inwestycje zagraniczne aleksandra dzisiów- w ......inwestycje zagraniczne w iranie w latach...
TRANSCRIPT
212
BLISKI WSCHÓD
Ich brak uniemożliwi zwiększenie eksploatacji irańskich złóż gazu, czego konsekwencją może być rezygnacja z eksportu tego surowca, braki w dosta-wach energii elektrycznej dla ludności i przemysłu oraz ograniczenie wydobycia ropy. Dlatego też irań-skie władze starają się przyciągnąć zagranicznych inwestorów.
Irańska gospodarka w znacznej części znajduje się pod kontrolą państwa, a jej głównymi podmiotami są od-biorcy dochodów z eksportu ropy, quasi-państwowi akto-rzy związani z fundacjami (pers. bonjad) oraz Korpusem Strażników Rewolucji Islamskiej. Iran jest aktualnie na etapie realizacji czwartego planu pięcioletniego (2005––2009), a sytuacja gospodarcza kraju wydaje się coraz trudniejsza. Stopa inflacji wynosi obecnie około 27 proc. w skali roku, bezrobocie zaś około 12 proc.
WłaDze W TeheRanIe, W oblIczu pogaRSzającej SIę Sy-TuacjI IRańSKIej goSpoDaRKI, STaRają SIę uDoWoDnIć, że Są W STanIe SamoDzIelnIe eKSploaToWać poSIa-Dane SuRoWce eneRgeTyczne. jeDnaKże RozWój zDolnoścI pRoDuKcjI oRaz eKSpoRTu gazu SKRoplo-nego, a TaKże moDeRnIzacja całego SeKToRa eneR-geTycznego Wymagają zagRanIcznych InWeSTycjI I noWoczeSnych TechnologII.
InWeSTycje zagRanIczne W ISlamSKIej RepublIce IRanu Do Końca 2008 RoKu
Aleksandra Dzisiów--Szuszczykiewicz
bezpIeczeńSTWo naRoDoWe I-II – 2009 /9-10
213
chaRaKTeRySTyKa IRańSKIej goSpoDaRKI
problemy irańskiej gospodarki wynikają z nieefektywnego zarzą-dzania władz w Teheranie. po re-wolucji w 1979 r. wśród irańskich elit przeważały koncepcje państwa samowystarczalnego. Władze znacjonalizowały większość sektora prywatnego, ograniczyły pozosta-łości tego sektora populistycznymi regulacjami mającymi na celu po-moc najuboższym, podjęły decyzję o ogromnych subsydiach w imię sprawiedliwości ekonomicznej, ale nie wykształciły profesjonalnych in-stytucji, nie wzmocniły narodowego systemu podatkowego, ograniczy-ły rywalizację zagraniczną oraz przyjęły niekonsekwentną politykę makroekonomiczną1.
od czasu wyboru mahmuda ahmadineżada na stanowisko pre-zydenta w 2005 r. irańska admi-nistracja przekazuje coraz większe środki z rezerwy walutowej na dotacje oraz subsydia dla społe-czeństwa i niezwiązanego z ener-getyką przemysłu2, co przyczynia się do wzrostu cen. znaczna część tych środków przeznaczana jest na dotacje do benzyny, importowanej ze względu na brak możliwości zaspokojenia przez Iran popytu wewnętrznego. ponadto koszty importu zmusiły Teheran do wpro-wadzenia racjonowania dotowanych produktów ropopochodnych.
Wpływ na obecną, pogarszają-cą się sytuację ma kilka czynni-ków, z których najważniejsze to: zależność gospodarki od sektora
1) Więcej zob.: hossein askari, Iran’s economic self-mutilation, http://www.atimes.com/atimes/middle_east/jh26ak01.html, 26.08.2008.
2) Irańskie władze dostarczają obecnie subsydiów na benzynę, artykuły spożywcze oraz gospodarkę mieszkaniową. Subsydia w sektorze energetycznym stanowią około 12 proc. irańskiego dochodu narodowego brutto, podczas gdy wszystkie subsydia re-prezentują około 25 proc. dochodu. Subsydia postrzegane są jako bezcelowe i nie-efektywne w walce z ubóstwem, dlatego też mFW zachęcał władze w Teheranie do re-dukcji subsydiów. [Więcej zob.: IMF Country Report No. 07/100, „Islamic Republic of Iran: 2006 Article IV Consultation-Staff Report; Staff Statement; Public Information Notice on the Executive Bard Discussion; and Statement by the Executive Director for the Islamic Republic of Iran”, http://www.imf.org/external/pubs/ft/scr/2007/cr07100.pdf, marzec 2007]. ponadto rząd dostarcza niskooprocentowanych pożyczek w sek-torze rolniczym, turystycznym oraz przemyśle. Irańskie władze wykorzystują także zyski z eksportu ropy pochodzące z oil Stabilization Fund na wydatki socjalne.
214
ropy (głównym źródłem dochodów państwa są zyski z eksportu ro-py)3, przestarzała infrastruktura i brak nowoczesnych technologii właśnie w tym sektorze, korupcja, a przede wszystkim wspomniana populistyczna polityka prezydenta ahmadineżada, brak umiejęt-nego zarządzania oraz sankcje międzynarodowe.
od czasu rewolucji islamskiej w 1979 r. Iran podlega różnym sankcjom gospodarczym ze strony Stanów zjednoczonych. głównym dokumentem regulującym ame-rykańskie sankcje nakładane na Teheran jest Iran Sanctions Act (ISa)4. z kolei sankcje między-narodowe zostały nałożone na Iran na mocy Rezolucji Rady bezpieczeństwa onz nr 1737, 1747 oraz 1803 w związku z rozwi-janym przezeń programem nukle-arnym5. Także unia europejska w lipcu 2008 r. zdecydowała się na poddanie Iranu nowym sank-
cjom, obejmującym między innymi zamrożenie aktywów najwięk-szego banku irańskiego bank-e melli podejrzewanego o powiąza-nia z programem balistycznym i nuklearnym.
Sankcje międzynarodowe mają zarówno bezpośredni, jak i pośred-ni negatywny wpływ na irańską gospodarkę. Przede wszystkim zaś przyczyniają się do tworzenia złej atmosfery wokół kraju, co z kolei przekłada się na znaczny spadek inwestycji zagranicznych.
InWeSTycje zagRanIczne W IRanIe
jako kraj o największej popu-lacji na bliskim Wschodzie, Iran stanowi interesujący rynek dla inwestorów zagranicznych, ale poziom bezpośrednich inwestycji zagranicznych (bIz) jest w tym państwie stosunkowo niski.
Tabela 1. Inwestycje zagraniczne w Iranie w latach 1993–2008*
Rok Liczba projektów Inwestycje zagraniczne (w tys. USD)
1993 2 20 320
1994 3 187 653
1995 7 122 738
1996 13 67 004
bezpIeczeńSTWo naRoDoWe I-II – 2009 /9-10
215
3) W ostatnich latach odnotowany został wzrost gospodarczy Iranu, związany ze wzro-stem cen ropy na światowych rynkach, jednakże pozostaje on podatny na wahania cen ropy. Spadające ceny ropy w połączeniu ze światowym kryzysem gospodarczym mogą mieć negatywny wpływ na sytuację ekonomiczną Iranu.
4) Iran Sanctions Act (ISa) – jego pierwotna nazwa brzmiała Iran-Libya Sanctions Act (IlSa). został uchwalony w 1996 r. w kontekście zaostrzenia amerykańskich sank-cji nałożonych na Teheran, jako reakcja na intensyfikację prac na programem nu-klearnym i wspieranie organizacji terrorystycznych, takich jak hezbollah, hamas i Islamski Dżihad. Rok przed uchwaleniem ISa, na mocy rozporządzenia 12959 (z maja 1995 r.) Waszyngton zakazał amerykańskim firmom handlu i inwestowania w Iranie. zgodnie z ISa, prezydent Stanów zjednoczonych winien nałożyć przynaj-mniej dwa z siedmiu rodzajów sankcji na przedsiębiorstwa zagraniczne (instytucje lub jednostki), które dokonują inwestycji o wartości przekraczającej 20 mln uSD w ciągu roku w irańskim sektorze energetycznym. Więcej na temat Iran Sanctions Act zob.: Kenneth Katzman, CRS Report for Congress, The Iran Sanctions Act (ISa), http://www.fas.org/sgp/crs/row/RS20871.pdf, 05.05.2008.
5) Sankcje Rb onz – w rezolucji nr 1737 (z grudnia 2006 r.) i 1747 (z marca 2007 r.) Rada bezpieczeństwa onz domaga się, by Teheran zaprzestał wszelkich działań związanych ze wzbogacaniem uranu i przetwarzaniem oraz z pracami nad reaktorem na tzw. „ciężką wodę”. Wzywa także wszystkie kraje do wprowadzenia embarga na handel materiałami, technologiami i urządzeniami związanymi z irańskim progra-mem nuklearnym oraz nakłada całkowity zakaz importu i eksportu irańskiej broni. obydwa dokumenty zobowiązują również państwa do zamrożenia majątku osób fi-zycznych i firm mających związek z irańskim programem nuklearnym i rakietowym, wysokich rangą przedstawicieli Korpusu Strażników Rewolucji, a także do ścisłej kontroli podróży tych osób. Rezolucja 1747 wymaga także od Teheranu ratyfikowa-nia i zastosowania protokołu Dodatkowego npT dającego międzynarodowej agencji energii atomowej rozszerzone prawo dostępu do informacji i miejsc. Rozszerza rów-nież listę osób i firm, których aktywa mają zostać zamrożone. z kolei rezolucja 1803 (z marca 2008 r.) wzywa wszystkie kraje do zachowania ostrożności w obszarach do-starczania wsparcia finansowego dla współpracy handlowej z Iranem oraz prowadze-nia operacji bankowych, szczególnie z irańskim bank-e melli oraz bank-e Saderat. Rada bezpieczeństwa wzywa także w rezolucji 1803 do kontrolowania ładunków do i z Iranu związanych z irańskim przemysłem lotniczym i morskim. Rb onz zamrozi-ła także aktywa osób i instytucji wspierających działania związane z irańskim progra-mem nuklearnym. 27 września 2008 r. Rb onz przyjęła kolejną rezolucję (nr 1835) związaną z irańskim programem jądrowym. nie nakłada ona jednak żadnych nowych sankcji na Teheran. potwierdza natomiast poprzednie rezolucje.
216
obecnie w Iranie istnieją trzy główne opcje, które może wybrać firma zagraniczna chcąca na długi okres wejść na rynek irański: joint ventures6, buy-back7 oraz build--operate-transfer (boT)8. Warto odnotować, iż irańskie władze prefe-rują długoterminowe zobowiązania i transfer technologii jako warunek otrzymania udziału w rynku.
głównym dokumentem re-gulującym zagraniczne inwesty-cje w Iranie jest ratyfikowany
w 2002 r. Foreign Investment Promotion and Protection Act (FIppa). zasady inwestycji za-granicznych określa także irańskie prawo podatkowe i prawo pracy.
po latach finansowej izolacji Teheran stopniowo stara się przy-ciągnąć inwestorów, pomimo oporu niektórych irańskich parlamenta-rzystów i przedstawicieli rządu. Bezpośrednie inwestycje są utrud-nione ze względu na stosunki Iranu ze społecznością międzynarodową
1997 19 174 839
1998 6 5 840
1999 18 1 049 296
2000 16 438 669
2001 7 67 991
2002 27 612 705
2003 40 1 357 626
2004 31 2 702 738
2005 59 4 275 169
2006 80 10 277 822
2007 75 10 782 194
Łącznie 403 32 142 604
* Dane te są przedstawione w oparciu o irański rok kalendarzowy i obejmu-ją okres od 21 marca 1993 r. do 20 stycznia 2008 r.
Źródło: http://www.investiniran.ir/OIETA_content//en/approvedproject/amar-en.pdf
bezpIeczeńSTWo naRoDoWe I-II – 2009 /9-10
217
oraz niepewne środowisko polityczne w kraju. Rygorystyczne krajowe regulacje (ograniczenia nakładane przez konstytucję IRI), problemy z transferem zysków w obcej wa-lucie oraz niechęć władz do umoż-liwienia inwestycji zagranicznych także mają wpływ na niski poziom bIz. Dlatego też obecnie brakuje w Iranie znaczących prywatnych inwestorów, którzy mogliby uczest-niczyć w procesie prywatyzacji.
mimo to w 2007 r. inwestycje zagraniczne osiągnęły rekordową wartość 10,2 mld uSD w porów-naniu z 4,2 mld uSD w 2005 r. i 200 mln w roku 1994. Według danych przedstawianych przez irańską administrację, w ciągu ostatnich 14 miesięcy zagranicz-ni przedsiębiorcy zainwestowali w Iranie 12,2 mld uSD w 124 pro-jekty, w okresie od marca 2007 do marca 2008 (tj. w 1386 r. według
6) jedną z możliwych strategii dla wejścia firmy zagranicznej na irański rynek jest po-rozumienie joint venture z państwowym lub prywatnym partnerem irańskim. Istniejący poziom technologii i infrastruktury pozwala wielu irańskim przedsiębior-stwom na ekspansję i rozwój w połączeniu z firmami zagranicznymi. Wiele irań-skich podmiotów, zwłaszcza z sektora prywatnego, aktywnie poszukuje partnerów joint venture do wypełnienia zarówno technologicznych luk, jak i tych w kwestii zarządzania. Inne poszukują możliwości odrodzenia się firmy dzięki kapitałowi zagranicznemu.
7) System buy-back jest wykorzystywany przez irańskie władze do przyciągnięcia za-granicznych inwestorów. Według tej formuły, urządzenia, maszyny, sprzęt pro-dukcyjny i technologia są zapewnianie (przez krajową lub zagraniczną firmę pry-watną) w zamian za towary, które będą produkowane bezpośrednio, lub pośrednio. zagraniczny partner, który dokonuje wstępnej inwestycji, może uzyskać zwrot in-westycji w formie towarów lub usług wygenerowanych przez projekt. System buy-back jest niepopularny, i zdaniem analityków, przyczynia się do braku zagranicznych inwestycji i działalności w irańskim sektorze energetycznym. Więcej zob.: Shayerah Ilias, CRS Report for Congress, Iran’s economy, http://ftp.fas.org/sgp/crs/mideast/Rl34525.pdf, 12.06.2008.
8) jest to względnie nowy sposób na irańskim rynku. ostatnie regulacje wprowadziły także schemat boT dla irańskich projektów. Według niego, partner zagraniczny in-westuje w jeden projekt, który jest następnie prowadzony przez pewien czas przez zagranicznego inwestora, zanim zostanie w pełni przetransferowany do irańskie-go rządu. Irańskie władze wykazują się pewną elastycznością w kwestii boT, co może ewentualnie przyczynić się do zwiększenia zagranicznych inwestycji na rynku irańskim.
218
irańskiego kalendarza) w 120 pro-jektów zostało zainwestowane 11,8 mld uSD9. mimo iż irańskie władze głosiły, że w 2008 r. padną rekordy inwestycyjne, najprawdopodobniej, w porównaniu z 2007 r., w 2008 r. inwestycje zagraniczne w Iranie będą o połowę mniejsze10.
W ostatnich kilku latach naj-większą grupą firm inwestujących w Iranie, zaangażowaną w 40 z 80 projektów finansowanych przez
przedsiębiorstwa zagraniczne, były firmy azjatyckie (na czele z chiński-mi), które zainwestowały w różne projekty 7,666 mld uSD. mimo że europejskie przedsiębiorstwa były zaangażowane w 34 projek-ty, zainwestowały jedynie 1,2 mld uSD. W ciągu 15 lat (1993–2008) firmy europejskie zrealizowały 227 projektów, jednak ich wartość była mniejsza od wartości 138 projek-tów, w które w tym czasie zaangażo-wane były przedsiębiorstwa z azji.
Tabela 2. Rozkład inwestycji zagranicznych w Iranie według kryterium geograficznego w latach 1993–2008*
Region Liczba projektów Inwestycje zagraniczne (w tys. USD)
Azja 138 11 033 464
Afryka 9 7 988 869
Ameryka 7 1 040 344
Europa 227 9 678 479
Oceania 1 682 000
Międzynarodowe 3 25 900
Transnarodowe 18 1 693 548
Łącznie 403 32 142 604
* Dane te są przedstawione w oparciu o irański rok kalendarzowy i obejmu-ją okres od 21 marca 1993 r. do 20 stycznia 2008 r.
Źródło: http://www.investiniran.ir/OIETA_content//en/approvedproject/amar-en.pdf
bezpIeczeńSTWo naRoDoWe I-II – 2009 /9-10
219
9) ghanbar naderi, Over 14 Months Overseas Firms Invest $12.2b in 124 Projects, http://www.iran-daily.com/1387/3174/pdf/i5.pdf, 14.07.2008.
10) piotr Krawczyk, Stanowisko Iranu wobec programu atomowego – wpływ sankcji i dzia-łań dyplomatycznych, biuletyn nr 34 (502), polski Instytut Spraw międzynarodowych, http://www.pism.pl/biuletyn_content/id/538, 01.08.2008.
obecnie do głównych państw inwestujących w Iranie zaliczyć można:
Tabela 3. Główni inwestorzy w Iranie w latach 2000–2007
Państwo Wartość inwestycji
Sektory inwestycji
Największy projekt
Chiny 101,74 mld uSD
• petrochemiczny,gaz i ropa – 96,7 mld uSD;
• bankowość, finan-se, kredyty eks-portowe – 620 mln uSD;
• przemysł budow-lany, energetyka – 3,38 mld uSD;
• przemysł zbroje-niowy – brak da-nych;
• transport – 1,08 mld uSD.
umowa zawarta w 2004 r. z firmą Si-nopec na rozwój pola gazowego jadawaran o wartości 70 mld uSD.
Francja 29,9 mld uSD
• petrochemiczny, ropa i gaz – 18,5 mld uSD;
• bankowość finan-se, kredyty eks-portowe – 9,2 mld uSD;
porozumienie zawarte z firmą Total i innymi przedsiębiorstwami na rozwój faz 9–12 pola gazowego połu-dniowy pars o warto-ści 4 mld uSD.
220
• przemysł budow-lany, energetyka – 1,15 mld uSD;
• telekomunikacja – 480 mln uSD;
• transport – 600 mln uSD.
Niemcy 25,4 mld uSD
• petrochemiczny, ropa i gaz – 9,82 mld uSD;
• bankowość, finan-se, kredyty eks-portowe – 2,14 mld uSD;
• przemysł budow-lany, energetyka – 3,38 mld uSD;
• telekomunikacja – 245 mln uSD;
• transport – 600mln uSD.
porozumienie zawar-te w 2007 r. na budo-wę linii kolejowej maglev łączącej Te-heran z maszhadem o wartości 9,14 mld uSD. Konstruktorzy – nieznani.
Włochy 24,7 mld uSD
• petrochemiczny, ropa i gaz – 21 mld uSD;
• bankowość, finan-se, kredyty eks-portowe – 2,03 mld uSD;
• przemysł budow-lany, energetyka – 1,45 mld uSD;
• transport – 270 mln uSD.
umowa zawarta w 2000 r. z enI agip oraz innymi przedsiębiorstwa-mi na rozwój faz 4–5 pola gazowego południowy pars o wartości 3,8 mld uSD.
Japonia 16,9 mld uSD
• petrochemiczny, ropa i gaz – 9,33 mld uSD;
porozumienie zawar-te z marubeni corp i innymi przedsię-
bezpIeczeńSTWo naRoDoWe I-II – 2009 /9-10
221
• bankowość, finan-se, kredyty eksportowe – 5,9 mld uSD;
• przemysł budow-lany, energetyka – 1,69 mld uSD.
biorstwami na nadzo-rowanie zakupu ropy naftowej jako zwrotu pożyczki.
Rosja 3,75 mld uSD
• petrochemiczny, ropa i gaz – 1,6 mld uSD;
• przemysł budow-lany, energetyka – 1 mld uSD;
• przemysł zbro-jeniowy – 700 mln uSD;
• transport – 450 mln uSD.
umowa zawarta z gazpromem w 2000 r. na rozwój faz 2–3 pola połu-dniowy pars.
Wielka Brytania
12,7 mld uSD
• petrochemiczny, ropa i gaz – 10,3 mld uSD;
• bankowość, finan-se, kredyty eks-portowe – 2,44 mld uSD;
• telekomunikacja – 40 mln uSD.
porozumienie zawar-te z bg w 2000 r. i innymi przedsię-biorstwami na rozwój faz 9–12 południo-wego parsu o warto-ści 4 mld uSD.
Stany Zjednoczone
3,6 mld uSD
• petrochemiczny, ropa i gaz – 3,6 mld uSD.
porozumienie zawar-te z Foster Whe-eler i konsorcjum w 2004 r. na rozwój pierwszego w Iranie projektu lng.
Źródło: American Enterprise Institute, Global Business in Iran: Interactive, http://www.aei.org/iraninteractive/
222
zagraniczne podmioty naj-więcej zainwestowały w sektor przemysłowy, a w szczególności spożywczy, tytoniowy, tekstylny, skórzany, chemiczny oraz stali i ropy (8,76 mld uSD). na drugim miejscu znalazły się działy gospo-darki związane z wodą, elektrycz-nością i gazem (874,83 mln uSD). Trzecie miejsce zajął sektor nieru-chomości (ponad 406 mln uSD). Inwestycje w sektorze usług, tele-komunikacji i transportu, a także górnictwo osiągnęły odpowiednio wartość 193 mln uSD, 14,3 mln uSD oraz 14,2 mln uSD.
Warto zauważyć, że w ostatnim czasie Iran rozpoczął tworzenie jo-int venture z firmami zagraniczny-mi (peugeot, citroen, Volkswagen, nissan, Toyota, Kia motors, proton i chery) na produkcję samochodów. przedsiębiorstwa zagraniczne weszły na irański rynek samochodowy z ostrożno-ścią ze względu na reakcję uSa i ryzyko utraty reputacji. z kolei takie firmy, jak nestle, coca cola i pepsi, podpisały z lokalnymi irańskimi biznesmenami umowy na produkcję. Według amerykań-skich regulacji dotyczących sankcji, amerykańskie przedsiębiorstwa mogą handlować i angażować się w interesy w Iranie tylko poprzez swoje zagraniczne filie i w branżach nie objętych sankcjami.
od 2005 r. zagraniczni inwe-storzy mogą także dokonywać operacji na giełdzie w Teheranie (z możliwością posiadania mak-simum 10 proc. udziałów każdej spółki notowanej na giełdzie); mimo to jedynie 3 proc. kapitału jest pochodzenia zagranicznego, a prywatyzacja prowadzona jest przede wszystkim poprzez wza-jemne wykupywanie akcji przez przedsiębiorstwa należące do pań-stwa lub przez nie kontrolowane. oprócz niepokojów wynikających z napięcia związanego z irańskim programem nuklearnym zagra-nicznych inwestorów zniechęcają obawy o płynność i transparent-ność transakcji oraz słabe zabez-pieczenia prawne chroniące zagra-niczne firmy.
Wartym odnotowania wyda-je się nowy trend zastępowania dużych, europejskich firm, ogra-niczających współpracę handlową z Iranem z obawy przed sankcja-mi, przez małe i średnie przed-siębiorstwa z krajów Wspólnoty. Tendencja ta przyczyniła się do tego, że w ciągu czterech pierw-szych miesięcy 2008 r. eksport unii europejskiej do Iranu wzrósł o 17,8 proc. Stanowi to odwróce-nie trwającego trzy lata trendu spadkowego, spowodowanego sankcjami międzynarodowymi11.
bezpIeczeńSTWo naRoDoWe I-II – 2009 /9-10
223
InWeSTycje zagRanIczne W SeKToRze eneRgeTycznym
Iran posiada trzecie co do wielkości (po arabii Saudyjskiej i Kanadzie) udokumentowane zasoby ropy na świecie oraz dru-gie co do wielkości (największe ma Rosja) złoża gazu. Szacuje się, że w Iranie znajduje się oko-ło 10 proc. światowych zasobów ropy (około 136 mld baryłek). Większość złóż znajduje się w po-łudniowo-zachodnich regionach kraju, przy granicy z Irakiem. W 2007 r. Iran posiadał 19 161 km gazociągów, 8438 km ropociągów, 7936 km rurociągów dla produktów rafinowanych, 570 km rurociągów lng i 397 km rurociągów dla skondensowane-go gazu.
Ropa i gaz stanowią główny sektor irańskiej gospodarki, znaj-dujący się pod kontrolą pańs-
twa i absorbujący większość krajowych i zagranicznych inwestycji.
jak wcześniej wspomniano, ze względu na zasoby surowców naturalnych, przede wszystkim ropy i gazu, właśnie sektor ener-getyczny cieszy się dużym zainte-resowaniem zagranicznych inwe-storów. W ostatnich latach firmy europejskie, azjatyckie i blisko-wschodnie, pomimo presji Stanów zjednoczonych starających się ograniczyć wszelkie interesy zagranicznych przedsiębiorstw z Iranem, podpisały z Teheranem szereg porozumień na inwestycje i dostawy surowców. W sektorze gazu w ostatnich kilku latach najaktywniejsze były: Total, Statoil, Shell, gazprom i połu-dniowokoreańska firma lucky goldstar. na irański rynek zwią-zany z sektorem petrochemicznym weszły również przedsiębiorstwa z Filipin, Indonezji, omanu12,
11) Według danych eurostatu, eksport z Włoch wzrósł o 33 proc., Francji o 30 proc., a niemiec o 17 proc. We wspomnianym okresie odnotowany został także wzrost (o 24 proc.) importu z Iranu do ue.
12) W sierpniu 2008 r. Iran i oman podpisały porozumienie, na mocy którego Teheran będzie eksportował gaz do omanu na eksport do sąsiednich krajów arabskich. Irański baz będzie poddawany procesom technologicznym w omańskich zakładach lng Qalhat. Iran i oman omawiały także kwestie współpracy w sektorze gazowym, łącznie z rozwojem projektu pola gazowego hengam-bukha w omanie.
224
Singapuru, Indii, Wenezueli i zjednoczonych emiratów arabskich13.
jedną z ważniejszych była warta 18 mld euro umowa zawarta w marcu 2007 r. przez national Iranian gas export company (pers. Szerkat-e melli-je saderat-e gaz-e Iran) ze szwajcarską firmą
energetyczną egl, dotycząca eksportu irańskiego lng przez 25 lat. na mocy tego porozumie-nia Szwajcaria będzie kupować od Iranu 5,5 mld m3 gazu naturalnego rocznie, począwszy od 2011 r.14
W kwietniu 2007 r. omV (czę-ściowo państwowa austriacka firma energetyczna) podpisała listy inten-
Mapa 1. Infrastruktura sektora petrochemicznego w Iranie
Źródło: http://www.lib.utexas.edu/maps/middle_east_and_asia/iran_petroleum_facilities_2004.jpg
bezpIeczeńSTWo naRoDoWe I-II – 2009 /9-10
225
cyjne w Iranem, na mocy których Teheran ma dostarczać do europy gaz o łącznej wartości 22,8 mld uSD. Stany zjednoczone wyrazi-ły silny sprzeciw zarówno wobec porozumienia szwajcarskiego, jak i austriackiego. amerykański Departament Stanu analizuje te umowy pod kątem naruszenia przez nie ustawy Iran Sanctions Act.
Inne znaczące porozumienia związane z irańskim sektorem węglowodorów zawarte zostały z firmami rosyjskimi i chińskimi15. W latach 2000–2007 rosyjski gigant energetyczny gazprom
zainwestował w Iranie 4 mld uSD, a od początku 2008 r. moskwa podejmuje działania mające na celu zwiększenie swego zaangażowania w rozwój irańskiego pola gazowe-go południowy pars i zamierza pomóc Teheranowi w działaniach eksploracyjnych16.
Iran negocjuje również z firma-mi azjatyckimi umowy dotyczą-ce dwóch bloków ropy i gazu na morzu Kaspijskim.
W lipcu 2008 r. niemiec-ka firma inżynieryjna Steiner prematechnik gastec gmbh podpi-
13) obecnie realizowanych jest ponad 40 projektów petrochemicznych – 8 w specjalnej strefie ekonomicznej mahszahr, 13 projektów w specjalnej strefie ekonomicznej pars (assaluje) i ponad 20 projektów w innych częściach kraju. Więcej zob.: Foreign Investors Show Growing Interest in Iran’s Petrochem, http://english.farsnews.com/newstext.php?nn=8705291109, 19.08.2008.
14) Istnieją jednak pewne obawy związane z realizacją porozumienia dotyczące tego, że Teheran nie będzie w stanie dostarczyć gazu do Szwajcarii w dającej się przewi-dzieć przyszłości ze względu na brak gazociągu łączącego Iran z europą.
15) W lutym 2008 r. miała zostać podpisana umowa z china national offshore oil cor-poration (cnooc), szacowana na 16 mld uSD, na rozwój irańskiego pola gazowego północny pars oraz budowę instalacji ciekłego gazu naturalnego. jej sygnowanie zostało jednak odwołane. niektórzy eksperci uważają, że Chiny nie były zdecydowane na finalizację porozumienia ze względu na reakcję społeczności międzynarodowej zwią-zaną z irańskim programem nuklearnym i zaostrzaniem sankcji RB ONZ.
16) W lutym 2008 r. rosyjska firma państwowa gazprom ogłosiła porozumienie, na mocy którego utworzona zostanie firma joint venture rozwijająca przybrzeżne pole gazowe południowy pars. Iran zyska na tym możliwość rozwoju swojej infrastruktu-ry gazowej. Rosyjska firma gazprom nieft’ ma w ciągu kilku najbliższych miesięcy podjąć decyzję o ewentualnym zaangażowaniu w rozwój bloku pola ropy naftowej w Iranie.
226
sała z Teheranem umowę (o wartości 100 mln euro/144 mln uSD) na budowę instalacji konwersji gazu, a niemiecki Federalny urząd gospodarki i Kontroli eksportu baFa zaakceptował ten projekt. Izraelskie władze wyraziły swoje roz-czarowanie decyzją niemiec, podkre-ślając, że łamie ona ducha sankcji onz mających na celu wstrzymanie irańskiego programu nuklearnego17.
Iran prowadzi też rozmowy dotyczące produkcji i eksportu gazu do Turcji. W 2007 r. ankara podpisała z Teheranem umowę przedwstępną dotyczącą trans-portu gazu naturalnego z Iranu i Turkmenistanu do europy oraz rozwoju trzech pól gazowych w Iranie. porozumienie to spo-tkało się z ostrą krytyką Stanów zjednoczonych i między innymi z tego powodu do tej pory nie doszło do jego finalizacji. Strona turecka deklaruje jednak przyspie-szenie wszystkich procedur.
Władze w Teheranie wyraziły również zainteresowanie zaan-gażowaniem się międzynarodo-wych firm w budowę gazociągu Iranian gas Trunkline 9 (IgaT-9) o długości 1800 km, który miał-by łączyć pole południowy pars z Turcją i europejskimi odbiorca-mi. Według dyrektora naczelnego national Iranian gas company
(pers. Szerkat-e melli-je gaz-e Iran), Sejjeda Rezy Kasaeizadeha, do przetargu na gazociąg (na podsta-wie umowy build-own-operate18) stanęły cztery firmy (dwie irańskie, jedna z europy i jedna z azji)19.
nie można nie wspomnieć o pro-jekcie gazociągu Iran–pakistan––Indie (IpI)20. Iranowi bardzo zależy na finalizacji porozumienia z Islamabadem i new Delhi, ponie-waż dzięki IpI władze w Teheranie będą mogły przystąpić do imple-mentacji swoich strategicznych ce-lów (częściowego wyjścia z między-narodowej izolacji, ewentualnego zyskania poparcia Indii w kryzysie związanym z irańskim progra-mem nuklearnym czy pozyskania zainteresowania zagranicznych inwestorów).
Warte odnotowania wydaje się także podpisanie w lutym 2008 r. przez pgnig i Iranian offshore oil company listu intencyjnego dotyczącego współpracy w zakresie zagospodarowania odkrytych już irańskich pól gazowych i kondensa-tu21. pgnig kontynuuje negocjacje z Iranem, są one jednak objęte tajemnicą handlową. polskie przed-siębiorstwo ma na uwadze mię-dzynarodowe sankcje nałożone na Teheran, chce być jednak obecne na irańskim rynku, gdy sankcje te będą stopniowo znoszone22.
bezpIeczeńSTWo naRoDoWe I-II – 2009 /9-10
227
Sytuacja wokół irańskiego pro-gramu nuklearnego, międzynaro-dowe sankcje oraz naciski Stanów Zjednoczonych, dążących do izolacji Iranu w międzynarodowym systemie finansowym i handlowym, przyczy-
niły się do wycofania się europej-skich firm związanych z sektorem energetycznym z rynku irańskiego. W 2008 r. swoje decyzje o nieanga-żowaniu się w projekty w irań-skim sektorze energetycznym
17) Israel Criticizes German-Iranian Power Deal, http://www.dw-world.de/dw/article/0,2144,3529059,00.html, 31.07.2008.
18) Kontrakt na zasadzie build-own-operate umożliwia rozwój, finansowanie, projekt, budowę, własność, wdrażanie oraz prowadzenie projektu. za nowość uznać można zezwolenie firmie zagranicznej na realizację projektu związanego z sektorem energe-tycznym na mocy umowy build-own-operate.
19) Iran Seks Foreign Investment for $8bln Gas Pipeline, http://wwww.farsnews.com/english/printable.php?nn=8707081489, 29.09.2008.
20) Idea budowy gazociągu przebiegającego przez pakistan powstała w 1989 r. gazociąg IpI, o długości 2775 km, ma transportować surowiec ze złóż południowy pars. prognozowana przepustowość połączenia Iran–pakistan–Indie wynosi około 22 mld m3 gazu, docelowo jednak ma osiągnąć 55 mld m3, z czego ponad połowa (90 mln m3 dziennie, 32 mld m3 rocznie) trafi do Indii, a około 21 mld m3 (60 mln m3 dziennie) do pakistanu. Koszt budowy IpI szacowany jest na 7,5 mld uSD. przedsięwzięcie ma zostać ukończone w ciągu 3-5 lat od momentu rozpoczęcia re-alizacji projektu, które jest prognozowane na 2009 r. Strona irańska zbudowała już rurociąg na swoim terytorium. Wstępnie, przedstawiciele Iranu, Indii i pakistanu zobowiązali się do sfinalizowania budowy do 2012 r., natomiast Teheran rozpocznie transport gazu rok później.
21) przeprowadzone w Teheranie rozmowy przedstawicieli pgnig ze stroną irańską (m.in. z zarządami czołowych firm naftowych zrzeszonych w national Iranian oil company) koncentrowały się na możliwościach udziału polskiej spółki we współpra-cy w takich dziedzinach, jak zagospodarowanie odkrytych złóż oraz współpracy przy realizacji inwestycji związanych na przykład z budową podziemnych magazynów gazu. Więcej zob.: joanna zakrzewska, Sukces PGNiG w Iranie, http://www.pgnig.pl/?s,main_5_2627,!state=maximize&r,main,docId=6440&r,main_5_2627,pa-ge=1, 11.02.2008.
22) PGNiG prowadzi negocjacje z Iranem, http://inwestycje.pl/gpw/aktualnosci_gpw/pgnig_prowadzi_negocjacje_z_iranem;30259;0.html, 30.06.2008.
228
podjęły: holenderski Royal Dutch Shell23, hiszpański Repsol, fran-cuski Total24 oraz norweski Statoilhydro25. co ciekawe, francu-ski Total, Shell oraz omV spon-sorowały konferencję w Teheranie (październik 2008 r.) której celem było promowanie „szans ekspor-tu gazu i potencjału Islamskiej Republiki Iranu”26. pokazuje to ich determinację do pozostania na irańskim rynku ropy i gazu pomimo presji społeczności mię-dzynarodowej, głównie Stanów zjednoczonych i Izraela.
Kilka dni po tym, jak fran-cuski Total ogłosił wycofanie z planowanego wielomilionowego projektu w Iranie, plany zapeł-nienia luki zapowiedział rosyjski gazprom, podpisując porozumienie z national Iranian oil company. Władze irańskie zaoferowały gazpromowi udział w rozwoju pól ropy i gazu, budowę rafinerii, transfer ropy z morza Kaspijskiego do morza omańskiego, rozwój irań-skiego pola naftowego północny azadegan27, wymianę technologii i doświadczeń oraz ewentualny udział w planowanym projekcie gazociągu Iran–pakistan–Indie.
międzynarodowe sankcje spo-wodowały także ograniczenie kredytów eksportowych dla firm prowadzących interesy z Iranem.
ponadto niektóre większe banki europejskie zredukowały współ-pracę z instytucjami irańskimi28. Działania te przyczyniają się do spadku inwestycji zagranicznych w Iranie.
ScenaRIuSze pRzySzłoścI
Sytuacja irańskiej gospodarki pogarsza się, a wpływ na to mają zarówno czynniki wewnętrzne (brak efektywnego zarządzania, zależność gospodarki od sektora ropy czy przestarzała infrastruktura tego sektora), jak i sankcje międzynaro-dowe. Te ostatnie przyczyniają się do tworzenia złego klimatu wokół irańskiego rynku, zniechęcają za-granicznych inwestorów i w kon-sekwencji negatywnie wpływają na funkcjonowanie kluczowego sektora irańskiej gospodarki – sektora energetycznego29.
Władze w Teheranie starają się udowodnić, że są w stanie samo-dzielnie eksploatować posiadane surowce energetyczne. jednakże rozwój zdolności produkcji oraz eksportu gazu skroplonego lng, a także modernizacja całego sek-tora energetycznego wymagają zagranicznych inwestycji. ponadto Teheran potrzebuje zagranicz-nych inwestycji oraz nowoczesnych technologii, by móc zreformować
bezpIeczeńSTWo naRoDoWe I-II – 2009 /9-10
229
etatystyczną i nieefektywną gospo-darkę. Ich brak uniemożliwi zwięk-szenie eksploatacji irańskich złóż gazu, czego konsekwencją może
być rezygnacja Teheranu z eks-portu tego surowca, a także braki w dostawach energii elektrycznej dla ludności i przemysłu oraz
23) W maju 2008 r. przedstawiciele Royal Dutch Shell ogłosili, że nie podpiszą wartego 10 mld uSD kontraktu dotyczącego włączenia się w rozwój pola gazowego południowy pars. podkreślili, że z powodu amerykańskich sankcji nie mogą wykorzystywać tech-nologii z uSa, w związku z czym firma potrzebuje więcej czasu na przygotowanie się do realizacji projektu. Shell nadal realizuje projekt perskiego lng, ale wycofał się z decyzji inwestycyjnych.
24) W lipcu 2008 r. francuska firma Total ogłosiła wstrzymanie inwestycji w Iranie ze względu na zbyt duże ryzyko. przedstawiciele przedsiębiorstwa podkreślili jednak, że Iran pozostaje priorytetowym krajem w strategii Totala. Wyrazili także nadzieję na rozwiązanie kryzysu związanego z irańskim programem nuklearnym, które umożliwi powrót do inwestycji w Iranie. już w 2007 r. francuski minister spraw zagranicz-nych zaapelował do przedstawicieli firmy Total i narodowego giganta sektora gazo-wego gaz de France o powstrzymanie się od inwestowania w Iranie.
25) na początku sierpnia 2008 r. norweska firma Statoilhydro zapowiedziała, że nie będzie rozpoczynać nowych inwestycji Iranie ze względu na międzynarodową presję związaną z irańskim programem nuklearnym. Statoilhydro bierze udział w rozwoju faz 6–8 pola gazowego południowy pars. Firma prowadziła także ze stroną irańską rozmowy na temat rozwoju i inwestycji w projekt anaran na polu gazowym azar, lecz zostały one wstrzymane. zdaniem przedstawicieli Statoilhydro, firma zamierza zrealizować swoje zobowiązania dotyczące projektu gazowego południowy pars, pla-nuje jednak zredukować swoją rolę w projekcie i przekazać kontrolę nad nim Iranian national oil company (nIoc). zaangażowanie norweskiego przedsiębiorstwa zo-stanie stopniowo zredukowane do czasu odzyskania poniesionych kosztów.
26) Więcej zob.: http://www.gasexport.ir/
27) azadegan jest największym polem naftowym onshore, szacowanym na 42 bln ba-ryłek ropy. Irańskie formy rozpoczęły prace na tym polu w lutym 2008 r., po tym, jak japońska firma Inpex wycofała się z projektu.
28) na przykład niemiecki commerzbank i Deutsche bank redukują lub wstrzymują interesy z Iranem, tak jak brytyjski hSbc i Standard chartered.
29) national Iranian oil company została zmuszona do walki ze spadkiem produkcji z pól ropy naftowej, wynikającym z braku zaawansowanych technologii wydobycia tego surowca. problemem jest także brak inwestycji i technologicznego know-how do budowy instalacji przeznaczonej do eksportu lng.
230
ograniczenie wydobycia ropy30. Dlatego też irańskie władze na wie-le sposobów starają się przyciągnąć zagranicznych inwestorów. na po-czątku sierpnia 2008 r. ogłosiły, że przygotowują ponad 15 projek-tów związanych z ropą i gazem, wykorzystujących „nową metodę” do przyciągnięcia lokalnych i za-granicznych inwestycji.
Irański sektor energetyczny (ze względu na znaczne zasoby ropy i gazu) cieszy się dużym zainte-resowaniem zarówno zachodnich, jak i wschodnich podmiotów go-spodarczych (choć nie można zapominać o chłonnym rynku sektorów niezwiązanych z energety-ką). W związku z kryzysem wokół irańskiego programu nuklearnego, sankcjami międzynarodowymi, pre-sją Stanów zjednoczonych i Izraela dążących do izolacji Teheranu w globalnym systemie gospodar-czym i finansowym oraz groźbą ataku na Iran ze strony tych dwóch państw można było w ostatnim czasie zaobserwować ograniczenie aktywności zachodnich koncernów w Iranie. zagraniczne przedsiębior-stwa mają problem z uzyskaniem finansowania swojej działalności w Iranie ze względu na naciski amerykańskiego Departamentu Skarbu na międzynarodowe banki, żeby zerwały związki z Teheranem, a częściowo ze względu na obawy
zagranicznych przedsiębiorstw przed narażeniem się na sprzeciw Stanów zjednoczonych. ponadto wielu sojuszników uSa jest świa-domych, że ich ewentualne umowy biznesowe z Teheranem mogą negatywnie wpłynąć na relacje z Waszyngtonem, dlatego też część z nich zawiesiła realizację kolejnych projektów, głównie w irańskim sek-torze energetycznym. Duże firmy, które prowadzą rozległe interesy ze Stanami zjednoczonymi, oba-wiają się negatywnego wpływu na relacje z uSa, na przykład w po-staci sankcji wynikających z Iran Sanctions Act. na ich miejsce szyb-ko weszły – i wchodzą nadal – małe i średnie przedsiębiorstwa z krajów europejskich. Wzrost współpracy handlowej państw europejskich z Iranem wynikający z powyższe-go trendu dyskredytuje działania polityczne podejmowane przez Unię Europejską31.
oprócz małych i średnich przed-siębiorstw z krajów Wspólnoty na irańskim rynku coraz większą rolę zaczynają odgrywać firmy rosyjskie i azjatyckie (chińskie, indyjskie, malezyjskie). nie posiadają one tak zaawansowanych jak amerykańskie technologii, ale potrzebują zapew-nienia dostaw energii dla swoich państw i są mniej podatne na naci-ski ze strony uSa (choć chiny wa-hają się z finalizacją wspomnianej
bezpIeczeńSTWo naRoDoWe I-II – 2009 /9-10
231
umowy z Iranem). Dlatego też ob-sługa rynków azjatyckich stała się priorytetem irańskich władz32.
Coraz większa rola rosyjskich firm w irańskim sektorze energetycz-nym wydaje się niebezpieczna dla państw Unii Europejskiej dążących do dywersyfikacji swoich źródeł dostaw energii i ograniczenia uza-leżnienia od Rosji. uzyskanie przez rosyjskie firmy, takie jak gazprom, istotnej pozycji w eksploatacji irańskich złóż gazu doprowadziłoby bowiem do pogłębienia zależności krajów Wspólnoty od dostaw tego surowca realizowanych właśnie przez moskwę.
Firmy europejskie mają świado-mość zagrożenia swoich interesów ze strony przedsiębiorstw rosyj-skich czy azjatyckich. Dlatego też,
mimo iż rezygnują one z realizacji kolejnych projektów w irańskim sektorze energetycznym, nie chcą ostatecznie wycofać się z działalno-ści w Iranie. jeżeli bowiem ulegnie złagodzeniu stanowisko społeczno-ści międzynarodowej wobec Iranu, wiele krajów, które już podjęły z nim kooperację, skorzysta na bogactwie surowcowym islamskiej republiki (więcej na temat obec-ności europejskich firm w Iranie i bilansu handlowego krajów Starego Kontynentu z Teheranem zob. tabela 4). Wydaje się zatem mało prawdopodobne, by unia europejska zdecydowała się na nałożenie oficjalnych sankcji na irański sektor energetyczny.
Polska ma tradycyjnie dobre stosunki z Iranem, które powinna wykorzystać do rozwoju współpracy
30) piotr Krawczyk, Stanowisko Iranu…
31) ponadto, zdaniem ekspertów, wykorzystywanie małych i średnich firm do obejścia sankcji międzynarodowych przyczynia się do wzrostu kosztów transakcyjnych do po-ziomu 3010 proc.
32) może o tym świadczyć zapowiedź przewodniczącego departamentu do spraw między-narodowych national Iranian oil company, alego asgara arsziego, dotycząca zmniejszenia dostaw surowców energetycznych do niektórych światowych odbiorców w celu zwiększenia sprzedaży do chin i Indii. zdaniem arsziego, obydwa kraje są rozwijającymi się gospodarkami i potrzebują więcej źródeł energii. nIoc zamierza w związku z tym otworzyć swoje przedstawicielstwa w bombaju i pekinie, które będą koncentrować się na kontraktach dotyczących sprzedaży ropy. Więcej zob.: Iran Plans to Boost Crude Exports to China, India, http://www.payvand.com/news/08/au-g/1265.html, 25.08.2008.
232
gospodarczej z tym krajem. Służyć temu mogą takie inicjatywy, jak zorganizowane w lipcu 2008 r. przez polską Izbą handlową seminarium poświęcone irańsko-polskiej wspól-nej współpracy biznesowej33. polska może także zaktywizować współ-
pracę w innych sektorach gospo-darczych, nie objętych sankcjami34. ponadto, w obliczu polskich dążeń do dywersyfikacji tras i dostaw gazu naturalnego, irański kierunek ewentualnego importu tego surowca powinien być brany pod uwagę.
33) podczas seminarium został podpisany list intencyjny dotyczący utworzenia polsko--Irańskiej Wspólnej Rady biznesu (Iran-poland joint business council). zdaniem szefa Irańskiej izby handlowej, mohammada nahawandiana, dzięki inwestycjom w Iranie, polska będzie miała dostęp do wszystkich rynków w regionie. Więcej zob.: An MOU to be signed for Establishing Iran-Poland Joint Business Council, http://www.iccim.org/english/lDefault.aspx?nid=2&did=4856, 27.07.2008.
34) przykładem może być przemysł rolno-spożywczy. co interesujące, w lecie 2008 r. Iran, po 27 latach, wznowił zakup pszenicy od Stanów zjednoczonych. oznacza to, że 3–4 proc. eksportu amerykańskiej pszenicy trafi do państwa, z którym Waszyngton nie prowadzi interesów od prawie 30 lat. Dlatego też warto zaktywizować współpracę z Teheranem, zanim na irański rynek wejdą amerykańskie firmy.
bezpIeczeńSTWo naRoDoWe I-II – 2009 /9-10
233
Tab
ela
4. B
ilan
s ha
ndlo
wy
pańs
tw e
urop
ejsk
ich
z Ir
anem
w 2
007
r. (
w e
uro)
Pań
stw
oW
ar-
tość
ob
ro-
tów
Impo
rtE
kspo
rtW
arto
ść
obro
tów
w
prze
licz
e-ni
u na
1
mie
szka
ńca
War
tość
ob
rotó
w
w o
dnie
-si
eniu
do
PK
B
Głó
wne
firm
y pr
owad
zące
inte
resy
z
Iran
em
Wło
chy
6 04
8 m
ln4
186
mln
1 86
2 m
ln10
34,
18
prom
.e
ni S
pa, e
diso
n In
tern
atio
nal,
bas
ell,
Sac
e
pom
imo
tego
, że
prem
ier
Silv
io b
erlu
scon
i wzy
wa
do
zaos
trze
nia
unijn
ych
sank
cji
wob
ec I
ranu
, głó
wne
fir-
my,
taki
e ja
k e
ni, p
lanu
ją
rozs
zerz
enie
sw
oich
ope
ra-
cji w
Ira
nie.
na
pocz
ątku
20
08 r
. wło
ska
firm
a e
di-
son
Inte
rnat
iona
l pod
pisa
ła
kont
rakt
o w
arto
ści 7
3 m
ln
euro
na
wie
rcen
ia w
zat
oce
per
skie
j.
Turc
ja5
200
mln
74
15,4
1 pr
om.
ucg
en I
nsaa
t ve
Tic
aret
, um
ran
cel
ik b
oru
Tur
cja
i Ira
n po
rozu
mia
-ły
się
w k
wes
tii b
udow
y 3
elek
troc
iepł
owni
. Dw
ie
234
z ni
ch z
osta
ną z
budo
wan
e w
Ira
nie,
a t
rzec
ia w
Tur
cji
w c
iągu
naj
bliż
szyc
h tr
zech
la
t. W
200
7 r.
oby
dwa
kra-
je p
odpi
sały
por
ozum
ieni
e o
war
tośc
i 3,5
mld
uSD
na
roz
wój
pol
a ga
zow
ego
poł
udni
owy
par
s.
Nie
mcy
4 09
6 m
ln49
6 m
ln3
600
mln
49
1,80
pr
om.
ma
n F
erro
staa
l, Si
emen
s,
Thy
ssen
Kru
pp,
Dai
mle
r, b
aSF
, b
ayer
pon
ad 1
700
niem
ieck
ich
firm
jest
obe
cnyc
h w
Ira
-ni
e. W
edłu
g ek
sper
tów
, 2/
3 ir
ańsk
iego
prz
emys
łu
jest
zal
eżne
od
niem
ieck
iej
zaaw
anso
wan
ej t
echn
olog
ii.
nie
mcy
zna
jduj
ą si
ę na
tr
zeci
m m
iejs
cu, a
le b
yć
moż
e są
cic
hym
zw
ycię
zcą
rank
ingu
, pon
iew
aż c
oraz
w
ięce
j ope
racj
i pro
wad
zą
popr
zez
pańs
twa
trze
cie.
W
arto
ść h
andl
u m
iędz
y Ir
anem
a n
iem
cam
i w
pie
rwsz
ej p
ołow
ie
bezpIeczeńSTWo naRoDoWe I-II – 2009 /9-10
235
2008
r. o
siąg
nęła
war
tość
1,
121
mld
eur
o, c
o oz
na-
cza
12-p
roce
ntow
y w
zros
t w
por
ówna
niu
z pi
erw
szym
pó
łroc
zem
200
7 r.
Fran
cja
3 94
7 m
ln2
450
mln
1 49
7 m
ln66
2,
24
prom
.c
redi
t a
gric
ole,
In
dosu
ez, c
redi
t l
yonn
ais,
Soc
iete
g
ener
ale,
e
lfaqu
itai
ne,
peu
geot
cit
roen
W la
tach
200
0–20
06 w
ar-
tość
obr
otów
han
dlow
ych
mię
dzy
Fra
ncją
a I
rane
m
oraz
war
tość
fra
ncus
kich
in
wes
tycj
i w I
rani
e w
zro-
sła
do 3
0,2
mld
uSD
. W
200
7 r.
Tot
al z
amkn
ął
umow
ę o
war
tośc
i 2 b
ln
uSD
. W z
wią
zku
z kr
y-zy
sem
wok
ół ir
ańsk
iego
pr
ogra
mu
nukl
earn
ego
firm
y fr
ancu
skie
pro
wa-
dzą
ostr
ożną
i w
yważ
oną
dzia
łaln
ość
w I
rani
e. c
zyn-
nika
mi o
dstr
asza
jący
mi
fran
cusk
ich
bizn
esm
e-nó
w s
ą ró
wni
eż: w
zros
t
236
cięż
arów
adm
inis
trac
yj-
nych
w I
rani
e, w
tym
po
datk
ów p
obie
rany
ch o
d pr
acow
nikó
w d
eleg
owa-
nych
ora
z pr
esja
wła
dz
fran
cusk
ich.
czę
ść fi
rm,
np. T
otal
, zaw
iesi
ła s
woj
ą dz
iała
lnoś
ć w
tym
kra
ju
(np.
mic
helin
czy
sie
ć ho
-te
li a
ccor
, air
Fra
nce
zaś
ma
zaw
iesi
ć be
zpoś
redn
ie
połą
czen
ie d
o T
eher
anu)
. In
ne, t
akie
jak
Dan
one
czy
car
refo
ur, u
waż
ają,
że
ryn
ek ir
ańsk
i jes
t w
art
ryzy
ka i
nada
l pro
wad
zą
inte
resy
z T
eher
anem
, uc
ieka
jąc
się
do p
ewny
ch
wyb
iegó
w. F
ranc
uski
e fir
my
nie
chcą
cał
kow
icie
re
zygn
ować
ze
wsp
ółpr
acy
z Ir
anem
, maj
ą bo
wie
m
świa
dom
ość,
że
w p
rzyp
ad-
ku p
opra
wy
stos
unkó
w
bezpIeczeńSTWo naRoDoWe I-II – 2009 /9-10
237
amer
ykań
sko-
irań
skic
h ic
h ni
eobe
cnoś
ć zo
stan
ie
wyk
orzy
stan
a pr
zez
amer
y-ka
ński
ch k
onku
rent
ów.
Hol
andi
a2
339
mln
1 85
7 m
ln48
2 m
ln14
3 4,
43
prom
.R
oyal
Dut
ch S
hell
gro
up, S
Dm
m,
uSF
/Ros
e m
ark
500
prze
dsię
bior
stw
ho
lend
ersk
ich
jest
akt
yw-
nych
w I
rani
e. 1
7 po
sia-
da z
arej
estr
owan
e bi
ura
repr
ezen
tacy
jne,
7 m
a po
dpis
ane
poro
zum
ieni
a jo
int v
entu
res
z pa
rtne
ram
i ir
ańsk
imi.
Gre
cja
1 99
9 m
ln1
989
mln
10 m
ln18
88,
02
prom
.
Hisz
pani
a19
55
mln
1 51
9 m
ln43
6 m
ln43
1,97
pr
om.
cep
sa, D
raga
dos
and
con
stru
ccio
nes,
Sp
anis
h o
il c
o.
Rep
sol,
Tec
hnic
as
Reu
nida
s, R
epso
l
Ros
ja1
413
mln
101,
65
prom
.R
ussi
an F
eder
al
age
ncy
for
ato
mic
e
nerg
y, g
azpr
om,
Iran
jest
trz
ecim
co
do
wie
lkoś
ci o
dbio
rcą
rosy
j-sk
iej b
roni
. War
tość
tyc
h
238
łuk
oil,
Ka
ma
zpo
rozu
mie
ń w
zros
ła
z 30
0 m
ln u
SD w
lata
ch
1998
–200
1 do
1,7
mld
u
SD w
lata
ch 2
002–
2005
. R
osja
ucz
estn
iczy
w b
u-do
wie
irań
skic
h in
stal
acji
nukl
earn
ych,
tak
ich
jak
elek
trow
nia
w b
usze
hr.
Aus
tria
567
mln
219
mln
348
mln
692,
21
prom
.V
a T
ech,
Voe
st,
Stey
r-m
annl
iche
r,
IlF
, evi
com
, o
ttak
ring
er, o
mV
aus
tria
cki e
kspo
rt d
o Ir
anu
jest
zab
ezpi
eczo
ny
prze
z gw
aran
cje
pańs
two-
we.
Wed
ług
oes
terr
eich
i-sc
he K
ontr
ollb
ank
ag
, Ir
an z
ajm
ował
w 2
005
r. p
iąte
mie
jsce
wśr
ód
pańs
tw k
orzy
staj
ącyc
h z
tych
gw
aran
cji.
oko
ło
650
firm
aus
tria
ckic
h pr
owad
zi in
tere
sy z
Ira
-ne
m, 3
0 z
nich
pos
iada
sw
oje
prze
dsta
wic
iel-
stw
a i s
półk
i joi
nt v
entu
-re
s z
irań
skim
i par
tner
a-m
i. Ir
ańsk
ie w
ładz
e
bezpIeczeńSTWo naRoDoWe I-II – 2009 /9-10
239
post
rzeg
ają
aus
trię
jako
„b
ram
ę do
uni
i eur
opej
-sk
iej”
.
Rum
unia
543
mln
444
mln
99 m
ln25
4,90
pr
om.
Szw
ajca
ria
488
mln
24 m
ln46
4 m
ln65
1,68
pr
om.
Vit
ol, a
bb
, a
mm
onia
, cas
ale,
la
smo,
lau
fenb
urg
Szw
ecja
358
mln
106
mln
252
mln
391,
18
prom
.
Port
ugal
ia27
2 m
ln25
8 m
ln14
mln
261,
77
prom
.
Polsk
a85
m
ln8
mln
77 m
ln2
0,29
pr
om.
Cze
chy
28
mln
2 m
ln26
mln
30,
24
prom
.
Cho
rwac
ja5
mln
2 m
ln3
mln
10,
14
prom
.
Źró
dło:
ht
tp://
euro
.sto
pthe
bom
b.ne
t/fr
ont.p
hp