ЛЕКЦ 11БИЕТ БУС ХӨРӨНГӨ

БА БАЙГАЛИЙН НӨӨЦИЙН БҮРТГЭЛ

БИЕТ БУС ХӨРӨНГӨ

Биет бус хөрөнгөд патент, зохиогчийн эрх – copyright, худалдааны тэмдэг – trademark, франчайз – franchises, goodwill зэрэг орно.

Биет бус хөрөнгийг зөвхөн дараах тохиолдолд хүлээн зөвшөөрч бүртгэнэ:

Тухайн биет бус хөрөнгөтэй холбоотой эдийн засгийн ирээдүйн үр өгөөжийг аж ахуйн нэгж хүртэх магадлалтай

Тухайн биет бус хөрөнгийн өртгийг бодитойгоор хэмжих боломжтой

БИЕТ БУС ХӨРӨНГИЙН БҮРТГЭЛ

Биет бус хөрөнгийн бүртгэл нь үйл ажиллагааны биет хөрөнгийн бүртгэлтэй үндсэндээ ижил. Гол ялгаа нь биет бус хөрөнгийн хувьд түүний эдийн засгийн үр өгөөж нь биет хөрөнгийг бодвол тодорхой биш байдаг. Тиймээс түүний эдийн засгийн ашигт хугацааг тодорхойлох боломжгүй. Компаниуд биет бус хөрөнгийг нэгд худалдаж авна, хоёрт өөрөө бий болгоно /жишээ нь шинэ бүтээгдэхүүн зохион бүтээж түүндээ патент авах/.

БИЕТ БУС ХӨРӨНГӨ

Худалдан авсан биет бус хөрөнгийн анхны өртгийг тодорхойлох хялбар байдаг.

Худалдан авсан биет бус хөрөнгийн анхны өртөг= худалдан авалтын өртөг дээр +тухайн хөрөнгийг ашиглахад бэлэн болох хүртэлх гарсан бүх зардал

Биет бус хөрөнгийн өртгийг ашиглалтын хугацааны туршид хасагдуулж зардалд шингээнэ. Биет бус хөрөнгийн хасагдуулгыг (amortization) практикт ихэвчлэн шулуун шугамын аргаар тооцдог.

БИЕТ БУС ХӨРӨНГИЙН ХОРОГДУУЛАЛТ

Биет бус хөрөнгийн хорогдуулгын зардлыг 2 аргаар бүртгэж болно. Тайлант хугацааны хорогдуулгын

зардлыг хуримтлагдсан хорогдуулга дансны кредит, хорогдуулгын зардал дансны дебетэд бүртгэх

Тайлант хугацааны хорогдуулгын зардлыг тухайн биет бус хөрөнгийн дансны кредит, хорогдуулгын зардал дансны дебетэд бүртгэх

ПАТЕНТ

Патент гэдэг нь бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх эсвэл процессийг ашиглах эрх юм.

Патентыг өөр эдгээдээс худалдаж авсан бол худалдаж авсан үнэ нь патентын анхны үнэ болно. Үүн дээр хуулийн үйлчилгээний хөлс зэрэг нь капиталжуулагдаж анхны өртөгт шингэнэ.

Хэрвээ патентыг дотооддоо бий болгосон тохиолдолд түүнийг бий болгоход шаардагдсан судалгаа хөгжүүлэлтийн (research and development) зардал нь гарсан даруйдаа зардал болон орлогын тайланд хаагдана. Гэхдээ дотооддоо бий болгосон патентын хувьд хуулийн зардал зэргийг капиталжуулж болдог.

ПАТЕНТ

Патентын анхны өртгийг хуулийн хүчин төгөлдөр хугацаа ба уг патентаас байгууллага өгөөж хүртэхээр тооцоолж буй хугацааны аль бага хугацаанд хасагдуулга тооцно. Патентыг эзэмших хугацаанд тухайн патенттай холбоотой шүүхийн маргаан гарсан бол патентыг хамгаалахтай холбогдсон материал бэлтгэх, өмгөөлөгчийг хөлслөх зэрэг зардлыг зөвхөн уг маргаан амжилттай шийдэгдсэн тохиолдолд патентын өртөгт капиталжуулна. Патентыг ашиглаж үйлдвэрлэх үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүний эрэлт буурсан гэх мэтшалтгаанаар патент үнэ цэнэгүй болбол патентыг бүртгэлээс хасч, алдагдал бүртгэнэ.

Шинэ патентийг бүртгэлд 2 аргаар бүртгэдэг:1. Хуучин патентийн ашиглалтын хугацааг

уртасгаж2. Хуучин патентийн хорогдуулаагүй өртгийг

шинэ патентийн анхны өртөгт шилжүүлэн бүртгэж болно.

Жишээ нь: “Алт” компани 1995.01.02 нд 15 жилийн хууль ёсны ашиглалтын хугацаатай патентийг 1500000 төгрөгөөр худалдан авсан. 2000 оны эхэнд патенттэй холбоотой зарга үүсч, патентыг амжилттай хамгаалахад 200000 төгрөг төлсөн. 2005 оны эцэст патент үнэ цэнэгүй болсон бол холбогдох бүх тооцоолол, дансны бичилтийг бэлтгэх:

ПАТЕНТ-ЖИШЭЭ

1995,01.02 Патент 1500000Мөнгө 1500000

1995-1999 онуудад жил бүрийн эцэст хийгдэх дансны бичилт:

хасагдуулгын зардал 100000Патент 100000

2000 оны эхэнд: Патент 200000Мөнгө 200000

2000-2005 онуудад жил бүрийн эцэст хийгдэх тохиргоо бичилт:хасагдуулгын зардал 120000

Патент 1200002005 оны эцэст патентийг бүртгэлээс хасах бичилт:

Патентыг данснаас хасалтын гарз 480000Патент 480000

/480000=1200000-120000*6/

Зохиогчийн эрх: Copyright нь хэвлэгдсэн ямар нэг ажлыг хамгаалах хамгаалал юм. Үүнд дуу хөгжим, кино, зураг, ном зэрэг орно. Зохиогчийн эрх нь бүтээгчид бүтээлээ хэвлэх, худалдаалах эрхийг олгодог. Зохиогчийн эрхийн бүртгэл нь патенттай ижил.

Франчайз: Franchise гэдэг нь тодорхой хугацаанд франчайз олгогч нь франчайз хүлээн авагчид олны танил худалдааны нэр, тэмдгийг тодорхой хугацаанд ашиглуулна гэсэн гэрээ юм. Франчайз нь ресторан, түргэн хоолны газрууд, зочид буудлын бизнесүүдэд түгээмэл ажиглагддаг. Макдоналд бол хамгийн том франчайзын жишээ юм. Тодорхой бүс нутагт буй Макдоналд эзэмшигч нь Макдоналд корпорацид төлбөр төлж оронд нь түүний нэр, технологийг худалдан авдаг.

Франчайзын төлбөр ихэнхдээ анхны төлбөр ба франчайзын хугацааны туршид төлөгдөх үе тутмын төлбөр гэсэн 2 хэсгээс бүрддэг. Франчайзыг худалдан авагч нь төлсөн анхны төлбөр дээр гэрээтэй холбоотой хуулийн зардал гэх мэт гарсан зардлуудыг капиталжуулж биет бус хөрөнгөөр бүртгэнэ. Гэрээний хугацааны туршид франчайзыг элэгдүүлнэ. Франчайз олгогчид төлж байгаа үе тутмын төлбөрийг ихэвчлэн тайлант хугацааны зардлаар бүртгэнэ.

Судалгаа хөгжүүлэлтийн зардал (Research and development cost)

Судалгаа гэдэг нь шинжлэх ухаан, техникийн шинэ мэдлэг, санаа хайж олохтой холбоотой төлөвлөгөөний дагуу гүйцэтгэж байгаа тандалт

Хөгжүүлэлт гэдэг нь ихээхэн боловсронгуй материал, багаж хэрэгсэл, бүтээгдэхүүн, үйл явц систем болон үйлчилгээг бий болгох, түүнийг үйлдвэрлэл болон хэрэгцээнд нэвтрүүлэх хүртгэлх судалгаа шинжилгээний болон бусад мэдлэгийг хэрэглэх үйл ажиллагаа: жишээ нь үйлдвэрлэлийн өмнөх загварыг төлөвлөх, зохион бүтээх, турших, шинэ технологийг багтаасан тоног төхөөрөмж, даралтын хэв, цутгуурын хэв зэргийг зохион бүтээх гэх мэт.

СУДАЛГАА ХӨГЖҮҮЛЭЛТИЙН ЗАРДАЛ

Хэрэв байгууллага судалгаа болон хөгжүүлэлтийн үе шатыг ялгаж тодорхойлж чадахгүй байгаа бол энэ явцад гарсан зардлыг бүгэдийг нь судалгааны үе шатанад гарсан гэж үзэн тайлант үед зардлаар хүлээн зөвшөөрнө. Хөгжүүлэлтийн зардал нь биет бус хөрөнгөөр хүлээн зөвшөөрөх шалгуурыг хангасан үед биет бус хөрөнгөөр хүлээн зөвшөөрнө.

ГҮҮДВИЛ

Биет бус хөрөнгүүдийн дотор хамгийн тодорхойгүй хөрөнгө нь гүүдвил юм. Гүүдвил нь компаний цэвэр хөрөнгийн зах зээлийн үнээс илүү гарч буй компаний үнэ цэнэ юм. Гүүдвил бий болох шалтгаан олон янз байж болно үүнд чанартай бүтээгдэхүүн, сайн менежмент, газарзүйн ашигтай байршил гэх мэт. Энэ нь компаниас салшгүй бөгөөд тусдаа тодорхойлогдож, салган зарж борлуулж болохгүй бөгөөд нэг компани нөгөө компанийг худалдан авах бизнесийн нэгдлийн үед үүсдэг. Худалдаж авсан компаний баланс дээр нөгөө компаний гүүдвил тусгагдана.

Гүүдвилийг тооцох 2 арга байдаг:

Худалдан авалтын аргаИлүүдэл ашгийн арга

ГҮҮДВИЛ

Мастер үнэлгээний арга буюу худалдан авалтын аргаХэрэв худалдан авч буй компаний төлсөн мөнгө нь

худалдагдаж буй компаний цэвэр хөрөнгийн зах зээлийн үнэ цэнээс их байвал зөрүүг нь гүүдвил гэж нэрлэнэ. Эсрэг тохиолдолд сөрөг гүүдвил үүснэ.

цэвэр хөрөнгө=Нийт хөрөнгийн дүн-Нийт өр төлбөрийн дүн

Гүүдвилийг дараах томъёогоор тооцоолно:

Г=НГЗ-ТЦХбү

Үүнд: Г- ГүүдвилНГЗ- Нэгдлийн үед гарах зардлууд буюу худалдан

авсан өртөгТЦХбү- Тодорхойлох боломжтой цэвэр хөрөнгө бодит

үнэ цэнээр

ГҮҮДВИЛ

Цэвэр хөрөнгийн бодит үнэ цэнэ нь нийт хөрөнгийн бодит үнэ цэнэ ба нийт өр төлбөрийн бодит үнэ цэнийн зөрүү буюу нийт хувь нийлүүлсэн хөрөнгийн бодит үнэ цэнэтэй тэнцүү байдаг.

Хэрэв компаний цэвэр хөрөнгийн 100-аас доош хувийг худалдаж авч байгаа тохиолдолд гүүдвилийг дараах байдлаар тооцоолно:

Г=НГЗ-ТЦХбү *%

Илүүдэл ашгийн аргаЭнэ арга нь бизнесийн нэгжийн

тодорхойлогдох цэвэр хөрөгийн бодит үнэ цэнээс гадна ирээдүйн ашиг орлого олох чадварыг авч үздэгээрээ мастер үнэлгээний аргыг бодвол илүү давуу талтай. Илүүдэл ашгийн аргын үед худалдан авах гэж буй компаний ирээдүйн дундаж ашгийг ижил төрлийн үйл ажиллагаа эрхэлдэг компаниудын /салбарын/ ашигтай харьцуулна. Компани ирээдүйд ямар ашигтай ажиллах вэ гэдгийг тодорхойлохдоо өнгөрсөн жилүүдийн дундаж ашгийг ашиглана. Хэвийн ашгаас давсан дундаж ашгийг илүүдэл ашиг гэж үзэх ба илүүдэл ашгийг дискаунтчилж гүдвилийг тооцдог.

ИЛҮҮДЭЛ АШГИЙН АРГА

Энэ аргын үед гүүдвилийг дор өгөгдсөнөөр тодорхойлно.

Хэвийн ашгийг тооцно. Хэвийн ашиг=Тодорхойлогдох цэвэр

хөрөнгийн бодит үнэ цэнэ*Хэвийн өгөөжийн түвшин

Ирээдүйн дундаж ашгийг тооцоолно.Дундаж ашиг=өмнөх жилүүдийн ашгийн

нийлбэр/хугацааИлүүдэл ашиг=дундаж ашиг-хэвийн ашигГүүдвил=илүүдэл ашиг*PVIFAХудалдан авах үнэ=Тодорхойлогдох

цэвэр хөрөнгийн өнөөгийн үнэ цэнэ*гүүдвил

БАЙГАЛИЙН НӨӨЦИЙН БҮРТГЭЛБайгалийн нөөцөд бүх төрлийн ашигт

малтмал, газрын тос, ой мод, байгалийн хий зэрэг нөөц орно. Байгалийн нөөцийг биет үндсэн хөрөнгө дотор тайлагнана. Байгалийн нөөцийн бусад биет хөрөнгүүдээс ялгаатай тал нь ашиглалтын явцад биет байдлаар хорогддог явдал юм.

Байгалийн нөөцийн анхны өртөгт1) Ордыг худалдаж авсан үнэ (acquisition cost)2) Эрэл хайгуулын зардал (exploration cost)3) Биет бус ашиглалтын зардлаас бүрддэг

(development cost)4) Тооцоолсон нөхөн сэргээлтийн өртөг

(estimated restoration cost) нөхөн сэргээлтийн өр төлбөр бүртгэнэ.

Биет бус ашиглалтын зардалд өрөмдөх, хонгил хийх, багана босгох, цооног гаргах гэх мэт биет бус шинжтэй зардлууд орно. Балансад олзворлоогүй байгалийн нөөцийг биет үндсэн хөрөнгө, олзворлосон байгалийн нөөцийг бараа материал гэж ангилна. Байгалийн нөөцийн анхны өртгийг үйл ажиллагааны аргаар хорогдуулна.

Хорогдуулгын зардал=[(Анхны өртөг-Үлдэх өртөг)/Нийт тооцоолсон нөөцийн хэмжээ]*Тайлант хугацааны олзворлосон хэмжээ

Байгалийн нөөцийг олборлоход ашиглаж байгаа үндсэн хөрөнгийн элэгдлийг тооцохдоо уг үндсэн хөрөнгийг нэг цооног уурхайгаас өөр үйлдвэрлэлд шилжүүлж болох эсэхийг судалж үзнэ. Хэрвээ шилжүүлж болох байвал уг үндсэн хөрөнгийг түүний ашиглалтын хугацаанд элэгдүүлнэ. Шилжүүлж болохгүй бол үндсэн хөрөнгийн өртгийг байгалийн нөөц болон уг үндсэн хөрөнгийн ашиглалтын хугацааны аль бага хугацаанд элэгдүүлнэ.

Жишээ нь Монгол газар компани 200 акр газарт газрын тосны эрэл хайгуул хийх өмчлөлийн эрхийг 900,000,000 төгрөгөөр худалдан авсан. Уг газарт 50,000,000 төгрөгийн эрэл хайгуулийн ажил хийсний дараа газрын тосны ордыг илрүүлсэн. Цооног бэлтгэх, багана босгох, өрөмдөх гэх мэт биет бус ашиглалтын зардалд 20,000,000 төг зарцуулсан. Уг ордны нөөц нь ойролцоогоор 1000,000 баррел гэж тооцоолсон. Олборлолтын эхний жилд 250,000 баррел газрын тос олборлож 200,000 баррелийг борлуулсан

Газрын тосны ордны өртөг=900000,0+50000,0+20000,0=970000,0 төг

1 баррел газрын тос олборлоход тооцох хорогдлын зардал=970000,0/1000,0=970 төг

БАЙГАЛИЙН НӨӨЦИЙН БҮРТГЭЛ Эхний жил Газрын тос олборлоход хийх журналын бичилт:

Хорогдлын зардал=250000*970=242500,0Дт Хорогдлын зардал 242500,0

Кт Хуримтлагдсан элэгдэл 242500,0 Байгалийн нөөцийн хорогдлын зардал дансыг тайлант

хугацааны эцэст байгалийн нөөцөөс борлуулсан нэмжээгээр ББӨ дансанд, борлуулаагүй үлдсэн хэмжээгээр Бараа материал дансанд бичилт хийдэг.

Дт Борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөг 194000,0 /200,000*970/

Дт Бараа материал 48500,0 /242500,0-194000,0/Кт Хорогдлын зардал 242500,0

Жилийн эцэст баланст: Биет үндсэн хөрөнгө: Газрын тосны орд 970000,0Хуримтлагдсан хорогдол (242500,0) 727500,0