iran sorununun gelecegi senaryolar bolgesel etkiler ve turkiye ye oneriler
TRANSCRIPT
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
1/120
.- -
..., .IRAN SORUNUNUN GELECEGISENARYOLAR, BOLGESEL ETKiLER VE TURKiYE'YE ONERiLER
SAUDI ARABIA
v"_
.;.:..
Iblllli-
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
2/120
RAN SORUNUNUN GELECESENARYOLAR, BLGESEL ETKLER VE TRKYEYE NERLER
NHAT AL ZCAN
TEPAVORTADOU ALIMALARI | I
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
3/120
Dr. Nihat Ali zcan, TEPAV da aratrmac olarak almaktadr. Ortadou,terrizm ve sivil-asker ilikileri ilgi alanlardr. zcann bu
konularda yaynlanm eitli kitap ve makaleleri bulunmaktadr.
Bu raporun hazrlanmasnda ufuk ac yorum ve katklarndan dolay Prof.Dr. Gven Sak, Prof. Dr. Mustafa Aydn, Prof. Dr. Hseyin Pazarc, Yrd. Do.Dr. Mitat elikpala ve Neslihan Kaptanoluna teekkr ederim. Sayfadzenlemesinde emei geen Grkem Elmas da anmam gerekir.
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
4/120
SUNU
Orta Douda nemli gelimelerin yaand bir sreten gemekteyiz.
Trkiye Ekonomi Politikalar Aratrma Vakf, gemite dzenledii veblgedeki gelimelerle birlikte Trkiyenin roln de konu alan deiik
yuvarlak masa toplantlar ile Orta Douya verdii nemi kantlamt.
zellikle Iraktaki anayasa almalar, randaki son durum ve srail-Filistinbar srecine odaklanan bu toplantlar, Trkiye ve dnyann nde gelen
aratrmaclar, akademisyenleri, Trk Dileri, basn ve T.B.M.M.i
temsilcilerini bir araya getirmek konusunda olduka baarl oldu.Gelecek dnemde de blgeyi konu alan almalarmz, yuvarlak masa
toplantlar ve aratrma raporlar ile devam edecek.
Bu spesifik aratrma raporlarndan ilkinin TEPAV aratrmaclarndan SaynNihat Ali zcan tarafndan ran sorunu zerine yazlmasna karar verdik.
Irak sorununa ilikin tartmalarn devam ettii bu dnemde, Trkiyenin bir
dier komusu olan ran ile ilgili de yeni bir politik gerginliin gndemetandn grmekteyiz. ran ile kresel g Amerika Birleik Devletleri
arasndaki gerginlik her geen gn trmanmaktadr. Gerek ran gerekse
A.B.D. ile yakn ilikileri olan Trkiyenin bu sorundan etkilenmesikanlmazdr.
Sorunun uzun yllar gndemi igal edecek nitelikte olduu ve etkilerinin
Trk i ve d politikasnda ok geni bir yelpazede grlecei dikkate
alndnda, iyi ynetilmesi gereklilii gzler nndedir. Kriz ynetimiasndan ele aldmzda i sadece hkmetlere dmemelidir. Sivil
toplum kurulular, medya ve aratrma enstitlerinin de hkmetlere bu
zorlu srete yol gstermeleri, Trkiyenin taknaca tavr konusundatavsiyelerde bulunmalar gerekmektedir.
TEPAV olarak, ite bu disiplinler aras rapor ile ABD-ran krizi zerine
alternatif senaryolar irdeledik, senaryolarn Trkiye zerine olas etkilerineyounlaarak hkmetlere ve politika yapclara katk sunmay amaladk.
ran sorunu ile ilgili olarak Trkiye iin zm nerilerinin de yer ald bu
raporun, alternatif politika retme konusunda nemli bir boluudoldurulaca ve ilgililere yardmc olabilecei inancndayz.
TEPAV
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
5/120
1
NDEKLER
ZET
GR
ABD VE RANIN POLTK HEDEFLERNN ANALZ
ABD-ran likilerinin Tarihsel Arka Plan
ABDnin blgesel karlar ve ran slamCumhuriyeti: atan karlar
ran slam Cumhuriyetinin Politik Hedefleri
ABD ile ran slam Cumhuriyetinin PolitikHedeflerininUzlamazl
ABD-RAN LKLERNN GELECENE YNELKSENARYOLAR
Senaryolarn Ortak Ynleri
Taraflarn Kullanabilecekleri AralarDiplomatik AralarHukuki AralarEkonomik ve Finansal AralarPolitik ve Psikolojik aralarAskeri G ve Kullanm
SenaryolarRejim Garantisi SenaryosuNkleer Silahlara Sahip ran SenaryosuBeklenmedik Rejim Deiiklii SenaryosuAskeri Mdahale Yolu ile Rejim Deiiklii Senaryosu
RAN SORUNUNUN TRKYEYE OLASI ETKLER
Ekonomik Alanda Etkiler.
Ulatrma Sektrnde Olas
Etkiler Turizm SektrndekiOlas Etkiler D Ticaret zerineEtkiler
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
6/120
2
Enerji Sektr zerine EtkilerKresel Petrol Fiyatlarnda DeiimBoru Hatt ve TedarikSorunlarPetrol Kaakl
Politik Etkileriran Sorunun Trk Politikasna
Etkileri Krt Sorunu zerineEtkileri Kamuoyunda deolojikBlnmelerSiyasi Karar Alma SrecindeYer Alan Aktrler veOlas Tartmalar
ran Sorunun D Politika zerine EtkileriTrkiye-ABD likileri ve ran
Sorunu Trkiye-srail likileri veran sorunuTrkiye-Azerbaycan ve Ermenistan likileri veranSorunuTrkiye- Rusya likileri ve ran SorunuTrkiye-AB likileri ve ran SorunuTrkiye-Irak likileri ve ran Sorunu
rann Gvenlik Sorunu Yaratma Kapasitesi
ran ve TerrizmEtnikTerrizmRadikal Dini Terrizm
Kitlesel GKaaklk ve Snr Gvenlii
ran Sorunu ve AskeriKonular
SONU VE NERLERKAYNAKA
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
7/120
3
RAN SORUNUNUN GELECE: SENARYOLAR, BLGESELETKLER VE TRKYEYE NERLER
ZET
ran ile ABD arasnda 1979 slam Devrimi sonras balayan anlamazlklar, Nkleer Tesis
inas tartmalar ile yeni bir boyut kazanm bulunmaktadr. ran sorunun Gelecei:
Senaryolar, Blgesel Etkiler ve Trkiyeye neriler, isimli bu raporun amac, ABD ile
ran arasndaki gerginliin nedeni olan politik hedeflerin tanmlanmas, gelecee ilikin
muhtemel senaryolarn aklanmas, Trkiyeye etkileri ile zm nerilerin tartlmasdr.
Tartmalar rann nkleer g elde etmesi zerine younlasa da asl sorun taraflarn
politik karlarnn uzlamaz olmasdr. ABD, ran blgesel karlar iin en byk tehdit
olarak grmektedir. nk ran, terrizmi desteklemekte, sraili tehdit etmekte, dnya enerji
gvenlii iin tehlike oluturmakta, stelik kitle imha silahlar da elde etmeye alarak bu
riskleri daha da arttrmakta ve baskc rejimini kalc hale getirmek istemektedir. ABDye gre
bu riskleri ortadan kaldrmann yolu randa rejim deiiklii gerekletirmektir. Yeni ran
kresel sistemle uyumlu, greceli demokrasiyi ina etmi, liberal ekonomik dzene sahip
olmaldr. te yandan ran, rejimini srdrmek, blgesel g olarak kalmak ve ABDyi
caydrmak istemektedir. Bunu gerekletirmenin yolu ise rana gre nkleer silaha sahip
olmaktan gemektedir. Grlecei zere nkleer silah edinme/engelleme tartmalarnn
temelinde yatan husus politik hedeflerin gerekletirilmesindeki fonksiyonudur. nk
nkleer silah sorunun en nemli stratejik aamasdr.
ran-ABD ilikileri, taraflarn kullanacaklar aralara ve zamanlamaya bal olarak eitli
ekillerde geliebilir. Aralar, diplomatik, hukuki, ekonomik ve finansal, politik-psikolojik ve
askeri olarak snflandrabiliriz. ABD, diplomatik aralar kullanarak ran uluslararas alanda
yalnzlatrmay amalamaktadr. Uluslararas hukuk ise bata g kullanm olmak zere
eitli aralarn kullanlabilmesinde en nemli meruiyet aracdr. ABD, ran rejimini
zorlamak iin ekonomik-finansal bask aralarn da kullanabilir. Siyasal rejimin meruiyetini
tartmal hale getirmek isteyen ABD halkn memnuniyetsizliklerini tahrik edecek eitli
politik-psikolojik yntemler kullanabilir. Son tahlilde ABD, rana kar askeri g
kullanabilir. Askeri gc, nkleer tesisleri yok etmek, rejimin en nemli denetim arackonvansiyonel askeri gc zayflatmak ve ekonomik alt yapy kertmek iin kullanacaktr.
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
8/120
4
Rapor, sorunun drt farkl ekilde gelieceini ngrmektedir. Bunlar, rana rejim garantisi
verilmesi, rann nkleer silaha sahip olmas, beklenmedik bir anda randa i dinamiklere
dayal rejim deiiklii ve askeri mdahale yolu ile rejim deiiklii modelleridir. Birinci
durumda, sorun zlm olamayacandan askda kalacaktr. kinci senaryoda tm aktrler
kendi politik konumlanmalarn gzden geirerek blge jeopolitiini yeniden okumak zorunda
kalacaklardr. Son iki senaryo ise kendi iinde eitli belirsizlikler iermektedir. randa rejim
tartmalar ile balayan sre toprak btnl tartmalarna da dnebilir.
Tm senaryolarn balangcnda politik gerginlik dzeyini ve kullanlacak aralar belirleme
tekeli ABDde olacaktr. ABD, eitli aralar birbiri ile uyumlu ve birbirini destekler ekilde
kullanmaya alacaktr. ran ise bunlara benzer ekillerde cevap verecektir. Ancak ran ile
ABD arasndaki g orantszl dikkate alndnda, cevaplarn asimetrik olaca
grlmektedir.
Trkiye, ran ile komudur ve corafi, tarihsel, kltrel, ekonomik ve siyasi ilikileri
bulunmaktadr. Trkiyenin ABD ile de farkl alanlarda eitli dzeylerde ilikileri
bulunmaktadr. Her iki lke arasndaki gerginlik ve atmalar Trkiyeyi dorudan ve dolayl
olarak etkileyecektir. ran sorununun karmak nitelii onun tek hamlede ve ksa srede
zme kavuturulmasn imknszlatrmaktadr. Bu sebeplerle sorun, Trkiye bakmndan
srekli kriz hali anlamna gelebilir.
ran sorunun Trkiyeye etkileri alanda grlecektir. Bunlar, ekonomik, politik ve gvenlik
alanlardr. Kriz derinleir ve BM yaptrm karar alacak olursa Trkiye buna uymak zorunda
kalacaktr. Alnacak karardan ulam, turizm, d ticaret ve enerji sektrleri eitli ekillerde
etkilenecektir. zellikle enerji sektr, kresel fiyat art ile boru hatlarnn durumu ve petrol
kaakl gibi konulardan etkilenecektir.
Sorunun etkileyecei bir dier alan ise i ve d politikadr. ran sorunu Trk i politikasn
bata Krt sorunu olmak zere, kamuoyunda ideolojik blnme ve siyasi karar alma
srecindeki aktrlerin rollerinin yeniden tanmlanmasna kadar eitli erevelerde
etkileyecektir. Krt sorunu Iraktaki gelimeler de dikkate alndnda bek sorununa
dnebilir. Ayn ekilde ran sorunu Trk d politikasn da etkisi altna alacaktr. Bu
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
9/120
5
balamda Trkiyenin ABD, srail, Azerbaycan, Ermenistan, Rusya, AB ve Irakla ilikileri
etkilenecektir.
ABD-ran anlamazl Trkiye asndan eitli gvenlik sorunlar yaratacaktr. Bunlar,
terrizm, kitlesel g, kaaklk ve snr gvenlii ile askeri konular olarak snflandrlabilir.
Sre ilerledike Trkiye, ran ile ABD arasnda bir seim yapmak zorunda kalacaktr. Byk
ihtimalle tercihi ABDden yana olacaktr. Bu durumda ran, gerek Trkiyeye gerekse
ABDye zarar vermek iin ncelikli olarak terr kartn kullanacaktr. Bu noktada terr
saldrlar Trkiyeyi dorudan hedef alabilecei gibi, ABD ile hesaplamann alan Trk
topraklar olabilir. ran, niyetlerini etnik ve dini motifli terr rgtlerini destekleyerek veya
dorudan rtl operasyonlarla da gerekletirebilir.
Sorunu derinletike ve randa yaam artlar bozulduka lkeden kitlesel g balayabilir.
G, gemite olduu gibi Trkiye zerinden olabilir. Bu durum ciddi snr ihlalleri ve
gvenlik sorunlar douracaktr. Yine ekonomik ambargo benzeri uygulamalar randa kriz
yarattka snr kaakl Trkiye iin ciddi gvenlik sorunlar yaratabilir. rann nkleer
silaha sahip olmas halinde Trkiye kendisini gvensiz hissederek benzer bir giriimi
balatabilir. te yandan snr gvenlii ve benzeri konular Trk Silahl Kuvvetlerinin
tekilatlanma, konulanma ve tertiplenme sorunlarn gndeme getirebilir.
ran sorununun Trkiye bakmndan eitli zellikleri bulunmaktadr. Sorun belirsizliklerle
doludur ve uzun yllar gndemde kalacaktr. Trkiyenin sorunun zmndeki rol ve
katks snrldr. Kriz ilerledike Trkiye tercih konusunda ikilemle kar karya kalacaktr.
ran konusu uzun vadede Trkiye iin bek sorununa dnebilir.
phesiz ki bylesine nemli bir sorunda en byk rol hkmetlere dmektedir. Hkmetler
enerjilerini ok da gereki olmayan ABD ve ran arasndaki sorunu zmeye harcamak
yerine, sreci en az maliyetle ynetebilecek stratejilere harcamaldrlar. denecek maliyetin
yansmalarnn daha ok ieride olaca dikkate alnacak olursa, hkmetlerin abalarnn
arlk noktasnn da ieride olmas gerekmektedir. O halde hkmetler, ran sorununun
ieriye ynelik, politik, ekonomik, gvenlik ve soysal alandaki maliyetlerini en aza indirecek
ngrye sahip olmal ve hazrlklarn buna gre yapmaldrlar.
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
10/120
6
Hkmetlerin bu noktada en byk sorumluluu kamu gcn, medya ve sivil alanla
koordine ederek ran sorununun Trkiyeye maliyetini en aza indirmektir. Bu amala da
hkmetler ncelikle politika tespitine younlamaldr. Trkiye iin sfr maliyetli bir zm
bulunmamaktadr. rann nkleer gce sahip olmasnn da, rejim bunalmna girmesinin de
Trkiyeye maliyeti olacaktr. Hangi senaryo ilerse ilesin, Trkiye ngrleri ile ancak
maliyeti drebilir. Bunun iin, sorunu iyi izlemeli, stratejik krlma anlarn nceden
grmeli ve glerini koordine edebilmelidir.
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
11/120
7
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
12/120
8
GR
Orta Douda Irak sorununa ilikin tartmalar devam ederken yeni bir
politik gerginliin gndeme tandn grmekteyiz. Trkiyeninkomularndan ran slam Cumhuriyeti ile kresel g Amerika Birleik
Devletleri arasnda karlkl restlemeler devam ederken ilikiler de
gerginlemekte. Doal olarak sorunla ilgili farkl bak alar, yorumlar ve
tartmalar da srmektedir. Tartmalarn merkezinde sorunun geleceine
ynelik tahminler yer almaktadr. ngrler bir yandan sorunun nasl bir
seyir izleyecei sorusuna cevap ararken, bir yandan da olas zmler ve
sonular zerinde younlamaktadr.
Sorunun grnen iki oyuncusu, ABD ve ran, gerek kresel, gerekse
blgesel alanda nemli aktrlerdir. Her iki devleti nemli klan, kresel ve
blgesel sistemdeki rolleri, etkinlikleri ve kendilerine has zellikleridir.
Nitekim bu durum sorunun ierii ve zm yntemleri ile birletiinde
mesele daha da karmak bir hale gelmektedir. Karmakl arttran bir
dier faktr de, zm ya da zmlerin uzunca bir zaman gerektiriyor
olmasdr. Zaman uzadka, sorun yeni sorunlar tetiklemekte, etki alann
ekonomik, siyasi, askeri, diplomatik ve gvenlik boyutlarna tarmaktadr.
ran ile ABD arasndaki sorunlar nmzdeki srete sadece blgeyi deil,
tm dnyay ilgilendirmeye devam edecektir. Fakat baz lkelerin
gelimelerden dorudan ve dierlerinden daha fazla etkilenmeleri
kanlmazdr. Corafi konumu, tarihi, kltr, ekonomik ilikileri nedeniyle
ranla yakn ilikileri olan Trkiye, ABD ile de ok zel ilikilere sahiptir.
Her iki lke ile ilikilerinin eitlilii ve jeopolitik konumu dikkate
alndnda, Trkiye asndan sorunun sadece bu gnn deil gelecein de
nemli bir meselesi olaca aktr.
Bu rapor; gelecein belirsizliini gz ard etmeden, disiplinler
aras bir yaklamla drt farkl konuya cevap aramaktadr.
I. ABD ve rann politik hedeflerinin
analizi. II. Alternatif senaryolar.
III. ran sorununun Trkiyeye
etkileri. IV. Sonu ve neriler.
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
13/120
9
ABDNN VE RANIN POLTK HEDEFLERNN
ANALZ
ABD-ran likilerinin Tarihsel ArkaPlan
ran jeopolitik konumu nedeniyle tarihin her dneminde blge d
glerin ilgisini ekmitir. rnein ngiltere ve Rus arl 19uncu yzyln
banda ran zerine giritikleri rekabeti yirminci yzyln ortasna kadar
srdrdler. Daha sonraki srete rekabeti daha da derinletiren gelime
zengin petrol yataklarnn kefi oldu. ngilterenin kresel gcnn sona
erdiini ilan eden kinci Dnya Sava, ABDnin blgesel aktr olarak onun
yerini almasyla sonuland.
ABD-ran ilikileri kinci Dnya Sava srerken
stratejik bir zorunluluk olarak gelime gsterdi.
Nazi Almanyasna kar savaan Sovyetler
Birliine verilecek lojistik destein ran
zerinden salanmas ve petrol blgelerinin
gvenlik altna alnmas zorunluluu bu lkenin
igali ile sonuland. Yaplan anlamann
ardndan rann gneyini ngiltere- ABD,
kuzeyini de SSCB ordusu igal etti. gal
sava sonuna kadar srd.
galciler sava sonunda benzer ekilde davranmadlar. ngiltere ve ABD
igal altnda tuttuklar ran topraklarn 1945te terk ederken, SSCB igali
bir sre daha devam ettirdi. Nihayet Sovyetler Birlii 1946da ran
topraklarn terk ederken geride, etnik kimliklere gre kurulan iki devlet
brakt. Urumiye civarnda Mehabat Krt Cumhuriyeti ile Kuzey Bat
randa kurulan Gney Azerbaycan Cumhuriyeti. Her iki siyasi oluum da,
ran merkezi ynetiminin glenmesinin ardndan 1947de ortadan
kaldrldlar.1
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
14/120
10
1 Detayl bilgi iin baknz: Aegleton William, 1946 Mehabad Krt Cumhuriyeti, ev. M.Emin Bozarslan,stanbul, 1990.
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
15/120
11
Sz edilen siyasi gelime blge lkeleri ve ran asndan iki bakmdan
retici oldu. Birincisi; randa siyasi btnl tehdit eden en nemli fay
hattnn etnik yap olduu grld. zellikle Azeriler ve Krtler potansiyel
ve mstakbel ayrlma yanls gruplard. kinci retici yn, ran merkezi
ynetiminin glendiinde lke btnln tehdit eden siyasi oluumlar
ortadan kaldrabilecek yeteneine sahip olduuydu. Bu tecrbe daha
sonraki yllarda rana kar uygulanacak politikalarda da gz nnde
bulundurulacakt.
kinci Dnya Sava sonras
dnemde ABD- ran
ilikilerinde iki faktr belirleyici
oldu. Birincisi; ran jeopolitiinin
Sovyetler Birlii ile yeni bir
anlam kazanmasyd. ran,
SSCBnin gneyden
kuatlmasnda nemli bir
konuma sahipti. ABDnin
rana olan ilgisinin ikinci
nedeni; lkenin sahip olduu
zengin petrol ve doal gaz
yataklaryd2. Petrol,
Bat ekonomisinin stratejik
girdisiydi ve askeri gcn
olmazsa olmazyd.
Bu nedenlerden dolay ran sava sonras dnemde ABDnin ilgi oda
olarak kald3.
Nitekim bu yakn ilgi kendisini, rann i politikasna mdahalede gsterdi.
1952 de Babakanla gelen Musaddk, ran petrollerini devletletirme
giriiminde bulundu. Fakat ksa sre sonra patlak veren
ayaklanma ile iktidardan
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
16/120
12
2Haglund G. David, Oil as a Factor in U.S. Policy Toward the Middle Eeast, Paul Marantz and Blema S.
Steinberg, Superpower Involvement in The Middle East, Dynamics of Foreign Policy, London 1985, 175-197.3
Chubin Sharam, IranYezid Sayigh and Avi Shlaim (edt), The Cold War and The Middle East, Clarendonpres-Oxford, 1997, s 216-249. Yapp Malcom, Soviet Relations with Countries of the Northern Tier, Adeed.Dawisha and Karen Dawisha, The Soviet Union in The Middle East, Heinemann Boks ltd, London, 1982, s 25-
43.
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
17/120
13
uzaklatrld ve srgnde olan ah Pehlevi lkesine geri dnd. Yllar sonra
bu plann arkasnda petrol irketleri ve ABD istihbarat rgtlerinin olduu
aa kacakt4.
ran ah, slam Devriminin gerekletii 1979a kadar ABDnin blgedeki
en nemli mttefiki olarak kald. ah, ABDnin Ortadou politikalarna tam
destek verdii gibi, 1973 Arap-srail sava sonrasnda fiyat ykselen petrol
satndan elde ettii byk miktardaki dolarlaryla da ilgi oda olarak
kalmaya devam etti5. ah, ABDnin SSCByi gzetlemesine ve Basra
Krfezinde ABD karlarnn korunmas iin topraklarnn kullanlmasna izin
verdii bu srete, gzde mttefik olarak kald. ABD ynetimleri, sadk
mttefike nkleer silahlar hari olmak zere istedii tm modern askeri
tehizat ve silahlar salad. Yine ABD, rann Basra Krfezinin giriindeki
stratejik neme sahip Ebu Musa ve Tomb adalarn igal etmesine gz
yumdu. ah liderliinde ran, ABD sayesinde blgesel g haline
gelirken, i dengelerinde ngrlemeyen hzl ve lmcl bir deiimle
yzlemek zorunda kald.
randa hzla deien politik, ekonomik ve sosyal yap etkilerini 1970ler
boyunca gsterdi. ran ahnn ynetiminden ve gelimelerden
memnun olmayan kitleler, Mollalarn ve tccarlarn nderliinde
ayaklanarak ynetimi ele geirirken, ah areyi lke dna kamakta
buldu6. Yeni dnemin dini ve siyasi lideri Humeyni, slam devrimini takip
eden gnlerde ABDyi devrimin dman ilan ederken, srailde bu
dmanlktan nasibini alacakt.
ran slam Devriminin ardndan ABD blgedeki en yakn mttefikini
kaybetti. Mttefikin kaybn daha da dramatik hale getiren gelime
SSCBnin ksa sre nce Afganistan igal etmi olmasyd. ran slam
Devrimi, ABDyi iki bakmdan g durumda brakmt. ABD, bir yandan
Sovyetlere ynelik en nemli istihbarat alanlarn kaybederken, bir
yandan da Basra Krfezindeki petrol
4Gasiorowski Mark,U.S. Foreign Policy Toward Iran During the Mussadq Era, David W. Lesch, The Middle
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
18/120
14
East and The United States, Westview Pres, Oxford, 1996 s51,66.5
Shwadran Benjamin, Mddle East Oil Issues and Problems, Schenkman publshng co., Cambridge, 1977.6
Hseyin Asaf, randa Devrim ve Kar Devrim, ev. Taha Cevdet, Pnar yaynevi, stanbul, 1989.
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
19/120
15
kaynaklar risk altna girmiti. te yandan rann devrim ihrac politikalar
Basra Krfezinde istikrarszl tetiklemiti. Bylesine olumsuz gelimelerin
yaand bir ortamda ABDnin cesaretlendirmesi ve ortaya kan frsatlar
karmak istemeyen Irak, 1980 Eyllnde rana saldrd. Irakn amac
1974te rana terk etmek zorunda kald topraklar geri almakt.
Saldr batl lkelerce devrimi dizginlemenin, silah satnn ve blgesel
dengelerin oluumu iin bir frsat olarak grld.
ran-Irak Sava, sekiz yl srd ve taraflar iyice hrpalad7. Sava, ABDnin
Basra Krfezindeki karlarn korumak ve blgedeki askeri gcn
arttrmak iin Kuveyt gibi yeni mttefikler salad. Ayn zamanda ran,
Irakla dengeledi. Bir yandan da savan getirdii ekonomik, sosyal ve
askeri ykm zamanla devrimin heyecann azaltt. Ayrca ABD bu
srete, Carter Doktrini erevesinde blgede Acil Mdahale Gc
oluturarak askeri anlamda daha kalc hale geldi8. Bylece enerji
gvenliini salamaya alt.
ran-Irak Savann ardndan blge dengelerini temelden deitirecek iki
nemli gelime yaand. Birincisi Irak lideri Saddam Hseyinin Kuveyti
igali ile balayan ve bu gne Irakta sren gelimelerdi. Dieri ise
uluslararas sistemi kknden deitiren ve Souk Sava bitiren SSCBnin
dalmasyd. Kuveytin igalinin ardndan ABD nclnde kurulan
koalisyon gc Saddamn ordularn zor kullanarak bu lkeden kartmakla
kalmad, Irakn gelecei ile ilgili yeni bir srecide balatt9. Bu sre ran
asndan balangta olumlu bir gelime gibi grlse de ilerleyen yllarda
farkl sorunlar ve kayglar yaratt. Nitekim Mart 2003de Irakn ABD
askerlerince igalinin ardndan Saddam Hseyin iktidardan uzaklatrlrken
ran, ABD ile komu oldu. gal ve rejim deiiklii rana yeni frsatlar ve
yeni riskler sundu.
7 Savan boyutlar ve etkileri iin baknz: Shahram Chubin and Charles Tripp, Iran And Iraq at War, WestvewPres, Colorado, 1988.8
Sigler H. John, Evaluating Regans Middle East Policy: A First Term Balance Sheet, Paul Marantz and
Blema S. Steinberg, Superpower Involvement in The Middle East, Dynamics of Foreign Policy, London, s 249-261.9 Krfez Sava sonras rann politik tutumu iin baknz. Daneshkhu Scheherazade,Iran and the New WorldOrder,Tarek smail and Jacqueline S. smail, (ed), the Gulf war and the New World Order, University Pres of
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
20/120
16
Florida, 1994 s. 293 .
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
21/120
17
ran slam Cumhuriyeti, SSCBnin dalmasnn ardndan sadece
Ortadouda deil, Orta-Asya ve Kafkaslar da da yeni frsatlar ve
risklerle kar karya kald. ran, frsatlar deerlendirmek, riskleri en aza
indirmek iin dini ilevsel bir ideoloji olarak kullanarak yeni blgelere
nfuz etmeye alt10. rnein, Azerbaycann bamszlk ilan randa
ciddi endielere yol at. Ykselen Azeri milliyetilii ran korkutmaya
balad. Bu balamda ran, Trkiye ve onu destekleyen ABD ile Kafkaslar
ve Orta-Asyada rekabete giriirken, Rusya ve Ermenistan ile iyi ilikiler
gelitirdi11.
SSCBnin dalmasnn
ardndan Hazar
Havzasnn zengin petrol
ve doal gaz yataklar,
blgeyi uluslararas
rekabetin merkezine
tad12. Ortaya kan yeni
devletler, bu
zenginliklerini ran
darda brakan
gzerghlarla Bat
pazarlarna
ulatrmann
yollarn aramaya baladlar. Bu aray destekleyen ve cesaretlendirenABD
ynetimleri oldu. rann dland gzergh seimi, zaman zaman ABD ilekar
karya gelmesine nedenoldu.
ran slam Cumhuriyetinin radikal slamc gruplar desteklemesi,
Ortadou bar grmelerini sabote etmeye almas, 1980den beri
Suriye ile stratejik ibirlii yapmas ve dini rejimin teki olarak
gndemletirdii srail-Yahudi
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
22/120
18
10Akdeveleliolu Atay,rann Orta-Asya, Afganistan ve Azerbaycan Politikas, Mustafa Aydn (der), Kreel
Politikada Orta Asya, Nobel yaynlar, Ankara, 2005, s,149-186.11
Souk sava sonrar ran iin baknz. Fuller E. Graham, The Center of the Universe The Geopolitics of
ran westview Press, Oxford, 1991.12 Kemp Geoffrey and Harkavy E. Robert, Strategic Geography and the Changng Middle East, Brookingsnstititution Press, Washington.D.C. 1997, s. 109 .
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
23/120
19
dmanl ABD ile ztlamasnn bir dier nedeni oldu13. Bu balamda
ABD, ran Irakla birlikte snrlamay amalayan baz yaptrmlar hayata
geirmeye balad. ifte evreleme Politikas bu erevede ABD
Senatosunca 1996da kabul edilen yasa ile yrrle girdi.14 ABD-ran
ilikileri zaman zaman gergin ve dmanca bir zeminde srerken 11 Eyll
2001de ABDye ynelik terrist saldrlar gerekleti.
ABD ynetiminin 11 Eyll terrist saldrlarna cevap vermek
zere politikalarn yeniden oluturmaya balamas, ran ynetimini tedirgin
etti. ABDnin yeni dnemde g kullanmay birinci seenek olarak grmesi
tedirginliin temel nedeniydi. Her ne kadar ABDnin Afganistanda Taliban
rejimini ykmas ran rahatlatsa da, uzun vadede yeni sorunlar kartaca
belli olmutu. Bu srete ABDnin Orta Asya ve Kafkasya devletleri ile arka
arkaya askeri anlamalar yapmaya balamas, ran kayglandrmaya
balad. ran ABD tarafndan dou ve kuzeyden kuatlyordu.
Afganistann igalini takip eden dnemde ABD ynetimi Irakta rejim
deiikliini hedefleyen bir dier askeri harekt gndeme getirmeye
balad. Bu projenin gereklemesinin bir anlam da rann batdan da
kuatlmasyd. te yandan Irakn igali ran iin yeni frsatlar anlamna
gelebilirdi. ABD Mart
2003de Irak igal etti ve ran rejiminin en byk dmanlarndan Saddam
Hseyini iktidardan indirdi. Yeni durum ran bakmndan dmann
tasfiyesi anlamna gelse de, tpk Afganistanda olduu gibi yeni sorunlar
da beraberinde getirmekteydi. Nitekim ABD, Irak igal ederek Basra
krfezindeki geleneksel ran-Irak dengesinide yok etmi oluyordu. Yine
igalle birlikte Irakta g kazanan iiler kendilerine iktidarn yolunu aan
ABDden ok rana yakn durmaktaydlar. Bu durum ran iin olumlu
gelimeler anlamna gelse de, ABD tarafndan drt bir yandan kuatlm
olmak endie verici bir durumdu.
13Ehteshami Anoushiravan and Hinnebusch A. Raymond, Syria and ran, Routledge, London, 1997.
14Quandt B. William, America and the Middle East:A Fifty-Year Overview, Diplomacy in the Middle East, L.
Carl Brown, London, 2001, s, 51-74
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
24/120
20
Detaylar iin ayrca baknz: h tt p :// w ww.u se m b assy.i t /pd f /o th er/RS2 0 871.p d f .
http://www.usembassy.it/pdf/other/RS20871.pdfhttp://www.usembassy.it/pdf/other/RS20871.pdfhttp://www.usembassy.it/pdf/other/RS20871.pdf -
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
25/120
21
Irakn igali blgedeki tm dengeleri altst ettii gibi, sava sonras artan
saldrlar ve i istikrarszlk igalciler iin ciddi sorunlar oluturdu. Ksa sre
sonra ABD ynetimi Iraktaki istikrarszlk ve i atmalarla ilgili olarak
ran sulamaya balad. Buna gre ran, Irakta iiler aracl ile Irakn
iilerine karyordu. Sulamalar, ran ynetiminin balangta gizli
yrtt sonradan aa kan nkleer silah almalar ve fze projeleri
ile birletiinde ise farkl bir nitelik kazand. Sava blgede sorunlar
zmek yerine yeni sorunlar dourmutu.
ABDnin Blgesel karlar ve ran slamCumhuriyeti: atan karlar
ABD ile ran arasndaki tartmalar gndeme rann nkleer silah edinme
abalarna tepki olarak yanssa da asl sorun taraflarn uzlamayan
karlardr. Bu durumda zerinde odaklanlmas gereken konu taraflarn
karlardr. Nkleer g karlarn gerekletirilmesinde stratejik bir ara
konumundadr. Bu noktada nem kazanan ABDnin ve rann politik
hedeflerinin aka ortaya konmasdr.ABDnin Ortadou blgesindeki karlar u ekilde tasnifedilebilir.
I. Petrol ve doal gaz yataklarnn gvenliinin salanmas, dnya
enerji arznn srdrlebilir olmas.
II. srailin gvenliinin salanmas.
III. Terrizm tehdidinin ortadan kaldrlmas.
IV. Kitle mha Silahlarnn retilmesi ve yaylmasnn nlenmesi.
Yukarda listelenen hedeflerin en nemli zellii birbirleri ile etkileim
halinde bulunmalardr. rnein kitle imha silahlar terrizm tehdidi ile
birletiinde daha ykc olabilmekte ve srailin gvenliini tehdit
edebilmektedir. Yine terrizm, srdrlebilir enerji arzna ciddi tehditler
oluturmaktadr. Bu nedenle karlarn bir btn olarak ele alnmas
gerekmektedir.
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
26/120
22
Dnyada bilinen petrol ve doal gaz kaynaklarnn %65ininin Basrablgesinde,
%17sininde Hazar Havzasnda yer almas ABD asndan blgenin nemini
ortaya koymaktadr. Enerji, srdrlebilir bir ekonomik refahn, etkili ve
srekli askeri gcn ve devletleraras karlkl bamllk ile i politikann
en nemli girdilerindendir.15 Bu balamda Orta Dou ve Hazar Havzas
ABDnin en nemli kar blgesi olup, d politika da birincil ilgi merkezi
olmaya devam edecektir.
ABD ile srail arasndaki politika ilikisi nevi ahsna mnhasrdr. srail
kurulduu gnden beri ABDnin destek ve himayesinde varln
srdrmektedir. ABDye ar sorumluluk ve maliyet ykleyen bu ilikinin en
nemli nedeni ABDde etkin konumda olan Yahudi lobisinin gcdr.
srailin varlna ynelik tehdit ve tehlikelerin alglanma biimi ve
bertaraf edilmesi ABD d politikasnn ncelikli hedeflerindendir.
ABDnin Ortadouya ynelik ilgisinin bir
dier nedeni ise Kitle mha Silahlarnn
Yaylmasnn nlenmesidir. KSler dman
eline getiinde lmcl hale gelmektedir. Bu
noktada dman, devletlerin yan sra terr
rgtleri de olabilmektedir. Bylesi bir durumda
ABDnin karlarn gerekletirmesi zorlaaca
gibi srailin varl da tehdit edilmektedir.
Nitekim souk sava sonras dnemde KSlerin
totaliter rejimlerin ve terr rgtlerinin elinegeebilecei ve kendisine kar kullanlabilecei
endiesi ABDnin en nemli gvenlik sorunu
olarak grlmektedir16.
15 Amerikann artan enerji ihtiyac ve da bamll iin baknz:
h tt p ://www.cs is.or g /m e d ia/cs i s/c o n g ress/ts06 0 30 7_ v errastro.p d f ; Petroln, gvenlik, refah ve d politikazerindeki etkileri iin baknz. Noreng Oystein, Ham G, Petrol Politikalar ve Pazar, ev. Nurgl Durmu,Elips, 2004.16
Terrizm ve kitle imha silahlar bileimi ABD iin dehet verici bir tablo haline gelmi bulunmaktadr.Baknz. Stern Jessica, Getting and Using the Weapons, Chyba F. Cchistopher, Toward Biological Security,
http://www.csis.org/media/csis/congress/ts060307_verrastro.pdfhttp://www.csis.org/media/csis/congress/ts060307_verrastro.pdfhttp://www.csis.org/media/csis/congress/ts060307_verrastro.pdfhttp://www.csis.org/media/csis/congress/ts060307_verrastro.pdfhttp://www.csis.org/media/csis/congress/ts060307_verrastro.pdf -
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
27/120
23
Michael L. Modie, The Chemical Weapons Threat, Russell D. Howard, Red L. Sawyer, (ed) Terrorism andCounterterrorism, McGraw-Hill, 2002.
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
28/120
24
11 Eyll saldrs terrizmi en nemli gvenlik sorunu haline getirmi
bulunmaktadr. ABD, radikal slami hareketlerdeki art kendisinin ve
mttefiki srailin karlarna ynelik en byk tehdit olarak alglamaktadr.
Terristlerin az maliyetle saldr dzenleyebilme yetenekleri, teknoloji ile
birletiinde artan hasar verme gc ve Kitle mha Silahlar ile
desteklendiinde daha da lmcl olabilmesi onu en nemli sorunlardan
birisi haline getirmitir. Terrizmin etkilerinden korunmak isteyen ABD, bu
olguya kaynaklk ettiini dnd Orta Dou blgesinde nemli
ekonomik ve politik deiimler gerekletirmek istemektedir. phesiz
ihtiya duyulan deiimler ancak uzun dnemde mmkn olabilecektir.
Bu balamda ran slam Cumhuriyeti ABDnin blgesel karlarn tehdit
eden birincil otoriter rejim konumundadr. ABDye gre ran nkleer
kapasiteye sahip olmaya alan, baskc, terrizmi destekleyen ve srailin
varlna tehdit oluturan bir lkedir. Bu sfatlarla tanmlanan ran, ABDnin
uzun vadeli hedef listesinin banda gelmektedir. ncelikli hedef randa
rejim deiikliidir. Bunun iin ilk aamada rann nkleer kapasiteye
sahip olmas nlenmelidir.
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
29/120
25
Daha sonraki aamalarda ABDnin randa rejim deiikliine
odaklanacan syleyebiliriz. Tm bu gerekeler gz nne alndnda
rann nkleer kapasiteye sahip olmasnn nlenmesi ABDnin politik
hedefinin ilk ve en nemli stratejik aamasdr. ABD, son tahlilde nkleer
silahlardan arnm, greceli demokrasiyi iler klm, liberal piyasa
ekonomisi ile dnyaya eklemlenmi ve blgesinde tehdit oluturmayan bir
ran hedeflemektedir.17
ran slam Cumhuriyetinin PolitikHedefleri
ran slam Cumhuriyetinin politik hedefinin slami/ia rejimini ve toprak
btnln koruyarak daha etkin bir blgesel g haline gelmek
olduunu syleyebiliriz.18 Rejimin slami/ia karakterini ABD tehdit
olarak alglarken, ran bunu dini referansl g kayna olarak
grmektedir19. Nitekim rejimin siyasal iskeletini dini kurumlarn
oluturmas, ran ynetimine bir yandan uhrevi bir nitelik kazandrrken,bir yandan da molla snfna kolektif bir sorumluluk ve dini meruiyet
salamaktadr20. Rejimin dini zmreye dayal olmas ona tahminlerin
tesinde diren salamaktadr. Bu durum ayn zamanda rann dini/siyasi
nfuzunu lke snrlarnn tesine tama frsat da vermektedir.21 rnein;
ia inanc Iraktan Lbnana kadar uzanan bir eksende ortak siyasi tutum
gelitirilmesini salayabilmektedir. Sonu olarak ran ynetimi, ABDden
kaynaklanan tehdidi caydrmak ve rejimi koruyarak blgesel
17ran sorununun Amerikan i politikasnda alglannda byk farkllklar bulunmadna dair ipular iin
Amerikan Kongre ve Senatosundaki nde gelen demokratlarn sylemleri iin baknz: New York SenatrHillary Rodham Clintonn aklamalar iin h tt p ://www.was h in g to n p o st.c o m /w p -dyn/content/article/2006/01/19/AR2006011903220.html. Senato D likiler Komitesinin nde gelendemokratlarndan Joseph Bidenin aklamalar ise politik amatan ok yntem farkllnda younlamaktadr.Baknz: h ttp ://www.g lo balsec u rity.or g /w m d /li b rary/news/ira n /2 00 2 /0 20 3 22- b id en.h tm ,h ttp ://www.ira n f o c u s.c o m / m o d u les/ n ews/pri n t.p hp?storyid=1365.18 Detayl bir deerlendirme iin baknz: Iranian Nuclear Weapons? The Threat from Irans WMD and Missile
Programs, s. 13-17, ubat 2006,h ttp ://www.csis.org /med ia /csis/pu bs/0602 21_ iran _wmd .pd f.19Dini otoritenin temelleri iin baknz. Uyar Mazlum, ii Ulemann Otoritesinin Temelleri, Kakts, stanbul,
2004.20 Rejim ile mezhep arasndaki iliki iin baknz. Ayetullah el-Uzma Hseyn Ali El-Muntazeri, Velayet-i
http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.globalsecurity.org/wmd/library/news/iran/2002/020322-biden.htmhttp://www.globalsecurity.org/wmd/library/news/iran/2002/020322-biden.htmhttp://www.globalsecurity.org/wmd/library/news/iran/2002/020322-biden.htmhttp://www.globalsecurity.org/wmd/library/news/iran/2002/020322-biden.htmhttp://www.iranfocus.com/modules/news/print.phphttp://www.iranfocus.com/modules/news/print.phphttp://www.iranfocus.com/modules/news/print.phphttp://www.iranfocus.com/modules/news/print.phphttp://www.csis.org/media/csis/pubs/060221_iran_wmd.pdfhttp://www.csis.org/media/csis/pubs/060221_iran_wmd.pdfhttp://www.csis.org/media/csis/pubs/060221_iran_wmd.pdfhttp://www.csis.org/media/csis/pubs/060221_iran_wmd.pdfhttp://www.csis.org/media/csis/pubs/060221_iran_wmd.pdfhttp://www.washingtonpost.com/wp-http://www.globalsecurity.org/wmd/library/news/iran/2002/020322-biden.htmhttp://www.iranfocus.com/modules/news/print.phphttp://www.iranfocus.com/modules/news/print.phphttp://www.csis.org/media/csis/pubs/060221_iran_wmd.pdf -
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
30/120
26
Fakih,Endie yaynlar, Ankara, 1991.21 ia mezhebinin Ortadoudaki dalm iin baknz. Fuller E. Graham, Rend Rahm Francke, The Arab Shis,the Forgotten Muslims, St. Martins Press, New York, 1999.
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
31/120
27
g olabilmek iin nkleer silahlara sahip olmay bek sorunu olarak
grmektedir.22
rann blgesel g olarak kalma ve konumunu glendirme arzusunu
destekleyen drt farkl zellikten sz edebiliriz. Bunlar; lkenin jeopolitik
konumu, zengin doal kaynaklar, gen ve eitimli nfusu ile kltrel
zenginliklerden beslenen kkl devlet gelenei. Daha yakndan
bakldnda bu zelliklerin her biri rana byk avantajlar salamaktadr.
Jeopolitik konum23,
rana kresel ve blgesel
politikalarda byk
avantajlar salar.
ran kuzey-gney hattnda
petrol zengini Basra Krfezi ve
Hazar Havzasna kolaylkla
nfuz edebilir ve ekonomik
avantajlar kullanabilir. ran,
rnein, Hazar Havzasnn
petrol kaynaklar ve ticari
metalarnn dnya
pazarlarna tanmasnda
gei
yoludur ve benzer ilevi dou-bat hattnda da salayabilir. Bu nedenle
Trkiye, Orta-Asya ve Avrupa ticareti iin nem tar. Douda ise Pakistan
ve Afganistanla komudur. te yandan ran, Hrmz Boaz sayesinde
Basra Krfezindeki tm lkeleri snrlayabilmekte, onlar ibirliine
zorlayabilmektedir. Ayn zamanda dnya enerji arzn da
etkileyebilmektedir. Umman Krfezindeki kylar sayesinde dnyann her
taraf ile dorudan iliki kurabilecek konumdadr. Byk yzlm rana
askeri avantajlar salamakta, yabanc askeri glerin harektn
zorlatrmaktadr. Sonu olarak ran, jeopolitii ve corafyas ile etkileyici
ve nemli bir konuma sahiptir.
22ran rejiminin Nkleer silahlara sahip olma istei iin baknz. Arif Keskin, ran ve Ahmedinecad
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
32/120
28
Radikalizmi ,Radikal, 3 Mays 2006.23
ran jeopolitii hakknda detayl deerlendirmeler iin baknz. Anderson Ewan W., The Middle EastGeography&Geopoltcs, Routledge, London, 2003,s216. zzetullah zzeti, ran ve blge jeopolitii, ev. HakkUygur, Kre Yaynlar, stanbul, 2005
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
33/120
29
ran gl yapan bir dier husus sahip olduu doal kaynaklardr.
Gnmzn en nemli stratejik ham maddesi olan petrol ve gittike nemi
artan doal gaz, ran ekonomisinin en nemli ihra maddeleridir. hracat
gelirinin %80 ile 90n, kamu btesinin ise %40 ila % 50sini petrolden
elde etmektedir.24 ran, dnya petrol rezervlerinin %11ne, doal gaz
kaynaklarnn %15.3ne sahiptir.25 Bu deerler ile dnyada ikinci srada
gelmektedir. retimi dnya retiminin %5.2si mertebesinde olmasna
ramen, dnya enerji piyasasn etkileyebilecek gtedir. Ancak petrol
endstrisindeki teknolojik alt yapsnn geri ve yetersiz olmas ciddi sorun
tekil etmektedir. Sonu olarak ran, sahip olduu petrol ve doal gaz
kaynaklar ile avantajl konumunu daha uzun sre kullanabilir.26
Blgesel g olma abasndaki rann nfusu bu noktada etkili faktrlerden
birisidir. rann nfusu 72 milyona yakndr ve bu nfusun 2/3 30 yan
altndadr. Gen nfus eitimli olmakla birlikte lkede isizlik ciddi
boyuttadr. Nfusun lkeye dalm da orantszdr ve yerleim blgeleri
daha ok kuzey batda younlamtr.27 Nfusun %90 ii olup,
rejim dier inan ve mezheplerin haklarn kstlamtr. te yandan
siyasi liderlik, politik g ve dini meruiyetle desteklenmitir. Bu sayede
ran, Afganistandan Pakistana, Krfez Blgesinden Iraka ve Lbnana
kadar dini/politik nfuzunu kullanma imknna sahiptir. te yandan rann
ok sayda etnik gruba blnm olmas onun en nemli zayfl olarak
grlebilir28.
24Detayl bilgi iin baknz: h ttp ://www.eia.do e.g ov /emeu /cab s/Iran /Backgroun d.h tml
25
h ttp ://www.eia.do e.g ov /emeu /cab s/Iran /Natu ralGas.h tml26 h ttp ://www.eia.do e.g ov /emeu /cab s/Iran /Oil.h tml27
rana ilikin Dnya Bankasnn ekonomik ve sosyal verileri iin baknz:h ttp ://devdata.worldb an k.org /ex tern al/CPProfile.asp?CCODE=IRN&PTYPE=CP28 Keskin Arif, ran-ABD gerginlii erevesinde randa etnik milliyetilik, Stratejik Analiz, Say 72, Nisan
http://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Iran/Background.htmlhttp://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Iran/NaturalGas.htmlhttp://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Iran/Oil.htmlhttp://devdata.worldbank.org/external/CPProfile.asphttp://devdata.worldbank.org/external/CPProfile.asphttp://devdata.worldbank.org/external/CPProfile.asphttp://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Iran/Background.htmlhttp://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Iran/NaturalGas.htmlhttp://www.eia.doe.gov/emeu/cabs/Iran/Oil.htmlhttp://devdata.worldbank.org/external/CPProfile.asp -
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
34/120
30
2006, s. 67-74
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
35/120
21
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
36/120
22
ran, kkl tarihsel gemie ve gl
devlet geleneine sahiptir. Bu
niteliklerini kolaylkla siyasi g
haline dntrebilmektedir. Rejim
faydac ve esnek davranabilmekte,
kendi yapsal zayflklarn dikkate
alacak biimde politikalar
retebilmektedir. Ancak iann politik
sorumluluk stlenmi olmas, siyasi
baarszlklarn sorumluluunu
stlenmesini de gerektirmektedir. Bu
nedenle siyasi baarszlk toplumun
ortak paydasn oluturan ve onu
birbirine balayan ia
inancnn amalgam olma zelliini zayflatmaktadr. Bu zayfln ennemli
nedenlerinden birisinin rejimin ekonomik alandaki baarszldr29. Tm bu
olumsuzluklara ramen randa devlet gelenei gl ve brokrasi etkindir.
Sonu olarak ran, mevcut rejimini ve toprak btnln korumak, ayn
zamanda blgesel g olmak iin baz avantajl zelliklere sahiptir. Ancak
kendi etrafnda meydana gelen gelimelerden de tedirgindir.
zellikle Basra Krfezinde Irakn igali ile bozulan dengeleri yeniden
kurma arayndaki ABDnin yaklamndan kuku duymaktadr. ran btn
bu gelimeleri beka sorunu olarak alglamakta ve rejim deiiklii
srasnn kendisine geldiini dnmektedir.
29Devrimin heyecannn tkeniine dair baknz. Khosrokhavar Farhad Olver Roy, ran: Bir Devrimin
Tkenii, ev. smail Yerguz, Metis Yaynlar, stanbul, 2000
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
37/120
23
ABD ile ran slam Cumhuriyetinin PolitikHedeflerinin
Uzlamazl
ABD ynetimi, ran slam Cumhuriyetini blgesel karlar bakmndan
en byk tehdit olarak grdn aka ilan etmitir30. ABDnin
aklamalarna gre ran; terrizme destek vermekte, otoriter ynetimiyle
halkna bask yapmakta, Kitle mha Silahlarna sahip olmaya almakta ve
blgesel istikrar bozarak sraile tehdit oluturmaktadr.31 O halde rann
tehdit olmaktan kartlmasnn yolu; otoriter rejiminin deitirilerek,
dnya dzeni ile uyumlu, siyasi ve ekonomik bir yapya
kavuturulmasndan gemektedir. ran, dini rejimden kurtarlmal, liberal
ekonomik dzene geerek kresel ekonomi ile btnlemeli, greceli bir
demokrasi kurulmal ve nkleer silah edinme abalarna son vermelidir.
ran, uluslararas sistem iin tehdit olmaktan ancak bu ekilde kabilir.
Dnlen ran modeli ancak iki stratejik aamadan sonra
gerekletirilebilir. Birinci aamay rann nkleer silahlara sahip olmasnn
engellenmesi oluturmaktadr. kinci aamada nkleer silahtan arndrlm
rejimin deitirilmesi gerekmektedir. Birinci aama gerekletirilmeden,
dorudan ikinci aamaya gemenin maliyeti ok yksek olacaktr. nk
ran nkleer silaha sahip olduunda bir yandan rejim pekiip, kalc hale
gelirken askeri anlamda da cevap verme kapasitesi artacaktr. te
yandan nkleer silaha sahip ran, blgesel dengeleri altst edebilecek
bir yetenek kazanacaktr. ABDye gre rann, nce nkleer kapasiteye
sahip olmas engellenmeli, ardndan da rejim deiiklii
gerekletirilmelidir. Aksi takdirde nkleer silaha sahip ranla birlikte
yaamann maliyetine katlanlacaktr.
30The National Security Strategy of the United States of America, s. 3,9,12,20 , Mart 2006,
h tt p ://www.white ho u se.g o v /nsc/ n ss/20 06 /n s s 2 00 6 .p df
http://www.whitehouse.gov/nsc/nss/2006/nss2006.pdfhttp://www.whitehouse.gov/nsc/nss/2006/nss2006.pdfhttp://www.whitehouse.gov/nsc/nss/2006/nss2006.pdfhttp://www.whitehouse.gov/nsc/nss/2006/nss2006.pdfhttp://www.whitehouse.gov/nsc/nss/2006/nss2006.pdf -
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
38/120
24
31 Benzer aklamalar iin baknz: Quadrennial Defense Review Report, s. 21, 28, 32, ubat 2006,h tt p ://www.g lob alsec u rity.o r g /militar y /li b r a ry/ po licy/ d o d /q d r-2 0 06-re p o rt.p df
http://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdfhttp://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdfhttp://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdfhttp://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdfhttp://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdfhttp://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdfhttp://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdf -
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
39/120
25
ABDnin politik niyetlerini analiz eden ran, onun giriimlerini boa
kartmak iin hzlanan bir tempoda nkleer silaha ve atma vastalarna
sahip olmaya almaktadr. ran, nkleer silahlara sahip olduu takdirde
ABDnin kendisini kolay hedef haline getiremeyeceini dnmektedir.
Nitekim bu balamda rann nnde iki farkl rnek de bulunmaktadr.
Nkleer silahlara sahip Kuzey Kore ile ABD arasndaki ilikiler reticidir.
ran, nkleer silahlara sahip olmayan Irakta yaananlardan da ders alm
grnmektedir. Eer ran, nkleer silahlara sahip olabilirse ABD karsnda
eli glenecektir. Bu erevede ran, rejiminin geleceini bir anlamda
nkleer silahlara sahip olmaya balam grnmektedir.
Grlecei zere sorunun en kritik noktasn rann nkleer silahlara
sahip olma giriimleri oluturmaktadr. Her iki lkenin politik hedefini
gerekletirme istei nkleer silah konusuna kilitlenmi durumdadr.
ABD, rann bu abalarn engellemeye alrken, ran da bir an nce
nkleer silaha sahip olmaya almaktadr. ABD bakmndan bu aamada
randa rejim deitirmenin maliyetinin, nkleer gce sahip ranla birlikte
yaamaktan veya nkleer gce
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
40/120
26
sahip randa rejim deitirmekten daha az olduu sylenebilir. Sonu
olarak nkler silah sorunu, ABD bakmndan rana mdahale iin uygun bir
gereke olutururken, ran asndan da rejimi ayakta tutmann en nemli
arac konumundadr. Bu durumda, temel soruyu u ekilde sorabiliriz: ABD
ve rann politik karlarn gerekletirmelerinin ilk stratejik aamasn
oluturan nkleer silah sorunu nmzdeki dnemde nasl bir seyir
izleyebilir?
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
41/120
27
ABD-RAN LKLERNN GELECENE YNELK
SENARYOLAR
Yukarda sorulan soruya ok sayda senaryo erevesinde cevap verilebilir.
Bu almada senaryolar, taraflarn politik hedeflerini gerekletirme
abalar dikkate alnarak drt farkl ekilde tanmlanmtr: Rejim Garantisi
Senaryosu, Nkleer Gce Sahip ran Senaryosu, Beklenmedik Rejim
Deiiklii Senaryosu ve Askeri Mdahale Senaryosu. ngrlen
senaryolarn balanglar ayn olmakla birlikte, gelimeler sreci
etkileyerek senaryolar deiime uratabilir ve farkl sonular dourabilir.
Senaryolarn OrtakYnleri
Gelecee ynelik tahmin ve gelimelere dikkat ekmek isteyen bu analizin
iaret ettii senaryolarn kesinlik iermedii unutulmamaldr. nktarafmzdan ngrlmeyen veya yeterince nemsenmeyen girdiler,
senaryolarn beklenmedik ynde evirilmesine neden olabilir. Bu balamda
taraflarn sreci hzlandrma, srpriz yapma ve dorudan yeni bir
aamaya geme inisiyatifine sahip olduu, her aamada/senaryoda
ihtimal dhilinde bulunmaktadr.
Gelecee ynelik tm modellerin farkl aamalardan geerek sonulanmaskanlmazdr. Bununla birlikte tm modellerin ortak yanlar da
bulunmaktadr. En dikkat ekici olan husus, ilikilerin kritik eii
olarak tanmladmz rann nkleer kapasiteye sahip olma andr.
Sz edilen kritik eik ncesinde, ABDnin kullanabilecei aralarn
younluu ve eitliliinin artmas muhtemeldir. Senaryolarn tamamnda
ihtimal dhilinde grlen askeri mdahalenin zaman veya olup
olmayaca da dier deikenler gibi nkleer eie baldr. Grleceizere senaryolarn gereklemesinde kritik karar bu eikten nce
verilmelidir. Taraflarn politik hedefleri ancak belirli bir sre sonunda
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
42/120
28
gerekleebileceinden zamanla farkl gelimeler yaanabilir. Sorunun
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
43/120
29
daha kolay anlalabilmesi iin grafiklerle gsterilen tm senaryolarda
yatay izgi zaman, dikey izgi politik gerginlik dzeyini gstermektedir.
Senaryolarn balangcnda, politik gerginlik dzeyinin seviyesini ve
kullanlacak aralarn eitliliini belirleme tekelinin ABDde olaca
dnlmektedir. ABD, rana kar eitli aralar kullanabilecektir.
Listedeki g unsurlar birbirleri ile uyumlu ve birbirini destekler mahiyette
olacaktr. Buna karlk ran, her bir araca kendi yeteneklerine gre cevap
verebilecek veya kendine uygulanan yaptrmlarn etkisini krmak iin
nleyici giriimlerde bulunabilecektir. Tm senaryolarda zaman aralklar
belirsizliini korumakta olup rann verebilecei muhtemel cevaplarn
asimetrik karakterde olabilecei unutulmamaldr.
Taraflarn KullanabilecekleriAralar
Senaryolarda taraflarn kullanabilecekleri aralar be balk altnda
toplamak mmkndr. Bunlar; Diplomatik, Hukuki, Ekonomik, Politik-
psikolojik ve son aamada da Askeri aralar olarak snflandrlabilir.
Aralarn karlkl bamll ve birbirini etkileme zellii dikkat ekicidir.
Taraflarn kullanabilecei aralar ayn isimle snflandrlm olsa da, ierik
ve etkilerinin birbirinden farkl olaca aktr. rnein, corafi olarak
potansiyel atma alanndan uzak ve teknolojik stnle sahip ABDnin
askeri g kullanmas halinde rann buna benzer ekilde askeri aralarla
cevap vermesi beklenebilir. Ancak verilecek cevabn nitelii ve etkisi
ABDninki ile ayn zellikte olmayacaktr. rann verecei cevabn asimetrik
karakterde olaca ve daha ok ABDnin blgesel karlarn hedef alaca
dnlebilir. Bu balamda ran ve ABD bakmndan kullanlacak aralarn
detaylar nem kazanmaktadr.
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
44/120
30
DiplomatikAralar
ABD, ran zerinde bask kurarak politik hedeflerini gerekletirmek veya
e zamanl olarak eitli aralar kullanabilmek g ve yetenee sahiptir.
Bu aralardan ilki diplomatik aralardr. ran uluslararas alanda yalnz
brakmak, psikolojik bask altna almak, yldrmak ve dier bask aralarnn
kullanmna zemin hazrlamak isteyen ABD, nmzdeki srete
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
45/120
31
eitli platformlarda
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
46/120
32
diplomatik abalarn younlatracaktr. abalar zellikle BM, NATO, UAEK
ve AB gibi uluslararas kurulularn yan sra, in ve Rusya gibi lkeler
nezdinde srecektir. Bu noktada, Irak tecrbelerini de dikkate alan
ABDnin, uluslararas destee ve mutabakata daha fazla nem vermesi
beklenmelidir. Diplomatik destein salanmas zaman alacandan ran
krizinin uzun srmesi de kanlmazdr. ABDnin rana ynelik diplomatik
basklar arttrarak srdrmesi tm senaryolarda ve eitli aamalarda
ncelikli gndem maddesi olmaya devam edecektir. Btn bu
giriimlere ramen diplomatik aralarla sonu alnmas mmkn
grnmemektedir.
Diplomatik aralarn kullanm hususunda
rann, ABD karsnda greceli bir
zayflndan sz etmek mmkndr.
rann temel stratejisi, uluslararas
mutabakatn oluumunu mmkn
olduunca engellemek, eer bu
olmuyorsa nkleer silah elde edinceye
kadar ertelemektir. Bu noktada
zerinde younlaaca lkelerin BM daimi yesi olan Rusya ve in olmas
beklenebilir. Rusya, ran-ABD krizinin uzamasnda en fazla kar olan
lkedir. Kriz uzadka bir yandan rana silah satarken, bir yandan da artan
petrol fiyatlarndan byk gelirler elde edebilecektir. te yandan ran krizi
Rusyaya ABD ile ilikilerinde yeni bir boyut da kazandrmaktadr.
nmzdeki srete ABD, Rusyann Dou Avrupadaki baz politik
hamlelerini grmemezlikten gelebileceinin sinyallerini vermektedir. in
balangta tarafsz bir tutum taknsa da krizin ilerleyen aamalarnda
ABDnin yannda yer alabilir. nk uzun vadede in, ekonomik olarak
ABDye baml ve enerji gvenlii asndan ran sorununun bir an nce
bitmesini ve petrol fiyatlarnn makul bir seviyede kalmasn isteyecektir.
te yandan ran, ini ikna etmek iin ayrcalkl baz yatrmlar ile petrol ve
doal gaz tedariki teklifinde de bulunabilir. Kriz boyunca ran, slam
Dnyasnn sempatisini kazanmak iin sk sk Siyonizm dmanl kartn
da kullanabilir. Sonu olarak ran, ksa ve orta vadede Rusya - in
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
47/120
33
kartlarn oynamay baarsa da, srail zerinden slam Dnyasna
eitli
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
48/120
34
mesajlar gnderse de, orta ve uzun vadede eer ABD kararl davranacak
olursa kendisini diplomatik yalnzlk iinde bulabilir.
HukukiAralar
Uluslararas Hukuk dzeni ve BMnin ilevleri 11 Eyll saldrlar ile
balayan srete ABD tarafndan oka eletirildi ve ardndan
gerekleen Irakn igalinde de tamamen gz ard edildi. Bu durum igalin
meruiyetine glge drd gibi, ABD ynetiminin her platformda
eletirilmesine de neden oldu. nmzdeki srete uluslararas hukuk,
taraflarn ihtiya duyacaklar en nemli meruiyet arac olarak nemini
korumaya devam edecektir. Gerek ABD, gerekse rann atacaklar her
admn meruiyetini uluslararas hukukta aramalar muhtemeldir. ABD,
nkleer silah edinme konusunda rann uluslararas szlemelere aykr
davrand tezini ilerken, ran da kendi tezlerini uluslararas hukukla
desteklemeye alacaktr. phesiz ki hukuk zemininde yaplan bu
tartmalar, taraflarn yaklamna ve uluslararas destek bulmalarna da
yardm edecektir. Bu nedenle her iki taraf da sorunun her aamasnda
hukuksal aralar kullanmaya alacaktr.
Ekonomik ve FinansalAralar
ABD, tm senaryolarn hemen her aamasnda rana kar ekonomik ve
finansal yaptrmlar uygulanmasn nemli bir ara olarak grecektir.
ABDnin ekonomik ve finansal ambargodan amac sadece uluslararas
alanda deil, ieride de rejimi bask altna almaktr. Nitekim rana
uygulanacak uzun sreli ekonomik ve finansal ambargonun lkede ciddi
sosyal patlamalar ve huzursuzluklara yol aaca tahmin edilmektedir.
Sosyal patlamalarn, siyasal talepleri tetiklemesi, ardndan da kamuoyunezdinde rejimin meruiyetinin tartmal hale gelmesi byk ihtimaldir.
Yaptrmlarla birlikte toplumsal refahn azalmas, gndelik geim
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
49/120
35
kayglarnn artmas ve bunun toplumsal tepkilere yol amas
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
50/120
36
kanlmazdr. te yandan siyasal kriz ve gvensizlik ortam randan byk
lekte dviz kna da neden olabilecektir Bylesi bir ortamda gelien
sosyal tepkilere rejimin sert karlk vermesinin i huzursuzluklar arttran
bir sarmala yol amas beklenebilir. Baka bir ifade ile ekonomik ve
finansal ambargo dier politik ve psikolojik aralarla desteklendiinde arzu
edilen kargaa ortamnn olumas sadece zamana bal olacaktr. Nitekim
ABD ynetimi, bir yandan da rtl ve ak operasyonlarla ekonomik
ambargonun yol at krizleri derinletirerek rejimi zorlayacak bir sreci
balatmak isteyebilecektir. Sonuta, ekonomik ve finansal ambargonun
yaygn toplumsal kalkma ortamna yol aarak rejimi zorlamas ve
meruiyetini sarsmas beklenmektedir. Bu durum rejim deiikliine giden
yolda nemli mesafe alnmas anlamna da gelecektir.
ABDnin ekonomik ambargo giriimine kar rann muhtemel cevaplar
petrol ve finans piyasalarnda ekillenecektir. Bu erevede ran, dnya
piyasalarna petrol ihra eden nemli bir oyuncu olma avantajndan
faydalanmak isteyecektir. Nitekim bylesi bir giriimin petrol fiyatlarn yz
dolara kadar karabilecei ve bunun bata ABD ekonomisi olmak zere
kresel pazarlar olumsuz ynde etkileyecei ngrlmektedir. Yine ran,
bir yandan ucuz petrol vaadi ile baz lkeleri ibirliine ikna etmenin
yollarn ararken, bir yandan da petrol ve dier ticari mallarn kaakln
zendirebilecektir. ran ile komular arasnda nemli bir karaborsa ve
kaaklk a olumaya balayacaktr. Bu durum ABD ile rana komu
devletlerarasnda gerginlik nedeni olabilecektir. Finans piyasalarnda
ise ran, elindeki Dolar rezervini Euroya evirerek mali alanda ABDye
cevap vermeye alacaktr. Sonu olarak her iki taraf da ekonomi ve
finans alanlarnda mmkn olduunca dierine zarar vermeye,
olumsuz etkilemeye alacaktr.
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
51/120
32
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
52/120
33
Politik ve PsikolojikAralar
Politik-psikolojik aralarn kullanlmasnn amac, hedef lkede minimum
g kullanarak politik hedefleri gerekletirmeye imkn verecek i
kamuoyunun hazrlanmasdr. ABD ynetimi randa rejim deiikliine
uygun bir ortam hazrlamak amacyla politik-psikolojik aralar belirli bir
plan dhilinde seferber edebilir. Bu plann iki ekilde hayata geirilebilir.
ncelikle, ABD aktan aa ran rejiminin meruiyetinin
sorguland tartmal ortamlar yaratabilir. letiim teknolojilerindeki
gelimeler bu konuda ABDye uygun frsatlar sunmaktadr. rnein,
muhalif TV, radyo yaynlar yaplabilir/yaplmakta32, internet zerinden
rejim muhalifi grlerin yaylmas salanabilir, muhalif sivil toplum
rgtleri desteklenebilir.33 kinci olarak, ABD dorudan ya da dolayl
olarak rana ynelik rtl operasyonlar dzenleyebilir.34 rnein,
etnik/ideolojik nitelikli muhalif silahl direni gruplar tekilatlandrlabilir,
olanlar destekleyebilir/destekliyor. Sabotaj, saldr, suikast gibi ekonomik
sosyal ve siyasal dzeni altst edecek eylemleri yapabilir/yaptrabilir.
Benzer ekilde, ABD zel Kuvvetleri ve benzeri birimler aracl ile rann
stratejik neme sahip ekonomik, askeri, siyasi alt yaplarna saldrlar
dzenleyebilir. Grlecee zere ABD, ran rejiminin inanrll ve
meruiyetini sarsacak her trl eylem ve giriimi destekleyebilir,
zendirebilir ve ynlendirebilir.
32 Amerikann destekledii muhalif radyo yaynlar iin baknz: Radio Farda,h tt p :// w ww.rferl.o r g /re p orts/ira n -report/default.asp.33
Amerikan Dileri Bakan Condoleezza Rice, 15 ubat 2006 tarihinde Amerikan Senatosu D likilerKomitesinin al konumasnda Amerikan Kongresine geen sene randa zgrlk ve insan haklarndesteklemek iin verdii 10 milyon dolar iin teekkrlerini bildirdi ve 2006 yl iin 75 milyon dolar ek kaynakistedi. Bu paray demokrasiyi desteklemek iin radyo yaynlarn ve uydudan televizyon yaynlarn gelitirmek,
kamu diplomasisi iin ranl rencilere burs vermek amacyla kullanlacan ifade etti. Detayl bilgi iinbaknz: h tt p ://www.state.g o v /secretary/r m /2 00 6 /6 1 26 2 .h tm Parann nasl kullanlacana dair detayl bilgi iinbaknz: h tt p ://www.state.g o v /r/ p a/p r s/p s/20 06 /6 12 6 8.h tm34 zel kuvvetlerin yeteneklerinin arttrlmas ile ilgili baknz: Quadrennial Defense Review Report, s. 45, ubat2006, http://www.g lobalse c urity.org/ m ilita ry /library/poli c y/dod /qdr-2006-report.pdf.
http://www.rferl.org/reports/iran-http://www.rferl.org/reports/iran-http://www.rferl.org/reports/iran-http://www.state.gov/secretary/rm/2006/61262.htmhttp://www.state.gov/secretary/rm/2006/61262.htmhttp://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2006/61268.htmhttp://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2006/61268.htmhttp://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2006/61268.htmhttp://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2006/61268.htmhttp://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdfhttp://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdfhttp://www.rferl.org/reports/iran-http://www.state.gov/secretary/rm/2006/61262.htmhttp://www.state.gov/r/pa/prs/ps/2006/61268.htmhttp://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdf -
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
53/120
34
Politik-psikolojik aralarn etkin olarak
kullanlmas rann potansiyel zafiyetlerinin
doru ve etkin tanmlanmasna baldr. Bu
alanlar, dini, etnik ve ekonomik-sosyal fay
hatlarndan olumaktadr35. Sz konusu fay
hatlarnn birbirini tetikleme gc dikkate
alndnda sorun, ran asndan daha da
karmak hale gelmektedir. rann yapsal
zayflklar, rejime ynelik tehdit ve tehlikelerin
dardan ok ieriden gelebileceini
gstermektedir.36 Bylesi bir ortamda ran,
dardan ok ieriye odaklanmak zorunda
kalacaktr. eriye odaklanan ran
kendi
vatandalarna kar gvensiz, baskc ve otoriter tutumlar taknabilir.Sonu
olarak politik-psikolojik aralarn kullanmnda sklet merkezinin dini, etnik
ve ekonomik-sosyal alanlara ina edileceini ifade edebiliriz.
rana kar kullanlacak politik-psikolojik aralarn uygulama alanlarndan
birincisini din/mezhep sorunlar oluturmaktadr. lk bakta din
konusunda ran rejiminin herhangi bir sorununun olamayaca dnlse
de, iann devrim sonras politik baarszlklar ve %10a varan Snni
nfusun memnuniyetsizliklerinin rejimi endielendirdii de bir gerektir.
Tarihsel olarak ran toplumunun en nemli birletirici unsuru ia inanc
olmutur. ia ilk defa
35 rann etnik yaps iin baknz. Blaga Rafael, ran Halklar El Kitab, Bask yeri yok, 1997.36
7 Mart 2006 tarihinde Amerikan Bakan Yardmcs Dick Cheney, nl srail lobi kurulularndan olanAmerican Israel Public Affairs Committeenin 2006 Konferansnda yapt konumada Amerikanndemokratik emelleri olan ran halkn desteklediinin altn izdi. ran halknn bu fanatik rejim altnda nesillerdirsren bask ile karlatn belirtti ve bu rejimin terrn ba destekilerinden biri olduunu syledi. u andaki
ran Cumhurbakannn sraili haritadan silmek konusundaki ve ayn zamanda Amerikan kart sylemlerinibir kere daha hatrlatt ve bu rejimin nkleer aktiviteleri ile de dnyaya meydan okuduunu syledi. Cheney,randaki rejimi uyard ve eer bu ekilde yollarna devam ederlerse, uluslararas toplumun anlaml yaptrmlaruygulayacan syledi. Amerikann rann bu sorumsuz tutumuna karlk vermek iin tm olaslklar dikkatealmaya hazr olduunu vurgulad. ran halknn kendi lkelerinde bask ve zulmden uzak yaamay hakettiini
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
54/120
35
syleyen Cheney, biz de Amerikan halk olarak bamsz ve demokratik bir randa yaayan ran halk ile yaknarkada olacamz gn drt gzle bekliyoruz dedi. http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2006/03/07/AR2006030700739.html.
http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp-http://www.washingtonpost.com/wp- -
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
55/120
36
dorudan politik sorumluluu 1979 ran slam Devrimi ile stlenmitir37.
Ancak devrim sonras uygulad ekonomik ve sosyal politikalarda baarl
olamam, kresel ve blgesel gelimeler karsnda toplumsal amalgam
olma zelliini byk lde yitirmitir38. Dolaysyla ortaya kan siyasal
tepkiler rejime ve bir anlamda rejimle aynlam olan ii din adamlarna
ynelmitir. Bu gelimenin en nemli gstergesi seimlere gittike azalan
katlm oranlardr. te yandan ran Anayasasnn aka devleti mezhepsel
temele oturtmu olmas lke nfusunun %10unu oluturan Snni kesimin
dlanmasna neden olmaktadr. Snnilerin ounun Trkmen ve Krt
olmas konuya etnik bir boyut da kazandrmaktadr. Tm iktidarlar gibi ii
din adamlarnn iktidar da zaman iinde erozyona uram, lkede
memnuniyetsiz gruplarn domasna neden olmutur. ABD nmzdeki
srete eitli bask aralarn devreye soktuka, rejime ve onun sahibi olan
ii din adamlarna ynelik tepkilerde art grlmesi kanlmazdr.
Politik-psikolojik aralar ilevsel klan bir dier alan da ekonomik ve sosyal
fay hatlardr. nmzdeki dnemde ABD ile ran arasnda gerginliin
artmas ve bask aralarnn youn olarak kullanlmas halinde lkede zaten
var olan gelir dalmndaki uurumun daha da derinlemesi
kanlmazdr39. Adaletsiz gelir dalmnn yan sra lkenin srekli politik
gerilim altnda bulunmas, kronik isizlik ve genel geim artlarnn
zorlamas rejime olan tepkileri arttracaktr. Bu srete ekonomik ve siyasi
bakmdan rejimin en nemli mevkilerinde konumlanm ve onunla
btnlemi olan Molla snfna ynelik tepkilerin ortaya kmas da
kanlmazdr. Dolaysyla randa i dinamiklerin harekete geirilmesinde
ekonomik-sosyal fay hatlarn derinletirecek giriimler ABD tarafndan
gzard edilmeyecektir.
37Ahavi ahruh, randa din ve Siyaset, ev. Selahattin Ayaz, Yneli yaynlar, stanbul,1990.
Gelvin L. James, The Modern Middle East, Oxford Pres, 2005, s 278-289.38
Devrim dnemi etnik kimliklerle ilgili baknz. Menashri David,rans Revolutionary Politics, Nationlasmand slamic dentity, Leonard Binder, Ethnic Conflict and nternational Politics in the Middle East, UniversityPress of Florida, 1999 s,131-149.39
ran ekonomisinin sorunlar iin baknz. Henry M. Clement and Springborg Robert, Globalization and thePolitics of Development in the Middle East, Cambridge, 2004, s. 212-217.
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
56/120
37
randa i dinamikleri
etkileyerek ciddi sorunlara yol
aabilecek nc fay hattn
etnik kimlikler oluturabilir.
Nitekim ABD ynetimi de
rann etnik sorunlarnn
nemli bir fay hatt olduunu
gz ard etmemektedir. ran,
ok sayda etnik grubun
yaad bir lkedir. Ancak
etnik gruplarn lke
corafyasndaki dalm ve
genel nfusa oranlar farkllklar
gstermektedir. Bu balamda
randa etnik gruplar kendi
iinde ikiye ayrmak
mmkndr. Birinci grubu
oluturan Fars ve Azeriler,
gerek
nfuslarnn fazlal, gerekse politik merkez olan Tahranda yerleikolmalar
nedeniyle siyasal sistemde etkin olabilecek gruplardr. Eer rejim zerinde
etkili olabilecek projeler sz konusu ise bu ancak Azeri ve Farsiler aracl
ile gerekletirilebilir. kinci grubu ise sayca daha az ve merkezden daha
uzaklarda yaayan etnik gruplar oluturmaktadr. Bunlar, kuzey batda
Krtler, gney batda Araplar, Kuzey douda Trkmenler ile doudaBelucilerdir. Grld zere, ran etnik bakmndan olduka karmak
olup, gruplarn sistemle ilikileri ve etkinlikleri de farkllk arz etmektedir.
Kimlikleri n plana karan ve etnik fay hatlarn ilevsel klan
gelimelerden de sz etmek gerekir. slam Devrimi sonras iann politik
ve ekonomik baarszlklar yeni ideolojik araylarda etnik kimlikleri n
plana kartmtr. te yandan btn dnyada olduu gibi randa da SoukSava sonras dnemde etnik milliyetilik artmtr. Milliyetilik fikirlerini
besleyen ve etkileyen iletiim teknolojisindeki gelimeler ran bakmndan
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
57/120
38
da benzer sonular dourmutur. Son olarak kuzeyde Azerbaycan
Cumhuriyetinin bamszlk kazanm olmas da
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
58/120
39
ran etkilemektedir. Tm bu faktrler rejimi sarsabilecek etnik
milliyetilikler zerinde arpan etkisi yaratmaktadr. Sonu olarak unu
syleyebiliriz; ABD, rann politik merkezinde ciddi krizler yaratmak
istiyorsa, Azeri milliyetilii faktrn gz ard etmemek zorundadr ve
gelecekte zerinde en fazla younlaaca konu da bu olacaktr.
Azeri milliyetilii, sadece rejim deiikliine deil, ayn zamanda ia
dnyasn blebilecek bir gce de sahiptir. Bu durumda ia, etnik
kimliklerin glenmesiyle kendi iinde blnebilecektir.
Azeri ve Fars nfustan daha az sayda olan ve merkezden uzak yerlerde
yaayan etnik gruplarn rejim zerindeki etkileri ise snrldr. Bu gruplar,
rejimi deitirme gcne sahip olmasalar da etnik taleplerle beslenen
eylemleri aracl ile randa istikrarszlk yaratabilirler. rnein Krtler
ayaklanabilir veya petrol blgelerinde yaayan Araplar kendi blgelerinde
etkin huzursuzluk kayna oluturabilirler. Bu gruplar randa ekonomik
yaam ve gvenlii etkileyebilirler. Tek bana nemli gibi grnmese de
bu durum farkl aralarn kullanld ve gerginliin trmand bir ortamda
dikkate alnmas gereken nemli bir faktrdr.
phesiz ki ran kendi zayflklarnn farkndadr ve ABDnin niyetlerini
okuyabilmektedir. Bu noktada zayflklarn giderebilmek ABDnin
giriimlerini boa kartmak iin baz dzenlemeler yapabilir. ran, ABD ile
krizi bahane ederek demokratik taleplerde bulunan i muhalefet zerinde
denetim ve basklarn arttrabilir. Yine kriz, kaybolan slam devrimi
heyecannn benzerini yaratabilir. te yandan ran, ABDnin blgedeki
mttefiklerinin etnik ve mezhepsel blnmln derinletirecek
almlarda da bulunabilir. zellikle Basra Krfezindeki ABD mttefiki
devletlerde karklk kartabilir ve terrist faaliyetleri zendirebilir.
rann iiler zerindeki etkisi Basra Krfezi ile de snrl kalmayabilir.
Aralarnda Trkiyenin de bulunduu ok sayda lkenin i istikrarn
etkileyebilir. zellikle Irak, rdn, Filistin, srail ve Lbnan, ran
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
59/120
40
iin potansiyel eylem alan olarak grlebilir.40 Bu lkelerde ABDninkarlarn
hedef alan eylemleri tevikedebilir.
Askeri G vekullanm
Senaryolarn tamamnda askeri gcn kullanm nemli bir aamaya iaret
etmektedir. ABD, dier aralar kullanmasna ramen sonu alamaz ise,
askeri g kullanmn gndemine alabilir. Politik gerginliin tepe noktasolan bu aamaya gelindiinde, askeri gcn kullanm daha sonraki
gelimeler zerinde de etkili olacaktr. Politik hedef, corafi koullar, her iki
tarafn askeri ve teknolojik kapasitesi kullanlacak gcn niteliini
belirleyecektir. Bu koullar hem ran, hem de ABD iin geerlidir. rnein
ABD, askeri bakmdan youn teknoloji kullanrken, ran ynetimi buna
asimetrik g kullanarak cevap verebilecektir. te yandan askeri gcn
nereleri hedef alaca da nemli bir konudur. Askeri g sadece nkleer
kapasiteye kar deil, politik amalarn gerekletirilmesine hizmet edecek
stratejik neme sahip ekonomik alt yapy da hedef alacaktr. Son tahlilde
askeri mdahale dorudan politik sonuca ulalmasn salayamasa da,
dolayl etki yaparak sosyal ve siyasal huzursuzluklar tetikleyebilecektir.
ABD ynetimi rana kar askeri g
kullanmaya karar verecek olursa,
bunu, zellikle Stratejik Hava
Kuvvetleri ve Uzun Menzilli Fzeler
kullanarak youn stratejik
bombardmanla snrl sayda
40Amerikan Savunma Bakan Donald Rumsfeld yapt bir aklamada, ran devrimci glerinin Irak ilerineszdn belirtmitir. Rumsfeld, bu kiilerin Irakn geleceini tehlikeye atacak davranlarda bulunduuaklamasn yapmtr. Bu devrimci glerin merkezi ran ynetimi tarafndan desteklenip desteklenmediisorusuna ise, Rumsfeld u ekilde cevap vermitir: ran Devrim Muhafzlarna bal Al-Qods askerlerinin bu
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
60/120
41
blgede spontane ya da geliigzel hareket ettiini dnmek pek de mmkn deildir. Bu gler geliigzelhareket edemezler. http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmh tt p ://www.d efe n selin k .m il /tra n scr ip ts/2 0 0 6 /tr2 0 06 0 30 7 - 1 2 6 1 9 .h tm l .
http://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://www.defenselink.mil/transcripts/2006/tr20060307-12619.htmlhttp://www.defenselink.mil/transcripts/2006/tr20060307-12619.htmlhttp://news.bbc.co.uk/2/hi/americas/4783688.stmhttp://www.defenselink.mil/transcripts/2006/tr20060307-12619.htmlhttp://www.defenselink.mil/transcripts/2006/tr20060307-12619.html -
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
61/120
42
hedefi yok ederek yapacaktr.41 Bu ngrnn referanslar, ABDnin askeri
yetenekleri, rann corafyas ile askeri kapasitesi ve ulalmak istenen
politik hedeflerdir. Bu nedenle, igale dayal konvansiyonel bir sava
ihtimal d grnmektedir. ABD, rana yaplacak konvansiyonel bir
saldrda ihtiya duyaca ok sayda askerden yoksundur ve byle bir
tercihte ciddi kayplar verme ihtimali yksektir. stelik Irak deneyimi onu
byle bir karardan da uzak tutmaktadr.
Askeri g kullanmnn
dorudan doruya politik
hedefleri gerekletirmesi
beklenmediinden, ABDnin
askeri saldrlarn farkl
hedef grubuna yneltecei
dnlebilir. Bu balamda
birinci stratejik hedef grubunu
rann nkleer alt
yaps
oluturacaktr. nk bir askeri mdahaleye meruiyet salayacak temel
gerekeyi nkleer kapasite oluturmaktadr. kinci grup askeri
hedefleri, stratejik neme sahip ekonomik tesisler ve alt yap
oluturmaktadr. Bu tesislere saldrnn amac orta ve uzun vadede ran
ekonomisini kertmektir. Bylece lkede politik, sosyal ve ekonomik
kargaa ortam hazrlanabilecektir. Son grubu ise ran Silahl Kuvvetleri ve
Devrim Muhafzlarnn oluturmas muhtemeldir. rann konvansiyonel
askeri gleri, rejimin ve merkezi ynetimin ran halk zerindeki en
nemli denetim aralardr. Saldrlarda vurularak zayflatlan ran
ordusu, slami hkmetin evre zerindeki denetim yeteneklerini
kaybetmesine neden olacaktr. Bylesi bir ortamda doacak ekonomik,
sosyal ve etnik kargaa rejimin sarslmasna ve meruiyetini yitirmesine
neden olabilecektir. ABD asndan rana kar askeri g kullanm rejim
deiiklii srecini ilerleten en nemli aama olarak grlebilir.
41Stratejik hava kuvvetlerinin yetenekleri ile ilgili baknz: Quadrennial Defense Review Report, s. 45, ubat
2006, http://www.g lobalse c urity.org/ m ilita ry /library/poli c y/dod /qdr-2006-report.pdf.
http://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdfhttp://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdfhttp://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdfhttp://www.globalsecurity.org/military/library/policy/dod/qdr-2006-report.pdf -
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
62/120
43
te yandan nkleer tesisler rann geni corafyasna serpitirilmi ve
korunakl alanlara ina edilmitir. Tesislerin farkl blgelerde ve yeraltnaina edildii bilinmektedir. Ama nkleer tesislere pasif koruma salayarak,
ABDnin olas saldrlarn boa kartmak, saldrlar en az hasarla
atlatmaktr. Bu tedbirlere ramen ABDnin teknolojik kapasitesi, hava
bombardman ve fze imha yetenekleri tesislere nemli hasarlar vererek
projenin uzun sre ertelenmesini
salayabilir hatta projeyi tmden ortadankaldrabilir.
Askeri g kullanmna karar verilmesi halinde randa hedef
olabilecek, stratejik neme sahip ok eitli ekonomik tesis bulunmaktadr.
Bunlar ncelikle petrokimya tesisleri, enerji ve boru hatlar, iletiim alar
ile ulam imknlar, liman ve havaalanlarndan olumaktadr. Saldrdan
ama lkenin ekonomik alt yapsn kertmek ve halkn ynetime olangvensizlii ile fke ve kzgnl derinletirmektir. Nitekim bu giriimin
ezamanl olarak dier rtl harekt ve propaganda unsurlar ile
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
63/120
44
desteklendiinde uzun vadede ie yarayabilecei
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
64/120
45
dnlmektedir. Bu nedenle de ABD, zel Kuvvetlerini sayca ve
yeteneke gelitirmeyi planlarna eklemi bulunmaktadr.
ABD askeri g kulland takdirde, ran
bu duruma askeri yetenekleri
erevesinde cevap vermeye alacaktr.
ki lke arasndaki teknolojik uurum ve
askeri kapasite farkll dikkate
alndnda rann ABDye asimetrik
nitelikte cevaplar verebilecei grlr.
Gerek corafi uzaklk, gerekse teknolojik
orantszlk rann konvansiyonel
g kullanmn
snrlamaktadr. Ancak bu durum konvansiyonel g kullanmnn
hi olmayaca anlamna gelmemektedir. zellikle Basra Krfezi ve
Hrmz Boaz ABD bakmndan stratejik neme sahiptir ve ran bu
blgelerde aktif olabilir. te yandan ok hassas olmasa da ran sahip
olduu uzun menzilli fzelerle ABDnin denizde ve karada bulunan
hedeflerini tehdit edebilir. En kayg verici gelime fze saldrlarnn sraile
ynelmesi olacaktr. ran ve ABD arasndaki askeri gcn dengesizlii ran
atmann doasn ve artlarn deitirmeye zorlayacaktr. phesiz bu
durumda ilk akla gelen rann politik ve dini nfuz alannn genilii
sayesinde asimetrik atmaya ynelmesi olabilecektir42. Nitekim rann
terrizm ve rtl operasyon yetenekleri blgedeki ABD karlarna ve
mttefiklerine hasar verebilecektir. zellikle Irak, Filistin, Basra Krfezi
lkeleri ile Afganistan potansiyel eylem alanlar olabilecektir. ran bu
durumda istikrarszlk ve atmalar tm blgeye yayabilecek
imknlara sahiptir.
42Asimetrik sava yntemleri ve etkileri iin baknz: Barnett W. Roger, Asymmetrcal Warfare, Brasseys Inc,
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
65/120
46
Washington, D.C. 2003.
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
66/120
47
SENARYOLAR
Sorun nmzdeki srete farkl ekillerde seyredebilir. Bu balamda ortak
noktalar aklanan ve politik hedeflere ynelmi senaryolar eitli
ekillerde snflandrlabilir. Bir tutamak olmak zere senaryolar
tarafmzdan drt farkl ekilde snflandrlmtr.
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
67/120
48
1.Rejim GarantisiSenaryosu.
2.Nkleer Silahlara Sahip ran
Senaryosu.3.Beklenmedik Rejim DeiikliiSenaryosu.
4.Askeri Mdahale le Rejim DeiikliiSenaryosu.
Rejim GarantisiSenaryosu
Rejim Garantisi senaryosu adndan da anlalaca zere iki tarafn
kayglarn giderecek garantilerin verilmesi temeline dayanmaktadr. Bu
modele gre ABDnin yan sra Rusya, in, AB ve BM rana ynelik
dmanca giriimlere son verilecei, bir tehdit olarak grlmeyecei,
muhalif gruplarn desteklenmeyecei vb. taahhtlerde bulunabilirler ve
bunlar ilevsel bir mekanizmaya balayabilirler. Buna karlk ran dankleer silah retme giriimlerinden vazgeer, sraili tehdit olarak
grmediini ilan eder, terrizmle mcadelede ibirliine hazr olduunu ve
Irakn iilerine karmayaca taahhdnde bulunur. Bu durumda
kayglar giderecek ok tarafl mekanizmalar karlkl iletilir ve iki tarafl
gerginlik azalr.
te yandan Rejim Garantisi Modelinin ilerlii iki koula baldr. lk olarakmodelin ilemesi iin siyasal ortamn hazrlanmas gerekmektedir. Bunun
iin taraflarn ekonomik, diplomatik, hukuki ve politik/psikolojik aralar,
gerginlii belirli bir dzeyde tutacak ya da hafifletecek dzeyde
kullanmalar gerekir. kinci olarak grmelerin rann nkleer silaha sahip
olma anndan nce sonulanmas gerekmektedir. Eer ran, nkleer silah
retme projesini srdrecek olursa, ABD ynetimi son tahlilde bunu
engellemenin tek yolunun askeri mdahale olduunudeerlendirebilecektir. Bu nedenle eer askeri mdahale olacaksa bu
rann nkleer kapasiteye sahip olmasndan nceki bir anda
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
68/120
49
gereklemelidir. Grlecei zere modelin ilemesi ortamn ksa srede
hazrlanmas ve rann nkleer silaha sahip olmasndan nceki bir anda
taraflarn ikna olmasna baldr.
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
69/120
44
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
70/120
Rejim Garantisi Modelinin bir dier zellii de dier modellere ani gei
imkn salamasdr. Grmeler ve giriimler modelin ileyeceine
dair umut vermesine ramen taraflar bunu farkl amalarla kullanabilir.
rnein ran, balangta bu modelin ileyeceine dair umut veren
davranlarda bulunmasna ramen, grmelerde geen zaman
nkleer silah retebilmek iin kullanlabilir. Benzer bir ekilde ABD de bu
modeli dier modellere gei iin kullanlabilir.
Rejim Garantisi Modeli ilk bakta sorunu zecekmi gibi grnse de,
gerekte geici bir sre iin dondurmaktadr. Taraflarn politik hedeflerinin
analizinde de ortaya koyduumuz zere bu model, ABDnin isteklerini tam
olarak yerine getirmekten uzaktr. ABD iin ama son tahlilde randa rejim
deiikliidir. Sonuta rann nkleer silah retiminden vazgemesi
sorunun ve krizin bittii anlamna gelmeyecektir. Bu durumda kriz, yeni bir
bahane ortaya kncaya kadar telenecektir. Son tahlilde bu senaryo
sadece bir ara zm olabilir.
Nkleer Silaha Sahip ranSenaryosu
ran Bat dnyasnn kendi arasnda anlaamamasndan faydalanarak
zaman kazanp, istihbarat faaliyetlerini de boa kartarak beklenmedik
bir anda baarl bir nkleer deneme gerekletirebilir. Baarl bir nkleer
denemenin zamanlamas ok nemlidir. Denemeyi ABDnin askeri g
kullanm niyetini fiiliyata geirmeden nceki bir aamada
gerekletirmelidir. Aksi halde nkleer tesisleri imha olacandan bu
senaryo ilemez. Baarl bir nkleer deneme blgesel hesaplar tmyle
alt st edecektir. nk nkleer silahlara sahip bir ran tm i ve d politik
aktrleri pozisyonlarn, kullanlabilecek d politika aralarn ve hedeflerini
yeniden gzden geirmeye zorlayacaktr.
ran nkleer silahlara sahip olduunu baarl bir deneme ile gstermekzorundadr. Zira bu yndeki aklamalar inandrc olmad gibi,
nkleer
almalardaki ilerlemeler teknik istihbarat ile tespit edilebilmektedir.
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
71/120
Zaman
45
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
72/120
46
-
8/22/2019 Iran Sorununun Gelecegi Senaryolar Bolgesel Etkiler Ve Turkiye Ye Oneriler
73/120
iinde taraflarn ellerindeki btn kartlar oyuna sokacaklar
dikkate alndnda gvenirlilik en nemli sorun olarak masada kalmaya
devam edecektir. Gven sorununu amak ve inanrllk salamak
isteyen rann dnyaya ciddi bir kant sunmas gerekir.
Eer ran bunu baaracak olursa bir sonraki aamada gerek ABD, ge