih bolesti. Krajem XIX veka Tokom dvadesetog veka dolazi do niza otkrića tehničkih pomagala koja se koriste u medicini, bez kojih se ne bi mogla ni zamisliti savremena medicina. Tako se otkrićem rendgenskih zraka, kompjutera i digitalnih tehnika javljaju nove discipline u medicini kao što su radiologija, nuklearna mednjega. Razvojem osetljivih i preciznih delova elektronskih mernih instrumenata došlo je do formiranja i razvoja jedinica za intenzivno lečenje sa ciljem da se zbrinu, leče i neguju životno ugroženi dijagnostiku, praćenje opšteg stanja, stanja vitalnih parametara i uređaji za održavanje života pacijenta obezbedili su

I ZDRAVSTVENE NEGA HISTORY OF MEDICINE AND HEALTH CARE

DATUM PRIHVATANJA: 15.11.2011. 083(091) ID BROJ:187911948

: Gordana DRAGOŠEV – medicinska sestra Udruženje MST Intenzivnih nega, anestezije i reanimacije Srbije

SUSRET MEDICINE I TEHNOLOGIJE KROZ ISTORIJUENCOUNTER OF MEDICINE AND TECHNOLOGY THROUGH HISTORY

Razvoj tehnike i tehnologije u medicini vuče korenje iz prve trepanacije lobanje,

amputacije udova, incizije gnojnih apscesa i slično. Kroz vekove su se upotrebljavala različita pomagala u medicini, a prvi značajniji pomaci ka razvoju tehnologije u medicini su se javili pod uticajem Dekartovih učenja u

u kada je ljudsko telo shvaćeno kao mašina.

Slična istraživanja vezuju se i za Leonarda da Vinčija kao i druge genijalne naučnike, slikare i vajare iz perioda

Razvoj nauke i tehnologije je paralelan proces i tako povezan da ih je nemoguće odvojeno posmatrati. Nauka sa novim dostignućima i tehnologija kao karika koja spaja sve naučne oblasti, vode globalnom napretku čovečanstva. Vrlo je važno „držati korak“ u svim oblastima ljudske delatnosti da bi napredak bio

ne se ne može ni zamisliti bez informacione tehnologije.

Razvoj mikroprocesora je omogućio široku infiltraciju računara u biomedicinske instrumente za merenje, praćenje i prikazivanje niza parametara u fiziologiji,

uklearnoj medicini, laboratorijama i drugo. Digitalne komunikacione tehnike omogućile su umrežavanje kompjutera i razmenu velikih količina informacija koje su potrebne ekspertnim sistemima za

Naš svet nikada ne može postati slobodan od bolesti, ali uz pomoć tehnologije zdravstveni radnici će inkorporirati znanja i veštine stečene kroz istraživanja i

za bolje zbrinjavanje Medicinska sestra, istorija,

lečenje i zdravstvena nega

ABSTRACT Developments of technology in medicine prehistoric times when the first skull tamputation of limbs and festering abscess incision made. Through the ages, different accessories was used in medicine, and the first significant steps to developing of technology in medicine have occurred under ascendant Descartes’ learning in the 17th century, when the human body is understood as a machine. The similar studies are linked with Leonardo da Vinci aother ingenious Renaissance scientists, painters and sculptors. The development of science and technology is a parallel process, connected in a wayconsidered separately. The science with new achievements and technology like grummet that connects all scientific fields, leading to global progress of humanity. It is very important to "human activity that progress can be balanced. Further medical advances can not be imagined without information technology. The development of microprocessors has enabled a wide infiltration of computers in biomedical instruments for measuring, monitoring and display of parameterclinic, radiology, nuclear medicine, laboratories and others. Digital tecnologies have enabled the networking of and exchanging numerous informationsthat are required for expert systems to improve the quality of decition making. Our world can never become free of the disease, but with helpedworkers will incorporate a knowledgthrough research for better patient care.Nurse, technology, computer science, history, treatment and health care.

Prvo tehničko pomagalo u medicini bio je termometar koga je izumeo Robert Bojl (Robert BoyleAntony van Leeuwenhoek) usavršava mikroskop i uvodi ga u medicinsku praksu.

pronalazi stetoskop 1816. godine što daje snažan zamah razvoju medicinske tehnike. Iako je bilo otpora pri upotrebi stetoskopa, vremenom on postaje široko prihvaćen te kasnije dolazi do pronmedicinsku praksu oftalmoskopa, laringoskopa, gastroskopa i drugih pomagala. Novu dijagnostičku metodu sasvim

(Wilhelm Roentgen) 1895. godine otkrivajući X-zrake koji su tako nazvani upravo oznanice, a 1898. godine Pijer i Marija Kiri (Pier i Marija Curie) otkrivaju radijum koji će se kasnije

koristiti za tretman malignih bolesti. Krajem XIX veka Viljem Einhoven (Willem Einthoven) otkriva elektrokardiograf. a otkrića tehničkih pomagala koja se koriste u medicini, bez kojih se ne bi mogla

ni zamisliti savremena medicina. Tako se otkrićem rendgenskih zraka, kompjutera i digitalnih tehnika javljaju nove discipline u medicini kao što su radiologija, nuklearna medicina, hemodijaliza, ultrazvučna diagnostika i intenzivna

Razvojem osetljivih i preciznih delova elektronskih mernih instrumenata došlo je do formiranja i razvoja jedinica za intenzivno lečenje sa ciljem da se zbrinu, leče i neguju životno ugroženi pacijenti. Savremeni uređaji za dijagnostiku, praćenje opšteg stanja, stanja vitalnih parametara i uređaji za održavanje života pacijenta obezbedili su

TEHNOLOGIJE KROZ ISTORIJU ENCOUNTER OF MEDICINE AND TECHNOLOGY THROUGH HISTORY

of technology in medicine have roots in first skull trepanation,

festering abscess incision was . Through the ages, different accessories was used

edicine, and the first significant steps to developing of technology in medicine have occurred under ascendant Descartes’ learning in the 17th century, when the human body is understood as a machine. The similar studies are linked with Leonardo da Vinci as well as

scientists, painters and sculptors. The development of science and technology is

connected in a way that they cannot be considered separately. The science with new achievements and technology like grummet that connects all scientific fields, leading to global progress of humanity. It is very important to "upgrade" in all areas of

gress can be balanced. Further medical advances can not be imagined without information technology. The development of microprocessors has enabled a wide infiltration of computers in biomedical instruments for measuring, monitoring and display of parameters in the physiology, clinic, radiology, nuclear medicine, laboratories and

have enabled the computer numerous informations

for expert systems to improve the ng. Our world can never become

ed by technology, health porate a knowledge and skills gained

through research for better patient care. Key words: Nurse, technology, computer science, history, treatment

Robert Boyle) 1663. godine. Već usavršava mikroskop i uvodi ga u medicinsku praksu.

pronalazi stetoskop 1816. godine što daje snažan zamah razvoju medicinske tehnike. Iako je bilo otpora pri upotrebi stetoskopa, vremenom on postaje široko prihvaćen te kasnije dolazi do pronalaska i uvođenja u medicinsku praksu oftalmoskopa, laringoskopa, gastroskopa i drugih pomagala. Novu dijagnostičku metodu sasvim

zrake koji su tako nazvani upravo otkrivaju radijum koji će se kasnije

otkriva elektrokardiograf. a otkrića tehničkih pomagala koja se koriste u medicini, bez kojih se ne bi mogla

ni zamisliti savremena medicina. Tako se otkrićem rendgenskih zraka, kompjutera i digitalnih tehnika javljaju nove icina, hemodijaliza, ultrazvučna diagnostika i intenzivna

Razvojem osetljivih i preciznih delova elektronskih mernih instrumenata došlo je do formiranja i razvoja pacijenti. Savremeni uređaji za

dijagnostiku, praćenje opšteg stanja, stanja vitalnih parametara i uređaji za održavanje života pacijenta obezbedili su

da se životni vek čoveka produži za 30 godina. Prva jedinica intenzivne nege opremljena elektronskim uređajima pojavila se 1958. godine u Baltimoru (Baltimore) u SAD, a u Evropi u Arhusu (Nemačka) 1965. godine. Dva fiziologa iz Švajcarske – Žan-Luis Prevost i Frederik Bateli (Jean-Louis Prévost and Frederic Batelli) 1899. godine vrše testiranje na psu i postavljaju osnove smernice za upotrebu defibrilatora, ali tek 1933. godine kardiolog Dr Albert Hjuman i inžinjer elektronike C. Henri Hjuman (Dr Albert Hyman and C. Henry Hyman, Beth Davis Hospital, New York siti, USA) konstruišu prvi defibrillator za upotrebu u medicini. Vreme punjenja tadašnjeg defibrilatora bilo je duže za 30 sekundi od današnjeg što je za bolesnika u arestu jednako smanjenju šanse za preživljavanjem i povećanje šanse za nepovratnim oštećenjem moždane funkcije. Današnji moderni defibrilatori nekoliko su puta manji i lakši od ondašnjih, sa mnoštvom dodatnih funkcija poput merenja saturacije i mogućnosti transkutanog pacinga. Jednostavni su za upotrebu, znatno je kraće vreme punjenja, daljinski se upravlljaju sa lopatica i imaju zaštitu od slučajnog isporučivanja elektro šoka. Po pravilu su svi bifazni, tako da uz pravilnu upotrebu vrlo retko ostavljaju oštećenja na koži. Aparati za mehaničku potporu disanju bili su bučni, glomazni i mehanički podesivi, pribor za ventilaciju bio je višekratan i podlegao je dezinfekciji i sterilizaciji. Sva znanja za korišćenje navedene aparature i izvođenje veština sticana su samo edukacijom unutar tima koji je međusobno sarađivao. Moderni respiratori gotovo su potpuno automatizovani i sigurni za upotrebu. Respirator najnovije generacije, težak svega 3 kg, u koji se unose samo težina, visina i pol bolesnika, dok on sam određuje najpovoljniji model ventilacije, čak je u mogućnosti i sam odvajati bolesnika od mehaničke podrške kada proceni da je za to vreme. Razvoj nauke i tehnologije je paralelan proces i tako povezan da ih je nemoguće odvojeno posmatrati. Nauka sa novim dostignućima i tehnologija kao karika koja spaja sve naučne oblasti, vode globalnom napretku čovečanstva. Vrlo je važno „držati korak“ u svim oblastima ljudske delatnosti da bi napredak bio uravnotežen. Dalji napredak medicine se ne može ni zamisliti bez informacione tehnologije. Razvoj mikroprocesora je omogućio široku infiltraciju računara u biomedicinske instrumente za merenje, praćenje i prikazivanje niza parametara u fiziologiji, klinici, radiologiji, nuklearnoj medicini, laboratorijima i drugo. Digitalne komunikacione tehnike omogućile su umrežavanje kompjutera i razmenu velikih količina informacija koje su potrebne ekspertnim sistemima za poboljšanje kvaliteta odlučivanja. Perspektive informaciono - komunikacionih tehnologija se mogu sagledati iz sledećih nekoliko karakterističnih podataka:1452. godine trebalo je 6 meseci da španska kraljica sazna da je Kristofor Kolumbo otkrio Novi Svet, 1865. godine trebalo je 12 sedmica da britanska vlada sazna za ubistvo Abrahama Linkolna, 1,3 sekunde trebalo je da ceo svet sazna da je Nil Armstrong stupio na Mesec. Tehnologija je uključila zamenu staklenih termometara sa digitalnim termometrima koji obezbeđuju brzu, preciznu i sigurniju kliničku praksu. Tehnologija je uvela stick & peel termometre koji se sada koriste u svim slučajevima opšte anestezije i detektuju brzi rast temperature pacijenta. Takođe u skorije vreme je, kroz tehnološki napredak, razvijen Bispectoral Indeks Monitor (BIS) za praćenje nivoa svesti i kao pomoć za isporuku anestezije. Tehnika anestezije je prošla kroz kompletnu metamorfozu od doba opijanja alkoholnim pićima težeći umanjenju bola do današnje isporuke anestezije tehnološki najsavremenijim sistemima. Današnja anestezija je mnogo prijatnija, bezbednija, jednostavnija i efikasnija, sa tačnom isporukom koja se prati preko monitoring sistema. Tehnološki napredak dijagnostičko - terapisjkih metoda u radiologiji doneo je dramatične promene u dijagnostici, lečenju, nezi i razumevanju procesa bolesti i njenog napredovanja. Lečenje kritično obolelih pacijenata je pouzdanije i efikasnije od izuma i nastanka raznih stentova čija primena obezbeđuje mnogo manje operativnih procedura na otvorenom srcu i kardiovaskularnom sistemu. Hemoterapija sa novim sastavima i sistemima isporuke putem tehnologije jednostavnije i efikasnije obezbeđuje kompletan, kontinuiran i kvalitetan tretman lečenja i nege. Novi, bolje dizajnirani insulin postaje dostupan, novi monitori za testiranje, kao i nošenje insulinskih pumpi za kontinuirane isporuke insulina su značajna promena života i blagostanje velikog broja obolelih od Diabetes mellitusa. Sve zahvaljujući tehnologiji. Tehnologija je uvela kautere za trenutnu kontrolu gubitka krvi u toku hirurške procedure, za razliku od ranije korišćenih vezivanja šavova oko svakog krvnog suda, što je oduzimalo mnogo vremena, a time i gubitka dragocene krvi obolelog. Tehnološki napredak u operacionoj sali doprineo je mnogo više u lečenju kritično obolelih uvođenjem manje invazivnih sofisticiranih instrumenata i robotikom, što je rezultiralo manjim operativnim ranama i kraćem postoperativnom oporavku bolesnika. Uvođenjem opreme i setova za jednokratnu upotrebu u medicini došlo se do uštede vremena i truda, a postignuta je brza i laka primena koja obezbeđuje zahtevanu sterilnost. Hitna medicinska pomoć je farmakološko ili hirurško lečenje koje se izvršava bez odlaganja. Ona podrazumeva niz mera i postupaka koji se preduzimaju u cilju uklanjanja ili ublažavanja poremećaja vitalnih funkcija koje neposredno ugrožavaju život bolesnika ili povređenog. Retko koja medicinska disciplina, ili drugim rečima oblik zdravstvene zaštite, izaziva veću pažnju javnosti od hitne medicinske pomoći. Nepobitno je da na to utiče dramatičnost neposredne borbe za život unesrećenog ili teško obolelog. Osim toga, urgentna medicinska tehnologija je uzbudljiva oblast za proučavanje i omogućava neposrednu primenu teorije i praktičnih veština. Tehnologija urgentne medicine, dakle, uključuje teorijska znanja, praktične veštine i zdrav razum. Znanje i oprema neophodna za razvoj sistema hitne medicinske pomoći (EMS – Emergency Medical System) su postojali mnogo pre nego je takav sistem uspostavljen. LITERATURA - REFERENCE 1. Petković D. Sivić S., Tehnologije u medicini, Univerzitet u

Zenici 2005. 2. Deželić G., Medicinska informatika - nastanak naziva i

njegovo značenje Medicinski fakultet Sveučilišta Zagreb- 2004. Medix.

3. Bahlman DT, Johnson FC. Using technology to improve and support: communication and workflow processes. AORN J.2005;82:56–73.

4. Nelson AL, Powell-Cope G, Gavin-Dreschnack D, et al. Technology to promote safe mobility in elderly. Nurs Clin North Am.2004;39:649–71.

5. Powell-Cope G, Baptiste A, Hoffman S, et al. The use of height-adjustable low beds in healthcare. 2005

6. World Health Organization. Medical devices and equipment. [Accessed March 21, 2006]. Available at:http://www.who.int/medical_devices/en/

UPUTSTVA AUTORIMA - INSTRUCTIONS FOR AUTHORS

Gordana DRAGOŠEV – Sanja PAUNIĆ

Autori su u obavezi da se prilikom pripremanja svog rukopisa za štampanje u INSIPRIUM-u pridržavaju datih, a u skladu s Vankuverskim pravilima i Jednoobraznim zahtevima za rukopise koji se podnose biomedicinskim časopisima (v. Srpski arhiv, posebno izdanje, 2002/1). INSPIRIUM objavljuje originalne radove, koji nisu štampani na drugom mestu, kao i stručne radove koji su usmeno prikazani na naučnim skupovima, radovi koji su dopuna ranije objavljenih prethodnih saopštenja i radovi koji nisu štampani u celini (npr. samo u vidu apstrakta) i Vaši Diplomski radovi (skraćena verzija). Rukopise slati na email adresu: insiprium.uinars@gmail.com. U časopisu se mogu objaviti sledeći tipovi radova: ORIGINALNI RADOVI (do 7 strana) koji su rezultat istraživanja, dokumentovani dovoljnim obimom i sa jasnim zaključcima. Sadrže sopstvena istraživanja reprezentativna za određenu oblast, obrađena i izložena tako da se, ako su eksperimenti, mogu ponoviti, a analize i zaključci mogu proveriti. PREGLEDNI ČLANCI (do 5 strana) su radovi informativnog karaktera. Predstavljaju celovit pregled nekog područja ili problema na osnovu već publikovanog materijala koji se analizira i raspravlja. PRIKAZI SLUČAJEVA (do 3 strane) donose kazuistiku iz prakse s kratkim teoretskim uvodom. Ovi stručni radovi - prikazi su, po pravilu, od najveće koristi praktičarima, imaju karakter stručnih radova. STRUČNI RADOVI (do 5 strana) Odnose se na proveru ili reprodukciju poznatih istraživanja i predstavljaju koristan materijal u širenju znanja i prilagođavanja izvornih istraživanja potrebama nauke i prakse. PRETHODNA SAOPŠTENJA (do 4 strane). Sadrže naučne rezultate Čiji karakter zahteva hitno objavljivanje, ali ne mora da omogući i ponavljanje iznesenih rezultata. ISTORIJA MEDICINE (do 4 strane). Obrađuje se prošlost s ciljem stvaranja kontinuiteta medicinske I zdravstvene kulture, a imaju karakter stručnih radova. AKTUELNI PROBLEMI: Ovi radovi mogu obraditi kratko savremene teme, nove termine i probleme sa ciljem informacije i edukacije bez zahteva za sveobuhvatnost. Tu spadaju i manji problemi iz svakodnevne prakse koji će se povremeno štampati (zapažanja, mišljenja, problemi).

U časopisu se objavljuju i feljtoni, prikazi knjiga, izvodi iz strane literature, izveštaji s kongresa i stručnih sastanaka, saopštenja o radu pojedinih zdravstvenih organizacija, podružnica i sekcija, saopštenja Uredništva, pisma Uredništvu, Novine u medicini, pitanja i odgovori, stručne i staleške vesti i „In memoriam“.

1. Priprema rukopisa Rukopis treba otkucati samo na jednoj strani bele hartije formata A4, bez proreda i marginom od najmanje 25 mm, odnosno koristiti font Times New Roman, veličina slova 12. Dozvoljeni obim rukopisa, uključujući sažetak, sve priloge i spisak literature, iznosi 4-12 strana, kako je prethodno navedeno za pojedine kategorije radova.

Rukopis pripremiti prema sledećim uputstvima: 1.1. Naslov rada mora biti kratak, jasan i bez skraćenica, ispisan na posebnoj strani zajedno sa kratkim naslovom rada (short title), sa ne više od 40 karaktera. Ispod naslova rada, navode se imena i prezimena autora (najviše 6), indeksirana brojkama koje odgovaraju onima pod kojim se u zaglavlju ove strane navode puni nazivi i mesta ustanova u kojima autori rade. Na dnu ove strane staviti „Adresa autora:“ i u nastavku navesti punu adresu i titulu prvog autora. Iza adrese navode se eventualno fusnote (zahvaljivanja, obaveštenja i slično). Naime, kako se pravo na autorstvo zasniva isključivo na suštinskom učešću u izradi rada, za određeni doprinos, autori se mogu pojedincima ili timovima, uz njihovu dozvolu, zahvaliti u samom tekstu ili u fusnoti. Telefon, adresa autora za korespondenciju, e- mail adresa, kao i podatak o kategoriji rada, navode se u propratnom pismu uz rukopis. 1.2. Sažetak na srpskom i engleskom jeziku mora biti kratak, 200 reči, bez skraćenica, sa preciznim prikazom problema, cilja rada, metoda i postupaka, glavnih rezultata i osnovnih zaključaka, ispisan na posebnoj strani. U nastavku navesti do deset ključnih reči (deskriptora i kvalifikatora) iz spiska medicinskih predmetnih naziva (Medical Subjects Headings MeSHj) Američke Nacionalne medicinske biblioteke. 1.3. Tekst rada treba da bude napisan u duhu srpskog jezika, oslobođen suvišnih skraćenica, čija prva upotreba zahteva navođenje punog naziva. Ne upotrebljavati ih u zaključku rada. 1.4. Na posebnom papiru potrebno je dostaviti spisak i objašnjenje svih skraćenica korišćenih u tekstu. 1.5. Koristiti mere metričkog sistema prema Internacionalnom sistemu mera (International System Units - SI), navesti postupke i metode, uključujući i statističke, za lekove upotrebljavati generička imena fonetski napisana. Ne navoditi imena bolesnika, inicijale ili brojeve istorija bolesti. 1.6. U tekstu rada na margini označiti mesta za slike, sheme, tabele i grafikone, ne ostavljajući prazan prostor ili oznake u tekstu za njih.

2. Prilozi (tabele, grafikoni, sheme i fotografije) 2.1. Tabele, grafikoni i sheme dostavljaju se na posebnim stranama, u crno-beloj tehnici, u formatu koji obezbeđuje da i pri smanjenju na razmere za štampu ostanu jasni i čitljivi. Upotreba skraćenica u tekstu priloga dozvoljava se samo izuzetno, uz obaveznu legendu. Prilozi se označavaju zasebnim arapskim brojevima. 2.2. Fotografije je potrebno da budu dostavljene u visokoj rezoluciji – naj manje 600x800 pxl. Fotografije osoba moraju prikriti njihov identitet, ili se mora dostaviti pismena saglasnost za objavljivanje.

3. Literatura Vankuverska pravila precizno određuju redosled podataka i znake interpunkcije kojima se oni odvajaju, kako je u nastavku dato u pojedinim primerima. Navodese svi autori, a ukoliko ih je preko šest, navesti prvih šest i dodati "et аГ.

Članci u časopisima: *Standardni članak Goate AM. Haynes AR. Ouen MJ. Farrall M, James LA,Lai LY, et al. Predisposing locus for Alzheimer's disease on chromosome 21. Lancet 1989:1:352-5. * Organizacija kao autor The Royal Marsden Hospital Bone-marro\vTransplantation Team. Failure of syngeneic bone-marrou graft uithout preconditioning in post-hepatitis marro\v aplasia. Lancet 1977:2:742-4. *Nisu navedena imena autora Coffec drinking and cancer of the pancreas [editorial]. BMJ1981:283:628. * Volumen sa suplementom Magni F, Rossoni G. Berti F. BN-52021 protects guinea pig from heart anaphylaxis. Pharmacol Res Commun 1988:20 Suppl 5:75-8. *Sveska sa suplementom Gardos G, Cole .10, Haskcll D. Mnrbv D. Parne SS. Moore P. The natural history of tardivc dvskinesia. J Clin Psvchophar macol 1988:8(4 Suppl):31S-37S. *Sažetak u časopisu Fuhrman SA. Joiner KA. Binding of the third component of complement СЗ by Toxoplasma gondi [abstract]. Clin Res 1987;35:475A. Knjige i druge monografije: *Jedan ili više autora Hisen IIN. Immunology: an introduction to molecular and cellular principles of the immune response. 5th cd. Ne\v Vork: Harperand Rovv; 1974.

*Poglavlje u knjizi Weinstein L, Shwartz MN. Pathologic properties of invading microorganisms. In: Soderman WA Jr. Soderman WA. eds. Pathologic phvsiologv: mechanisms of disease. Philadelphia: Saunders: 1974. p. 457-72. *Rad u Zborniku radova Harley N11. Comparing radon daughtcr dosimetric and risk models. In: Gammage RB, Кпуе SV, eds. Indoor air and human heallh. Proccedings of the Seventh Life Sciences Symposium: 1984 Oct 29-31: Knoxville (TN). Chelsea (MI): Leuis: 1985. p. 69-78.

Elektronski materijal: *Clanak u časopisu u elektronskoj formi Morse SS. Factors in the emergence of infectious diseases. Lmerg Infect Dis [serial online] 1995 .lan-Mar [cited 1996 Jun 5]:I(1):[24 screensl. Availablc from: URI.:http://w\v\\.cdc.gov/ ncidod/EID/eid.htm. *Monografije u elektronskoj formi CDL slinical dermatology illustrated [monograph on CD- ROM]. Reeves JRT, Maibach H. CM HA Multimedia Group. producers. 2nd ed. Version 2.0. San Diego: CMEA:1995. * Kompjuterski dokument (Jile) Hemodvnamics III: the ups and douns of hemodvnamics [computer program]. Version 2.2. Orlando (FL): Computerized Educational Svstems; 1993.

4. Dodatne obaveze Ukoliko rad bude prihvaćen za štampu, autori su dužni da, po uputstvu Redakcije, izvrše sve ispravke i unesu dopune u tekst, te da dostave takvu konačnu, korigovanu verziju svog rada sa nazivom dokumenta („file“) i programa u kojem je sačinjen rukopis na email adresu uredništva i redakcije inspirium.uinars@gmail.com. Tekst je potrebno pisati u kontinuitetu, ne vršiti nikakve modifikacije veličine ili vrste slova i rasporeda reči. Jedino pasuse treba odvajati komandom „Enter“. Na isti način kucati i tabele, s tim što se kolone međusobno odvajaju pomoću komande za tabulator (obično „Tab“), a redovi komandom „Enter“.

Uredništvo zadržava pravo da sve radove koji nisu u skladu sa pravilom odbaci ili vrati na doradu autoru.

AUTORSKA IZJAVA - Nakon pristizanja Vašeg rada uredništvo će na Vašu email adresu poslati obrazac za AUTORSKU IZJAVU koju ste u obavezi popuniti, potpisati i orginalnu verziju proslediti na fax ili adresu UINARS. Autorska izjava odnosi se na sledeće: Svojim potpisom potvrđujem da sam stvarni autor navedenog dela, te da su svi sadržaji koji nisu original mog autorskog dela ispravno citirani. Potvrđujem i prihvatam da se sadržaj mog dela u potpunosti i/ili u delovima bez promene sadržaja objavi u časopisu UINARS „INSPIRIUM“. Svojim potpisom preuzimam punu moralnu i materijalnu odgovornost za kompletni sadržaj navedenog dela (tekst, slike, tabele, grafikoni, informacije itd). Na istom obrascu predviđen je prostor za potpis autora i svih kooautora stručnog rada koji su u obavezi svojeručno potpisati.

NAPOMENA. Uređivanje naučno-stručnih sadržaja časopisa je potpuno nezavisno. Odgovornost za tačnost prezentovanih informacija i originalnost autorskih sadržaja u sopstvenim radovima snose sami autori. Sva autorska prava publikovanih sadržaja preuzima izdavač časopisa. Uz citiranje izvora, dozvoljeno je nekomercijalno korišćenje publikovanih sadržaja na fer način u naučno – stručne svrhe i to: edukacije, istraživanja, kritike i pregleda. Izdavač, uredništvo i saradnici naučno – stručnog časopisa INSPIRIUM odriču se svake odgovornosti za bilo kakvu štetu koja može da nastane korišćenjem bilo koje informacije publikovane u časopisu.

Nakon obrade, prihvatanja i recenzije Vašeg Stručnog rada UINARS dostavlja Vaš rad na klasifikovanje stručne oblasti po sistemu UDK broja koji se štampa na početnoj strani stručnog rada, iznad naslova. Nakon toga Vaš stručni rad

UINARS dostavlja Zdravstvenom savetu Srbije i Komori MSZT Srbije za akreditaciju

.

Konkurs za prijem Vaših stručnih radova za časopis UINARS „INSPIRIUM“ traje u toku cele godine. Ukoliko planirate da Vaš stručni rad objavite u časopisu „INSPIRIUM“ u obavezi ste da nameru najavite na email insiprium.uinars@gmail.com dva meseca pre izlaska narednog broja kako bi Uredništvo kreiralo sadržaj časopisa u celosti. U slučaju da pošaljete Vaš stručni rad bez najave on će biti štampan u nekom od narednih brojeve kada se za to ukaže prostor, jer se sadržajne celine časopisa kreiraju kroz najave.

Ukoliko Vam je potrebna konsultacija u vezi sa objavom Vašeg stručnog rada slobodno kontaktirajte uredništvo i redakciju časopisa na email insipirium.uinars@gmail.com.

Tekst prema upustvima navedenim u časopisu Medicinski pregled

Na osnovu Pravilnika o bližim uslovima za sprovođenje kontinuirane edukacije za zdravstvene radnike i zdravstvene saradnike član 9. D) Publikacije Precizirano je da se u svakom pojedinačnom slučaju vrši bodovanje autorstva odnosno

uredništva, o čemu se izdaje potvrda. Članak objavljen u neindeksiranim stranim i domaćim publikacijama boduje se na sledeći način: PRVI AUTOR – 6 bodova, PRVIH 6 KOAUTORA – po 1 bod, OSTALI KOAUTORI – 0,5 bodova BODOVI SE DODELJUJU.

OBJAVA STRUČNOG RADA U NAUČNO STRUČNOM ČASOPISU „Inspisrium“ JE BESPLATNA, A IZDAVANJE POTVRDE SA LICENCNIM BODOVIMA ZA AUTORE KOJI NISU ČLANOVI UINARS JE 3000RSD.

Svaki naučni i stručni rad ocenjuju minimum dva recenzenta. Recenzentima se ne otkriva identitet autora i obratno, izuzev onda kada obe strane izraze spremnost na neposrednu komunikaciju.

PRIKAZ KNJIGE - Book Review

Trinaest godina po objavljivanju prve knjige prof. Lalevića, Kardiopulmonalna cerebralna reanimacija, pojavljuje se nova pod istim naslovom, sa još dva nova autora, prof. dr Miloradom Borzanovićem i mr sc dr Vesnom Stefanović. Prof. Lalević, koji se već više od 4 decenije bavi ovom veoma važnom oblašću, priredio je značajno prošireni tekst sa novim saznanjima, smernicama i preporukama koje treba da ubrzaju prepoznavanje i poboljšaju uspešnost lečenja ovog zaista dramatičnog događaja. Posebna vrednost ovog teksta je, što su, pored uobičajenih situacija kod kojih može nastati akutni zastoj srca, detaljno navedene i specifične situacije u kojima on takođe može nastati, kao što su: astma, poremećaji elektrolita koji ugrožavaju život, anafilaktična reakcija, srčani zastoj posle kardiohirurške intervencije, zastoj u vezi sa traumom, zastoj srca u trudnoći, udar struje i groma, utapanje, hipotermija i hipertermija, kao i trovanja. Nema sumnje da će ovako koncipiran, jasno napisan tekst biti od neprocenjive vrednosti ne samo svakom kliničaru, već i drugom medicinskom osoblju, pa čak i laicima. Naime, u SAD oko 52% smrti usled akutnog infarkta miokarda nastaje izvan bolnice. Obzirom na veoma kratko vreme u kome se mora ukazati pomoć u vidu kardiopulmonalne reanimacije, kao i uslove u saobraćaju, jasno je da veoma važnu ulogu imaju obučeni laici, pa je na ovu okolnost ukazano u knjizi. Drugo poglavlje knjige, autora prof. Dr Milorada Borzanovića, kardiologa, Akutni koronarni sindrom, kao i Periarestne aritmije, predstavlja vrednu i korisnu dopunu prethodnog teksta i biće dragoceno kardiolozima i kliničarima uopšte. I ovo poglavlje pisano je na osnovu najnovijih saznanja i preporuka. Treće poglavlje, autora Mr sc dr Vesne Stefenović, anesteziologa, rezultat je petnaestogodišnjeg iskustva u pedijatrijskoj anesteziji, pa je razumljivo da je ovaj tekst Kardiopulmonalna reanimacija u pedijatriji (novorodjenčeta, odojčeta, deteta) izdvojen u posebno poglavlje. Ono, takođe, predstavlja savremeni pogled na kardiopulmonalnu cerebralnu reanimaciju u pedijatriji i sa prvim poglavljem (P. Lalevića) predstavlja jednu celinu. U pojedinim poglavljima, kako je i sam autor naveo, ima ponavljanja kako bi svako poglavlje predstavljalo jednu celinu. Ja bih sa velikim zadovoljstvom, naveo deo recenzije koja se odnosila na prvu knjigu Kardiopulmonalna cerebralna renimacija prof. Lalevića 1995. godine, jer sam duboko uveren da važi i za ovu: „ Zadivljujuća je jednostavnost i čitkost teksta prof. Dr Predraga Lalevića. Knjiga se zato čita u jednom dahu, a tome doprinosi vrlo interesantno izlaganje, inače jedne vrlo zanimljive oblasti. Osobita vrednost knjige je što čitaoca ne ostavlja ni u kakvoj dilemi kako treba da se sprovodi adekvatna kardiopulmonalna i cerebralna reanimacija, kako kod bolesnika sa akutnim infarktom miokarda, tako i kod utopljenika ili srčanog zastoja kod hipotermije. To verovatno neće biti knjiga da stoji u biblioteci, već knjiga na radnom stolu....“

Prof dr Miodrag Ostojić

PREDRAG LALEVIĆ, MIODRAG BORZANOVIĆ, VESNA STEFANOVIC

KARDIOPULMONALNA CEREBRALNA REANIMACIJA

Izdavač Zavod za udžbenike - Beograd