instytut filozofii i socjologii polskiej akademii nauk ... · instytut filozofii i socjologii...

47
Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk Institute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012 Instytut Filozofii i Socjologii Polska Akademia Nauk ul. Nowy Świat 72, 00-330 Warszawa Tel.: 826-71-81, 828-32-03 Fax.: 826-99-48 e-mail: [email protected] http://www.ifispan.waw.pl Dyrektor Prof. dr hab. Andrzej Rychard Zastępcy Dyrektora Dr hab. Danilo Facca, prof. IFiS PAN Dr hab. Paweł B. Sztabiński, prof. IFiS PAN Przewodniczący Rady Naukowej Prof. dr hab. Józef Niżnik Uprawiane dyscypliny Filozofia: historia filozofii (nowożytna, współczesna, średniowieczna), teoria wiedzy, logika i metodologia, prakseologia, filozofia kultury, filozofia nauki, badania nad religią, filozofia hermeneutyki i matematyki, filozofia polityki Socjologia: socjologia teoretyczna, polityka i gospodarka, kultura, organizacja, metodologia badań, struktura i świadomość społeczna, stratyfikacja społeczna, style życia, warunki bytu ludności, badania nad zagładą Żydów, społeczeństwo obywatelskie, społeczne podstawy zdrowia, polityka gospodarki

Upload: hoangdat

Post on 01-Mar-2019

222 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

Instytut Filozofii i Socjologii Polska Akademia Nauk ul. Nowy Świat 72, 00-330 Warszawa Tel.: 826-71-81, 828-32-03 Fax.: 826-99-48 e-mail: [email protected] http://www.ifispan.waw.pl

Dyrektor

Prof. dr hab. Andrzej Rychard

Zastępcy Dyrektora

Dr hab. Danilo Facca, prof. IFiS PAN

Dr hab. Paweł B. Sztabiński, prof. IFiS PAN

Przewodniczący Rady Naukowej Prof. dr hab. Józef Niżnik

Uprawiane dyscypliny

Filozofia: historia filozofii (nowożytna, współczesna, średniowieczna), teoria wiedzy, logika i metodologia, prakseologia, filozofia kultury, filozofia nauki, badania nad religią, filozofia hermeneutyki i matematyki, filozofia polityki Socjologia: socjologia teoretyczna, polityka i gospodarka, kultura, organizacja, metodologia badań, struktura i świadomość społeczna, stratyfikacja społeczna, style życia, warunki bytu ludności, badania nad zagładą Żydów, społeczeństwo obywatelskie, społeczne podstawy zdrowia, polityka gospodarki

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

6

WSTĘP

W 2012 roku działalność naukowo-badawcza IFiS była, w zasadzie, tematyczną kontynuacją dotychczasowej działalności, przy niewielkiej modyfikacji struktury zakładów/zespołów. Aktywność badawczą i szkoleniową rozwijał powstały w 2008 roku Cross-National Studies: Interdisciplinary Research and Training Program (CONSIRT), będący wspólną incjatywą: Instytutu i Szkoły Nauk Społecznych oraz Departments of Sociology i Political Science w Ohio State University. Jeżeli chodzi o usytuowanie w rankingu placówek o tym samym lub zbliżonym profilu, to Instytut utrzymuje wysoką pozycję w hierarchii ośrodków badawczych w Polsce. Realizujemy liczne badania, w tym dwa ważne badania międzykrajowe (European Social Survey – ESS oraz Programme for International Student Assessment – PISA), powstają liczne publikacje naukowe (w roku 2012 było ich w sumie 291, w tym znaczna część w językach kongresowych), organizujemy konferencje, także międzykrajowe (ogółem w 2012 roku IFiS był organizatorem lub współorganizatorem 30. konferencji, w tym 18. międzykrajowych), pracownicy występują z referatami na licznych konferencjach, w tym także międzykrajowych (ogółem pracownicy Instytutu wygłosili na konferencjach 188 referatów, w tym 101 na konferencjach międzykrajowych) oraz uzyskują tytuł profesora (2 pracowników) i kolejne stopnie (stopień dr hab.: 2 pracowników).

Ważnym aspektem oceny jest skuteczność w pozyskiwaniu grantów przez IFiS. Wedle danych NCN dla lat 2011-2012, pod względem liczby uzyskanych grantów NCN Instytut lokował się na 46. pozycji (na ogółem 257 jednostek) i na 13. miejscu wśród jednostek PAN. Jeśli brać pod uwagę Nauki Humanistyczne, Społeczne i o Sztuce, to pod względem liczby uzyskanych grantów osiągnął 12. pozycję, natomiast pod względem przyznanych kwot na ich realizację, na 6 pozycji (na ogółem 131 jednostek). Należy dodać, że IFiS zajmuje pierwsze miejsce wśród jednostek PAN o wspomnianym profilu.

Ogółem w roku 2012 w Instytucie realizowane były 53 projekty badawcze. Innym ważnym obszarem aktywności Instytutu jest działalność dydaktyczna.

Pracownicy Instytutu zaangażowani byli głównie w działalność edukacyjną Szkoły Nauk Społecznych (SNS). SNS, obchodząca w roku 2012 swoje dwudziestolecie, prowadzi studia doktoranckie oraz studia podyplomowe we współpracy z Lancaster University. Absolwenci studiów podyplomowych otrzymują brytyjski dyplom MA wydawany przez ten Uniwersytet. Z kolei słuchacze studiów doktoranckich mają możliwość realizacji dualnego programu (SNS IFiS PAN i Lancaster University), prowadzącego do uzyskania doktoratu obu tych jednostek naukowych. W roku akademickim 2012/13 na studiach doktoranckich kształci się 134. studentów, spośród których 50. pochodzi z zagranicy, a na studiach podyplomowych

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

7

na 24. studentów 16. jest z zagranicy. Zajęcia w SNS, oprócz Polaków, prowadzą wykładowcy z USA, Francji, Szwecji i Australii.

W ramach wspomnianego programu CONSIRT, w roku 2012 zorganizowana była piąta edycja Szkoły Letniej Central and Eastern Europe in Comparative Perspective: Assessing Social and Political Change. Uczestniczyło w niej 10 studentów, w tym 7 z zagranicy (z Ohio State Universty).

Kontynuowało także działalność Studium Public Relations, które od XVII edycji, rozpoczętej w roku 2012, przeszło pod wyłączną administrację IFiS PAN.

Kolejnym istotnym obszarem aktywności Instytutu jest działalność wydawnicza. W 2012 roku Wydawnictwo IFiS PAN opublikowało 16 książek plus 4 dodruki oraz wydało 7 czasopism. Oznacza to, że utrzymaliśmy się na poziomie sporej intensywności wydawniczej. Głównym źródłem finansowania publikacji były środki uzyskane ze sprzedaży, dofinansowanie z działalności statutowej IFiS, granty badawcze, subwencje autorskie oraz dotacje otrzymane z ośrodków zewnętrznych.

Podsumowując działalność Instytutu w roku 2012, należy zwrócić uwagę na dwie sprawy. Po pierwsze, w rezultacie wejścia w życie zmienionych zasad obliczania dotacji na działalność statutową (uwzględnianie wyłącznie pracowników, dla których Instytut jest podstawowym miejscem pracy), nastąpiło pewne osłabienie kadrowe Instytutu. Pięciu samodzielnych pracowników naukowych, wcześniej zatrudnionych w pełnym wymiarze, przeszło na ¼ etatu, a jeden samodzielny pracownik przeszedł na urlop bezpłatny.

W sprawozdaniach z lat poprzednich sygnalizowano pewne rozdrobnienie tematyczne prowadzonych prac. Aczkolwiek koncentracja prac wokół wybranych, dokładnie zdefiniowanych zadań badawczych nie jest warunkiem koniecznym uzyskiwania znaczących dla rozwoju nauki wyników, to jednak sprzyja ich uzyskiwaniu. Problem rozdrobnienia tematycznego występuje w wielu polskich i zagranicznych ośrodkach naukowych, a w IFiS dodatkową specyfikę stanowi istnienie dwóch odrębnych pionów, w zdecydowanej większości odległych tematycznie i metodologicznie. Należy jednak zasygnalizować, że u pracowników wzrosła świadomość tego problemu, o czym świadczą inicjatywy integrujące środowiska, takie jak granty obejmujace pracowników z różnych zakładów oraz podejmowanie problematyki interdyscyplinarnej.

Z tego punktu widzenia, a także generalnie z punktu widzenia strategii Instytutu w roku 2012 podjęto niezmiernie ważną inicjatywę utworzenia Centrum Zaawansowanych Badań Humanistycznych i Społecznych wraz z Wydziałem Filozofii i Socjologii UW. Centrum będzie nowoczesną strukturą instytucjonalizującą długoletnią współpracę obu placówek i umożliwiającą podejmowanie nowych wspólnych tematów. W minionym roku przygotowywano formalną umowę powołującą Centrum. Rozpoczęto także prace zmierzające do wspólnego z WFiS UW wystąpienia o status KNOW. Prace te polegały na definiowaniu kilku podstawowych, strategicznych tematów, w tym tematów o charakterze interdyscyplinarnym, jakie IFiS i WFiS zamierzają podjąć wspólnie. W tym sensie, zarówno

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

8

Centrum, jak i prace nad wnioskiem o status KNOW służą wypracowaniu stategicznych obszarów badań Instytutu.

W roku 2012 nastąpiła zmiana Dyrekcji Instytutu w rezultacie zakończenia kadencji prof. Henryka Domańskiego jako Dyrektora. W wyniku procedury konkursowej od dnia 1.07.2012 Dyrektorem Instytutu jest prof. Andrzej Rychard, a jego zastępcami zostali profesorowie: Danilo Facca i Paweł Sztabiński.

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

9

I. DZIAŁALNOŚĆ BADAWCZA

1. DZIAŁALNOŚĆ STATUTOWA

1.1. Projekty badawcze realizowane w Instytucie w ramach działalności statutowej (zlecenia wewnętrzne)

Tytuł projektu Kierownik projektu Okres realizacji

Historia filozofii późnego średniowiecza, badania nad platonizmem antycznym

Prof. dr hab. Mikołaj Olszewski + zespół

2005 – praca ciągła

Aktualne zagadnienia filozofii współczesnej i nowożytnej

Prof. dr hab. Eugeniusz Górski + zespół

2005 – praca ciągła

Filozofia post-analityczna a nauka Prof. dr hab. Małgorzata Czarnocka + zespół

2010 – praca ciągła

Sacrum i przemoc Dr hab. Zbigniew Mikołejko + zespół

2001 – praca ciągła

Logiczne, metodologiczne i mentalne aspekty procesów poznawczych

Prof. dr hab. Jacek Malinowski + zespół

2002 – praca ciągła

Antropologia filozoficzna i jej wpływ na filozofię społeczną i polityczną

Prof. dr hab. Stanisław Czerniak + zespół

2002 – praca ciągła

Filozofia współczesna, psychoanaliza, badania nad kategorią Gender

Prof. dr hab. Paweł Dybel + zespół

2001 – praca ciągła

Bibliografia filozofii polskiej Mgr Paulina Dlouhy + zespół 1995 – praca ciągła

Etyczne i aksjologiczne aspekty współczesnej myśli filozoficznej

Dr hab. Andrzej Leder + zespół

2010 – praca ciągła

Podstawowe tropy myślenia ponowoczesnego

Prof. dr hab. Cezary Wodziński

1995 – praca ciągła

Ontologia starożytna a ontologia nowożytna

Dr hab. Seweryn Bladzi + zespół

2004 – praca ciągła

Teoria samoorganizacji materii Dr hab. Włodzimierz Ługowski

2007 – praca ciągła

Intuicyjne podstawy matematyki. Intuicja a prawda w matematyce

Dr hab. Zbigniew Król 2010 – praca ciągła

Rola dyskursu religijnego we współczesnych naukach społecznych

Dr hab. Agata Bielik-Robson + zespół

2010 – praca ciągła

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

10

Tytuł projektu Kierownik projektu Okres realizacji

Podstawowe kategorie analityczne we współczesnych teoriach społecznych

Prof. dr hab. Joanna Kurczewska + zespół

2005 – praca ciągła

Kategorie definiowania cielesności. Norma i odmienność w przekazach kultury i praktykach życia codziennego

Dr hab. Anna Wieczorkiewicz + zespół

2008 – 2012

Tworzenie ładu instytucjonalnego w społeczeństwie polskim

Dr hab. Michał Federowicz + zespół

2001 – praca ciągła

Społeczeństwo obywatelskie: problemy społeczne, kulturowe i polityczne

Dr Dariusz Gawin + zespół 1993 – praca ciągła

Badania struktury społecznej w Polsce: porównania międzykrajowe i zmiany w czasie

Prof. dr hab. Henryk Domański + zespół

2008 – praca ciągła

Starość, choroba, niepełnosprawność jako czynnik wykluczenia społecznego

Prof. Antonina Ostrowska + zespół

2010 – praca ciągła

Wartość danych z badań. Nowe podejścia, nowe techniki badawcze

Dr hab. Paweł Sztabiński + zespół

2006 – praca ciągła

Społeczna historia ubóstwa Prof. dr hab. Elżbieta Tarkowska

1996 – 2012

Holocaust Prof. dr hab. Barbara Engelking + zespół

2008 – praca ciągła

Wymiar kulturowy zróżnicowań oraz przemian społecznych i cywilizacyjnych (koncepcje teoretyczne, metody, badania)

Prof. dr hab. Joanna Kurczewska + zespół

2011 – praca ciągła

Struktura społeczna a adaptacja do zmian społeczno-ekonomicznych

Prof. dr hab. Kazimierz M. Słomczyński + zespół

2001 – praca ciągła

Europa w procesie przemian Prof. dr hab. Józef Niżnik 2006 – praca ciągła

Szkoła Nauk Społecznych (w tym Międzynarodowe Studia Doktoranckie)

Dr John Fells 1991 – praca ciągła(MSD: 2002 – praca ciągła)

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

11

1.2. Tematy prac rozliczeniowych realizowanych w ramach działalności statutowej w 2012 r. w poszczególnych projektach badawczych

1.2.1. Pion filozoficzny

Zlecenie 1: HISTORIA FILOZOFII PÓŹNEGO ŚREDNIOWIECZA, BADANIA NAD PLATONIZMEM ANTYCZNYM

Prof. dr hab. Mikołaj Olszewski (1) Bóg a rzeczy w myśli średniowiecznej; (2) Wydanie kwestii poświęconych stworzeniu świata i człowiekowi z II księgi Komentarza do Sentencji Odona Rigaldiego

Dr Andrzej Dumała Pojęcie teologii w komentarzu Henryka Tottinga z Oyty do "Sentencji" Piotra Lombarda

Dr hab. Dorota Zygmuntowicz Kultura pisma a pojęcie prawa natury

Dr Dagmara Wójcik-Zega Badania nad kaznodziejstwem XIII-XV w. – 2

Dr Włodzimierz Zega Dzieła filozoficzne i teologiczne w rękopisie Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego I Q 381, cz. 2

Dr Marcin Bukała Terminy 'periculum' i 'dubium' w etyce gospodarczej XIII w. – podstawowe punkty odniesienia w prawie kanonicznym i teologii „praktycznej”

Zlecenie 3: AKTUALNE ZAGADNIENIA FILOZOFII WSPÓŁCZESNEJ I NOWOŻYTNEJ

Prof. dr hab. Eugeniusz Górski (1) Nowe myślenie po hiszpańsku jako wyzwanie Iberoamerykańskiej Wspólnoty Narodów; (2) Hiszpania w Europie, w Iberoamerykańskiej Wspólnocie Narodów i we współczesnym świecie

Dr hab. Maciej Soin Krytyczny realizm w naukach społecznych

Dr hab. Danilo Facca Zagadnienie przyczynowości boskiej u komentatorów Arystotelesa w XVI w.

Dr hab. Sławomir Mazurek 1) Dziedzictwo gnozy w rosyjskiej filozofii religijnej; (2) Rosyjscy myśliciele religijni wobec Kanta. Refutacje i nawiązania

Dr Wojciech Starzyński (1) Filozoficzna zawartość korespondencji Jana Patocki z Ireną Krońską; (2) Fenomenologia afektywności

Dr Przemysław Parszutowicz Cassirerowska logika nauk o kulturze

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

12

Zlecenie 4: FILOZOFIA POSTANALITYCZNA A NAUKA

Prof. dr hab. Małgorzata Czarnocka

Podmiotowe podstawy nauki, cz. 2

Dr Anna Michalska Racjonalność nauki w świetle pytań transcendentalnych

Zlecenie 5: SACRUM I PRZEMOC

Dr hab. Zbigniew Mikołejko Figury śmierci w kulturze Zachodu, część 2

Dr hab. Anna Kubiak Medialny przekaz o pogrzebach w Polsce w Internecie

Dr Dorota Hall Religijność osób LGBT w Polsce: cząstkowy raport z badań

Dr Rafał Smoczyński Wpływ katolicyzmu na blokowanie zachowania „szarostrefowego” w polskiej gospodarce. Wybrane wątki badania

Zlecenie 6: LOGICZNE, METODOLOGICZNE I MENTALNE ASPEKTY PROCESÓW POZNAWCZYCH

Prof. dr hab. Jacek Malinowski Pragmatyka logiczna, cz. III

Dr hab. Szymon Wróbel Rodzaje pamięci w świetle współczesnych badań psychologicznych i neurologicznych

Dr Marcin Miłkowski Limit of computational explanation

Dr Joanna Klimczyk 1) Hasty Thoughts About Meaning Fraught with Ought; (2) Czy "kot" jest racją? Spór o normatywność znaczenia

Dr Katarzyna Budzyńska Relacyjność argumentacyjnego aktu mowy

Zlecenie 48: ANTROPOLOGIA FILOZOFICZNA I JEJ WPŁYW NA FILOZOFIĘ SPOŁECZNĄ I POLITYCZNĄ

Prof. dr hab. Stanisław Czerniak(1) M. Horkheimer – J. Habermas jako filozofowie religii. Podobieństwa, różnice, wątki kantowskie; (2) Gernota Böhmego idea końca ery Baconiańskiej

Dr hab. Andrzej Gniazdowski Krytyka wspólnoty jako kategorii normatywnej w antropologii filozoficznej Helmutha Plessnera

Dr Jagna Brudzińska Więź a autonomia. Teoretyczno-społeczne implikacje fenomenologii genetycznej

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

13

Zlecenie 49: BIBLIOGRAFIA FILOZOFII POLSKIEJ

Mgr Paulina Dlouhy

Mgr Maria Młoczkowska

(1) Gromadzenie na podstawie różnych informatorów bibliograficznych, głównie Biblioteki Narodowej, materiałów uzupełniających do wszystkich tomów „Bibliografii filozofii polskiej”: współczesnych reedycjiprac autorów i opracowań o nich, także literatury ogólnej i pomocniczej; (2) Kwerendy biblioteczne, autopsja wybranych pozycji i sporządzanie dokumentacji; (3) Redakcja poszczególnych bibliografii osobowych autorów tomu czwartego i wprowadzanie opracowanych wykazów do bazy danych

Zlecenie 50: ETYCZNE I AKSJOLOGICZNE ASPEKTY WSPÓŁCZESNEJ MYŚLI FILOZOFICZNEJ

Dr hab. Andrzej Leder Teoria w polu psychoanalitycznym

Dr hab. Maria Gołębiewska Zagadnienie receptywności w filozofii NicolasMalebranche'a

Zlecenie 51: PODSTAWOWE TROPY MYŚLENIA PONOWOCZESNEGO

Prof. dr hab. Cezary Wodziński Krytyka rozumu ponowoczesnego

Zlecenie 61: FILOZOFIA WSPÓŁCZESNA. PSYCHOANALIZA. BADANIA NAD KATEGORIĄ GENDER

Prof. dr hab. Paweł Dybel Człowiek i zwierciadło. Genealogia ludzkiego „ja” u Plessnera i Lacana

Dr Marzena Adamiak Feminizm a fenomenologia – w kontekście poszukiwania albo konstruowania kobiecej tożsamości

Zlecenie 64: ONTOLOGIA STAROŻYTNA A ONTOLOGIA NOWOŻYTNA

Dr hab. Seweryn Blandzi Metafizyka Porfiriusza – kontynuacja

Dr Wojciech Wrotkowski Nauka i żywot Anaksagorasa z Klazomenai w ujęciu Platona z Aten

Zlecenie 65: EUROPA W PROCESIE PRZEMIAN

Prof. dr hab. Józef Niżnik The social instruments of memory

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

14

Zlecenie 68: TEORIA SAMOORGANIZACJI MATERII

Dr hab. Włodzimierz Ługowski Epistemologiczne konsekwencje teorii samoorganizacji materii

Zlecenie 69: INTUICYJNE PODSTAWY MATEMATYKI. INTUICJA A PRAWDA W MATEMATYCE

Dr hab. Zbigniew Król Intuicyjne podstawy matematyki. Intuicja a prawda w matematyce. Cz. II

Zlecenie 70: ROLA DYSKURSU RELIGIJNEGO WE WSPÓŁCZESNYCH NAUKACH SPOŁECZNYCH

Dr hab. Agata Bielik-Robson Cogito albo narodziny nowoczesności z ducha gnostyckiego paradoksu. Hansa Blumenberga lektura Kartezjusza

Dr Adam Lipszyc Mesjańskie pragnienie. O możliwości odczytania myśli Zygmunta Freuda w kontekście teologii judaistycznej

Dr Maciej Sosnowski Pierwszy, ostatni. Dialektyka, Derrida, Hegel

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

15

1.2.2. Pion socjologiczny

Zlecenie 15: PODSTAWOWE KATEGORIE ANALITYCZNE WE WSPÓŁCZESNYCH TEORIACH SPOŁECZNYCH

Prof. dr hab. Joanna Kurczewska

Podejścia teoretyczne w badaniach historii socjologii i socjologii socjologii

Dr Hanna Bojar Wzory migracji rodzinnych i ich potencjał integracyjny w warunkach polskich z perspektywy koncepcji sieci migracyjnych

Dr hab. Andrzej Gniazdowski Kategoria „ciała politycznego” we współczesnej teorii społecznej, cz. III

Zlecenie 16: KATEGORIE DEFINIOWANIA CIELESNOŚCI. NORMA I ODMIENNOŚĆ W PRZEKAZACH KULTURY I PRAKTYKACH ŻYCIA CODZIENNEGO

Prof. dr hab. Anna Wieczorkiewicz

Społeczno-kulturowe konstruowanie ciała w perspektywie postkolonialnej. Problematyka praktyki badawczej. Część II Naturalizacja różnicy

Dr hab. Urszula Jarecka Mediatyzacja wyobraźni. Socjologia kultury wobec przemian świadomości społecznej (świadomość historii)

Zlecenie 19: SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE: PROBLEMY SPOŁECZNE, KULTUROWE I POLITYCZNE

Dr Dariusz Gawin Transformacja, obywatele, demokracja. Ideologia rządu Tadeusza Mazowieckiego 1989-1990

Prof. dr hab. Piotr Gliński Kultura społeczeństwa polskiego wobec etosu obywatelskiego

Dr Artur Kościański Kolektywizm i indywidualizm jako czynniki samoorganizacji społecznej w kulturze chińskiej

Dr Galia Chimiak Funkcje organizacji pozarządowych w międzynarodowej współpracy na rzecz rozwoju

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

16

Zlecenie 20: BADANIA STRUKTURY SPOŁECZNEJ W POLSCE: PORÓWNANIA MIĘDZYKRAJOWE I ZMIANY W CZASIE

Prof. dr hab. Henryk Domański, dr Dariusz Przybysz, dr hab. Zbigniew Sawiński

Jak mierzyć usytuowanie w strukturze społecznej? Podejście kategorialne

Prof. dr hab. Henryk Domański, dr Dariusz Przybysz

Pomiar otwartości barier społecznych

Dr hab. Zbigniew Sawiński Ilościowa ocena nierówności społecznych

Dr hab. Krzysztof Jasiecki Odmiany kapitalizmu w Europie Środkowej

Dr Irina Dubrow Effects of Contacts with Foreign Culture on Income Attainment

Dr Zbigniew Karpiński Niespójność statusu: hipotezy i metody badania

Zlecenie 21: STAROŚĆ, CHOROBA, NIEPEŁNOSPRAWNOŚĆ JAKO CZYNNIKI WYKLUCZENIA SPOŁECZNEGO

Prof. dr hab. Antonina Ostrowska

Zdrowie kobiet z perspektywy socjologii, demografii i epidemiologii

Dr hab. Barbara Gąciarz Od kompleksowej diagnozy sytuacji osób niepełnosprawnych w Polsce do nowego modelu polityki społecznej wobec niepełnosprawności

Dr hab. Danuta Duch Rzeczy, o które w życiu warto zabiegać – na podstawie wywiadów biograficznych kobiet

Zlecenie 56: SPOŁECZNA HISTORIA UBÓSTWA

Prof. dr hab. Elżbieta Tarkowska

Kulturowe zróżnicowanie dyskursów ubóstwa: środkowoeuropejska specyfika

Zlecenie 57: HOLOCAUST

Prof. dr hab. Barbara Engelking

Zagłada Żydów w Polsce. Sny jako źródło do badań nad Zagładą

Dr Dariusz Libionka Polskie Państwo Podziemne wobec Holocaustu 1939-1945

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

17

Zlecenie 58: WYMIAR KULTUROWY ZRÓŻNICOWAŃ ORAZ PRZEMIAN SPOŁECZNYCH I CYWILIZACYJNYCH (KONCEPCJE TEORETYCZNE, METODY, BADANIA)

Prof. dr hab. Joanna Kurczewska

Solidarność społeczna jako problem badawczy

Dr Hanna Bojar Osoby i instytucje znaczące w budowaniu ścieżekedukacyjnych z perspektywy lokalnej

Dr hab. Hanna Palska Trzy dwudziestowieczne awanse edukacyjne 1918 –1945 – 1989. Aspekty społeczne i kulturowe

Dr Justyna Straczuk Etnografia doświadczenia. Konteksty teoretyczne i badawcze

Dr Piotr Filipkowski Problemy teoretyczne, metodologiczne i etycznearchiwizacji danych jakościowych w naukach społecznych. Przypadek tzw. rewizyty etnograficznej

Mgr Piotr Binder Metodologia teorii ugruntowanej. Możliwościaplikacyjne i ograniczenia w zastosowaniu

Zlecenie 59: WARTOŚĆ DANYCH Z BADAŃ. NOWE PODEJŚCIA, NOWE TECHNIKI BADAWCZE

Dr hab. Paweł Sztabiński Czy osoby bardzo zajęte są rzeczywiście niedostępne w badaniach sondażowych?

Dr hab. Paweł Sztabiński, mgr Anna Dyjas-Pokorska

Dlaczego wylosowane osoby uczestniczą lub nieuczestniczą w sondażach? Pierwsza dekada lat ‘2000

Mgr Teresa Żmijewska-Jędrzejczyk

Metody zbierania informacji o najważniejszychwydarzeniach na potrzeby badań surveyowych.Przykład ESS w Polsce

Dr hab. Franciszek Sztabiński Mixed mode survey design. Możliwości wykorzystaniaw badaniu specjalnych kategorii respondentów

Prof. dr hab. Henryk Domański, dr hab. M. Federowicz, dr A. Pokropek, dr D. Przybysz, dr M. Sitek, mgr M. Smulczyk, mgr T. Żółtak

From School to Work Individual and InstitutionalDeterminants of Educational and Occupational CareerTrajectories of Young Poles

Dr Piotr Filipkowski O narracjach byłych więźniów kacetów w kontekście czasu, miejsca i sytuacji ich powstania

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

18

Zlecenie 62: TWORZENIE ŁADU INSTYTUCJONALNEGO W SPOŁECZEŃSTWIE POLSKIM

Dr hab. Michał Federowicz, dr Michał Sitek

Oczekiwania edukacyjne młodzieży i ichuwarunkowania w świetle wyników badania PISA2003-2009 w Polsce

Dr hab. Barbara Gąciarz Wyzwania wobec pracy w Europie. Nowe trendy na rynku pracy i w stosunkach pracy

Prof. dr hab. Anna Lewicka-Strzałecka

Instytucjonalne, społeczne i ekonomiczne uwarunkowania korupcji

Dr hab. Włodzimierz Pańków Funkcjonowanie demokracji w Polsce po 2005 roku

Prof. dr hab. Andrzej Rychard (1) Jak Polska się dzieli: parę obserwacji o socjologii i mitologii społecznych podziałów; (2) Kultura zjawiska kryzysu w Polsce: wstępne refleksje

Dr Artur Pokropek Evaluation of educational policy using twins data. Student achievement and schools efforts

Mgr Tomasz Żółtak Teorie ekonomiczne a edukacja

Zlecenie 63: STRUKTURA SPOŁECZNA A ADAPTACJA DO ZMIAN SPOŁECZNO-EKONOMICZNYCH

Prof. dr hab. Kazimierz M. Słomczyński

Proces adaptacji do zmian a subiektywna identyfikacja narodowa i europejska

Prof. dr hab. Kazimierz M. Słomczyński, dr Irina Dubrow

Democracy and Trust: Multi-Level Modelling

Dr hab. Krystyna Janicka Przeobrażenia rynku pracy a nowe nierówności społeczno-ekonomiczne

Dr Joshua Dubrow Attitudes Toward Political Representation Among Polish Parliamentarians

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

19

1.3. Charakterystyka tematów badawczych realizowanych w Instytucie

Filozofii i Socjologii

1.3.1. Pion filozoficzny

W minionym roku nie nastąpiły istotne zmiany w dotychczasowej strukturze organizacyjnej pionu filozoficznego. Bez zmian pozostały liczba i zadania badawcze zespołów i zakładów. Zmiany dotyczyły natomiast składu personalnego poszczególnych jednostek, przede wszystkim (choć nie tylko, zob. np. Zakład Logiki i Kognitywistyki) ze względu na konieczność wdrażania nowych regulacji ustawowych dotyczących zasady finansowania działalności statutowej jednostek naukowych. Zmiany te spowodowały w niektórych przypadkach pewną reorientację zainteresowań naukowych, nie zmniejszyły jednak zasadniczo potencjału badawczego Instytutu. Można zatem żywić uzasadnione nadzieje, że w bieżącym roku ani kontynuacja prowadzonych prac badawczych nie będzie zagrożona, ani dynamika rozwoju Instytutu nie straci tempa. W roku 2012 został zachowany tradycyjny już trójbiegunowy kierunek badań, tj.: 1) historia filozofii 2) logika i teoria poznania 3) teoria kultury i filozoficzne nauki o człowieku. Aktywność pracowników, wyrażająca się w publikacji prac naukowych w kraju i zagranicą, w organizowaniu konferencji i seminariów oraz w uczestniczeniu w nich, a także w pozyskiwaniu dofinansowań na projekty badawcze, kształtowała się na dość wysokim poziomie. Należy wspomnieć, że w 2012 roku zaczęła się realizacja dwóch dużych grantów – Corpus philosophorum Polonorum oraz „Warszawska szkoła historii idei”, integrujących pracowników w łonie samego Instytutu i z pracownikami innych placówek w Polsce. Warto zatem podkreślać lekki wzrost średniej punktacji ogółu pracowników pionu filozoficznego w stosunku do ubiegłego roku. Tym samym istnieją podstawy do stwierdzenia, że IFiS utrwalił swój wizerunek jako jednej z najważniejszych placówek prowadzących badania filozoficzne w kraju i jako instytucji liczącej się zagranicą.

HISTORIA FILOZOFII

Filozofia starożytna (okres preklasyczny i klasyczny), średniowieczna (wieki XIII-XV), wczesnonowożytna oraz współczesna (XX wiek), nadal stanowiły strategiczne obszary badawcze. Zespół Badań nad Filozofią Antyczną i Historią Ontologii, choć zalicza się on do jednostek historycznych, ma specyficzny charakter, jako że zajmuje się zagadnieniami wykraczającymi poza określone epoki historii filozofii, np. ewolucją pojęcia filozofii pierwszej w tradycji zachodniej. W tym kontekście należy wspominać również o kontynuacji wieloletnich badań retrospektywnych nad bibliografią filozofii polskiej, którymi zajmuje się w Instytucie odrębna komórka.

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

20

Zespół Badań nad Filozofią Antyczną i Historią Ontologii Priorytetowym zadaniem Zespołu jest, zgodnie z wieloletnią strategią badawczą,

rekonstrukcja podstaw platonizmu i arystotelizmu i ich dziejów. Podstawowy plan Zespołu stanowią systematyczne badania historyczno-genetyczne dotyczące: 1) Platona i dziejów platonizmu w świetle zachowanych komentarzy doksografów Arystotelesa, 2) filozofii starej Akademii, Speuzypa i Ksenokratesa jako pośredników między Platonem i Arystotelesem. Badania zespołu skoncentrowały się na kształtowaniu zachodniej metafizyki i na późniejszej (do epoki późnoantycznej) ewolucji tego pojęcia. Szczególnie istotna część pracy zespołu dotyczy rekonstrukcji nowożytnego pojęcia bytu, a w szczególności relacji Suareza do Dunsa Szkota, heterogenicznych elementów myśli arabskiej w ontologii nowożytnej, relacji Heideggera do drugiej scholastyki, kształtowania się współczesnego platonizmu semantycznego (Lotze, Frege, Lask, Husserl, Findlay) oraz rekonstrukcji myśli Anaksagorasa w świetle starożytnej doksografii (problematyka monizmu i dualizmu).

Zakład Historii Filozofii Średniowiecznej

Zasadniczym przedmiotem badań Zakładu jest myśl średniowieczna, od wieku XIII po XV. Materiały źródłowe do tych badań w znacznej mierze są dostępne wyłącznie w formie rękopiśmiennej. Dlatego zeszłoroczny dorobek Zakładu warto podzielić na dwie kategorie: 1) prace edytorskie, 2) prace interpretacyjne.

1. Prace źródłoznawcze i edytorskie: Edycja Dystynkcji 37 I księgi Komentarza do Sentencji Jana Peckhama (OFM), traktująca o kwestii istnienia Boga w rzeczach. Prace edytorskie dotyczące tegoż franciszkańskiego myśliciela stanowią pierwszy etap szerszych badań nad tym zagadnieniem w literaturze XIII i XIV wieku. Przygotowano edycję szeregu kwestii z II księgi Komentarza do Sentencji Odona Rigaldiego, również autora franciszkańskiego z połowy XIII wieku, traktujących o zagadnieniach stworzenia świata i człowieka. Podjęto także badania dotyczące Mikołaja Tempelfelda z Brzegu, Dispositiones pro sermonibus de animabus ex annis 1436–1444 oraz Sermo in exequiis Sigismundi de Pyzdry (anno 1428).

Kontynuowane są badania dzieł filozoficznych i teologicznych z rękopisu Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego I Q 381. Praca ta zawiera szczegółowy wykaz mów uniwersyteckich Franciszka z Brzegu, zawartych w rękopisie Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego I Q 381 oraz roboczą edycję trzech tekstów jego autorstwa sporządzoną na podstawie tego rękopisu.

Zajmowano się także szeroko rozumianą ekonomią średniowieczną, a w szczególności jej aspektami moralnymi. Powstały także prace dotyczące traktatów O nabywaniu i przekazywaniu dóbr Mateusza z Krakowa. Tekst ten poświęcony jest przede wszystkim etycznej ocenie gier hazardowych oraz problemowi gromadzenia jałmużny i nadań przez duchowieństwo. W roku 2013 planowana jest publikacja nowej edycji krytycznej tego traktatu, w ramach kontynuacji publikacji z roku 2011 (obejmującej traktat

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

21

o podstawowych pojęciach, traktat o pożyczce i lichwie, oraz traktat o handlu i etyce kupieckiej). Druga część traktatu powiązana jest tematycznie ze słynną rozprawą Mateusza z Krakowa O praktykach kurii rzymskiej, która była wcześniej przedmiotem badań w środowisku mediewistów w IFiS.

2. Prace interpretacyjne. Opracowano zagadnienie Pojęcie teologii w komentarzu Henryka Tottinga z Oyty do Sentencji Piotra Lombarda. Swoje rozumienie teologii Totting wykłada w kwestii pierwszej księgi pierwszej. Obejmuje ona trzy problemy. Pierwszy dotyczy zasad teologii; drugi – naukowości argumentacji teologicznej; trzeci – specyfiki teologii, tzn. jej relacji do innych dziedzin wiedzy.

W przygotowaniu jest publikacja książkowa na temat Neuroetyka a Tomasz z Akwinu - o użyteczności filozofii średniowiecznej we współczesnych debatach etycznych. Neuroetyka jest stosunkowo młodą dziedziną: dynamiczny rozwój nauk o mózgu z jednej strony rodzi nowe pytania etyczne, a z drugiej, dostarcza nowych danych, które wydają się podważać tradycyjne ujęcia moralności. Stanowi to swego rodzaju wyzwanie dla myśli etycznej Akwinaty.

W ramach zakładu mediewistyki prowadzone są też badania nad historią filozofii starożytnej, a szczególnie nad tzw. „Wielką Teorią Piśmienności”, według której wprowadzenie pisma doprowadziło do radykalnych zmian w kształtowaniu kultury i umysłowości. Starano się odpowiedzieć na pytania, jakim zmianom uległo w Grecji rozumienie prawa pod wpływem przejścia do kultury pisma, czy istnieje związek między świadomością abstrakcyjną i krytyczną związaną z pismem a pojęciem prawa natury.

Poza tymi dwoma punktami, wśród osiągnięć Zakładu należy wymienić dwie obcojęzyczne publikacje książkowe pracowników: monografię Truth and Interpretation. A New Annotated Edition of Gile of Rome’s De plurificatione intellectus possibilis oraz wydaną pod redakcją pracowników Zakładu pracę zbiorową Dominicans and the Challenge of Thomism. Wspomnieć należy także o kontynuacji prac w ramach czterech grantów MNiSW umiejscowionych w naszym Instytucie. Wszystkie one dotyczą edycji tekstów średniowiecznych: rozprawy z zakresu etyki gospodarczej Henryka z Brzegu oraz Jakuba z Paradyża, Komentarza do Sentencji Henryka Tottinga z Oyta, kwestii Pseudo-Bonawentury De imagine i De anima oraz De tempore Jana Wiklifa. Ponadto rozpoczęły się prace nad dużym grantem (NPRH) Corpus philosophorum polonorum, kierowanym przez M. Olszewskiego, w którym uczestniczą również pracownicy innych zakładów naszego Instytutu oraz ośrodków z całej Polski.

Zakład Filozofii Nowożytnej i Współczesnej

Zakład kontynuuje dotychczasowe badania w zakresie filozofii nowożytnej i współczesnej, zgodnie z tradycją warszawskiej szkoły historii idei. Podejmuje bardzo rzadko opracowywane na uniwersytetach aspekty filozofii nowożytnej i współczesnej. Zakład pełni zarazem funkcje sekretariatu oraz redakcji rocznika „Archiwum Historii Filozofii i Myśli

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

22

Społecznej” (w 2012 r. ukazał się numer tego prestiżowego pisma oraz Suplement poświęcony fenomenologii afektywności).

W ramach prac Zakładu prowadzono badania nad przeobrażeniami „filozofii pierwszej” w XVI wieku w kontekście recepcji i dyskusji nad „Metafizyką” oraz „Analitykami Wtórymi” Arystotelesa. W tym okresie krystalizuje się bowiem obraz metafizyki jako nauki demonstratywnej, wykazującej zasady innych nauk, co zadecydowało o jej statusie epistemologicznym na początku epoki nowożytnej, np. w czasie polemik wokół kartezjanizmu. Ponadto w dziedzinie badań nad filozofią współczesną przygotowano studium na temat założeń „krytycznego realizmu” - stosunkowo słabo znanej w Polsce odmiany filozofii nauk społecznych. Stanowisko to przeciwstawia się popularnemu w naukach społecznych konstruktywizmowi. Zbadano także dziedzictwo gnozy w rosyjskiej filozofii religijnej, poprzez analizę wątków gnostycznych w filozofii rosyjskiego renesansu oraz z uwzględnieniem wątków neognostycznych w rosyjskiej kulturze religijnej XX wieku. Podjęto też badania nad problemem dość częstego nawiązywania rosyjskich myślicieli religijnych do filozofii Kanta i nad ogólną recepcją Kanta przez rosyjskich filozofów religii.

Inny obszar prac Zakładu dotyczy problematyki należącej zdecydowanie do najnowszej historii filozofii współczesnej: jest to analiza filozoficzna korespondencji Jana Patoczki z Ireną Krońską z lat 1958-1973 (z przekładem). Prowadzono też badania nad fenomenologią afektywności (pracę zbiorową, która powstała w wyniku współpracy zbadaczami zagranicznymi, należy uznać za najistotniejsze osiągnięcie badawcze Zespołu w tym roku) oraz nad tradycją kartezjańską w fenomenologii francuskiej, a szczególnie nad fenomenem erotycznym u J.L. Mariona i M. Henry’ego.

Do filozofii współczesnej należą prace nad miejscem Hiszpanii we współczesnym świecie, nad specyfiką filozofii hispanojęzycznej, a zwłaszcza nad tzw. nowym myśleniem po hiszpańsku jako wyzwaniem dla współczesnego świata, postawionym przez tzw. iberoamerykańską wspólnotę narodów.

W bieżącym roku ukończona została praca nad książką, poświęconą metodzie filozofii Ernsta Cassirera, zatytułowaną „Filozofia jako krytyka poznania”.

Wreszcie uzyskano dwa granty NPRH: jeden na badania na temat strategii i diagnoz dotyczących współczesnego stanu i roli filozofii, a drugi na badania nad współczesną recepcją kartezjanizmu w Polsce.

Zespół Badawczy Przeobrażeń Metafizyki w Filozofii Współczesnej

W ramach prac zespołu przygotowana została monografia poświęcona przekształceniom filozofii współczesnej w kulturze ponowoczesnej, a dokładniej krytyce „rozumu ponowoczesnego” oraz czteroczęściowa monografia poświęcona pojęciu, dziejom, doświadczeniu i aporiom „gościnności” (hasłowo: „Odyseusz”, „Abraham”, „Sokrates”, „Jezus”). Przygotowania obu monografii dokonują się systematycznie w trybie studiów, cyklów wykładów oraz seminariów akademickich i pozaakademickich.

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

23

W wyniku pracy (jednoosobowego) Zespołu w 2012 ukazał się także francuski przekład książki C. Wodzińskiego „Saint Idiot” i angielskie wydanie „Heidegger and the Problem of oraz

Evil”. W przygotowaniu lub w druku są: pięciotomowy wybór „Esse-jów”, trzytomowy wybór pism po rosyjsku, trzy kolejne książki po francusku, pojedyncze tytuły po niemiecku, ukraińsku, litewsku, włosku, holendersku, japońsku i katalońsku. Wyniki badań będą upowszechnione także za pomocą nowych mediów.

Zespół Badawczy Retrospektywnej Bibliografii Filozofii Polskiej

W roku sprawozdawczym Zespół kontynuował prace redakcyjne związane z wielotomowym wydawnictwem pod zbiorczym tytułem „Bibliografia filozofii polskiej”. Drukiem ukazały się trzy jego tomy zawierające łącznie pełne rejestry polskiego piśmiennictwa filozoficznego od Oświecenia do Pozytywizmu. Obecnie opracowywany jest materiał do tomu czwartego, poświęconego piśmiennictwu przełomu XIX i XX w. Z uwagi na jego objętość tom wydawany jest w formie zeszytów. Dotychczas opublikowano dwa zeszyty, a od niedawna kolejne partie materiału udostępniane są w internetowej bazie danych. Każda część „Bibliografii filozofii polskiej” zawiera bibliografie osobowe pisarzy polskich działających w okresie objętym ramami tomu i cudzoziemców obecnych w piśmiennictwie poprzez tłumaczenia i opracowania im poświęcone. Poszczególne bibliografie są selektywne: zawierają tylko teksty o walorze filozoficznym, co wiąże się z koniecznością przeprowadzania autopsji wszystkich lub większości prac danego autora. Bibliografie są z założenia kompletne: zawierają pełną literaturę podmiotową i przedmiotową autora, tzn. wszystkie publikacje zwarte wraz z pierwodrukami, artykuły, recenzje własne autora, przekłady prac, których autor dokonał oraz pełny wykaz tekstów poświęconych jego twórczości: recenzje jego prac, polemiki, sprawozdania i streszczenia z jego odczytów, opracowania od najwcześniejszych do nam współczesnych. Są ponadto adnotowane: poszczególne pozycje posiadają dodatkowe informacje księgoznawcze i merytoryczne, dotyczące zawartości tekstu, jego tematyki i charakteru.

„Bibliografia filozofii polskiej” ma też na celu ukazanie, pełnego obrazu twórczości filozoficznej danego okresu. Prezentuje zatem twórczość nie tylko znanych filozofów, ale też autorów mało znanych lub zupełnie nieznanych — publicystów, literatów, artystów, naukowców różnych dziedzin, podejmujących w swoich tekstach problematykę filozoficzną.

Prace prowadzone przez Zespół polegają głównie na trzech zadaniach: a) gromadzeniu, na podstawie bieżącej produkcji wydawniczej, materiałów do tomu aktualnie opracowywanego i pozostałych tomów już ogłoszonych (uzupełnienia) oraz do tomu planowanego (tomu piątego poświęconego piśmiennictwu filozoficznemu okresu 1918-1939); b) autopsji i dokumentacji tekstów wybranych autorów polskich, których bibliografie są przewidziane w kolejnych częściach tomu czwartego; c) redakcji poszczególnych bibliografii osobowych zgodnie z zasadami przyjętymi dla tego wydawnictwa.

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

24

W roku sprawozdawczym, dzięki środkom finansowym grantu NCN, przeprowadzono kwerendy biblioteczne, umożliwiające dalsze prace nad bibliografiami m.in. Wincentego Lutosławskiego, Mariana Zdziechowskiego, Jakuba Segała, Franciszka Sawickiego, Kazimierza Wizego, Kazimierza Waisa, Jana Karola Kochanowskiego, Stanisława Zegarlińskiego, Andrzeja Niemojewskiego. Poddano autopsji niemieckie czasopismo Hochland (roczniki z lat 1905–1919), w którym zamieszczali prace Zdziechowski i Lutosławski. Ustalono dokładne adresy bibliograficzne kilku artykułów tych autorów, wypełniając dzięki temu braki w istniejących bibliografiach obu filozofów.

Autopsji poddano także czasopisma: Archiv für die gesamte Psychologie (roczniki z lat 1903–1919; Österreichische Litteraturblatt (roczniki 1896–1921), dzienniki: Gazeta Warszawska (roczniki 1910–1915) i Gazeta Polska (1903–1907) oraz Dziennik Związkowy Zgoda (1908–1919). Uzupełniono też autopsję poszczególnych numerów Teki, Jutrzenki i Iskry, niedostępnych w bibliotekach warszawskich. Odbyto w sumie cztery wyjazdy do bibliotek naukowych w Krakowie, Poznaniu i Lublinie.

Zredagowano bibliografie Jakuba Segała, Jana Karola Kochanowskiego, Stanisława Zegarlińskiego, Andrzeja Niemojewskiego i Platona. Zaawansowane są też prace redakcyjne nad wykazami prac Zdziechowskiego i Lutosławskiego. Wprowadzono do bazy danych, a tym samym udostępniono użytkownikom, bibliografie Adolfa Reybekiela, Kazimierza Łuczewskiego i Jeana Marie Guyau, Platona.

LOGIKA I TEORIA POZNANIA

W tym obszarze działały w 2012, jak w poprzednim roku, dwa Zakłady i trzy Zespoły (z których jeden jednoosobowy), co świadczy o rozmachu tematyki badawczej, obejmującej m.in. logikę filozoficzną, podstawy matematyki, kognitywistykę, epistemologię, teorię nauki, teorię języka i aktów mowy, teorię komunikacji perswazyjnej, filozofię umysłu oraz filozofię przyrody. Owocem prac tych komórek organizacyjnych były liczne publikacje krajowe i zagraniczne, organizacja konferencji i seminariów w kraju i za granicą oraz uczestnictwo w nich.

Zakład Logiki i Kognitywistyki

Zakład Logiki i Kognitywistyki to jednostka, w której miały miejsce istotne zmiany kadrowe (odejście jednego Profesora oraz zatrudnienie doktora), co spowodowało znaczne zmiany w podejmowanej problematyce. Obejmuje ona trzy główne nurty: zagadnienia kognitywistyczne, logikę i teorię argumentacji oraz normatywność w filozofii języka i matematyce. W 2012 roku pracownicy Zakładu uzyskali cztery granty badawcze i zorganizowali trzy konferencje. Poza tym zwraca uwagę liczba ich publikacji w wysoko punktowanych czasopismach.

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

25

Celem badań pierwszego tematu było opracowanie teorii wyjaśniania obliczeniowego w kognitywistyce, w tym nakreślenie jego natury, zakresu i ograniczeń. Należy wymienić m.in. publikację (opracowanego wraz z dr. hab. Robertem Poczobutem, UwB) Przewodnika po filozofii umysłu. W 2012 uzyskano także grant NCN na projekt „Teoria mechanizmów reprezentacyjnych”. Realizowano poza tym badania na temat: „Rodzaje pamięci w świetle współczesnych badań psychologicznych i neurologicznych”, którego celem było ustalenie różnych rodzajów pamięci analizowanych i rekonstruowanych przez współczesną psychologię poznawczą.

W zakresie drugiego tematu (logika i teoria argumentacji), w ramach prac Zakładu, opracowano oryginalny model struktury komunikacji typu perswazyjnego, pozwalający reprezentować nie-inferencyjne techniki ethotyczne, czyli techniki komunikacyjne, nieograniczające się do strony argumentacyjnej, lecz wykorzystujące cechy nadawcy. Wyniki tych badań zostały opublikowane w różnych pismach anglojęzycznych i polskojęzycznych, a także zostały ogłoszone w licznych referatach na międzynarodowych i krajowych konferencjach. Projekt badawczy „Badanie strategii retorycznych w dialogu” otrzymał dofinansowanie Narodowego Centrum Nauki. Zorganizowano także jedną krajową i jedną międzynarodową konferencję w ramach inicjatywy ArgDiaP (Argumentacja, Dialog, Perswazja).

Ważny element działalności Zakładu stanowi redagowanie prestiżowego czasopisma „Studia Logica”, które w roku 2012 zostało włączone do bazy Science Citation Index (tzw. Lista Filadelfijska), co można uznać za najważniejsze osiągnięcie Zakładu w tym roku, choćby z punktu widzenia oceny wizerunku IFiS PAN w Polsce i za granicą. Należy też nadmienić, że została organizowana jedenasta konferencja promująca czasopismo (Studia Logica International Conference Trends In Logic XI: Advances In Philosophical Logic, 2-3 czerwca, Bochum Niemcy).

Prace nad trzecim tematem obejmowały badania dotyczące normatywności w filozofii języka i matematyce, w których pokazuje się możliwość potraktowania norm jako tego, co jest implikowane przez posiadanie racji kategorycznej na rzecz określonego zachowania; zgodnie z tym ujęciem, normatywność jest w pierwszej mierze fenomenem z porządku myślenia, a nie działania. W związku z tymi badaniami uzyskano w roku 2012 dwa granty, pierwszy w ramach I edycji konkursu na finansowanie staży podoktorskich, przyznany przez NCN, drugi (roczny) został przyznany przez IFiS PAN w wewnętrznym konkursie dla młodych naukowców.

Zakład Teorii Poznania i Filozofii Nauki

Pracownicy Zakładu kontynuowali w 2012 r. realizację tematu badawczego Filozofia post-analityczna a nauka. Prowadzone badania mają na celu wypracowanie w ramach długofalowych projektów nie-analitycznych ujęć filozoficznych problemów dotyczących nauki. W szczególności zajmowano się teoretycznymi związkami epistemologii z filozofią

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

26

człowieka, badano związki filozofii z socjologią wiedzy oraz z naukami kognitywnymi skojarzonymi z filozofią transcendencji. Kontynuowano dyskusje nad zasadnością tezy o znaturalizowaniu epistemologii. Projekty epistemologiczne oparto na badaniach dotyczących nieformalnych aspektów wiedzy matematycznej, a także zaproponowano specyficzne ujęcie epistemologiczne poznawczo osobliwej teorii empirycznej, a mianowicie teorii samoorganizacji materii. W ramach prac Zakładu opublikowano 7 artykułów naukowych, zredagowano lub współredagowano dwa czasopisma naukowe („Dialogue and Universalism”, „Edukacja Filozoficzna”), zorganizowano m.in. ogólnopolskie sympozjum (Filozofia świata żywego, 10.10.2012) oraz ogólnopolskie seminarium (Filozoficzne problemy podstawy wiedzy), kontynuowano prace związane z realizacją dwóch grantów i uzyskano dofinansowanie (NPRH) na kolejny.

W obrębie Zakładu działają trzy zespoły (filozofia i hermeneutyka matematyki, filozofia podstaw nauki, filozofia przyrody) realizujące odrębne zadania badawcze.

Zespół Filozofii i Hermeneutyki Matematyki

W ubiegłym roku prace (jednoosobowego) Zespołu Filozofii i Hermeneutyki Matematyki były kontynuacją badań z roku poprzedniego i dotyczyły różnych aspektów pozaformalnych determinantów wiedzy matematycznej. W szczególności podjęto dalsze badania nad intuicją matematyczną, realizując temat Intuicyjne podstawy matematyki. Intuicja a prawda w matematyce. II. Wyniki tych badań mogą być wykorzystywane do prostego rozwiązywania skomplikowanych problemów matematycznych oraz do tworzenia nowych teorii matematycznych i logicznych, a także prowadzą do nowej teorii prawdy w matematyce (teoria prawdy intensjonalnej).

Zespół Filozofii Podstaw Nauki

Prace zespołu można podzielić na dwa nurty. Pierwszy dotyczy podmiotowych podstaw nauki, czyli problematyki podmiotu zbiorowego w poznaniu, a przede wszystkim w nauce, głównie podmiotu społecznego i jego relacji do podmiotu indywidualnego. Dziedziną dociekań stosownych do tego typu badań są socjologizujące koncepcje nauki, a przede wszystkim teorie proponowane w socjologii wiedzy. Przebadano w związku z tym z perspektywy filozoficznej, wybrane teorie formułowane w socjologii wiedzy, główną uwagę poświęcając teorii wiedzy Maxa Schelera oraz teoriom najnowszym, w tym silnemu programowi szkoły edynburskiej oraz konstruktywistom społecznym.

Drugi dotyczy racjonalność nauki w kontekście pytań transcendentalnych i kontynuuje rozważania nad możliwościami i ograniczeniami transcendentalno-pragmatycznego ujęcia racjonalności naukowej, rekonstruując „głęboką” strukturę pretensji poznawczych nauki, która została rozpisana na ciąg pytań i odpowiadających im argumentów transcendentalnych. Analizy były prowadzone w kontekście problemu tzw. wiedzy niejawnej. Zaproponowany został inspirowany koncepcją rozwoju nauki Thomasa Kuhna oraz rozstrzygnięciami

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

27

współczesnych nauk kognitywnych model funkcjonowania i transformowania wiedzy niejawnej, który jest źródłem istotnych wskazówek, co do sposobu wyjaśniania fenomenu intersubiektywności i obiektywności wiedzy naukowej.

Zespół Filozofii Przyrody

Zespół (jednoosobowy) skupił się w ubiegłym roku na badaniu epistemologicznych konsekwencji teorii samoorganizacji materii (TMS), zwłaszcza na jej filozoficznym wymiarze, zarówno w aspekcie ontologicznym (koncepcja materii), jak i epistemologicznym (ideały naukowości). W tegorocznym opracowaniu przedstawiono rezultaty analizy i rekonstrukcji metodologicznych podstaw teorii przedbiologicznej ewolucji chemicznej (w szczególności zaś teorii samoorganizacji makrocząsteczek) ogłoszonych w ciągu ostatniego ćwierćwiecza. Ujawniono epistemologiczne konsekwencje przyjmowania w tym obszarze badawczym zasady uniformitaryzmu (w odniesieniu do prawidłowości fizyczno-chemicznych) oraz wariabilizmu (w odniesieniu do czynników i mechanizmów przemian ewolucyjnych).

TEORIA KULTURY WSPÓŁCZESNEJ I FILOZOFICZNE NAUKI O CZŁOWIEKU

Bardzo szeroki wachlarz zagadnień naukowych obejmują studia dotyczące teorii

kultury współczesnej i filozoficznych nauk o człowieku. W 2012 roku dotyczyły one, m.in. takich kwestii, jak kulturowy wymiar filozoficznych dyskusji i nowożytnej podmiotowości, antropologia demokracji, kategoria Gender, zbiorowa pamięć europejska, miejsce religii i mitu w kulturze współczesnej, myśl postsekularna. Naturalną cechą tych badań jest ich zróżnicowanie pod względem metodologii i perspektywy teoretycznej, sięgającej do antropologii filozoficznej, fenomenologii, psychoanalizy, hermeneutyki historycznej, dekonstrukcjonizmu, itd. Badania mają często charakter interdyscyplinarny i wykazują daleko posuniętą styczność z prowadzonymi w Instytucie badaniami socjologicznymi.

Zespół Badawczy Filozofii Kultury W minionym roku badania Zespołu objęły szerokie spectrum tematyczne, od kwestii

dotyczących filozofii podmiotowości po filozofię języka, od badań nad antropologią demokracji po studia związków między zagadnieniami epistemologii, a w szczególności logiki i logiki transcendentalnej, a zagadnieniami etyki w ujęciu myślicieli, takich jak Heideger, Lacan i Levinas. Należy też wspominać o zainteresowaniu myślą N. Malebranche’a nt. podmiotowości, w zakresie którego zakład współpracuje z zakładem historii filozofii nowożytnej i współczesnej. Prace te charakteryzują się wielością perspektyw metodologicznych oraz implikacji antropologicznych, etycznych, epistemologicznych i politycznych, zgodnie z przyjętą perspektywą kulturową.

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

28

Owocem tych badań były liczne artykuły i jedna publikacja zbiorowa (Nadawać znaczenie. Uwagi o filozofii kultury, złożona do druku w Wydawnictwie IFiS PAN), organizacja międzynarodowej konferencji naukowej pod patronatem Centre de Recherche Sens, Ethique et Société (CNRS - Université Paris 5), Instytutu Filozofii i Socjologii PAN oraz Uniwersytetu Przyrodniczo-Humanistycznego w Siedlcach (Siedlce, 8-9 marca), co można uznać za główne osiągnięcie Zespołu w 2012 roku. Nawiązano także współpracę z Europejskim Instytutem Emmanuela Levinasa (Paryż). W jej wyniku doszło do podpisania Umowy pomiędzy Dyrektorem IFiS PAN i Pełnomocnikiem EIEL w sprawie realizacji w ramach SNS w IFiS PAN wspólnego seminarium na temat filozofii Emmanuela Levinasa. Pierwsze spotkanie w ramach seminarium miało miejsce w listopadzie, kolejne planowane są na bieżący rok.

Zespół Badawczy Psychoanalizy i Badań nad Kategorią Gender

W roku 2012 Zespół kontynuował badania różnorakich związków między psychoanalizą, feminizmem i filozofią współczesną. Powstała także monografia na temat Maurice’a Merleau-Ponty’ego teorii malarstwa, która wpisuje się w główny nurt badań zespołu, dotyczący związków psychoanalizy ze współczesną myślą humanistyczną i filozofią.

W 2012 roku ukazały się również trzy artykuły poświęcone antropologii Gadamera, koncepcji nieświadomości Freuda i twórczości Andrzeja Bednarczyka. Kontynuowano badania nad antropologicznymi założeniami myśli Plessnera i Lacana. Okazało się, że ich odmienność jest pochodną innego rozumienia ludzkiego „Ja”: zaznacza się tutaj zasadnicza różnica między tradycyjnym, ukształtowanym w dotychczasowej tradycji filozoficznej podejściem do „Ja” i struktury ludzkiej tożsamości, a nowym podejściem, ukształtowanym w dwudziestowiecznej psychoanalizie, podkreślającym rolę „pozycji” psychotycznej w kształtowaniu się owego Ja.

W ramach badań nad myślą feministyczną Zespół zajmował się bogatą i skomplikowaną siecią jej powiązań z tradycją fenomenologiczną, w szczególności z takimi myślicielami jak Husserl i Levinas.

Zespół Badawczy Antropologii Filozoficznej i Filozofii Społecznej

W 2012 r. członkowie Zespołu kontynuowali analizę wybranych kategorii i problemów teoretycznych antropologii filozoficznej w różnych jej nurtach i kontekstach doktrynalnych. Strategicznym celem tych prowadzonych od kilku lat badań jest rozpoznanie i bliższe określenie pojęciowego instrumentarium współczesnej antropologii filozoficznej na tle jej powiązań z pokrewnymi subdyscyplinami filozoficznymi, głównie zaś z filozofią społeczną i polityczną, psychologią społeczną i rozwojową, filozofią religii i filozofią nauki. Na styku antropologii filozoficznej i filozofii społecznej sytuowały się zwłaszcza takie tematy badawcze, jak kwestia antropologicznych założeń wybranych nurtów filozofii religii (M. Horkheimer, J. Habermas) i filozofii nauki (G. Böhme), problem relacji pomiędzy

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

29

fenomenologią, psychologią psychoanalityczną oraz naturalizmem antropologicznym w odniesieniu do problematyki intersubiektywności oraz analiza założeń krytyki społecznej w antropologii filozoficznej Helmutha Plessnera. Lista analizowanych kategorii obejmowała m/in. takie pojęcia, jak „tęsknota eschatologiczna”, społeczna „finalizacja nauki”, „więź”, „empatia”, „first and second – person perspective”, „wspólnota”, „społeczeństwo”, „dystans”, „sfera publiczna”.

Pracownicy Zespołu opublikowali łącznie 6 artykułów i fragmentów prac zbiorowych (w tym dwa w językach kongresowych i jeden w wydawnictwie zagranicznym) oraz zredagowali naukowo polski przekład jednej monografii. Poza tym zaprezentowali wyniki swoich badań podczas kilku międzynarodowych sympozjów. Za największe osiągnięcie Zespołu w minionym roku należy uznać współorganizację z partnerem niemieckim międzynarodowej konferencji pt. „Philosophische Anthropologie zwischen Soziologie und Geschichtsphilosophie”.

Zakład Badań nad Religią

Zgodnie z tendencją z ostatnich lat Zakład zmieniał kierunek swoich zainteresowań badawczych, otwierając się w większym stopniu na studia z obszaru socjologii religii, z jednej strony podejmując bardziej gruntowne badania nad społecznym wymiarem katolicyzmu i jego wewnętrzną pluralizacją po 1989 roku, a z drugiej, wpisując się w szerszy, międzynarodowy horyzont badań nad religią i religijnością.

Mimo to można mówić o kontynuacji ogólnych założeń badawczych ukształtowanych w toku dotychczasowych kilkuletnich prac, uzupełnionych wszakże o szereg nowych wątków, np.: nowe fenomeny religijne, przemiana wielkich religii tradycyjnych, fundamentalizmy, nowe synkretyzmy religijne i nowe formy religijnego indywidualizmu, przeobrażenia wielkich religii tradycyjnych, zjawisko tzw. religijności niewidzialnej itd. Kwestie te wymagają zarazem nowego spojrzenia na kwestie filozofii religii, której w chwili obecnej nie można już pojmować, jak się wydaje, ani jako filozoficznej metarefleksji nad zagadnieniami religii, ani jako badania doktryn i ich historii, ani wreszcie – blisko teologii – jako świeckiej mutacji filozofii Boga, lecz jako myśl integrującą wysiłki innych badań nad religią i kulturą religijną (choćby antropologii, socjologii, psychologii czy historii religii) i określającą kierunki ich poszukiwań. Ponadto w Zakładzie od lat kształtuje się koncepcja filozofii religii, rozumianej w szerszym kontekście nauk religioznawczych, jako analiza ekspresji egzystencjalnego doświadczenia człowieka wiary, a więc ogląd religii od strony podmiotu, co prowadzi do subiektywistycznej redukcji prawdziwościowych dążeń filozoficznej teologii.

W wyniku tych innowacji metodologicznych i teoretycznych powstały liczne prace i zostało podjętych wiele inicjatyw badawczych. Na szczególną uwagę zasługuje m.in. publikacja pierwszego tomu rozległej monografii We władzy wisielca. Z dziejów wyobraźni Zachodu; uzyskanie dużego wieloletniego grantu krajowego (NCN) na badania Wpływ

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

30

spuścizny feudalnej oraz funkcje współczesnych elit post-szlacheckich w kształtowaniu modelu obywatelstwa w Polsce; uzyskanie średniego grantu zagranicznego (Rządu Kanadyjskiego) na badania Canadian Turn in Moral Panics; opublikowanie rozdziału Questioning Secularization? Church and Religion in Poland w pracy zbiorowej The Social Significance of Religion in the Enlarged Europe: Secularization, Individualization and Pluralization, ed. Detlef Pollack, Olaf Mueller, Gert Pickel (Farnham –Burlington, Ashgate); opublikowanie przez Wydawnictwo IFiS PAN, sfinansowane z Funduszu Wyszehradzkiego, pracy pt. New Religious Movements and Conflict in Selected Countries of Central Europe, poświęconej nowym ruchom religijnym w kontekście konfliktów w Europie Środkowo-Wschodniej, obejmującej artykuły badaczy z Polski, Słowacji, Chorwacji, Słowenii, Czech oraz Węgier.

Zespół do Badań nad Myślą Postsekularną

Zespół wiąże swoje wieloletnie plany badawcze z refleksją nad tak zwanym postsekularyzmem, a szczególnie z obecnością judaizmu w myśli współczesnej. W centrum badań Zespołu sytuują się tacy słynni przedstawiciele myśli XX wieku, jak Benjamin, Freud i Derrida. Od tego roku nowe zagadnienie badawcze stanowi refleksja na heglowskim i po-heglowskim zniesieniem religii przez filozofię. Myśl postsekularna to stosunkowo nowa dyscyplina filozoficzna, powstała wokół słynnego postulatu Jürgena Habermasa, który w eseju Glauben und Wissen z 2002 r. ogłosił koniec „epoki świeckości“ i zaproponował przemyślenie na nowo obecności religii w nowoczesnych społeczeństwach zachodnich. Taki paradygmat badawczy skonkretyzował się już w rozmaitych pracach oraz inicjatywach Zespołu, jak np. cotygodniowe seminarium prowadzone w Instytucie, zorganizowana w tym roku międzynarodowa konferencja pt. „Traces of Judaism in Contemporary Thought”, publikacja zbiorowa pt. Deus otiosus. Nowoczesność, religia, sekularyzacja, nowa książka pt. Erros. Mesjański witalizm i filozofia, poświęcona renesansowi witalizmu w filozofii współczesnej, w której widoczne są inspiracje teoriami religijnego mesjanizmu, głównie żydowskiego, wreszcie książka pt. Sprawiedliwość na końcu języka. Wokół myśli Waltera Benjamina.

Zespół Studiów Europejskich

Zespół zajmował się analizą społecznych i politycznych funkcji, jakie pełnią w społeczeństwie rozmaite metody oddziaływania na pamięć zbiorową. Przedmiotem analiz były zwłaszcza tworzone w tym celu instrumenty oraz wykorzystujące je agendy społeczne. Badania dotyczyły szczególnie pamięci konfliktów wojennych, których Europa doświadczyła w XX wieku oraz wpływu tych historycznych doświadczeń na kształtowanie czegoś, co można określić jako europejską pamięć zbiorową. Zespół Studiów Europejskich podjął zatem współpracę z „War and Memory Research Group” na Uniwersytecie w Belfaście. W ramach tej współpracy troje współpracowników Zespołu Studiów Europejskich odbyło

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

31

krótkie wizyty studyjne w Belfaście. Zwieńczeniem tego procesu było zorganizowanie we współpracy z uniwersytetem w Belfaście międzynarodowej konferencji na temat: „War and Memory: artistic and cultural representations of individual, collective and national memories in twentieth-century Europe at war". W konferencji wzięło udział 113 uczestników z całego świata. Materiały pokonferencyjne zostaną wydane w dwóch tomach. Udział Zespołu koncentruje się na przygotowaniu pierwszego tomu, w którym zebrane zostaną teksty pokazujące, w jaki, sposób za pośrednictwem produktów kultury i mediów, kraje europejskie tworzą narodowe wersje pamięci wojny. Szczególny wkład Zespołu polega na badaniu roli oceny wydarzeń wojennych, zwłaszcza Holocaustu, w kształtowanie się zbiorowej pamięci europejskiej.

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

32

1.3.2. Pion socjologiczny

Główne obszary badawcze pionu socjologicznego w roku 2012 stanowią w znacznej mierze kontynuację problematyki podejmowanej przez Zespoły i Zakłady w ostatnich latach. Można sprowadzić je do pięciu podstawowych obszarów: 1. przemiany struktury społecznej i nierówności społeczne (najszerzej reprezentowany obszar), 2. badania nad społeczeństwem obywatelskim i procesami demokratyzacji, 3. ład instytucjonalny i jego przeobrażenia 4. kulturowe problemy współczesności, 5. teoria socjologiczna i metodologia badań.

Podział ten, choć systematyzuje prowdzone badania i analizy, to jednak stanowi pewne ich uproszczenie. Nie ma on charakteru do końca wyczerpującego, ani też nie pozwala jednoznacznie zakwalifikować poszczególnych dokonań. Coraz częściej bowiem podejmowane badania naświetlają określone sfery zjawisk społecznych z różnych punktów widzenia równocześnie, ukazując wielorakie ich aspekty i pokazując je z różnych perspektyw. Problemami badawczymi przekraczającymi granice powyższych obszarów były choćby kwestie różnego rodzaju nierówności społecznych (w zakresie warunków i stylów życia, płci czy zdrowia), rozpatrywane zarówno w kontekście struktury społecznej, procesów demokratyzacji oraz przemian kultury, czy też problematyka biedy, starości i niepełnosprawności, która analizowana była zarówno z perspektywy zróżnicowania społecznego, jak i społeczno-kulturowej recepcji tych zjawisk oraz towarzyszących im przekonań i stereotypów.

Warto zwrócić uwagę na trzy istotne cechy, które coraz silniej widoczne są w znacznej części prowadzonych badan i analiz. Pierwszą z nich jest międzynarodowy kontekst. Znaczna część prowadzonych analiz umiejscawia wyniki uzyskane dla Polski na tle innych krajów, w szczególności krajów Unii Europejskiej. Drugą z cech jest upowszechnianianie wyników badań poza nauką, w środowiskach, dla których mogą one mieć istotne znaczenie. Trzecią cechą jest interdyscyplinarność części prowadzonych badań, polegająca przede wszystkim na sięganiu do dorobku pokrewnych dyscyplin.

Podobnie jak w latach poprzednich, w Instytucie realizowane były trzy duże, cykliczne badania porównawcze. Pierwszym z nich jest European Social Survey (ESS), który jest projektem wiodącym pod względem metodologicznym i tym samym wyznaczającym europejskie standardy badań sondażowych. W projekcie tym Instytut uczestniczy od pierwszej jego edycji w roku 2002. W roku 2012 została zrealizowana jego 6. edycja. Należy dodać, że w ostatnio zrealizowanej edycji odsetek realizacji wylosowanej próby wyniósł blisko 75%, co pokazuje, że nie jest prawdziwa powszechnie przyjmowana teza o rosnącej niechęci społeczeństwa do udziału w sondażach. Na znaczenie tego projektu wskazują także liczba znaczących publikacji z wykorzystaniem jego wyników: w Google Scholar znajduje się 2491 publikacji z ESS, z czego 64 publikacje autorów polskich (przede wszystkim z IFiS), co lokuje to nasz kraj na 10. pozycji.

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

33

Drugim liczącym się międzykrajowym badaniem, realizowanym w Polsce przez IFiS, jest koordynowany przez OECD Programme for International Student Assesment (PISA). W projekcie tym Instytut uczestniczy od pierwszej jego edycji w roku 2000. W roku 2012 zrealizowana została 5. edycja badania na próbie ponad 10 tys. uczniów gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych. Opracowania wyników PISA, przygotowane pod kierunkiem pracowników Instytutu, stały się jedną z istotnych przesłanek, bezpośrednio wykorzystanych w opracowaniu nowych podstaw programowych dla gimnazjów, liceów, techników i zasadniczych szkół zawodowych.

Trzecim liczącym się, cyklicznym badaniem prowadzonym przez Instytut, jest Polski Survey Panelowy POLPAN, realizowany co 5 lat począwszy od roku 1988. Jest to najdłużej prowadzone w Europie i jedno z najdłużej prowadzonych na świecie badań panelowych. Jego wyniki wykorzystywane są zarówno w publikacjach (m. in. dwa Specjalne Numery International Journal of Sociology), jak i w dydaktyce (m. in. w prowadzonej w ramach CONSIRT Szkole Letniej Central and Eastern Europe in Comparative Perspective), a także upowszechnianianie poza nauką (warsztaty dla doradców w biurach zatrudnienia, pracowników NGOs i urzędów dotyczące przyczyn popadania w bezrobocie i mechanizmów wychodzenia z niego).

Ważnym obszarem aktywności naukowej pionu socjologicznego były ogólnopolskie seminaria, skupiające socjologów o różnych zainteresowaniach, profilach teoretycznych i orientacjach badawczych, przedstawicieli dyscyplin pokrewnych, a niektóre także zainteresowane osoby spoza nauki. W roku 2012 odbywało się pięć takich seminariów: „Lokalne, regionalne, krajowe i ponadnarodowe: cztery spojrzenia na zmianę społeczną i ład społeczny”, „Polski Survey Panelowy POLPAN 1988-2013”, „Etyka w biznesie, organizacji i zarządzaniu”, „Samoorganizacja społeczeństwa polskiego” oraz seminarium prowadzone przez Centrum Badań nad Zagładą Żydów. Cztery spośród tych seminariów prowadzone były kolejny już rok.

Kolejnym ważnym obszarem aktywności naukowej pionu socjologicznego są konferencje organizowane lub współorganizowane przez IFiS. Spośród międzykrajowych konferencji zorganizowanych w roku 2012 wymienić należy: Nationalism and Conflict: Interdisciplinary Methodological Approaches (konferencja zorganizowana wspólnie z The Ohio State University i Komitetem Socjologii PAN), The Generational Potential of '89 (wspólnie z DFG Graduietenkolleg Generationsgeschichte), Higher Education in transition oraz Discourses of poverty and social exclusion, a także współorganizację, wraz z pionem filozoficznym, ważnej konferencji War and Memory: artistic and cultural representations of individual, collective and national memories in twentieth-century Europe at war (współorganizator zewnętrzny: Queen’s University Belfast).

Spośród konferencji krajowych, wymienić należy: Nowe podejścia w analizach ilościowych w naukach społecznych (zorganizowaną wspólnie z Komitetem Socjologii PAN) oraz Porównawcze badania nad pamięcią zbiorową (wspólnie z Instytutem Socjologii UW).

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

34

Wspomnieć należy także o zaangażowaniu socjologów zatrudnionych w Instytucie w działalność dydaktyczną i szkoleniową. Oprócz prowadzenia zajęć w Szkole Nauk Społecznych, w roku 2012 zorganizowany został w ramach Cross-National Studies: Interdisciplinary Research and Training Program (CONSIRT) workshop Multilevel Modeling of Survey Data on Nationalism and Conflict, a także, po raz piąty, Szkoła Letnia Central and Eastern Europe in Comparative Perspective: Assessing Social and Political Change. Wzięli w niej udział studenci i młodzi pracownicy z Polski i Stanów Zjednoczonych.

Poniżej przedstawione są bardziej szczegółowe dokonania badawcze poszczególnych Zakładów i Zespołów pionu socjologicznego, w ramach wyodrębnionych obszarów.

PRZEMIANY STRUKTURY SPOŁECZNEJ I NIERÓWNOŚCI SPOŁECZNYCH

Zespół Struktury Społecznej Strategicznym celem Zespołu pozostaje monitorowanie zmian zachodzących w szeroko

rozumianej strukturze społecznej. Przedmiotem analiz jest społeczeństwo polskie – rozpatrywane w kontekście międzynarodowym i w perspektywie zmian w czasie.

W działalności Zespołu rysowały się trzy nurty. Pierwszy z nich koncentrował się na stratyfikacji społecznej; nurt drugi, to badanie określonych segmentów struktury społecznej i związanych z nimi instytucji, m.in. w kontekście analiz nad elitami biznesu; trzeci nurt dotyczy metodologii pomiaru różnych aspektów stratyfikacji – chodzi tu zarówno o prace nad wskaźnikami pozycji społecznej (w kierunku ich doskonalenia), jak i rozwijanie nowych schematów analizy struktury społecznej, w oparciu o techniki ilościowe.

W roku 2012 Zespół sfinalizował prace nad przygotowaniem książki „Metodologia badań nad stratyfikacją społeczną”, która ukaże się w roku 2013 w Wydawnictwie Scholar. Książka ta jest podręcznikiem z zakresu metodologii badania struktury społecznej. Pojęcie „struktura społeczna” rozumiane jest w miarę szeroko, jako układ relacji (stosunków) między kategoriami społecznymi, instytucjami i ludźmi, przy czym – tak jak w rzeczywistości – dominującym aspektem tego układu jest wymiar hierarchiczny, który można określić mianem stratyfikacji społecznej. Metodologia z kolei ogniskuje się wokół spraw dotyczących konstrukcji wskaźników, wybranych technik analizy statystycznej i badań porównawczych – w wymiarze międzykrajowym i z perspektywy zmian w czasie.

W książce omawiane są m. in. takie zagadnienia, jak: - pomiar usytuowania w strukturze społecznej (podejście kategorialne) – gdzie prezentowane są standardowe wskaźniki przynależności klasowej (takie jak EGP), możliwości ich wykorzystania i problemy, które badacz powinien brać pod uwagę, dokonując ich wyboru. Wskaźniki kategorialne znajdują zastosowanie w analizach, w których stratyfikacja społeczna rozpatrywana jest w postaci układu odrębnych kategorii (takich jak struktura klasowa). - kwestie pomiaru otwartości i ostrości barier społecznych – między „klasami”, kategoriami społeczno-zawodowymi i innymi segmentami struktury społecznej. Omawiane są tutaj także

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

35

różne metody analizy barier społecznych, takie jak: modelowanie logarytmiczno-liniowe, skalowanie wielowymiarowe, analiza kanoniczna i analiza korespondencji:

– sposoby pomiaru nierówności, które są najczęściej utożsamiane z hierarchicznym wymiarem usytuowania w strukturze społecznej. Problematyka tego rozdziału koncentruje się wokół nierówności dochodów, opisywanych przez różne mierniki;

– sposoby radzenia sobie z sytuacją, którą zwykło się definiować jako niespójność (rozbieżność) czynników statusu. Niespójność statusu polega na zajmowaniu niejednakowych (wyższych lub niższych) pozycji w różnych wymiarach hierarchii społecznej.

W ramach prac Zespołu analizowane były także preferowane normy sprawiedliwej dystrybucji zarobków (wyniki tych analiz zostaną opublikowane w książce Sprawiedliwe nierówności zarobków, która ukaże się w wydawnictwie SCHOLAR). Okazuje się, że na najwyższe zarobki – w opinii jednostek – zasługują przedstawiciele wielkiego biznesu, politycy, a następnie specjaliści w zawodach inteligenckich, natomiast w dolnej części sytuowani są niżsi urzędnicy, robotnicy i sprzedawcy sklepowi. Prawidłowości te utrzymują się od lat 80., i jak wynika z analiz międzykrajowych, występują w różnych społeczeństwach, niezależnie od stopnia rozwoju ekonomicznego, ustroju politycznego i rodzaju kultury. Można więc uznać, że istniejąca hierarchia zarobków cieszy się poparciem ogółu. Wyobrażenia na temat „sprawiedliwego” poziomu dochodów raczej stabilizują porządek społeczny – systemowi nie zagraża eskalacja żądań w kierunku naruszenia istniejącej struktury zarobków – co zaprzeczałoby stereotypowym opiniom o zagrożeniach, wyrażanym w debacie publicznej.

W nurcie instytucjonalnych aspektów struktury społecznej, przedmiotem analiz były instytucjonalne aspekty kapitalizmu.

Zespół Porównawczych Analiz Nierówności Społecznych

W roku 2012 celem prac badawczych była wielostronna charakterystyka zależności między położeniem jednostek w strukturze społecznej a ich adaptacją do zmian, a także związki adaptacji z postawami wobec systemu społeczno-ekonomicznego. Podjęto problemy identyfikacji narodowej i europejskiej, zaufania do instytucji publicznych oraz reprezentacji politycznej. Analizy te prowadzone są na podstawie danych z badania Integrated and United (IntUne). Dodatkowo podjęto problem wpływu zmian na rynku pracy na nierówności, na podstawie danych POLPAN.

Analizy wyników badania Integrated and United wskazują, że zarówno polskie elity polityczne, jak i przeciętni wyborcy, którzy czują się przywiązani do Unii Europejskiej, popierają również dalszą jej integrację, uważają że Polska skorzystała ze swego członkostwa w Unii i sądzą, że instytucje Unii pozostają wrażliwe na interes narodowy. Posłowie oraz ogół wyborców przypominają pod tym względem swoich odpowiedników w innych krajach

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

36

członkowskich Unii, a nawet związki zachodzące w Polsce są nieraz silniejsze niż w wielu starszych krajach członkowskich. Przynależność czy poparcie partyjne wywiera oczywiście wpływ – i to podobny – na przywiązanie do Unii zarówno wśród polskich parlamentarzystów, jak też wśród ogółu polskich wyborców. Tylko wśród osób silnie związanych ze skrajną prawicą zaznaczyło się poczucie silnej antypatii do Unii Europejskiej. Wśród posłów – podobnie jak to się dzieje wśród elit politycznych w innych krajach członkowskich Unii Europejskiej – tożsamość europejska i tożsamość narodowa idą w parze: im większe jest przywiązanie do własnego kraju tym silniejsze jest przywiązanie do Unii. Jednak dla ogółu wyborców – i to zarówno w Polsce jak i gdzie indziej – zależność jest wręcz przeciwna. W ogólnej populacji, przywiązanie do kraju i przywiązanie do Unii Europejskiej są niezgodne ze sobą.

Wyniki badania Integrated and United analizowano także pod kątem związków między demokrają a zaufaniem do instytucji europejskich. Demokracja – jako zmienna określona na poziomie kraju – ma dodatni i to znaczący wpływ na zaufanie wobec instytucji europejskich, nawet przy kontroli średniej wartości zaufania żywionego w przeszłości przez elity polityczne i dorosłą ludność. Wpływ płci, wieku i wykształcenia na zaufanie nie jest duży, ale pozostaje statystycznie znaczący. Stosunkowo silny wpływ na zaufanie ludności wobec instytucji europejskich ma natomiast zmienna psychologiczna – jednostkowe poczucie tożsamości europejskiej. Można założyć, że poczucie tożsamości jest głębiej zakorzenione w umyśle ludzkim niż zaufanie, a zatem to poczucie tożsamości wpływa na stopień zaufania. Jednakże w dłuższej perspektywie należy uwzględnić możliwości oddziaływania obustronnego.

Przedmiotem analiz były także postawy polskich parlamentarzystów wobec nierówności reprezentacji politycznej w Polsce na przykładzie debaty o parytetach na listach wyborczych i skutków wprowadzonego rozwiązania. Wykorzystano dane z wywiadów, surveyów (Polish Parliamentarian WebSurvey 2005 i IntUne 2009) i dokumentacji debat legislacyjnych z udziałem parlamentarzystów z lat 90-tych do roku 2010, kiedy prawo o parytetach na listach wyborczych zostało przyjęte. Quasi indukcyjna analiza treści (quasi inductive content analysis) odpowiedzi na pytania surveyowe wskazała na sześć głównych tematów: gender jako tożsamość polityczna, równe szanse awansu politycznego, reprezentacja polityczna kobiet jaka jest, reprezentacja polityczna kobiet jaka powinna być, demokracja jako naturalna selekcja, kultura polityczna, oraz siódma kategoria: inne. Analiza wskazała również na różnice w tematach przywoływanych przez zwolenników i przeciwników parytetów między kobietami i mężczyznami, nie wykazała natomiast większych różnic między 2005 i 2009 r. Badanie przebiegu debat parlamentarnych dotyczących legislacyjnych rozwiązań wprowadzających parytety pozwoliło z kolei na wyszczególnienie czterech głównych kontekstów przewijających się w wypowiedziach parlamentarzystów: narodowego, europejskiego, genderowego i partyjnego. Wyniki badania wskazują na wzorce rozbieżności w pojmowaniu demokracji pośredniej w odniesieniu

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

37

do gwarantowania należnej reprezentacji marginalizowanych grup społecznych oraz akceptacji rozwiązań prawnych, jak parytety wyborcze.

Na podstawie danych POLPAN analizowano także swoistą segmentację zatrudnienia jako rezultat strukturalnych przeobrażeń rynku pracy i odejścia od centralnie sprawowanej jego reglamentacji na rzecz mechanizmów wolnorynkowych. Segmentacja ta wyraża się nie tylko w formalnie określonym usytuowaniu na rynku pracy, ale wiąże się również z szeregiem konsekwencji istotnych z punktu widzenia pozycji społecznej i całokształtem sytuacji życiowej pracowników i ich rodzin. Wynikająca z określonej formy zatrudnienia kompleksowo rozumiana sytuacja pracy może utrwalać tradycyjne podziały społeczne lub być źródłem nowych nierówności.

W 2012 roku prace Zespołu były nierozerwalnie związane z aktywnościami podejmowanymi wespół z Cross-National Studies: Interdisciplinary Research and Training Program (CONSIRT). Program ten, jak wspomniano, jest wspólną inicjatywą Ohio State University (the Departments of Sociology, Political Science) oraz Polskiej Akademii Nauk (Instytutu Filozofii i Socjologii, Szkoły Nauk Społecznych). W ramach tego programu w Szkole Nauk Społecznych prowadzona jest od roku 2009 specjalizacja Interdyscyplinarne Studia Międzykrajowe (Interdisciplinary Cross-National Studies, ICNS), której celem jest przygotowanie wybranych doktorantów do prowadzenia międzykrajowych projetów badawczych – zarówno ilościowych, jak i jakościowych. Zorganizowano także po raz piąty Szkołę Letnią Central and Eastern Europe in Comparative Perspective: Assessing Social and Political Change, w której uczestniczyli studenci ze Stanów Zjednoczonych i Polski.

W ramach CONSIRT zorganizowano konferencję międzynarodową Nationalism and Conflict. Interdisciplinary methodological approaches. CONSIRT był także organizatorem czterech sesji w ramach prestiżowego Drugiego Forum International Sociological Association w Buenos Aires.

Zespół Badań nad Ubóstwem

W roku 2012 zainteresowania Zespołu koncentrowały się – podobnie jak w poprzednich latach – wokół relacyjno-symbolicznych aspektów ubóstwa, czyli wokół relacji między światem ubóstwa a światem zamożności, wokół sposobów postrzegania i konstruowania biednych przez nie-biednych. Chodzi o różne obrazy biedy i różne sposoby traktowania biednych przez nie-biednych, a z drugiej strony – o sposoby odbioru przez ludzi biednych tych relacji.

Przygotowany i złożony został zbiorowy tom, liczący ponad 350 stron, w którym jeden z tekstów ma charakter podsumowania prac, działalności i dorobku jednoosobowego Zespołu Badań nad Ubóstwem w IFiS w obszarze problematyki ubóstwa. Drugi tekst przygotowany w ramach prac Zespołu, jest syntetycznym spojrzeniem i oceną badań nad ubóstwem, prowadzonych w Polsce w okresie transformacji i generalnie – różnorodnego i zmieniającego się dyskursu akademickiego.

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

38

W 2012 r. Zespół zorganizował międzynarodową konferencję z udziałem badaczy z Rosji, Ukrainy i Białorusi pt. „Discourses of poverty and social exclusion”, a także przygotował numer tematyczny „Kultury i Społeczeństwa” pt. Odmiany nierówności.

Zespół pracował także nad problematyką czasu społecznego i pamięci zbiorowej oraz kwestiami przeszłości i teraźniejszości socjologii. Zespół Warunków Bytu i Społecznych Podstaw Zdrowia

Generalnym celem badawczym Zespołu w 2012 roku było śledzenie społecznych uwarunkowań i społecznych konsekwencji procesów o charakterze biologiczno-demograficzno-zdrowotnym. Procesy te analizowane są w kontekście mikro (jednostka i jej jakość życia, rodzina, funkcjonowanie społeczne), jak i makro (społeczeństwo i jego instytucje, prawo, polityka społeczna, polityka zdrowotna). Szczególny nacisk w badaniach kładzie się na problematykę nierówności społecznych i potencjalnych deprywacji generowanych, przez takie czynniki jak choroba, niepełnosprawność czy starość. Realizowane badania mają zarówno charakter poznawczy, jak i aplikacyjny (dla polityki spolecznej i polityki zdrowotnej).

Kontynuowane były przede wszystkim badania społecznych determinant zdrowia, a zwłaszcza społecznych nierównosci w zdrowiu, jednak w odróżnieniu od prac wcześniejszych, począwszy od roku 2011 dotyczyły one nierówności analizowanych z perspektywy gender. O ile poprzednie analizy podejmowane w ramach tej problematyki dotyczyly przede wszystkim roli różnic statusowych mężczyzn i kobiet, i ich wpływu na odmienne parametry zdrowia, opracowania zrealizowane w roku 2012 koncentrowały się na przedstawieniu i interpretacji różnic w zakresie zdrowotności i przecietnej dlugości życia obu płci, przez takie dyscypliny naukowe jak demografia, epidemiologia, socjologia medycyny i zdrowie publiczne – a także ich uwzględnianie przez politykę zdrowotną. Przedmiotem analiz był także stosunek medycyny jako instytucji do problemów zdrowotnych doświadczanych przez mężczyzn i kobiety oraz różnice w diagnostyce tych samych schorzeń wśród obu płci. Te ostatnie analizy wykazały, że także medycyna jest częściowo odpowiedzialna za nierówności zdrowia widziane z perspektywy gender.

W Zespole prowadzone były także badania i analizy zmierzające do dokonania syntezy wiedzy z ostatnich lat na temat sytuacji osób niepełnosprawnych w Polsce oraz uzupełnienia istniejących już analiz o wskazanie aspektów, które nie zostały do chwili obecnej wystarczająco zbadane. Główną uwagę poświęcono instytucjonalnym aspektom rozwiązywania problemu niepełnosprawności. Analizy te pozwolą, po uzupełnieniu danych i ich pogłębieniu, w obszarach nierozpoznanych dotychczas lub takich, które mogą przynieść nowatorskie w warunkach polskich wskazania dla praktyki społecznej, na sformułowanie kompleksowej diagnozy położenia społecznego niepełnosprawnych (w tym w obszarach dotychczas pomijanych) oraz na określenie podstawowych kierunków rozwiązywania problemów, które wpływają na niezadowalający stan ich integracji społecznej, w tym

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

39

w szczególności w sferze aktywności zawodowej, partycypacji obywatelskiej i zdolności do podmiotowego radzenia sobie z problemami życiowymi.

Przedmiotem badań Zespołu była również kwestia wartości życiowych i stylów życia starszych kobiet. Przedmiotem analiz były przemiany w hierarchiach wartosci wyznawanych na podstawie badań od końca lat 70. do roku 2004. Wzięto pod uwagę takie wartości, jak rodzina, małżeństwo, przyjaciele, praca, status materialny, religia, uczestnictwo społeczne. Na tle zachodzących przemian analizowane były rozbieżności między deklarowanymi wartościami, a faktami życia społecznego, wskaźnikowymi dla tych wartości.

Wyniki prac, oprócz publikacji naukowych, przedstawiane były na konfrencjach i naradach specjalistycznych (m. in. Ministerstwa Zdrowia i Opieki Społecznej oraz Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych).

SPOŁECZEŃSTWO OBYWATELSKIE I PROCESY DEMOKRATYZACJI

Zakład Społeczeństwa Obywatelskiego

Zakład kontynuował badania i analizy dotyczące społecznych, kulturowych i politycznych problemów społeczeństwa obywatelskiego. Głównym celem badań jest rozwój teorii współczesnego społeczeństwa obywatelskiego, także w perspektywie historycznej oraz w odniesieniu do współczesnego społeczeństwa europejskiego, określenie stanu świadomości obywatelskiej społeczeństwa polskiego oraz opis i analiza obszarów i aspektów obywatelskości w Polsce współczesnej (sektor pozarządowy, instytucje „państwa obywatelskiego”, funkcjonowanie zasady pomocniczości, nowe wspólnoty internetowe, bariery samoorganizacji itp.).

W roku 2012 obszary badań Zespołu obejmowały: a) rolę organizacji pozarządowych w działaniach prorozwojowych, b) zmiany w sposobach działaniach NGOs na płaszczyźnie międzynarodowej po 11 września 2001 roku, c) wpływ kryzysu finansowego na sposoby działania międzynarodowych organizacji pozarządowych, d) analizę wpływu idei społeczeństwa obywatelskiego na tajwańską tożsamość narodową, e) przemiany form samoorganizacji społecznej we współczesnych Chinach i na Tajwanie, f) analizę roli organizacji pozarządowych w procesie współrządzenia w ramach struktur organizacyjnych UE oraz w przekazywaniu do krajów rozwijających się polskiej pomocy rozwojowej w ramach odpowiednich polityk UE, g) wpływ opozycyjnych teorii samoorganizacji i społeczeństwa obywatelskiego na proces kształtowania się demokracji liberalnej w Polsce po 1989 roku.

Przeprowadzone badania wykazały, że „zdyscyplinowanie” organizacji pozarządowych, które nastąpiło w następstwie ataku terrorystycznego z 11 września 2001 r., doprowadziło do ich auto-cenzury. Mimo zaistnienia pewnych ograniczeń, (międzynarodowe) organizacje pozarządowe wciąż są istotnymi uczestnikami współpracy rozwojowej. Choć praktyka pokazała, że podmioty te nie są w stanie sprostać wszystkim z pokładanych w nich

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

40

nadziei, wśród najważniejszych funkcji tych organizacji należy wymienić: rzecznictwo, dyplomację społeczną oraz tzw. „nową dyplomację”, wsparcie dla miejscowego społeczeństwa obywatelskiego, akcje bezpośrednie, monitorowanie, lobowanie oraz promowanie uniwersalnych wartości (prawa człowieka czy ochrona środowiska), uczestnictwo w konsultacjach społecznych oraz udział w międzynarodowych forach, agenda-setting, tworzenie i promowanie innowacji, a także tradycyjne funkcje jak doradztwo, świadczenia usług na rzecz innych, empowerment (uprawomocnienie), itp. Aby sprostać wyzwaniom wynikającym z kryzysu finansowego oraz z ograniczonego zaufania do organizacji pozarządowych, potrzebne są nowe modele współpracy z tymi podmiotami, w tym promowanie partnerstwa między instytucjami z różnych sektorów.

Analiza obecnego charakteru społeczeństwa obywatelskiego w Chinach wskazała, że indywidualizm i orientacja na sukcesy stają się coraz ważniejszym czynnikiem samoorganizacji społeczeństwa chińskiego. Orientacje egocentryczne i indywidualizm w tradycji chińskiej postrzegano przede wszystkim jako postawy antyspołeczne, które destruktywnie wpływają na spójność wspólnoty. Pomimo że pewne elementy tradycyjnego uspołecznienia przeniknęły do upowszechnianych przez KPCh wzorów obywatela, to motywacje indywidualistyczne wyartykułowane i zsumowane, np. we wspólnym interesie członków społeczności lokalnej, przełamują tradycjonalistyczną powściągliwość i owocują inicjatywami samoorganizacyjnymi/obywatelskimi, tzw. endogenicznymi reformami państwa (wpływ na decyzje władz lokalnych, interwencje kryzysowe, zmiany ustawodawstwa i egzekucji podatków).

W 2012 zakończono także prace nad monografią przedstawiającą ewolucję myśli politycznej polskiej opozycji lewicowej w kontekście odrodzenia idei społeczeństwa obywatelskiego oraz samoorganizacji społecznej 1956-1976.

W roku 2012 Zakład rozpoczął nowy cykl konwersatoriów „Samoorganizacja społeczeństwa polskiego (Partycypacja, Rozwój, Innowacyjność)”. Jego uczestnikami są zarówno przedstawiciele trzeciego sektora, jak również teoretycy ze świata akademickiego oraz przedstawiciele urzędów administracji centralnej, w gestii których znajdują się organizacje pozarządowe.

ŁAD INSTYTUCJONALNY I JEGO PRZEOBRAŻENIA

Zespół Badawczy Socjologii Polityki i Gospodarki

Celem prac Zespołu jest systematyczna refleksja nad przemianami ładu społecznego Polski po okresie transformacji systemowej, jaka dokonała się po roku 1989. Głównym pytaniem badawczym jest z jednej strony pytanie o spójność systemu, jaki wyłonił się po okresie intensywnych przemian, z drugiej o jego zdolność do dalszych przekształceń.

Kontekst teoretyczny prowadzonych w Zespole badań jest osadzony w teoriach instytucjonalnych rozwijanych w naukach społecznych, w których centralnymi zagadnieniami

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

41

są z jednej strony problem równowagi, z drugiej problem zmiany instytucjonalnej. Istotną cechą tych teorii jest także łączenie perspektywy makrosystemowej z perspektywą „mikro-podstaw instytucjonalnych”, czyli odniesienia zjawisk zachodzących w skali makrospołecznej do zachowań i oczekiwać poszczególnych aktorów społecznych. Właśnie oczekiwania jednostek kierowane pod adresem pozostałych aktorów życia społecznego mogą stanowić albo czynnik zachowawczy ładu społecznego albo siłę dynamizującą zmiany.

Prace Zespołu w roku 2012 obejmowały różne pola ładu społecznego. Linie podziałów społecznych w obecnej Polsce analizowane były na podstawie relacji między językiem debaty politycznej a strukturą podziałów w społeczeństwie. Analizy te wykazały, że wprawdzie realne podziały jak dotąd nie dzielą Polski na „różne Polski”, to jednak dynamika skrajnie dychotomicznej debaty publicznej zdaje się generować taki podział, który też zaczyna być odzwierciedlany w zachowaniach wyborczych Polaków. Z kolei analiza jakości systemu demokratycznego i jego przemianam po roku 2005, uznanym za przełomowy, pozwoliła wysunąć tezę, że potencjał tego przełomu nie został wykorzystany.

Przedmiotem badań Zespołu były także: sfera stosunków pracy, która w zmieniającej się Europie podlega bodaj największej presji przemian oraz zagadnienie korupcji, jako jedno z najpoważniejszych zagrożeń rozwojowych. Analiza dotyczyła jego instytucjonalnych uwarunkowań oraz społecznych i ekonomicznych konsekwencji.

W pracach Zespołu sporo uwagi poświęca się segmentowi edukacji, który stanowi istotną rozwojowo część ładu. W tym obszarze prace zmierzały do powiązania zagadnienia złożonego pomiaru edukacyjnego, a dokładniej edukacyjnej wartości dodanej, z teoriami ekonomicznymi oraz do analitycznego wyseparowania z mierzalnych osiągnięć ucznia dwóch uzupełniających się czynników sprawczych: zaangażowania samego ucznia oraz czynników szkolnych rzutujących na jego osiągnięcia. Analiza taka buduje podstawy rzetelnej ewaluacji pracy szkoły. Analizowano także oczekiwania edukacyjne uczniów oraz aspiracje rodziców względem dzieci jako siłę napędową osiągnięć edukacyjnych uczniów, odsłaniając istniejące nierówności społeczne z tym związane.

Ponadto w roku 2012 Zespół przeprowadził badania w cyklu badań PISA 2012 na próbie ponad 10 tys. uczniów gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych. Badania te są wykorzystywane w polityce edukacyjnej kraju.

KULTUROWE PROBLEMY WSPÓŁCZESNOŚCI

Zespół Socjologii i Antropologii Kultury

Prace Zespołu koncentrują się na budowaniu strategii projektowanego w długiej perspektywie, systematycznego i wieloperspektywicznego badania zmian społecznych i kulturowych, które zmiany zachodzące we współczesnej Polsce i w jej najbliższym otoczeniu społecznym i kulturowym lokuje w kontekście współczesnych zmian o charakterze globalnym.

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

42

Zespół łączy zainteresowania teoretyczne z badaniami empirycznymi, realizowanymi w oparciu o metodologię szeroko rozumianych badań jakościowych. W stylach refleksji teoretycznej i przyjętej metodologii badań, Zespół stara się łączyć dorobek socjologii i antropologii kulturowej, ze szczególnym odwołaniem do polskiej tradycji socjologicznej i antropologicznej. Podejmowane w 2012 roku zadania stanowiły kolejny etap w realizacji zarysowanych w 2011 roku strategii i celów badawczych. Obejmowały one: Studia nad zmianą i ładem społecznym. Analizy koncentrują się na socjologicznej

i antropologicznej rekonstrukcji zmiany społecznej, a zwłaszcza na kulturowym wymiarze przemian społecznych i cywilizacyjnych, dokonujących się w przestrzeni lokalnej i państwowo-narodowej, następujących pod wpływem zarówno czynników wewnętrznych, jak i czynników zewnętrznych, np. związanych z procesami europeizacji czy globalizacji. Istotnym elementem tych studiów są analizy zmierzające do rekonstrukcji czy rewizji kategorii teoretycznych istotnych dla analiz współczesnej zmiany społecznej i kulturowej, takich jak: „ład społeczny”, „więzi społeczne” „solidarność społeczna”, „kultura narodowa”, „marka narodowa”, „pamięć zbiorowa”, „wielokulturowość”, „kultura lokalna i regionalna”, „tradycje”, „przestrzeń społeczna”, „lokalne społeczeństwo obywatelskie”, „ideologie społeczne”.

W ramach prac tego nurtu, w 2012 roku prowadzone było ogólnopolskie seminarium „Lokalne, regionalne, krajowe i ponadnarodowe: cztery spojrzenia na zmianę społeczną i ład społeczny” oraz utworzono serię monograficzną pod red. J. Kurczewskiej „Polish Studies in Culture, Nations and Politics”, Peter Lang (w 2012 roku w serii ukazały się 2 publikacje). Studia nad metodologią badań jakościowych w socjologii, antropologii i na ich

pograniczach, w których istotną rolę odgrywa ścisłe powiązanie pogłębionej refleksji metodologicznej z praktyką badawczą i uczynienie z tej refleksji stałego i integralnego elementu całego procesu badawczego. Inspiracje czerpane są zarówno z klasycznego dorobku polskiej socjologii, związanego z metodą biograficzną, jak i najnowszymi dokonaniami metodologii teorii ugruntowanej.

Ważną częścią zadań Zespołu, wykonywanych w ramach tego nurtu jest archiwizacja danych jakościowych oraz jej popularyzacja. W ramach tego zadania Zespół realizuje projekt utworzenia Archiwum Danych Jakościowych IFiS PAN. Archiwum to będzie służyć, z jednej strony – zabezpieczeniu dorobku polskiej socjologii i jego popularyzacji, z drugiej – stanowić będzie podstawę dla reinterpretacji zastanych danych jakościowych, poprzez włączenie ich do nowych projektów badawczych, co otwiera nowe perspektywy w badaniach nad biografią, tożsamością i pamięcią.

W 2012 roku Zespół rozpoczął także prace nad realizacją jakościowych badań panelowych wśród rodzin badanych przez zespół Sicińskiego w latach 1978-80. Obecne badania dotyczą problemu indywidualnej i rodzinnej pamięci i tożsamości, a także przemian stylu życia i przesunięć (lub ich braku) w strukturze społecznej.

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

43

Zespół prowadził także zajęcia dydaktyczne i warsztaty poświecone metodologii badań jakościowych. Studia nad społecznościami lokalnymi. W 2012 roku Zespół kontynuował prowadzone

od wielu lat badania terenowe i studia historyczno-porównawcze różnych typów społeczności lokalnych. W ich ramach dokonuje się: diagnoz kultur lokalnych i regionalnych z perspektywy tak tradycji, jak i innowacji, interpretacji lokalnych i regionalnych podstaw tożsamości społecznych, zwłaszcza narodowej i europejskiej, rekonstrukcji procesów upodmiotowiania społeczności lokalnych w kontekście wyzwań europejskich i globalnych oraz analiz lokalnych i regionalnych przestrzeni obywatelskich w sytuacjach normalnych i w sytuacjach zagrożeń społecznych i ekologicznych.

W tym obszarze Zespół kontynuował współpracę z Instytutem Socjologii Rosyjskiej Akademii Nauk, w zakresie badań rosyjskich społeczności lokalnych, ze szczególnym uwzględnieniem roli tradycji i badania reakcji społecznych na katastrofy oraz z badaczami z Chińskiej Akademii Nauk. Studia nad kulturowym wymiarem zróżnicowań społecznych, ze szczególnym

uwzględnieniem badań nad stylami życia. Wielu podejmowanym w Zespole przedsięwzięciom naukowym towarzyszy refleksja nad zmianami, jakie zaszły w obyczajowości współczesnych społeczeństw, ze szczególnym uwzględnieniem społeczeństw postsocjalistycznych. W centrum uwagi znajdują się nie tylko przemiany dotychczasowych stylów życia, ujmowane w różnych kontekstach historycznych i politycznych, ale i procesy tworzenia się nowych stylów życia, pod wpływem nowych zróżnicowań strukturalnych i instytucjonalnych.

W związku z tym nurtem badań przygotowany został polsko-norweski projekt Life styles of elderly people in Norway and Poland: economic status, education, work, participation, socio-demographic data. Badania nad społecznym i kulturowym wymiarem emocji. W pracach badawczych Zespól

zwraca uwagę na rolę emocji w zmianach społecznych i kulturowych. W ramach refleksji teoretycznej podejmuje próby rekonstrukcji kulturowego wymiaru stanów afektywnych, zwłaszcza ich roli w reprodukcji społecznych relacji podtrzymujących systemy społecznej hierarchii. Ponadto, w polu zainteresowań Zespołu znajduje się problematyka roli emocji w procesie badawczym, specyficznym dla socjologii i antropologii.

W ramach prac w tym obszarze przygotowano publikację zbiorową „Emocje w kulturze” zawierającą tłumaczenia tekstów badaczy reprezentatywnych dla tego nurtu badań. Zakład Teorii Kultury

Zakład Teorii Kultury stawia przed sobą dwojakie cele: tworzenie teoretycznych podstaw do porównawczych, wielowymiarowych badań nad kulturą oraz prowadzenie tego rodzaju badań w wybranych obszarach kultury. Łączenie perspektyw teoretycznej z empiryczną wynika z przekonania o konieczności interdyscyplinarnego rozważania procesów społeczno-

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

44

kulturowych i nieustannego dopracowywania narzędzi służących ich analizie i interpretacji. W ten sposób powstaje metajęzyk teoretyczny służący szerszej refleksji kulturowej, zdolny do mediowania różnych szczegółowych języków badawczych zapośredniczających rozumienie kultury.

Przyjęta strategia, zakładająca odnoszenie do siebie różnych perspektyw badawczych, związana jest z założeniem, że jedynie tego rodzaju badanie może wskazać uwarunkowania życia kulturowego i opisać kompleksowy charakter różnych kręgów zagadnień. Badając owe powiązania, uwzględniane są przemiany epistemologiczne, przesunięcia w układzie życia publicznego/prywatnego i przemiany wywołane rozwojem mediów.

Podejmowane w ramach Zakładu prace badawcze sytuują się w obrębie antropologii i socjologii życia codziennego oraz socjologii mediów (w tym – socjologii wizualnej). Ujmowane są one raczej jako różne aspekty życia kulturowego niż jako odrębne obszary badań – i stąd analizowane są związki między nimi. Przy ich badaniu nieodłączne są też perspektywy, jakie stwarzają antropologia, filozofia kultury i historia kultury.

Badania empiryczne obejmują dwa główne obszary badawcze. Pierwszym jest sfera działań społecznych – rozpatrywana w wymiarze indywidualnym i grupowym, z uwzględnieniem procesu wytwarzania sensów społecznych oraz aktualizowania ich w konkretnych kontekstach, ale także z uwagi na długotrwałe procesy cywilizacyjne oraz związane z tym przemiany epitemologiczne. Drugim obszarem jest sfera szeroko rozumianych przekazów medialnych – analizowana i interpretowana ze względu na sposoby, w jakie mediatyzacja wyobraźni wpływa na kształtowanie praktyk życia codziennego, a przekształcające się praktyki życia codziennego domagają się urefleksyjniania w różnych (medialnie zapośredniczonych) przekazach kultury.

W roku 2012 kontynuowana była praca nad tomem „Kultury smaku”. Zakład był także współorganizatorem dużej (ponad 100 wystąpień), międzynarodowej konferencji War and Memory: artistic and cultural representations of individual, collective and national memories in twentieth-century Europe at war. Konferencja ta stanowiła część obchodów 20-lecia SNS przy IFIS PAN. Centrum Badań nad Zagładą Żydów

W roku 2012 Centrum realizowało szereg badań dotyczacych kwestii związanych z prześladowaniami ludności żydowskiej w Polsce, przygotowywało publikacje zebranych i opracowanych materiałow, a także zorganizowało cztery ogólnopolskie seminaria poświęcone tej problematyce. Prace badawcze i publikacje Centrum finansowane były przede wszystkim z grantów badawczych uzyskiwanych z takich instytucji jak: The Rothschild Foundation Europe, The Claims Conference, Ministerstwo Nauki, Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a także z dotacji prywatnej. Umożliwiły one:

realizację tematu „Losy mienia żydowskiego w Polsce pod okupacją niemiecką i we wczesnych latach powojennych, 1939-1950” (kontynuacja)

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

45

wydanie 8 numeru rocznika „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”

edycję zmienionego, uzupełnionego i poprawionego wydania książki. B. Engelking i J. Leociaka, GETTO WARSZAWSKIE. Przewodnik po nieistniejącym mieście

edycję książki M. Polit, „Moja żydowska dusza nie obawia się dnia sądu.” Mordechaj Chaim Rumkowski. Prawda i zmyślenie

edycję książki pt. ... TĘSKNOTA NACHODZI NAS JAK CIĘŻKA CHOROBA ... Korespondencja wojenna rodziny Finkelsztejnów (1939-1941)

edycję książki Raula Hilberga, PAMIĘĆ i POLITYKA. Droga historyka Zagłady. Centrum kontynuowało wspólny z Żydowskim Instytutem Historycznym, wieloletni

projekt wydawniczy Biblioteka Świadectw Zagłady, w ramach którego przygotowywane są do druku kluczowe teksty źródłowe, nieznane i niepublikowane dotychczas.

TEORIA SOCJOLOGICZNA I METODOLOGIA BADAŃ

Zakład Socjologii Teoretycznej

W 2012 roku kontynuowano programy badawcze, dotyczące analiz podstawowych kategorii teoretycznych we współczesnych teoriach społecznych ze szczególnym uwzględnieniem kategorii socjologii historycznej w naukach społecznych i humanistycznych oraz budowania wieloletnich programów badań interdyscyplinarnych w naukach społecznych i humanistycznych.

W ramach pierwszego nurtu prace koncentrowały się wokół testowania różnego typu kategorii analitycznych znaczących we współczesnych teoriach społecznych, a szczególnie ujęć socjologii historycznej, ze szczególnym uwzględnieniem kategorii pamięci kulturowej, miejsc pamięci, tradycji i dziedzictwa. Zakład uczestniczył w szerszym projekcie, realizowanym przez Muzeum Powstania Warszawskiego, którego celem jest przygotowanie Syntezy Powstania Warszawskiego. W oparciu o dane empiryczne, takie jak zasoby archiwalne, bazy danych oraz „historie mówione”, które znajdują się w zasobach Muzeum Powstania Warszawskiego, przygotowano analizy z perspektywy socjologii historycznej, wykorzystując jej różne kategorie analityczne. Ich celem jest próba konfrontacji danych empirycznych z analizą dyskursu na temat Powstania Warszawskiego, toczącego się po 1989 roku oraz próba zidentyfikowania i zweryfikowania „mitów” dotyczących Powstania Warszawskiego (wstępnie mity: „młodości”, „inteligenckości powstania”, „homogeniczność religijno-etnicznej”, „AK jako siły inicjującej i realizującej”, „świętych miejsc i osób powstania”, „bohaterskiego pokolenia”, „warszawskości powstania”).

Kontynuowane były także prace nad budową programu badań socjologii polskiej XX wieku, zwłaszcza w okresie 1945-1989, przy uwzględnieniu podejść specyficznych dla socjologii nauki i socjologii wiedzy oraz socjologii historycznej, a także prace nad specyfiką polskiej kultury politycznej oraz polskich tradycyjnych form ustrojowych,

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

46

rozpatrywanych z perspektywy studium Ernsta Kantorowicza Dwa ciała króla, Carla Schmitta Lewiatan w teorii politycznej Thomasa Hobbesa i in.

W ramach wieloletniego programu badań interdyscyplinarności w naukach społecznych i humanistycznych, stanowiącego drugi nurt badań Zakładu, kontynuowano budowanie projektu wielowymiarowej ewaluacji programów interdyscyplinarnych w naukach społecznych i humanistycznych oraz podstaw organizacyjnych i merytorycznych nowego programu badań interdyscyplinarności. Prace skupiały się przede wszystkim na rekonstrukcji różnych debat akademickich i publicznych na temat koncepcji teoretycznych interdyscyplinarności, transdyscyplinarności i multidyscyplinarności, analizowanych w rozmaitych kontekstach metateoretycznych oraz społecznych i kulturowych.

Kontynuowano także prace nad konstruowaniem programu badań interdyscyplinarnych w odniesieniu do kultury narodowej, który stanowi element szerszego programu badań interdyscyplinarnych nad narodem i nacjonalizmem, przygotowywanego od kilku lat.

W 2012 roku Zakład pracował nad przygotowaniem koncepcji interdyscyplinarnego programu badań społecznych i kulturowych nad marką narodową i regionalną. Zasadnicze cele akademickie programu to: kumulacja wiedzy z zakresu nauk humanistycznych i społecznych o marce, diagnoza najnowszych trendów interpretacyjnych w zakresie kulturowych podstaw marki narodowej i regionalnej oraz stworzenie interdyscyplinarnego programu studiów teoretyczno-historycznych i studiów empirycznych nad marką narodową i regionalną. Opracowano założenia dwóch części tego Programu: Marka narodowa i regionalna jako problem badawczy nauk humanistycznych i społecznych oraz Rola dziedzictwa narodowego oraz tradycji regionalnych i lokalnych w budowaniu i propagowaniu marki narodowej i marek regionalnych.

Zakład przygotowywał także readakcję książek: Interdyscyplinarność w naukach społecznych i humanistycznych – doświadczenia i projekty oraz Stare i nowe problemy tożsamości narodowej Polaków. Zespół Studiów nad Metodami i Technikami Badań Socjologicznych

Od roku 2002 podstawowe zadania, wokół których zogniskowane są prace Zespołu, związane były z uczestnictwem w Europejskim Sondażu Społecznym, który jest najbardziej zaawansowanym metodologicznie projektem w Europie i jednym z najbardziej zaawansowanych na świecie. Prace związane z ESS mają charakter dwutorowy. Pierwszym jest przygotowanie, realizacja i upowszechnienie wyników badania Europejski Sondaż Społeczny. Wykonawcy zlecenia współpracują z Centralnym Zespołem Naukowym (CST) przy doskonaleniu narzędzi badawczych i zasad realizacji badania.

Drugi nurt prac wykonawców zlecenia stanowią własne badania i analizy, które w znacznej mierze również powiązane są z ESS, i są wykorzystywane w praktyce badawczej. Koncentrują się one wokół zagadnień mieszczących się w głównych nurtach światowej

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

47

metodologii badań surveyowych. Są to: niedostępność wylosowanych jednostek badania (non-response) i zastosowanie w tym samym badaniu różnych technik surveowych (Mixed Mode research design), którego celem jest również m. in. ograniczenie niedostępności.

Niedostępność jednostek (nonresponse) zwiększa się praktycznie we wszystkich krajach. W Polsce w standardowych badaniach opinii i rynku współczynnik realizacji mieści się w granicach 20 – 40%. Systematyczne prace nad tym zagadnieniem prowadzone są przez Zespół od roku 2004. Przedmiotem analiz w roku 2012 były przyczyny, dla których wylosowane osoby uczestniczą lub nie uczestniczą w sondażach, przedstawione w perspektywie lat 2004-2008, związki między szeroko rozumianym zaangażowaniem w pracę zarobkową a niedostępnością oraz wpływem gratyfikacji dla respondentów na gotowość uczestnictwa w sondażach. Analizy te wykazały, że: (i) wylosowane osoby przytaczają coraz więcj racji nieuczestniczenia w sondażach, co znacznie utrudnia skłonienie ich do zgody na wywiad, (ii) osoby mające nieregularny czas pracy i dojeżdżające do pracy w innej miejscowości są trudniej dostępne do badań, co stwarza ryzyko występienia błędu systematycznego w wynikach, (iii) w Polsce zastosowanie gratyfikacji dla respondentów jest skuteczne, ale zasady ich stosowania muszą być zupełnien inne niż, np. w Stanach Zjednoczonych. Na podstawie tych analiz sformułowano wnioski praktyczne dla badań, które były prezentowane w publikacjach i podczas konferencji, ale także znajdują zastosowanie w praktyce badawczej Ośrodka Realizacji Badań Socjologicznych. Ich skuteczności dowodzi osiągnięty w ESS w roku 2012 współczynnik realizacji, wynoszący niemal 75%.

Jednym ze sposobów ograniczenia niedostępności jest równoczesne stosowanie więcej niż jednej ilościowej techniki badawczej w tym samym badaniu (Mixed Mode). Jego zastosowanie pozwala także ograniczyć koszty badania. Wyniki badań i analiz prowadzonych w roku 2012 przez Zespół pokazują jednak, że w sondażach, gdzie osiąga się bardzo wysoki współczynnik realizacji (jak wspomniane 75% w ESS w Polsce), Mixed Mode nie przyczynia się do jego zwiększenia. Na podstwie badań prowadzonych wśród bardzo trudnej kategorii, jaką są lekarze, można natomiast wysunąć hipotezę, że jego zastosowanie może być skuteczne w przypadku niektórych specjalnych kategorii respondentów.

Także z projektem ESS związane jest podjęte zagadnienie wpływu bieżących wydarzeń (tzw. danych kontekstowych) na udzielane odpowiedzi w sondażach. Pozwalają one wzmocnić trafność interpretacji wyników badań podłużnych i międzykrajowych, a także ocenić homogeniczność zebranych danych.

Zespół podjął także problemtykę indywidualnych i instytucjonalnych determinantów wyborów edukacyjnych i zawodowych młodzieży. Przedmiotem analiz była siła wpływu „kapitału ludzkiego” na osiągnięcia edukacyjno-zawodowe w porównaniu z rolą innych uwarunkowań rozpatrywanych na poziomie jednostek, rola uwarunkowań instytucjonalnych związanych z systemem edukacyjnym oraz rola uwarunkowań instytucjonalnych wynikających ze specyficznych cech rynku pracy.

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

48

Prace Zespołu nie ograniczają się do zagadnień badań ilościowych. Podjęto także problemy, przede wszystkim natury etycznej, związane z tworzeniem archiwum danych jakościowych oraz potencjalne możliwości wykorzystania tzw. re-wizyty etnograficznej.

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

49

1.4. Tematy (projekty badawcze) zrealizowane w 2012 r. w ramach dotacji celowej przyznanej przez MNiSW na działalność statutową polegającą na prowadzeniu badań naukowych lub prac rozwojowych oraz zadań z nimi związanych służących rozwojowi młodych naukowców oraz uczestników studiów doktoranckich

1.4.1. Pracownicy IFiS PAN

Tytuł projektu Kierownik projektu Okres realizacji

Potoczne oceny nierówności zarobków

Dr Zbigniew Karpiński 14.03.2012-31.12.2012

The Myth of Intrinsic Normativity Dr Joanna Klimczyk 1.02.2012-31.12.2012

Metodologiczne i statystyczne aspekty analiz z uwzględnieniem braków danych

Dr Artur Pokropek 1.02.2012-31.12.2012

Postawy poznawcze w kontekście pytań o racjonalność

Dr Anna Michalska 1.02.2012-31.12.2012

1.4.2. Doktoranci Szkoły Nauk Społecznych IFiS PAN

Tytuł projektu Kierownik projektu Okres realizacji

Effects of Social Status on Temporal Complexity. A Comparative Polish-German Study in Time Use

Mgr Ewa Jarosz 4.04.2012-31.12.2012

The Embodied Musical Mind Mgr Jakub Matyja 7.05.2012-31.12.2012

Nowe wzorce ojcostwa w czasach późnej nowoczesności na przykładzie społeczeństwa szwedzkiego

Mgr Katarzyna Suwada 23.05.2012-31.12.2012

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

50

1.5. Prace Ośrodka Realizacji Badań Socjologicznych

Od roku 2001 ORBS IFiS PAN pozycjonuje się na rynku badań raczej jako jednostka metodologiczna, niż jako jeden z instytutów prowadzących standardowe badania typu surveyowego. Takie pozycjonowanie jest logiczną konsekwencją usytuowania w instytucie naukowo-badawczym. Dlatego też ORBS podejmuje się przede wszystkim realizacji badań wymagających zastosowania specjalnej metodologii oraz zajmuje się działalnością doradczą, a także pełni rolę niezależnego eksperta w dziedzinie badań. Realizacja badań jest okazją do prowadzenia własnych badań metodologicznych.

W roku 2012 ORBS realizował następujące zadania:

1. Kontynuacja realizacji badania „Program Międzynarodowej Oceny Uczniów” (PISA – ON: Opcja Narodowa) na próbie 201 szkół ponadgimnazjalnych (5759 uczniów). Zakończenie zadania: maj 2012.

2. Kontynuacja nadzoru realizacji badania „Program Międzynarodowej Oceny Uczniów” (PISA – OM: Opcja Międzynarodowa) na próbie 188 szkół (6844 uczniów). Zakończenie zadania: maj 2012.

3. Kontynuacja realizacji badania „Doświadczenia na rynku pracy i pozostawania poza rynkiem pracy” (kier. Dr I. Dubrov). Badanie było realizowane na próbie zaledwie 250 osób, to było ono jednak niezwykle trudne, gdyż zakładało wywiady z osobami, z którymi nie udało się skontaktować podczas ostatniej fali panelu PolPan (prof. K. M. Słomczyński). Ponadto, badanie to było realizowane na próbie ogólnopolskiej, czego rezultatem było bardzo duże terytorialne rozproszenie adresatów. Zakończenie zadania: marzec 2012.

4. Kontynuacja nadzoru metodologicznego nad realizacją, analizą wyników i raportem z badania „Możliwości i bariery rozwoju zawodowego lekarzy”, we współpracy z Ośrodkiem Studiów, Analiz i Informacji Naczelnej Izby Lekarskiej. Zakończenie zadania: marzec 2012.

5. Realizacja badania Europejski Sondaż Społeczny (ESS) runda. 6. Wielkość próby: 2706 osób. Osiągnięty response rate: 74,8%. Okres realizacji zadania: czerwiec – grudzień 2012.

6. Nadzór metodologiczny nad przygotowaniem i realizacją badania „Warunki pracy, konflikt interesów oraz ocena przydatności kompetencji miękkich w praktyce zawodowej lekarzy i lekarzy dentystów”, we współpracy z Ośrodkiem Studiów, Analiz i Informacji Naczelnej Izby Lekarskiej. Rozpoczęcie zadania: listopad 2012.

7. Opracowanie schematu formuły doboru i dobór 4 prób przedsiębiorstw, do badania „Panel Polskich Przedsiębiorstw”, realizowanego przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości. Okres realizacji zadania: listopad – grudzień 2012.

8. Udział w grancie Experiment on wellbeing indicators in Poland na zlecenie GESIS – Leibniz Institute for the Social Sciences (kierownik: Brita Dorer). Okres realizacji zadania: listopad – grudzień 2012.

Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii NaukInstitute of Philosophy and Sociology of the Polish Academy of Science

Roczne sprawozdanie IFIS PAN – rok 2012

51

Zadania 4. i 6. realizowane były w ramach Umowy o współpracy między NIL a IFiS PAN, natomiast zadanie 7., w ramach Umowy między PARP i IFiS PAN na lata 2012-2013.

Należy podkreślić, że wszystkie badania prowadzone przez ORBS spełniają najwyższe standardy realizacyjne. Chodzi zarówno o współczynnik realizacji, jak i jakość danych. W przypadku współczynnika realizacji, to w standardowych badaniach prowadzonych przez instytuty komercyjne nie przekracza on 40%, a często spada nawet do poziomu 20%, co podważa sens uogólniania wniosków na populację. W badaniach ORBS współczynnik ten wynosi ok. 70% lub więcej, a w badaniu ESS runda 6 osiągnął, jak wspomniano, poziom 75%. Jest to rezultat praktycznych zastosowań wyników prowadzonych przez nas badań metodologicznych.

ORBS nie podejmuje się realizacji badań, w których nie jest możliwe przestrzeganie tych standardów. Stanowi to logiczną konsekwencję wspomnianego wcześniej pozycjonowania Ośrodka.