instituti i zhvillimit tË arsimit - shkolla...

REPUBLIKA E SHQIPËRISË

MINISTRIA E ARSIMIT DHE SHKENCËS

INSTITUTI I ZHVILLIMIT TË ARSIMIT

KURRIKULA KOMBËTARE E ARSIMIT BAZË

PROGRAM LËNDOR

Fusha: SHKENCA NATYRORE

Lënda: BIOLOGJI

Klasa: 7 – 9

Kodi: _______

Koordinatore:

Mimoza MILO

Tiranë, 2012

2

BIOLOGJI

Grupi i punës:

Aleko MIHO

Dritan Spahiu

Ilo MELE

Lindita GODO

Shpresa GORANA

Mirela PITI

Marita HAMZA

Mimoza MILO

Anila PAPARISTO

Manjola KULIÇI

3

BIOLOGJI

1. TË PËRGJITHSHME

Programi lëndor i Biologjisë për arsimin bazë është një dokument zyrtar, pjesë e

paketës së dokumenteve zyrtare për Kurrikulën Kombëtare të Arsimit Bazë. Hartimi i

programit është mbështetur te Korniza Kurrikulare e Arsimit Parauniversitar, si edhe te

Standardet e të Nxënit të fushës së Shkencave të Natyrës.

Studimi i lëndës së Biologjisë ka si qëllim të formojë te nxënësit njohuri, aftësi,

qëndrime për kompleksitetin e organizmave të gjallë, duke përfshirë strukturën,

funksionet, organizimin dhe ndërvarësinë ndërmjet tyre dhe mjedisit. Gjithashtu, dijen dhe

përvojat e fituara t’i zbatojnë në jetën e përditshme për të zgjedhur një stil jete të

shëndetshëm, si dhe për përfshirjen e tyre në veprimtari për mbrojtjen e natyrës dhe

vlerave të saj.

Përmbajtja e programit të biologjisë në arsimin bazë siguron një vijimësi të

natyrshme dhe një vargëzim logjik e të përshkallëzuar të koncepteve dhe ligjësive

biologjike. Si e tillë, ajo i krijon mësuesit hapësira për ta organizuar këtë përmbajtje

nëpërmjet zgjedhjes së përvojave më të mira të mësimdhënies, duke marrë parasysh

aftësitë moshore, përvojat, interesat dhe arritjet mësimore të nxënësve. Njohuritë

biologjike në programe paraqiten si një veprimtari shkencore që mundëson përfshirjen

aktive të nxënësve në përmbajtje.

Në klasën e shtatë përfshihen njohuri rreth qelizave, aparateve, sistemeve dhe

organeve të mbrojtjes, mbështetjes dhe lëvizjes, të frymëkëmbimit, qarkullimit, ushqimit,

riprodhimit, jashtëqitjes, sistemit nervor dhe imunitar. Njeriu trajtohet si qenie biologjike

dhe nisur nga ky këndvështrim, në programin e ri, nxënësit do të kenë mundësi që të

marrin njohuri rreth evolucionit të njeriut. Njohuritë për sistemin nervor vënë theksin në

realizimin e funksioneve ndjesore të organeve të shqisave me anë të sistemit nervor.

Studimi i trupit të njeriut lidhet ngushtë me çështje të shëndetit, drogave, paaftësive

funksionale, seksualitetit. Programi mundëson zhvillimin e njohurive, aftësive dhe

qëndrimeve që ndihmojnë për të patur një shëndet të mirë dhe për të fituar një stil jetësor të

shëndetshëm.

4

BIOLOGJI

Studimi i gjallesave në klasën e tetë përqendrohet në njohjen e shumëllojshmërisë

së formave të jetës nga këndvështrimi shkencor, estetik dhe etik. Njohja me sistemet e

klasifikimit dhe përdorimi i metodave dhe teknikave klasifikuese për të organizuar

studimin e gjallesave ndihmon në zhvillimin e aftësive dhe qëndrimeve të përbashkëta për

të gjitha lëndët e shkencave natyrore.

Në programin e klasës së nëntë, njohuritë dhe konceptet citologjike thellohen në

proceset jetësore që kryhen në nivelin e strukturave të specializuara brenda qelizës. Ato

janë thelbësore për të kuptuar plotësimin e nevojave jetësore në nivel organizmi.

Gjithashtu, në përmbajtje të programit ka një ndërthurje të njohurive dhe koncepteve nga

anatomia dhe fiziologjia e bimëve dhe kafshëve. Rëndësi i jepet marrëdhënieve të varësisë

që ekzistojnë midis strukturave anatomike tek këta organizma dhe funksioneve biologjike

të cilat kryhen nga to. Në programin e klasës së nëntë, konceptet biologjike jepen të

integruara me ato fizike, kimike dhe gjeografike. Trajtimi i integruar i tyre është i

rëndësishëm në interpretimin e dukurive biologjike.

Linja e gjenetikës në programin e ri do t’i trajtojë konceptet gjenetike të lidhura

ngushtë me riprodhimin. Njohuritë për bioteknologjinë, përdorimet dhe aspektet etike të

saj përbëjnë risi për programin. Programi i ri trajton edhe njohuri nga ekologjia, që kanë në

fokus dije për proceset dinamike në ekosisteme, ndërveprimet e gjallesave, ndotjen e

mjedisit dhe pasojat për jetën e ekosistemeve.

Organizimi dhe struktura e programit lëndor

Biologjia në arsimin bazë, do të studiohet si lëndë më vete me 2 orë në javë në

klasat 7, 8, 9 gjithsej në 210 orë mësimore.

Programi i biologjisë për arsimin bazë është organizuar sipas linjave e nënlinjave të

përmbajtjes. Linjat kryesore të përmbajtjes që e përshkojnë programin janë:

1. Shumëllojshmëria dhe klasifikimi i gjallesave

2. Ndërvarësia

3. Qelizat dhe proceset jetësore

4. Sistemet e trupit të njeriut dhe shëndeti

5. Trashëgimia dhe evolucioni

5

BIOLOGJI

Për çdo nënlinjë shënohen objektivat të cilat materializojnë njohuritë biologjike,

aftësitë dhe qëndrimet që pritet të nxënë nxënësit gjatë kursit të biologjisë. Gjithashtu,

rubrika e programit që përmban Konceptet/terma kyç, orientojnë përdoruesit e programit

për t’u fokusuar në çështjet më të rëndësishme të përmbajtjes.

Organizimi dhe strukturimi i përmbajtjes së programeve të biologjisë respekton:

1. Parimin linear

2. Parimin koncentrik

3. Parimin e integrimit (ndërlëndor dhe brenda lëndës).

Përdoruesit e programit

Programi i lëndës së Biologjisë për arsimin bazë ju drejtohet në radhë të parë

mësuesve të biologjisë, të cilët do ta zbatojnë atë në mësimdhënie. Gjithashtu, programi ju

drejtohet autorëve të teksteve, nga zbërthimi i saktë i të cilit varet në një masë të

konsiderueshme edhe cilësia e teksteve të biologjisë të hartuara prej tyre.

Programi i lëndës së Biologjisë për arsimin bazë është gjithashtu në dispozicion të

specialistëve të të gjitha fushave, të drejtuesve të shkollave, si edhe të të gjithë aktorëve të

interesuar për mbarëvajtjen e mësimdhënies në arsimin bazë.

2. SYNIMET E PROGRAMEVE TË BIOLOGJISË PËR KLASAT 7-9

Programet e biologjisë për klasat 7-9 synojnë që nxënësit:

të kuptojnë konceptet bazë të shkencës së biologjisë;

të fitojnë njohuri për format e ndryshme të së gjallës, kushtet e jetës dhe zhvillimin

e saj;

të fitojnë njohuri për ndërveprimet mes gjallesave dhe mjedisit ku ato jetojnë si dhe

për rolin e njeriut në ndryshimin e natyrës përmes përdorimit të burimeve natyrore;

të zhvillojnë njohuritë e tyre për ndërtimin e trupit të njeriut dhe funksionet e

pjesëve të ndryshme të tij, si dhe shprehitë në lidhje me shëndetin dhe marrëdhëniet

ndërpersonale;

6

BIOLOGJI

të aftësohen në mbledhjen e informacionit biologjik;

të përdorin teknologjinë e informacionit dhe të komunikimit, si mjet për sigurimin

dhe komunikimin e informacionit;

të vlerësojnë në mënyrë kritike informacionin biologjik të marrë nga burime të

ndryshme;

të planifikojnë, zbatojnë një eksperiment të thjeshtë biologjik dhe të interpretojnë

rezultatet e tij;

të lidhin njohuritë dhe aftësitë e fituara me jetën e përditshme;

të fitojnë përvoja që do të ngjallin interesin për të bërë zgjedhjen e karrierës në

biologji;

të vlerësojnë domosdoshmërinë e zhvillimit të qëndrueshëm dhe rolin e tij për të

ardhmen e ekosistemeve;

të përdorin njohuritë biologjike në diskutimet për natyrën, mjedisin dhe

teknologjinë, në procesin e vendimmarrjes si konsumator për të mbajtur një shëndet

të mirë dhe për të nxitur zhvillimin e qëndrueshëm.

3. KËRKESA PËR ZBATIMIN E PROGRAMIT

3.1 Kushte Paraprake të Zbatimit të Programit

Ky program është një dokument zyrtar i detyrueshëm për t’u zbatuar nga

përdoruesit e tij (mësues, autorë të teksteve etj.).

Programi lëndor është vetëm një pjesë e tërësisë së dokumenteve zyrtare të cilat janë të

detyrueshme për t’u zbatuar në lëndën e biologjisë. Dokumentet e tjera kryesore janë

korniza kurrikulare e arsimit parauniversitar dhe standardet e fushës ku kjo lëndë bën

pjesë, programet e shkencës për klasat 1-6, programet lëndore të biologjisë për klasën

paraardhëse dhe klasat pasardhëse, të gjitha programet lëndore të të njëjtit vit dhe

standardet e të gjitha fushave të tjera të të nxënit.

Zbatimi i programeve të biologjisë për arsimin bazë duhet të realizohet duke

respektuar parimet e barazisë gjinore, etnike, kulturore, racore dhe fetare.

7

BIOLOGJI

3.2 Objektivat e programit

Objektivat e programit janë për të gjithë nxënësit dhe të detyruara për përdoruesit e

tij. Kjo do të thotë që të gjithë nxënësve duhet t’u jepet mundësia që të nxënë çfarë

përshkruhet tek objektivat. Realizimi i objektivave në tema, kapituj, njësi dhe renditja e

tyre, është zgjedhje e lirë e zbatuesit të programit.

P.sh., objektivi : (të vëzhgojnë qelizën shtazore në mikroskopin me dritë) do të thotë se të

gjithë nxënësve duhet t’u jepet mundësia të vëzhgojnë qelizën shtazore dhe gjithashtu

tregon se metoda e përdorur për realizimin e tij është vëzhgimi. Nëse një mësues nuk e bën

këtë, nuk ka zbatuar programin lëndor; gjithashtu, nëse një tekst nuk e përmban këtë aftësi,

qoftë edhe si detyrë, autori nuk ka respektuar programin lëndor.

Një objektiv përmbushet në nivele të ndryshme nga nxënës të ndryshëm. Mësuesi

dhe autorët e materialeve mësimore duhet të organizojnë punën e tyre në mënyrë që të

gjithë nxënësit të arrijnë objektivat mësimore.

Një nivel arritjeje është zbatimi i këtij koncepti në situata të ngjashme me shembujt

që ofrohen. Një nivel më i lartë se ky është zbatimi i këtij koncepti në situata të reja për

nxënësin, por brenda njohurive të kapitullit. Një nivel edhe më i lartë do të ishte zbatimi në

njohuritë e kapitujve të tjerë të biologjisë, pastaj të lëndëve të tjera e më në fund në situata

të nxitura dhe nga bota reale.

3.3 Orët mësimore

Programet e biologjisë për klasën e 7-të, 8-të dhe të 9-të janë strukturuar në linja që

vijnë njëra pas tjetrës, por nuk do të thotë se mësimdhënia duhet zhvilluar në këtë renditje

gjatë vitit shkollor.

Sasia e orëve mësimore për secilën linjë është rekomanduese. Përdoruesit e

programit duhet të respektojnë sasinë e orëve vjetore të lëndës, por janë të lirë të

ndryshojnë me 10% (shtesë ose pakësim) orët e rekomanduara për secilën linjë.

Domethënë, mësuesi mund të vendosë të përparojë më ngadalë kur e vë re se nxënësit e tij

hasin vështirësi të veçanta në përmbushjen e objektivave të kapitullit, por mund të ecë më

shpejt, kur nxënësit e tij tregojnë një përvetësim të kënaqshëm.

Në programin e lëndës së Biologjisë, afërsisht 60-70% e orëve mësimore totale janë

për shtjellimin e njohurive të reja lëndore dhe 30-40% e tyre janë për përpunimin e

8

BIOLOGJI

njohurive (gjatë vitit dhe në fund të vitit shkollor). Në ndryshim nga programet e

mëparshme, numri i orëve i parashikuar për rubrikën “Orët e lira” përfshihet në numrin e

orëve të planifikuar për rubrikën “Përpunimi i njohurive”.

3.4 Përpunimi i njohurive

Në ndryshim nga programet e mëparshëm, rubrika “Orët e lira” nuk trajtohet më vete, por

përfshihet te rubrika “Përpunimi i njohurive”.

Përpunimi i njohurive përmban:

Përsëritjen brenda kapitullit të njohurive-bazë të tij (konceptet themelore).

Kontrollin e njohurive-bazë.

Lidhjen e njohurive të reja të një kapitulli me njohuritë e kapitujve paraardhës.

Lidhjen e njohurive të reja me njohuritë e lëndëve të tjera (ndonëse këto lidhje do të

përshkojnë zhvillimin e çdo ore mësimore, gjatë përpunimit i duhet kushtuar kohë e

posaçme).

Përsëritjen vjetore (pavarësisht nga ndarja në linja ose kapituj, lënda duhet parë si e

tërë).

Kontrollin vjetor (nuk është i detyruar).

Veçanërisht gjatë përpunimit të njohurive duhet t’i kushtohet kohë e posaçme kultivimit të:

Aftësive të përgjithshme, si: e komunikimit, e menaxhimit të informacionit, e

zgjidhjeve problemore, e të menduarit kritik dhe krijues.

Aftësive të posaçme lëndore, si: përdorimit të mikroskopit, zgjidhjes së ushtrimeve

ku realizohet lidhja e njohurive me jetën e përditshme, vëzhgimet në terren etj.

Formimit të qëndrimeve, si qëndrim etiko-social dhe punës në grupe të vogla

nxënësish.

Gjatë orëve të përpunimit të njohurive, nxënësve duhet t’u krijohet mundësia të punojnë

detyra tematike, projekte kurrikulare, të zgjidhin situata problemore nga jeta etj.

Veçanërisht gjatë përpunimit të njohurive, duhet t’i kushtohet kohë e posaçme kultivimit

të aftësive të posaçme lëndore, si: të përdorurit e pajisjeve dhe aparateve shkencore, të

9

BIOLOGJI

maturit, të ndjekurit e udhëzimeve, të zbatuarit e kushteve të sigurisë, të shfrytëzuarit e të

dhënave eksperimentale.

4. INTEGRIMI DHE LIDHJA NDËRLËNDORE

Struktura dhe përmbajtja e programeve të biologjisë në arsimin bazë mundëson

krijimin e lidhjeve integruese brenda lëndës së Biologjisë, ndërmjet lëndëve të përbashkëta

të fushës së shkencave të natyrës, si dhe me lëndë nga fusha të tjera të të nxënit. Në arsimin

bazë, biologjia zhvillohet si lëndë më vete në klasat 7-9 dhe strukturimi i përmbajtjeve

lëndore edhe në këto klasa respekton parimin e integrimit ndërlëndor.

Integrimi me lëndën e Fizikës realizohet përmes përdorimit të koncepteve dhe

ligjësive fizike në interpretimin e proceseve te gjallesat, transferimin e lëndës dhe energjisë

në rrjedhën e jetës, procesin e osmozës në qelizë, baza energjitike për jetën.

Integrimi me lëndën e Kimisë ka si objekte integrimi frymëkëmbimin qelizor,

foto-sintezën, fermentimin, bazat kimike të jetës.

Integrimi me lëndën e Matematikës gjen zbatim të gjerë në veprimtaritë

eksperimentuese dhe në kërkimet shkencore p.sh.: në vlerësimin e numrit të organizmave

në një habitat, llogaritjen e dendësisë së popullatës, nevojave energjitike ditore, ndërtimit

të raporteve midis pjesëve përbërëse të së tërës, në grafikë, veprime me numra, matje etj.

Integrimi me lëndën e Gjeografisë. Mësimi i biologjisë transmeton njohuri të cilat

përdoren gjatë trajtimit të aspekteve natyrore, ekonomike ose shoqërore.

Integrimi me lëndën e Gjuhës Shqipe. Këtu integrohen njohuritë dhe aftësitë

gjuhësore në leximin, përzgjedhjen, shkrimin e informacionit shkencor biologjik, hartimin

e eseve, prezantimin, duke përdorur lloje të ndryshme të medias, si: elektronike, të folur,

të shkruar dhe grafike në përputhje me përmbajtjen dhe qëllimin shkencor të prezantimit

etj.

Integrimi me fushën e Shkencave shoqërore bëhet i mundur përmes projekteve të

ndryshme kurrikulare në fushat e edukimit seksual, të ushqyerit e shëndetshëm, edukimi

për HIV/AIDS, parandalimin e drogës, alkoolit, duhanit etj.

10

BIOLOGJI

5. METODOLOGJITË E MËSIMDHËNIES

Parim bazë për përzgjedhjen e metodave dhe strategjive të mësimdhënies dhe të

nxënit janë që ato që mundësojnë arritjen qëllimet, objektivat dhe rezultatet e pritshme që

parashikon programi mësimor. Zgjedhja e metodës mësimore ndikohet edhe nga një sërë

faktorësh të tjerë, si : koha në dispozicion, potenciali intelektual i nxënësit, përmbajtja

mësimore, baza materiale mësimore, rregullat e sigurisë etj. Por e rëndësishme është që

zgjedhja e bërë në lidhje me metodat mësimore të jetë e përshtatshme dhe të sigurojë

aktivitete që mundësojnë pasurimin e të kuptuarit të koncepteve biologjike dhe të

zhvillojnë aftësitë e tyre të kërkimit, si dhe veprimtari që lidhen me jetën e përditshme të

nxënësve. Programi i biologjisë orienton të mësuarin përmes përdorimit të kërkimit

shkencor. Strategjitë e të mësuarit që do të përshtaten duhet të nxitin nxënësit drejt

pjesëmarrjes aktive, zhvillimit të aftësive që kërkohen për të punuar në rrugë shkencore

dhe në të njëjtën kohë zhvillimin e njohurive, kuptimeve dhe qëndrimeve shkencore.

Programet e biologjisë specifikojnë çfarë pritet që nxënësit të dinë dhe të bëjnë në

fund të një klase të dhënë, për rrjedhojë, mundësohet që aktivitetet e të nxënit të fokusohen

drejt pritjeve mësimore. Kur objektivi përcakton rrugën e arritjes së një informacioni

mësimor, metoda e të nxënit duhet t’i përgjigjet kërkesës së vendosur në objektiv, në të

kundërt, kur në objektiva nuk kërkohet rruga e arritjes së rezultatit të dhënë mësimor

atëherë metoda zgjidhet nga zbatuesi i programit, i cili është mirë të zgjedhë metoda të të

nxënit që në përgjithësi praktika mësimore i ka parë si të suksesshme.

Metodat e të mësuarit duhet të nxitin një kuptim të plotë të koncepteve biologjike

nga nxënësit. Për këtë është e rëndësishme që metodat mësimore të ndihmojnë në

ndërtimin e strukturave të të menduarit të nxënësve (konstruktivizmi). Metodat

ndërvepruese me në qendër veprimtarinë e nxënësit, janë ato që e mundësojnë këtë.

Kur flasim për një mësimdhënie ndërvepruese, duhet të kuptojmë mësimdhënien si

një akt bashkëveprimi, dinamik, fleksibël dhe të hapur ndërmjet mësuesit dhe nxënësve,

por dhe midis nxënësve, ku të gjithë kanë të drejtë të marrin vendime dhe të zgjedhin rolet

që u përshtaten. Metodat ndërvepruese janë të domosdoshme për të gjitha kategoritë e

nxënësve.

11

BIOLOGJI

Metodat e mësimdhënies dhe të të nxënit me në qendër nxënësin ndahen në tre nëngrupe:

Metodat dhe teknikat e punës në grup

Këto u japin mundësinë nxënësve të realizojnë qëllimet mësimore, duke

bashkëvepruar me të tjerët dhe sigurojnë kushte që nxënësit të paraqesin idetë, pikëpamjet

e tyre dhe informacionin që ata zotërojnë. Këtu bëjnë pjesë: 1. Diskutimi 2. Puna në grupe

të vogla 3. Grupet e ekspertëve 4. Mendo/puno në dyshe/shkëmbe me të tjerët 5. Loja në

role dhe simulimi.

Metodat dhe teknikat e hulumtimit

Metodat dhe teknikat e këtij grupi u japin nxënësve mundësinë të nxënë, të

praktikojnë aftësitë e tyre intelektuale, të nxjerrin përfundime e përgjithësime dhe t’i

zbatojnë ato në situata të reja. Në këtë grup bëjnë pjesë: 1. Studimi i rastit 2. Puna me

projekte 3. Ekskursioni 4. Vrojtimi 5. Mësimi zbulues 6. Zgjidhja e problemit.

Metoda dhe teknika që zhvillojnë të menduarit krijues dhe kritik

Këto metoda mund të klasifikohen duke u mbështetur në llojin e aftësive që zhvillojnë tek

nxënësi si më poshtë:

Metoda të zhvillimit të aftësive folëse (shprehëse): 1. Brainstorming 2. Parashikim

me terma paraprake 3. Rrjeti i diskutimit 4. Dora e fshehtë 5. Tryeza e rrumbullakët

6. DLTA (Directed Listening and Thinking Activity) 7. Mendo/puno në

dyshe/shkëmbe me të tjerët.

Metoda të zhvillimit të aftësive lexuese: 1. INSERTI 2. Tabela e koncepteve 3.

DRTA (Directed Reading and Thinking Activity).

Metoda të zhvillimit të aftësive shkruese: 1. Ditari dypjesësh 2. Kubimi 3.

Diagrami i Venit 4. Tryeza e rrumbullakët (gushëkuqi rrethor) 5. Kllasteri 6.

Pesëvargëshi 7. Esetë dhe shkrimet e lira.

12

BIOLOGJI

Në hartimin e programit të biologjisë është bërë kujdes që të gjitha aftësitë bazë të

fushës së shkencave të natyrës të jenë pjesë e objektivave të programit. Aftësitë e synuara

si p.sh.: të menduarit kritik e krijues apo të mësuarit e pavarur, ndikojnë në mënyrën se si

hartohet dhe mësohet biologjia. Nga mësuesit nuk kërkohet zhvillimi i një aftësie në

mënyrë të pavarur, por e ndërthurur me njohuritë e lëndës së Biologjisë dhe me aftësitë e

tjera.

Aftësitë që synon të zhvillojë Biologjia bashkë me lëndët e tjera të fushës së shkencave të

natyrës tek nxënësit janë:

Aftësia e përdorimit të matematikës

Aftësia e komunikimit

Aftësia e përdorimit të Teknologjisë së Informacionit dhe të Komunikimit

(TIK)

Aftësia e të menduarit kritik dhe krijues

Aftësia e përdorimit dhe e përpunimit të informacionit

Aftësia e zgjidhjes së problemit

Aftësia e të punuarit në grup

Aftësia e qëndrimit etik e social

Janë pikërisht objektivat, synimet dhe standardet e vendosura për lëndën e

Biologjisë, ato që e drejtojnë mësuesin në mësimdhënien e shkencë së biologjisë.

Rekomandimet e mëposhtme janë orientuese për realizimin e synimeve dhe objektivave të

programit të biologjisë:

Përdorimi sa më i shpeshtë i eksperimenteve.

Nxitja e vrojtimit të drejtpërdrejtë, kureshtjes, arsyetimit dhe gjykimit me

ndihmën e demonstrimeve dhe të eksperimenteve.

Harmonizimi i mësimit tregues (teorik) me mësimin praktik në klasë (punë

praktike, punë laboratori, zgjidhje ushtrimesh, detyrë praktike në klasë ose

jashtë saj).

Përdorimi i rubrikës "Përsëritje" për të nxitur dhe për të edukuar shprehitë

vrojtuese, analizuese dhe frymën e diskutimit të lirë tek nxënësit.

13

BIOLOGJI

Vënia e theksit tek njohuritë dhe aftësitë, veçanërisht në ato tema që mësuesi i

konsideron se mbartin koncepte kyç të biologjisë.

Lidhjen e njohurive me jetën e përditshme.

Materialet dhe mjetet mësimore

Në mësimet e biologjisë, një rol të rëndësishëm në procesin e të nxënit zënë mjetet

konkretizuese. Ato janë dhe do të mbeten burimi kryesor i njohurive për objektet dhe

dukuritë e natyrës. Këto mjete kanë funksione të larmishme, si p.sh.: informimi, motivimi,

konkretizimi, demonstrimi, ilustrimi, plotësimi i të dhënave, shpjegimi i përmbajtjes

mësimore, nxitja e aftësive të të menduarit kritik dhe krijues, zhvillimi dhe përsosja e

aftësive, racionalizimi i kohës, bashkëveprimi nxënës - mësues etj. Ato duhet të sigurohen

dhe të zgjidhen në sasinë dhe cilësinë e duhur. Në planin mësimor ditor ato planifikohen

për çdo temë, vetëm se mësuesi duhet të njohë mirë metodikën e demonstrimit dhe të

aktivizimit të nxënësve nëpërmjet tyre. Që këto mjete të jenë sa më funksionale në orën e

mësimit, nxënësit duhet të plotësojnë disa kërkesa metodike, shkencore, psikologjike

estetike teknike dhe ekonomike.

Ato duhet të jenë të perceptueshme nga nxënësit, t’i përshtaten lëndës dhe

objektivave lëndorë.

Duhet të pasqyrojnë saktë anën shkencore të dukurive që trajtohen.

Mjetet që mund të përgatisë vetë mësuesi duhet të jenë estetike, të punuara me

kujdes dhe sa më afër natyrores.

Nuk rekomandohet përdorimi i mjeteve të grisura, të dëmtuara, të çngjyrosura,

të thyera etj.

Materialet me të cilat përgatiten mjetet konkretizuese duhet të jenë të fortë dhe

të kenë përmasa harmonike.

Mjetet duhet të jenë sa më të thjeshta dhe sidomos të mos paraqesin rrezik

(dëmtime fizike ose infeksione, alergji ose irritim të syve dhe të lëkurës) për

nxënësit gjatë punës.

14

BIOLOGJI

Për përdorimin e mjeteve mësimore ka disa rregulla metodike:

Kur mjeti ose objekti ka përmasa të mëdha, atëherë ai i tregohet klasës

njëherësh.

Kur objekti është i vogël dhe nuk mund të perceptohen në të njëjtën kohë nga të

gjithë nxënësit, atëherë shpërndahen materiale të siguruara më parë mundësisht

në çdo bankë (në këtë rast nxënësit jo vetëm e shohin, por edhe mund ta

prekin).

Kur objekti është i vogël, por i vetëm, ai u tregohet nxënësve bankë më bankë.

Këshillohet që nxënësit të pyeten nëse e kanë vërejtur mirë objektin apo mjetin,

me qëllim që mësuesi të korrigjojë shpejt të metat e konstatuara.

Kontrolli i vazhdueshëm i mjeteve didaktike krijon mundësi që mësuesi të mos

përdorë mjete të vjetruara, të grisura, të konsumuara dhe pa vlerë për mësimin.

Po rendisim mjetet më të përdorshme didaktike

Mjetet pamore natyrore

Objektet natyrore të gjalla ose jo të gjalla (vazot e luleve, akuariumet, terrariumet,

akuaterrariumet).

Koleksionet (e bimëve të plota, luleve, gjetheve, farave, frutave, lëvoreve,

zhardhokëve, myshqeve, likeneve, kërpudhave etj.).

Koleksionet e insekteve, guaskave të butakëve, iriqëve të detit, yjeve të detit,

guaskës së breshkës etj.

Skeletet e kafshëve, të cilat është më mirë të përgatiten nga specialistë ose në

mënyrë industriale.

Mjetet artificiale

Maketet (materiale plastike ose prej gipsi.) e ndihmojnë nxënësin të përfytyrojë

sisteme të ndryshme biologjike (qarkullimi i gjakut, sistemi nervor, sistemi tretës,

sistemi urinar, sistemi i frymëmarrjes, sistemi muskulor).

15

BIOLOGJI

Modelet (kopje të vërteta të gjallesave bimore dhe shtazore ose të pjesëve të

veçanta të tyre, që mund të ndërtohen prej letre, gipsi, kartoni, druri, plastike etj.).

Fotografitë (përdoren në rastet kur duam të paraqesim një objekt apo dukuri nga

larg ose nga afër; ato mund të sigurohen nga vetë nxënësit ose mësuesi).

Vizatimet (përdoren për të paraqitur dukuri, procese apo objekte të ndryshme. Ato

duhet të përgatiten nga nxënësit, por edhe nga mësuesit).

Skemat (shërbejnë për të bërë një konkretizim të thjeshtë të një dukurie apo

objekti).

Tabelat (kryesisht paraqesin marrëdhëniet mes objekteve dhe dukurive, florës dhe

faunës, ndërtimit të qelizës, ligjeve të trashëgimisë, ndërtimit të trupit të gjallesave,

njeriut etj.).

Mjetet audio-vizive

Filmat (me anën e tyre nxënësit vënë në përdorim shqisat e të parit dhe të të

dëgjuarit. Tematika duhet t’i përmbahet programit mësimor. Filmi nuk duhet të jetë

shumë i gjatë dhe mund të shfaqet në laborator ose në salla të posaçme).

Emisionet mësimore në televizion (këto mund dhe duhet të organizohen me porosi

nga shkolla).

Mjetet verbale, tekstet

Tekstet mësimore (të detyruara), libri i mësuesit, fletoret e punës, revistat, atlaset,

mund të përdoren në shkollë për të mbështetur punën kërkimore të nxënësve. Këto burime

duhet të diskutohen dhe vlerësohen nga stafi si një pjesë e planit të tyre për shkencën. Ai

duhet të jetë i rëndësishëm për të përzgjedhur burimet e dyta, të cilat ndihmojnë për të

mbështetur nxënësit në punët e tyre shkencore, si dhe në kryerjen e vizatimeve apo

krijimeve të ndryshme.

16

BIOLOGJI

Mjetet e rekomandueshme për lëndën e Biologjisë mund të jenë:

Kompjuter dhe software, CD player, lojë metodike, udhëzues për identifikimin e florës

dhe të faunës, çelësa për identifikimin e gjallesave, mikroskop me dritë, lente, kamera,

modele (p.sh.: të ADN-së, qelizës etj.), projektor,

multimedia projektor, printer, skaner, televizor, video dhe kaseta, postera sipas tematikës

së programit.

6. METODAT E VLERËSIMIT TË ARRITJEVE

Vlerësimi i nxënësit përshkon gjithë procesin mësimor dhe shërben për përmirësimin

e këtij procesi. Vlerësimi në lëndën e Biologjisë në arsimin bazë do të fokusohet në

aftësinë e zotërimit të koncepteve kyç të biologjisë dhe të aplikimit të këtyre koncepteve.

Vlerësimi duhet t’i kushtojë kujdes të kuptuarit nga nxënësit të ligjeve shkencore të

zhvillimit të botës së gjallë. Vlerësimi i aftësive do të vërë theksin në sjelljen e nxënësve

në një punim shkencor, sjelljen në grup dhe aftësinë e tyre për të përdorur burime të

ndryshme për marrjen e informacionit biologjik, si dhe vlerësimin në mënyrë kritike të

këtij informacioni.

Vlerësimi mbështetet tërësisht në objektivat e programit lëndor dhe mësuesi nuk ka

të drejtë të vlerësojë nxënësit për ato objektiva të arritjes që nuk përshkruhen në program.

Objektiv i vlerësimit nuk janë vetëm njohuritë dhe aftësitë, por edhe qëndrimet e nxënësve,

si qëndrimet etiko-sociale në përgjithësi dhe ato të bashkëpunimit me të tjerët, në veçanti.

Mësuesi zhvillon vetë e ndihmon nxënësit dhe së bashku zhvillojnë një larmi mënyrash

vlerësimi.

Hetimi dhe eksperimentimi i një procesi biologjik

Nxënësit vëzhgojnë në grup, p.sh.: gazin që çlirohet gjatë fotosintezës. Individualisht

ata mund të hetojnë faktorin i cili është i ndryshueshëm në eksperiment dhe të testojnë

praninë e tij. Mësuesi do të vlerësojë aftësinë për të hetuar dhe eksperimentuar procesin e

çlirimit të oksigjenit gjatë fotosintezës.

17

BIOLOGJI

Diskutimi i rasteve

Nxënësit diskutojnë mbi tema të ndryshme, si: çështjet etike që lidhen me diseksionin

e kafshëve, rëndësinë e bimëve për jetën, me studimin e organizmave etj. Kjo mënyrë

vlerësimi ndihmon nxënësit të ndërtojnë dhe mbrojnë qëndrimet e tyre. Gjithashtu, bën të

mundur që mësuesi të vlerësojë aftësitë e nxënësve në përdorimin e njohurive biologjike

për të parashtruar, analizuar mendimet dhe për t’i mbrojtur ato.

Mbledhja e të dhënave dhe raportimi i tyre

Ky vlerësim kërkon që nxënësit të mbledhin dhe analizojnë të dhëna që lidhen me

p.sh.: sëmundje të sistemit nervor, koleksionimin e llojeve të ndryshme bimore etj.

Mësuesi vlerëson saktësinë e mbledhjes dhe analizës së të dhënave, si dhe mënyrën e

interpretimit të tyre.

Mbledhja e të dhënave dhe krahasimi i tyre

Ky vlerësim kërkon që nxënësit të krahasojnë p.sh.: procesin e riprodhimit në

përfaqësues të grupeve të ndryshme. Në këtë rast mësuesi orienton nxënësin në drejtimet

ku do të mbështeten për të bërë krahasimin. Ai vlerëson aftësinë për të mbledhur të dhëna

dhe për t’i krahasuar ato.

Metodat e vlerësimit të përdorura në biologji do të përfshijnë:

teste me shkrim për të kontrolluar arritjet e nxënësve në lidhje me objektivat e

programit,

monitorimin e punës së nxënësve në grup,

punët eksperimentale, raportet e punës,

projektet, prezantimet e kërkimeve.

Vlerësimi mund të bëhet individual ose në grup, në klasë ose jashtë saj.

Mësuesi nuk e ka të detyrueshëm vlerësimin me notë të nxënësve në çdo orë mësimore.

18

BIOLOGJI

Si rregull, nxënësit dhe mësuesit duhet të bashkëbisedojnë lirshëm si partnerë rreth

përvetësimit të materialeve mësimore të zhvilluara në klasë dhe mirëkryerjes së detyrave

jashtë klase.

Herë pas here, mësuesi duhet të vlerësojë me notë, duke ua bërë të qartë nxënësve, që në

fillim, qëllimin e vlerësimit dhe kriteret e tij.

Për vlerësimin e njohurive, aftësive dhe sjelljes së nxënësve ka një sërë teknikash, si:

1. Regjistrimi i

vlerësimeve të

veçanta

Vlerësime mbresëlënëse (p.sh.: Nxënësi x e përshkroi

shumë saktë dukurinë e osmozës ).

2. Detyra

individuale

Detyra individuale hartohet dhe miratohet nga nxënësi

dhe mësuesi bashkërisht. Ajo përfshin në mënyrë të

detajuar çështje që kanë të bëjnë me përmbajtjen,

procesin, prodhimin dhe vlerësimin (p.sh.: Nxënësi x

do të përgatisë një herbarium me gjethe të llojeve të

ndryshme, që ndodhen në zonën ku ai banon.

Herbariumi do t’i dorëzohet mësuesit pas një jave).

3. Lista e kontrollit Kontrolli i plotësimit të listës së kritereve në realizimin

e detyrës (p.sh.: saktësia e realizimit të detyrës, mënyra

e paraqitjes, afati dorëzimit etj.).

4. Projektet Përfshijnë detyrat ose veprimtaritë e pavarura të

nxënësve.

5. Vlerësimi i

përshkallëzuar

Lista e rezultateve të veçanta të nxënësve, që vrojtohen

nga mësuesi dhe vlerësohen nga ai duke përdorur një

shkallëzim të caktuar (p.sh.: nëse njeh vetëm dukuritë,

vlerësohet mjaftueshëm; nëse e krahason me një dukuri

tjetër, vlerësohet mirë; nëse e shpjegon vlerësohet me

shumë mirë).

19

BIOLOGJI

6. Dosjet e nxënësve Krijimi i dosjeve të nxënësit me detyra të veçanta (jo

me të gjitha detyrat e kryera), të cilat tregojnë

përparimin e tij në vazhdimësi (p.sh., me punët e

pavarura, fletët e testimeve, punët praktike etj.).

7. Pyetjet objektive me plotësim

me çiftim

me zgjedhje të shumëfishtë

me përgjigje të shkurtër

e saktë apo e gabuar

8. Pyetjet

subjektive

Problema, ushtrime, ese etj.

9. Testimet

laboratorike,

praktike dhe

eksperimentale

Vlerësimet që u bëhen nxënësve gjatë dhe në

përfundim të një pune laboratori, eksperimenti,

demonstrimi apo pune praktike.

10. Detyra me

shkrim

Përfshin detyrat e rregullta me shkrim, vizatimet,

prodhimet e projekteve, raportet e laboratorëve ose të

detyrave praktike.

Vlerësimi me shkrim shërben për aftësimin e nxënësve në komunikimin me shkrim dhe

mund të realizohet jo vetëm me laps e letër, por edhe në rrugë elektronike. Mësuesi

vlerëson nxënësit me notë për parashtrimet me shkrim në provimet periodike me shkrim

dhe në prezantimet me shkrim të punimeve të tij, të zhvilluara vetë ose në grup. Mësuesi

planifikon provime periodike me shkrim për blloqe të gjera orësh mësimore, që përbëhen

nga një apo disa kapituj, të cilët i bashkojnë objektiva të ndërlidhura të të nxënit. Në

përshtatje me qëllimin e vlerësimit me shkrim, ai/ajo përdor lloje të ndryshme testesh, që

nga minitestet disaminutëshe për një objektiv të veçuar të të nxënit, tek ato një orëshe. Në

20

BIOLOGJI

këtë kuadër, planifikohen teste me alternativa ose zhvillim, detyra tematike, projekte

kurrikulare etj. Një formë e kontrollit me shkrim nga nxënësit është dhe provimi

përfundimtar.

7. OBJEKTIVAT SIPAS LINJAVE DHE NËNLINJAVE

LINJA: SISTEMET E ORGANEVE NJERËZORE DHE SHËNDETI

Orë të sugjeruara: 67 orë

Përshkrimi i linjës: Përmes kësaj linje nxënësit demonstrojnë njohuri, aftësi, qëndrime për

organizimin e sistemeve të trupit të njeriut dhe marrëdhënien midis funksioneve trupore dhe

shëndetit mendor dhe fizik.

Nënlinja Objektivat Terma /koncepte

kyç

Mbi zbulimin e

qelizës

(7 orë )

Nxënësit duhet të jenë të aftë:

të tregojnë se qeliza është njësia bazë e

ndërtimit të gjallesave dhe se është e

ndërtuar nga membrana, bërthama dhe

citoplazma;

të shpjegojnë ndërtimin e qelizave;

të përshkruajnë ndërtimin e mikroskopit me

dritë dhe funksionin e secilës pjesë;

të vëzhgojnë qelizën shtazore në

mikroskopin me dritë;

të shpjegojnë rolin e ADN si bartëse e

karakteristikave trashëguese të gjallesave;

të përshkruajnë organizimin e qelizave në

Qeliza

Bërthama

Citoplazma

Membrana

Mikroskopi

Inde

Indi epitelial

Indi lidhor

Indi muskulor

Indi nervor

Organe

Aparat /sistem

organesh

KLASA 7

35 javë x 2 orë = 70 orë

21

BIOLOGJI

inde, organe, aparate dhe sisteme;

të përshkruajnë ndërtimin dhe funksionin e

indeve kryesore të njeriut, si: indi lidhor,

indi epitelial, indi muskulor, indi nervor.

Organizëm

Mbrojta,

mbështetja dhe

lëvizja

(8 orë)


të përshkruajnë pjesët kryesore të skeletit të

njeriut dhe funksionet e tij për mbrojtje,

mbështetje dhe lëvizje;

të shpjegojnë ndërtimin e skeletit të kokës,

shtyllës kurrizore dhe kafazit të kraharorit,

duke përdorur modelin e skeletit të trupit të

njeriut;

të përshkruajnë ndërtimin dhe funksionin e

kockave të gjymtyrëve;

të tregojnë bashkëpunimin e skeletit dhe

muskujve;

të tregojnë ndërtimin, funksionin dhe llojet e

muskujve dhe ligamenteve;;

të analizojnë bashkëpunimin e muskujve

antagonist (p.sh.: biceps tkurret- parakrahu

ngrihet-tricepsi lëshohet);

të përdorin simulimin virtual për të

modeluar bashkëpunimin e muskujve

antagonistë;

të analizojnë mënyrat e parandalimit të

çrregullimeve dhe plagëve më të zakonshme

të organeve të lëvizjes.

Skeleti i kokës

Shtylla

kurrizore

Kafazi i

kraharorit

Kockat e

gjymtyrëve

Muskul

Tendin

Ligament

Artikulacion

Funksioni i

muskulit

Muskujt

antagonist

( biceps-

triceps)

Të ushqyerit e

muskujve

Muskujt e

lëmuar

Muskujt e

skeletit

Muskujt e

vullnetshëm

Muskujt e

pavullnetshëm

Shëndeti i

skeletit

22

BIOLOGJI

Gjaku dhe

qarkullimi i tij

(5 orë)


të përshkruajnë ndërtimin e aparatit të

qarkullimit të gjakut te njeriu (zemrën dhe

enët e gjakut);

të përshkruajnë përbërjen dhe funksionet

e gjakut, rrugët e tij në qarkullimin e madh

e të vogël;

të tregojnë funksionin e zemrës dhe të

përshkruajnë strukturën e saj (ndahet në

katër dhomëza, ndryshimi midis barkushes

së djathtë dhe barkushes së majtë);

të tregojnë ndikimin e aktivitetit fizik dhe

pushimit në shpejtësinë e frymëmarrjes

dhe pulsit;

të shpjegojnë pse gjatë aktivitetit fizik

rritet shpejtësia e pulsit dhe e

frymëmarrjes;

të diskutojnë mundësitë për parandalimin

e sëmundjeve më të shpeshta të zemrës

dhe enëve të gjakut.

Rruazat e kuqe

rruazat e

bardha

Pllakëzat

Plazma

Veshoret

Barkushet

Arteriet

Venat

Kapilarët

Qarkullimi i

madh i gjakut

Qarkullimi i

vogël i gjakut

Shpejtësia e

pulsit

Zemra

Frymëkëmbimi

dhe aparati i

frymëkëmbimit

(4 orë)


të përshkruajnë procesin e frymëmarrjes

(të shkruhet ekuacioni me fjalë) si proces

që kërkon oksigjen dhe çliron energji nga

djegia e ushqimit;

të shpjegojnë kalimin e ajrit në rrugët e

aparatit të frymëkëmbimit (frymëmarrja-

frymënxjerrja, frymëkëmbimi qelizor);

të shpjegojnë ndikimin dhe parandalimin

e efekteve që mund të zvogëlojnë

sipërfaqen frymëmarrëse (ndotja e ajrit,

Frymëmarrja

Ajrosja e

mushkërive

Zgavra e

hundës

Faringu

Laringu

Trakea

Bronket

Bronkiolat

Ndotja e ajrit

23

BIOLOGJI

pirja e duhanit, inflamacionet);

të demonstrojnë se dyoksidi i karbonit dhe

uji janë produkte të frymëkëmbimit.

Të ushqyerit dhe

ushqimet

(4 orë)


të shpjegojnë rëndësinë e të ushqyerit për

energji, rritje, material ndërtues dhe

rregullues dhe për të parandaluar

sëmundje;

të tregojnë përbërjen e një diete të

balancuar si një përbërje karbohidratesh,

(fibrash), proteinash, yndyrash, kripërash

minerale, vitaminash, ujit;

të përshkruajnë një piramidë ushqimore

dhe të japin shembuj ushqimesh për një

dietë të balancuar;

të tregojnë se nevojat energjitike ditore të

njeriut përcaktohen nga faktorë, si: mosha,

gjinia, lloji i veprimtarisë, shëndeti;

të diskutojnë përbërësit ushqimorë në

etiketat e produkteve të ndryshme

ushqimore;

të identifikojnë dhe tregojnë funksionet e

pjesëve kryesore të aparatit tretës te njeriu

(tregohet thjesht roli i mëlçisë dhe

pankreasit);

të përshkruajnë ndryshimet që pëson

ushqimi në rrugët e aparatit tretës dhe

ndikimin e enzimave (thjeshtë);

të hetojnë eksperimentalisht veprimin e

enzimës amilazë në zbërthimin e amidonit

(niseshtesë);

të kërkojnë informacion nga interneti ose

Ushqim

Nevojë

energjitike

Dietë e

balancuar

Piramida e të

ushqyerit

Të ushqyerit e

shëndetshëm

Aparati tretës

Tretje kimike

Tretje mekanike

Enzimë

24

BIOLOGJI

buletine shëndetësore dhe të hartojnë një

raport ku të përshkruajnë çrregullimet që

mund të shkaktohen në shëndet nga

përdorimi me tepri ose nga mungesa e

ushqimit (p.sh., diabeti, sëmundjet e

zemrës, dhjamosja/anemia, raketizmi);

të tregojnë ndihmën e parë në rast helmimi

nga ushqimi.

Jashtëqitja

dhe ekuilibri i

organizmit

(7 orë)


të përshkruajnë ndërtimin dhe funksionin

e aparatit të ekskretimit;

të tregojnë se lëndët e padobishme në gjak

filtrohen në veshka (pa u ndalur në

ndërtimin dhe funksionimin e nefronit)

dhe largohen në formën e urinës, e cila

përmban ure, kripëra dhe ujë;

të diskutojnë masat për parandalimin e

sëmundjeve më të shpeshta në veshka dhe

rrugët urinare;

të përshkruajnë ndërtimin dhe funksionet e

lëkurës;

të përshkruajnë funksionet e lëkurës dhe

nxjerrjen jashtë të lëndëve të padobishme

të trupit;

të kryejnë kërkime në internet ose buletine

shëndetësore dhe të hartojnë një raport për

sëmundjet më të zakonshme të lëkurës dhe

masat për parandalimin e tyre.

Aparati i

ekskretimit

Filtrimi

Veshkat

Arteria renale

Vena renale

Uretret

Fshikëza urinare

Uretra

Nefroni

Riprodhimi te

njeriu

(8 orë)


të përshkruajë pjesët kryesore të aparatit

riprodhues mashkullor dhe femëror dhe

Riprodhim

Organet

riprodhuese

femërore

25

BIOLOGJI

funksionet e secilës pjesë;

të shpjegojnë çfarë është pjekuria

seksuale, fekondimi, shtatzania;

të diskutojnë për lindjen dhe zhvillimin e

embrionit;

të diskutojnë për veçoritë e pubertetit;

të diskutojnë për abortin dhe për metodat

më të përdorshme të kontraceptimit;

të diskutojnë për sëmundjet seksualisht të

transmetueshme dhe parandalimin e tyre;

të diskutojnë si të parandalohet infeksioni

HIV/SIDA, hepatit B/C.

Organet

riprodhuese

mashkullore

Pjekuria

seksuale

Fekondimi,

shtatzania

Zhvillimi i

embrionit lindja

Kontraceptivët

Aborti

Puberteti

SST (sëmundjet

seksualisht të

transmetueshme)

Sistemi nervor

(6 orë)


të tregojnë rolin e organeve të shqisave në

marrjen e informacionit nga mjedisi dhe

realizimin e përgjigjes;

të përshkruajnë ndërtimin dhe rolin e

sistemit nervor qendror (funksioni i trurit

dhe palcës së kurrizit);

të analizojnë ndërtimin dhe funksionin e

qelizës nervore;

të përshkruajnë funksionin e neuroneve

ndjesore dhe lëvizore;

të dallojnë pjesët kryesore të syrit, duke

përdorur modelin e syrit ose një diagram

të tij dhe të përshkruajnë funksionet e

kornesë, irisit, bebes së syrit, lentes,

retinës, nervit optik;

të tregojnë ndikimin e alkoolit dhe

Shqisë

Ngacmim-

përgjigje

Neuron

ndjesor

Neuron

lëvizor

Organet e

shqisave

Syri

Sistemi

nervor

qendror

Truri

Palca e

kurrizit

Shëndeti i

26

BIOLOGJI

drogave të tjera në shëndetin e sistemit

nervor.

sistemit

nervor

Shëndeti dhe

sëmundjet

(12 orë)


të diskutojnë për shëndetin dhe

faktorët që e dëmtojnë atë;

të tregojnë lloje të ndryshme organizmash

patogjen dhe sëmundjet që shkaktojnë te

njeriu:

a) viruset: shytat, lia, fruthi (sëmundje të

zakonshme të fëmijërisë), gripi etj.

b) bakteret: tifoja, kolera, tuberkulozi etj.

c) protozoarët: malaria

d) kërpudhat: myku;

të përshkruajnë mënyrat e përhapjes së

sëmundjeve infektuese (përmes

transfuzionit të gjakut të një personi të

sëmurë, kontaktit fizik, kafshimit të

kafshëve, nga uji ose ushqimi i infektuar,

kafshët vektore etj.);

të shpjegojnë si shkaktohen sëmundjet nga

organizmat patogjene (patogjeni shkakton

dëmtim mekanik ose kimik me anë të

prodhimit të lëndëve toksike;

të përshkruajnë pengesat biologjike të

organizmit ndaj mikrobeve;

të dallojnë imunitetin pasiv nga imuniteti

aktiv;

të diskutojnë për rolin e higjienës dhe të

vaksinave në mbrojtjen nga sëmundjet;

të tregojnë rolin e antibiotikëve në kurimin

e infeksioneve bakteriale;

të diskutojnë metodat për të parandaluar

Sëmundje

Simptomë

Sëmundje

infektive

Epidemi

Patogjen

Pasterizim

Vektor

(mbartës)

Bakteret

Viruset

Mbrojta e

organizmit

Imuniteti

Imunitet

pasiv

Imunitet

aktiv

Antitrupa

Antigjene

Vaksinat

Antiseptikë

Sterilizimi

Dezinfektimi

Karantina

Stimulantët

Depresantët

Toksimania

27

BIOLOGJI

përhapjen e sëmundjeve infektuese

(përdorimi i antiseptikëve, sterilizimi,

dezinfektimi, vendosja në karantinë;

të klasifikojnë drogat si nxitëse dhe

depresive (p.sh. kafeina, alkooli) dhe

ndikimin e tyre në organizëm;

të diskutojnë efektet negative në shëndet

që vijnë nga përdorimi i duhanit, alkoolit

dhe drogave të tjera;

të vlerësojnë rëndësinë e zgjedhjeve (p.sh.,

përballë trysnisë së moshatarëve për

përdorimin e drogave, kryerjen e

marrëdhënieve seksuale të pambrojtur

etj.), që bëjnë të ruhet një stil jete i

shëndetshëm.

LINJA: TRASHËGIMIA DHE EVOLUCIONI

Orë të sugjeruara: 3orë


konceptet bazë të trashëgimisë dhe evolucionit të gjallesave.


kyç

Evolucioni i

njeriut

(3 orë)


të përshkruajnë ngjashmëritë e njeriut me

kafshët vertebrore, ngjashmëritë me gjitarët,

organet rudimentare, atavizmat,

ngjashmërinë e zhvillimit embrional me

kafshët vertebrore;

të tregojnë ngjashmëritë dhe ndryshimet

nëpërmjet njeriut dhe majmunëve

antropoidë;

të diskutojnë mbi zhvillimin historik të

njeriut.

Organe

rudimentare

Atavizmat

Zhvillim

embrional

28

BIOLOGJI

LINJA: SHUMËLLOJSHMËRIA DHE KLASIFIKIMI I GJALLESAVE



unitetin dhe diversitetin e organizmave duke përdorur rrugën shkencore të njohjes.

Nënlinja Objektivat Terma kyçe

Klasifikimi i

gjallesave

(5 orë)


të vlerësojnë kontributin e Karl Lineut në

themelimin e sistematikës moderne;

të formulojnë konceptet bazë të sistematikës

moderne;

të japin shembuj të përfaqësuesve tipikë të

mbretërive kryesore të së gjallës dhe të

diskutojnë kriteret e grupimit të tyre në

secilën mbretëri;

të argumentojnë biodiversitetin në natyrë

dhe lidhjet e tij me sistemin natyror të

klasifikimit;

të praktikojnë metoda dhe teknika të

ndryshme për klasifikimin e gjallesave.

Klasifikim

Sistematikë

Biodiversitet

Klasifikimi

shkencor

Lloji

Gjinia

Familja

Rendi

Klasa

Tipi

Mbretëria

KLASA 8


29

BIOLOGJI

Proceset jetësore

te bimët

(8 orë)


të përshkruajnë tiparet karakteristike të

bimëve (p.sh.: bimët kanë kloroplaste,

klorofil, mur qelizor etj.);

të tregojnë se bimët kanë nevojë për dyoksid

karboni, ujë dhe energjinë diellore për të

prodhuar glukozë (biomasën) dhe oksigjen

gjatë procesit të fotosintezës;

të tregojnë se bimët kanë nevojë për minerale

që të rriten (p.sh.: bimët marrin azot në

formën e nitrateve nga toka, në mungesë të

tyre, fermerët përdorin plehra kimikë);

të shpjegojnë si struktura e rrënjës, kërcellit

dhe gjethes tek bimët luajnë rol në kryerjen e

procesit të fotosintezës;

të vëzhgojnë ndërtimin e brendshëm të

gjethes në maket;

të provojnë praninë e niseshtesë në gjethe;

të tregojnë me shembuj se qelizat bimore si

të gjitha qelizat e gjalla kanë nevojë për

energji të cilën e sigurojnë gjatë

frymëmarrjes;

të vlerësojnë rolin e bimëve në ruajtjen e

përqendrimit të oksigjenit dhe dyoksidit të

karbonit në atmosferë;

të tregojnë se bimët përgjigjen ndaj faktorëve

ose ngacmuesve, si uji, graviteti, drita, duke

ndryshuar drejtimin e rritjes;

të përdorin simulime virtuale për të modeluar

tropizmat tek bimët;

Fotosintezë

Dyoksid

karboni

Oksigjen

Glukozë

Celulozë

Proteina

Lipide

Niseshte

Biomasë

Qime

thithëse

Nervura

Gojëza

Epidermë

Qeliza roje

Mezofili

sfungjeror

Qeliza

palisadike

Kloroplaste

Klorofil

Frymëmarrja

30

BIOLOGJI

të diskutojnë rëndësinë e bimëve për

ekzistencën e jetës në tokë.

Klasifikimi i

bimëve

(10 orë)

Nxënësit duhet të jenë të aftë :

të diskutojnë rëndësinë dhe kriteret e

klasifikimit të botës bimore;

të shpjegojnë veçoritë e grupeve kryesore të

bimëve joenëzore ((briofiteve);

të analizojnë tiparet e bimëve enëzore pa

farë;

të shpjegojnë tiparet e bimëve me farë të

zhveshur;

të krahasojnë tiparet e bimëve me farë të

zhveshur me ato me farë të veshur;

të grupojnë dhe klasifikojnë bimët më të

zakonshme në vendbanimin ku jetojnë;

të diskutojnë për problemet e ruajtjes së

shëndetit nga poleni i luleve.

të përgatisin herbar sistematik me bimë

kryesore të zonës.

Bimë joenëzore

Bimë enëzore

Bimë enëzore

pa farë

Farë e veshur

Farë e zhveshur

Çelës

përcaktimi

Kafshët

parruazore/

invertebrorët

(14 orë)


të përshkruajnë karakteristikat e

përgjithshme të kafshëve dhe të tregojnë

ndryshimin e tyre nga bimët;

të përshkruajnë karakteristikat e sfungjerëve

dhe knidarëve si kafshë të thjeshta

shumëqelizore;

të tregojnë karakteristikat dhe ndërtimin e

krimbave të shtypur (me tri shtresa qelizash,

parazitare, joparazitë);

të tregojnë karakteristikat dhe strukturën e

krimbave të rrumbullakët (ndërtimi i tyre,

Gjallesa

Jetë

ushqyese,

Shumëqelizo

rë eukariotë

Simetri

dyanësore

Simetri

rrezore

Rruazorë

Jorruazorë

Parazitë

31

BIOLOGJI

sëmundjet që shkaktojnë te njeriu);

të shpjegojnë karakteristikat e krimbave

unazorë (ndërtimi i brendshëm dhe i jashtëm,

riprodhimi, roli i tyre në përmirësimin e

cilësisë së tokës);

të listojnë karakteristikat e kafshëve me trup

të butë (butakët ose molusqet, ndërtimi i

jashtëm dhe i brendshëm, klasifikimi i tyre

në varësi të guaskës dhe këmbës, në tre klasa

kryesore);

të përshkruajnë karakteristikat e

përgjithshme të tipit të këmbënyjëtuarve

(artropoda, kafshë me këmbë të nyjëtuara,

sistemet e organeve);

të listojnë karakteristikat e klasave kryesore

të tipit të këmbënyjëtuarve;

të koleksionojnë kandra të llojeve të

ndryshme;

të diskutojnë për masat mbrojtëse ndaj

araknidëve dhe insekteve dëmtuese të

shëndetit.

të diskutojnë dëmet që shkaktojnë krimbat

parazitarë në shëndetin e njeriut dhe masat

mbrojtëse ndaj tyre;

të përshkruajnë karakteristikat kryesore të

tipit të lëkurëgjemborëve (p.sh: lëkurë me

gjemba, simetri rrezore, me skelet të

brendshëm etj.).

Sfungjerë

Knidarë

Krimbat e

shtypur

Krimbat e

rrumbullakët

Krimbat

unazorë

Butakët

(moluskët)

Dykapakorë

Gastropodë

Cefalopodë

Këmbënyjëtu

arit

(artropoda)

Kandrrat

Krustace

Araknidë

Metamorfozë

32

BIOLOGJI

Kafshët

rruazore/

invertebrorët

(15 orë)


të listojnë karakteristikat e përgjithshme të

rruazorëve (prania e kordës, të çarat në

faring, prania e gypit nervor; sistemet e

organeve etj.);

të analizojnë karakteristikat e peshqve (si

kafshë me gjak të ftohtë, me trupin të

mbuluar me luspa etj., sistemet e qarkullimit

të gjakut dhe të frymëmarrjes etj., peshqit

kërcorë, peshqit kockorë);

të diskutojnë për lloje të ndryshëm peshqish

që rriten në vendin tonë;

të diskutojnë për veçoritë e amfibëve

(ujëtokësorëve) të përshtatur për jetën në

tokë dhe në ujë (kafshë me gjak të ftohtë,

sistemet e qarkullimit të gjakut dhe të

frymëmarrjes etj.;

të shpjegojnë karakteristikat e zvarranikëve

si gjallesa që lidhen me jetën në tokë, si dhe


frymëmarrjes;

të tregojnë veçoritë e strukturës së shpendëve

(tre llojet e pendëve, shikimin e mprehtë,

skeletin etj.), riprodhimi, fekondimi,

qarkullimi i gjakut dhe i frymëmarrjes etj.;

të diskutojnë për karakteristikat bazë të

gjitarëve, klasifikimin në varësi të lindjes së

të vegjëlve, si dhe riprodhimin dhe

zhvillimin e të vegjëlve, të ushqyerit,


frymëmarrjes;

Peshqit

kërcorë

peshqit

kockorë

Shtyllë

kurrizore

Fekondim i

jashtëm

Fekondim i

brendshëm

Oviparë

Viviparë

Sistemet e

organeve

Monotrematë

Marsupialë

Placentarë

33

BIOLOGJI

të dallojnë në tabela, skema e preparate të

lëngëta organet dhe sistemet e organeve të

kafshëve veretebrore dhe invertebrore;

të krahasojnë kafshët e një grupi sistematik

dhe në bazë të ngjashmërive të përcaktojnë

tiparet e përgjithshme të grupit;

të krahasojnë përshtatjet e rruazorëve që

kanë lidhje mes tyre, por që jetojnë në

mjedise të ndryshme dhe të shpjegojnë këto

ndryshime;

të koleksionojnë kafshë të zonës së

vendlindjes (kandra, guaska butakësh, peshq

etj.);

të dallojnë kafshët më kryesore në

koleksionet e shkollës;

të diskutojnë rëndësinë e kafshëve të

studiuara për jetën e njeriut.

Viruset dhe

Monerët

(5 orë)


të përshkruajnë strukturën bazën dhe

riprodhimin e një virusi;

të radhisin karakteristikat e mbretërisë

monera dhe të përshkruajnë strukturën dhe

riprodhimin e qelizave bakteriale;

të përshkruajnë si ushqehen bakteret dhe

ndikimin e tyre në jetën e njeriut (bakteret e

dobishme dhe bakteret patogjene);

të diskutojnë për problemet e ruajtjes së

shëndetit nga viruset dhe bakteret patogjene.

Virus

Baktere

Parazitë

Baktere të

dobishme

Baktere të

dëmshme

Qeliza

eukariote

Qeliza

prokariote

34

BIOLOGJI

Protistët

(4 orë)

Nxënësit duhet të jenë të aftë :

të përshkruajnë karakteristikat kryesore të

gjallesave të mbretërisë së protistëve (p.sh.,

janë të ndërtuara nga qeliza tipike eukariote,

shumohen në mënyrë joseksuale, seksuale

dhe me konjugim, janë jetërushqyese dhe

vetushqyese, ndarja e tyre në protozoarë dhe

alga);

të krahasojnë karakteristikat e protistëve

jetërushqyes me ato vetushqyes;

të vëzhgojnë në mikroskop euglenën e

gjelbër dhe paramecin;

Protozoarë

Njëqelizorë

eukariotë

Shumim jo

seksual

shumim

seksual

Konjugim

Jetërushqyes

vetushqyes

Alga

Kërpudhat

(4 orë)


të përshkruajnë karakteristikat e kërpudhave

dhe dallimin e tyre nga bimët;

të klasifikojnë kërpudhat në parazite dhe

saprofite;

të krahasojnë kërpudhat me likenet;

të diskutojnë për sëmundjet që shkaktohen

nga kërpudhat dhe përdorimin e tyre nga

njeriu në jetën e përditshme;

të vëzhgojnë zhvillimin te myku i bukës.

Kërpudha

Likene

Micel

Myk






kyç

Evolucioni i jetës

në tokë


të diskutojnë ngjashmëritë dhe ndryshimet te

Evolucion

Fosile

35

BIOLOGJI

(5 orë)

gjallesat, duke u bazuar në të dhënat e

grumbulluara nga paleontologjia, p.sh.,

arkeopteriksi dhe shpendët e sotëm;

të shpjegojnë rëndësinë e fosileve si dëshmi

të shndërrimeve të botës së gjallë;

të diskutojnë për faktorët e evolucionit të

botës së gjallë (konkurrenca, përzgjedhja

natyrore dhe artificiale);

të shpjegojnë mekanizmat e prejardhjes së

llojeve të reja;

të diskutojnë teorinë e evolucionit dhe

Darvinin.

Përzgjedhje

natyrore

përzgjedhje

artificiale

Lloje të reja

Izolimi i

pjesshëm

Izolim i plotë

LINJA: QELIZAT DHE PROCESET JETËSORE



strukturën, funksionin e qelizave të gjalla, si dhe organizimin e qelizave në inde, organe dhe

sisteme organesh.

Nënlinja Objektivat

Terma kyçe

Veçoritë e së

gjallës

(6 orë)


të diskutojnë proceset jetësore karakteristike

të gjallesave;

Të ushqyerit

Frymëmarrja

Ekskretimi

Rritja

KLASA 9


36

BIOLOGJI

të vëzhgojnë strukturat bazë të qelizës

bimore dhe shtazore dhe të dallojnë

ndryshimet midis tyre;

të formulojnë një hipotezë dhe të tregojnë

hapat që duhen ndjekur për ta vërtetuar

eksperimentalisht;

të diskutojnë për përparimet teknologjike të

mikroskopit (me lente, me dritë, elektronik

dhe skaneri).

Riprodhimi

Lëvizja

Përgjigjja

Membrana

Citoplazma

Bërthama

Vakuola

Muri qelizor

Qeliza dhe

sistemet qelizore

(22 orë)


të analizojnë ndërtimin dhe funksionin e

membranës qelizore (shpërhapjen

{difuzionin}, osmozën dhe

përshkueshmërinë e membranës qelizore me

anë të transportuesve);

të përdorin simulime virtuale ose laboratorin

virtual për të modeluar procesin e difuzionit

të membranës qelizore;

të shpjegojnë funksionin përzgjedhës në

depërtueshmërinë e membranës qelizore;

të diskutojnë për ndërtimin dhe funksionin e

bërthamës dhe organelet qelizore;

të përshkruajnë organizimin e qelizave në

inde, organe, sisteme organesh;

të përshkruajnë rrugët që përdorin

organizmat njëqelizorë për të plotësuar

nevojat e tyre bazë (për ushqim, lëvizje);

të shpjegojnë si struktura e rrënjës, kërcellit

dhe gjethes tek bimët lejon që të kalojnë dhe

të lëvizin lëndët ushqimore, uji dhe gazet;

të përshkruajnë duke vëzhguar një gjethe, si

realizohet mbrojta, fotosinteza, transporti,

Membrana

qelizore

Përshkueshmëria

Osmoza

Shpërhapja

Bërthama

Membrana

bërthamore

nukleoplazma

bërthamëza

Materiali

kromatinik

(kromozomet-

adn)

Citoplazma

Njëqelizorë

(ameba)

struktura e

rrënjës, kërcelli

Gjethja

Fotosinteza

Transporti

Shkëmbimi i

37

BIOLOGJI

shkëmbimi i gazeve brenda gjethes,

shkëmbimi i gazeve brenda dhe jashtë,

përshtatshmëria për të mbijetuar;

të krahasojnë struktura të ndryshme të

bimëve (kaktuset, koniferet, myshqet) dhe të

tregojnë si këto struktura mundësojnë rritjen

në kushte të veçanta;

të shpjegojnë specializimin qelizor te

kafshët, formimin e sistemeve të organeve që

punojnë së bashku;

gazeve brenda

gjethes

Përshtatshmëria

struktura të

bimëve kaktuset

Koniferet

Myshqet

Specializim

qelizor

Shumëqelizorë

Lëvizja e

lëngjeve






Trashëgimia dhe

riprodhimi

(10 orë)


të formulojnë kuptimin biologjik të

koncepteve bazë gjenetike;

të përshkruajnë ndryshimet dhe ngjashmëritë

fizike (p.sh.: mes anëtarëve të familjes) dhe

të sugjerojnë shkaqet e këtyre ndryshimeve;

të tregojnë si ndryshimet te pasardhësit

përcaktohen nga dy faktorë, gjenet dhe

mjedisi;

të shpjegojnë lidhjen e mitozës me

riprodhimin joseksual dhe të mejozës me

riprodhimin seksual;

të përdorin simulimin virtual për të modeluar

mitozën dhe mejozën;

Variacion

Gjene

Mjedis

Tipar

Kromozom

Alel

Gamete

Mitoza

Mejoza

Kromozome

homologe

Genotip

Fenotip

Homozigot

Heterozigot

38

BIOLOGJI

të krahasojnë mitozën me mejozën;

të tregojnë çfarë ndodh me numrin e

kromozomeve gjatë ndarjeve qelizore (p.sh.:

numri i kromozomeve në qelizë

përgjysmohet kur qelizat ndahen me mejozë

dhe ruhet i njëjtë kur ndahen me mitozë);

të tregojnë se organizmat kanë një numër të

caktuar kromozomesh ku një çift i tyre

përcakton seksin e individit;

të shpjegojnë lidhjen e trashëgimisë me

riprodhimin;

të dallojnë dy mënyrat e ndryshme të formimit të

binjakëve identikë dhe joidentikë te njeriu.

trashëgimia

gjenetike

Binjakë

identikë

Binjakë

joidentikë

Bioteknologjia

(10 orë)


të tregojnë me shembuj praktikat e përdorura

nga njerëzimi për të formuar varietete të

dëshiruara te bimët dhe kafshët;

të shpjegojnë çfarë është shumimi artificial

dhe si ndodh ai te kafshët;

të tregojnë çfarë është klonimi dhe të

diskutojnë përparësitë dhe disavantazhet e tij

(klonimi i deles Dolly);

të diskutojnë çështjet etike që lidhen me

klonimin e njeriut;

të tregojnë përdorimet e bioteknologjisë në

industri (p.sh.: përdorimi i majave për të

prodhuar alkool, përdorimi i baktereve në

prodhimin e enzimave të detergjenteve për

larjen e rrobave);

të tregojnë përdorimin e bioteknologjisë në

mjekësi (p.sh.: përdorimi i baktereve dhe

kërpudhave në prodhimin e antibiotikëve,

Shumimi

artificial

Klonimi

Delja dolly

Bioteknologjia

39

BIOLOGJI

përdorimi i mikroorganizmave në prodhimin

e hormoneve dhe antitrupave);

të bëjnë kërkime, duke përdorur forma të

ndryshme të medies dhe të hartojnë një

raport për përdorimin e bioteknologjisë dhe

inxhinierisë gjenetike në dobi të njeriut.

LINJA: NDËRVARËSIA



ndërvarësinë e organizmave midis tyre dhe me mjedisin jetësor.


Orë të

sugjeruara

(12 orë)


të përcaktojë pjesët përbërëse të një

ekosistemi;

të dallojnë ndryshimin ndërmjet popullatës

dhe komunitetit dhe të japin shembuj për

secilin;

të listojnë faktorët që ndikojnë në madhësinë

e popullatës (shpeshtia e lindjeve dhe

vdekjeve, kapaciteti limit i mjedisit,

konkurrenca);

të analizojnë ndërvarësinë e organizmave në

komunitet (transferimi i lëndës dhe energjisë

në zinxhirët ushqimorë, rrjetat ushqimore,

piramida e numrave);

të japin shembuj të marrëdhënieve

simbiotike mes organizmave në një

komunitet;

të argumentojnë pse konkurrenca midis

individëve të së njëjtës specie është më e

madhe se konkurrenca mes individëve të

Ekologji

Biosferë

Habitat

Komunitet

Popullatë

Ekosisteme

Faktor biotik

Faktor abiotik

Habitati

Nishi ekologjik

Sigurimi i

energjisë

Prodhues

Konsumator

Zinxhiri

ushqimor rrjeta

ushqimore

Përshtatshmëria

Konkurrenca

Marrëdhëniet

40

BIOLOGJI

specieve të ndryshme;

të diskutojnë shembuj të përshtatjeve të

ndryshme të organizmave në mjedisin ku

jetojnë;

të tregojnë se çdo organizëm ka nishin e tij

ekologjik;

të studiojnë një habitat lokal, duke përdorur

instrumentet e duhura dhe çelësa të thjeshtë

për të treguar shumëllojshmërinë dhe

shpërndarjen e organizmave të caktuar.

simbiotike

(mutualizmi,

komensalizmi,

parazitizmi)

Grabitqari

Preja

Studimi i

habitatit

Ndotja e mjedisit

(12 orë )


të identifikojnë shkaqet dhe të përshkruajnë

format e ndotjes së ajrit;

të kërkojnë informacion dhe të hartojnë një

raport për ndotjen e ajrit dhe pasojat e

ndotjes së ajrit në organizma;

të përshkruajnë shkaqet e ndotjes së ujit dhe

ndikimin negativ për jetën në ekosistemet

ujore (p.sh.: ndotja nga pesticidet dhe plehrat

kimikë {rritja progresive e përqendrimit në

zinxhirët ushqimor}, derdhjet industriale,

etj.);

të diskutojnë shkaqet e ndotjes së tokave

(p.sh.: nga praktikat e gabuara bujqësore,

mbeturinat e ngurta, mbeturinat toksike,

erosioni, shiu acid etj.);

të diskutojnë problemet që vijnë nga

menaxhimi i keq i mbetjeve.

Ruajtja e

mjedisit

Ndotja

Ndotës

Efekti serë

Vrima e

ozonit

Precipitim

acid

Gazet serë

Co2

Monoksidi i

azotit

Dyoksidi i

squfurit

Plumbi

Erozioni

Pesticide

Plehra kimikë

Menaxhimi i

mbetjeve

instituti i zhvillimit tË arsimit - shkolla...

Documents