T.C. Istanbul Üniversitesi

Sosyal Bilimler Enstitüsü Iktisat Anabilim Dali

Iktisat Teorisi Bilim Dali

Yüksek Lisans Tezi

ISBIRLIKSIZ KLASIK OLIGOPOL MODELLERI ve OYUN TEORISI KAPSAMINDA MODERN

YAKLASIMLAR

A.Gözde Eren 2501030020

Tez Danismani Prof. Dr. Kaya Ardiç

Istanbul, 2006

T.C. ISTANBUL ÜNIVERSITESI

SOSYAL BILIMLER ENSTITÜSÜ

TEZ ONAYI IKTISAT TEORISI Bilim Dalinda 2501030020 Numarali A.GÖZDE EREN’in hazirladigi “ISBIRLIKSIZ KLASIK OLIGOPOL MODELLERI ve OYUN TEORISI KAPSAMINDA MODERN YAKLASIMLAR” konulu YÜKSEK LISANS / DOKTORA TEZI ile ilgili TEZ SAVUNMA SINAVI, Lisansüstü Ögretim Yönetmeligi’nin 15.Maddesi uyarinca …………………….., …………………….. günü saat …../…..’de yapilmis, sorulan sorulara alinan cevaplar sonunda adayin tezinin ..............................’ne* OYBIRLIGI /OYÇOKLUGUYLA karar verilmistir.

JÜRI ÜYESI KANAATI (*) IMZA PROF.DR. KAYA ARDIÇ

PROF.DR. TARGAN ÜNAL

PROF.DR. DOGAN KARGÜL

PROF.DR. IZZETTIN ÖNDER

DOÇ.DR. HAKAN ONGAN

YÜKSEK LISANS TEZ SAVUNMA TUTANAGI

¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯¯

Besim Ömer Pasa Caddesi Beyazit-34452-Istanbul Tel: 0212 526 13 38 – 0212 514 01 35 Fax: 0212 520 85 04

iii

ISBIRLIKSIZ KLASIK OLIGOPOL MODELLERI ve OYUN TEORISI KAPSAMINDA MODERN YAKLASIMLAR

A.Gözde Eren

ÖZ

Oligopolcü yapi ve bu yapidaki firma davranisi monopolcü ve tam rekabetçi yapidaki

durumdan oldukça farklidir. Firmalar arasinda karsilikli etkilesim söz konusudur ve

dolayisiyla her bir firma karar alirken rakibinin tepkisini de hesaba katmak

durumundadir. Bu türden yapilarda bireysel ve bagimsiz davranis kabul edilemez.

Bu çalisma oligopolcü bir firmanin nasil davrandigini ve karsilikli bagimlilik durumu

altinda rakibinin davranisina karsi nasil bir tepki verdigi üzerine yogunlasmistir.

Fakat oligopolcü davranisi öngören ve açiklayan tek bir genel denge modeli yoktur.

Bu baglamda, farkli kosullar altindaki tepkisel ve rekabetçi yapilari tartismak üzere,

her birinin kendi yapisal varsayimlarina dayandigi alti klasik oligopol modelinden

faydalanilmis ve belirli davranis kaliplari üretilmeye çalisilmistir. Bir modelin

benimsedigi varsayim degistirildiginde, denge sonucu da farklilasacaktir. O halde

tek bir model ileri sürmek mümkün degildir. Çalismanin sonunda, klasik modellerin

yaninda, oligopole modern bir yaklasim olarak Oyun Teorisi’ne basvurulmustur.

ABSTRACT

Oligopolistic structure and the behaviour of the firm in this structure is very different

from the case of the monopolistic and perfect competitive structure. There is mutual

interaction among firms and so each firm has to take the reaction of its rival into

account when making decision. The individualistic and independent behaviour is not

acceptable in this kind of structures. This study focuses on how an oligopoly firm

behaves and reacts to its competitor’s behaviour in the situation of interdependence.

But there is not only one general equilibrium model predicting and explaining

oligopolistic behaviour. In this context, to discuss the reactive and competitive

structures under the different circumstances, it’s benefited from six different classic

models of oligopoly based on its own structural assumption and tried to produce

certain behaviour patterns. When an assumption that a model has approved is

changed, the equilibrium outcome also becomes different. Therefore, it is not

impossible to put forward only one model. At the end of the study, besides the

classic models, it’s applied to Game Theory as a modern approach to oligopoly.

iv

ÖNSÖZ

Bu çalisma oligopolistik özellik gösteren piyasa yapilarindaki firma davranislarini ve

bu davranislar uzantisinda sekillenen üretim miktari ve piyasa fiyatlarini ele

almaktadir. Analizin bütününde isbirlikçi olmayan piyasa modelleri üzerine

yogunlasilmistir. Firmalarin belirli kosul ve varsayimlara bagli olarak davranislarinin

nasil degistigini vurgulayabilmek üzere irdelenen Cournot, Bertrand, Chamberlin,

Edgeworth, Stackelberg ve Sweezy Klasik Oligopol Modelleri ile oligopolcü firma

davranis kaliplari vurgulanmis ve modellerin eksik yönleri elestirel bir bakis açisi ile

incelenmistir. Çalismanin sonunda oligopolcü davranisin modern bir yorumu olmasi

nedeniyle Oyun Teorisi önce genel hatlari ile incelenmis, daha sonra oligopolistik

davranislara birer iktisadi oyun kapsaminda yeniden göz atilmistir. Çalisma bu

yönüyle Oyun Teorisi odakli bir arastirmanin ürünü olmaktan öteye, Klasik Oligopol

Modelleri üzerine yogunlasmis ve Oyun Teorisine bir araç olarak basvuruda

bulunmustur.

Bu tez çalismasi esnasinda danismanligimi üstlenerek bana yol gösteren, degerli

tecrübe ve bilgilerinden faydalandigim Sayin Hocam Prof. Dr. Kaya Ardiç’a, gerek

egitim gerekse çalisma hayatim boyunca destegi yadsinamaz Degerli Hocam Prof.

Dr. Targan Ünal’a ve özveri ile bizleri egiten ve bilgiyle donatan Istanbul

Üniversitesi Iktisat Fakültesi Iktisat Anabilim Dali’ndaki tüm hocalarima tesekkür

ederim.

Son olarak ögrenim hayatim boyunca destegini esirgemeyen aileme sonsuz

tesekkürlerimle…

A.Gözde EREN

v

IÇINDEKILER

Sayfa No

ÖZ ( ABSTRACT )…………………………………………………………………………iii

ÖNSÖZ…………...…………………………………………………………………………iv

IÇINDEKILER……………………………………………………………………………….v

TABLOLAR LISTESI……………………………………………………………………....x

SEKILLER LISTESI……………………………………………………………………….xi

KISALTMALAR LISTESI………………………………………………………………..xiii

GIRIS…………………………………………………………………………………….…..1

Birinci Bölüm

1. OLIGOPOL PIYASALARININ KAVRAMSAL ÇERÇEVESI

1.1. Oligopolist Yapinin Tanimi……………………………………………………….5

1.2. Eksik Rekabet Kosullarini Doguran Nedenler ve Oligopolist Yapinin

Özellikleri……………………………….…………………………………………..7

1.2.1. Sinirli Firma Sayisi………………………….………………………..…...7

1.2.2. Piyasaya Giris Engelleri……….………………………………..………...9

1.2.3. Ölçek Ekonomilerinde Büyüklük………….…….………………..………9

1.2.3.1. Uzun Dönem Firma Dengesi ve Üretim Ölçegi Karari……...10

1.2.3.2. Oligopolde Ölçek Büyüklügü…………………...……………...14

1.2.4. Oligopolde Homojen ve Farklilastirilmis Mallar ve Çapraz

Esneklik…………………………………………………………………...17

1.2.5. Karsilikli Bagimlilik ve Stratejik Davranis………………...…….…..…19

1.2.6. Oligopolcü Firmanin Talep Egrisi.…………….………………………..21

1.2.7. Oligopolde Fiyat Kontrolü ve Fiyati Hedef Almayan Rekabet...........25

1.2.8. Oligopolde Rekabet Kavrami…………….………………………….....26

vi

1.3. Oligopolde Fiyat Olusumu………….…….………..…………………….…27

1.4. Oligopolist Yapinin Tespiti Ve Oligopol Derecesi…………………….…..30

1.4.1. Mallarin Homojenlik Derecesi…………………........………………….31

1.4.2. Firmalar Arasi Karsilikli Bagimlilik……………………….……………..32

1.4.3 Piyasaya Giris Serbestligi…………………….…………...………………33

1.4.4. Oligopolde Yogunlasma………………….…..….………………..……...33

1.4.1.1. N-Firma Yogunlasma Endeksi…………...…..………...……...34

1.4.1.2. Herfindahl-Hirschman Endeksi………………...…...…………35

Ikinci Bölüm

2. ISBIRLIKSIZ KLASIK OLIGOPOL MODELLERI

2.1. Rekabetin Ve Karsilikli Bagimliligin Dikkate Alinmadigi Isbirliksiz

Klasik Oligopol Modelleri…………………………………………………….37

2.1.1. Esanli Üretim Miktari Rekabetine Dayali Simetrik

Düopol: Cournot Modeli………….…………………………………….37

2.1.1.1. Cournot Modelinin Dayandigi Temel Varsayimlar……….....37

2.1.1.2. Sifir Maliyetli Klasik Cournot Çözümü……………….………..39

2.1.1.3. Cournot Çözümünde Beklenen Tepkiler ve

Konjonktürel Varyasyonlar……………………..……………...48

2.1.1.4. Es-Kar Ve Tepki Egrileri Yaklasimi…………..……………….53

2.1.1.4.1. Es-Kar Egrileri Analizi………………………………….54

2.1.1.4.2. Cournot Modeli Tepki Egrileri………………………....58

2.1.2. Esanli Fiyat Saptanmasina Dayali Simetrik Düopol:

Bertrand Modeli…………………………………………………………63

2.1.2.1. Bertrand Modeli’nin Temel Varsayimlari……………………..63

2.1.2.2. Bertrand Modeli Denge Süreci………………………………...64

2.1.2.3. Bertrand Modeli’nde Düopolist FirmaninTalep Egrisi….……69

2.1.2.4. Modelin Degerlendirilmesi…………..…………………………72

2.1.3. Fiyat Tespitine Dayali Düopolcü Modellerde Kapasite Sinirlari:

Edgeworth Modeli…………………………………………………….....76

vii

2.1.3.1. Edgeworth Modeli’nin Temel Varsayimlari…………….….…76

2.1.3.2. Edgeworth Süreci…………………...……………………….….77

2.1.3.3. Edgeworth Modeli’nin Sonuçlari…………..…………………..81

2.2. Rekabetin Ve Karsilikli Bagimliligin Dikkate Alindigi Isbirliksiz

Modeller…………………………………………………………………….....82

2.2.1. Paylasilmis Monopol Çözümü Altinda “Küçük Grup” Modeli:

Chamberlin Modeli……………..………………………………………..82

2.2.1.1. Chamberlin Modeli’nin Varsayimlari ve Firma ve

“Grup” Talep Egrileri……………………………………..…….82

2.2.1.2. Chamberlin Modeli’nde Denge Olusumu……………….….…85

2.2.1.3. Chamberlin Modeli’nin Yorumu……………..…………………88

2.2.2. Lider Firma/ Takipçi Firma Asimetrik Oligopol Analizi:

Stackelberg Modeli………………………………………………….…89

2.2.2.1. Lider Firma/ Takipçi Firma Ayrimi…………………………….90

2.2.2.2. Stackelberg Dengesi ve Modelin Sonuçlari…………….…....91

2.2.3. Oligopolde Fiyat Katiligi: Sweezy’nin Dirsekli Talep Egrisi

Modeli…………………………………………………….……….………98

2.2.3.1. Sweezy Modeli’nin Temel Varsayimlari……………………...98

2.2.3.2. Sweezy Modeli’nin Dayandigi Talep Ve Marjinal

Gelirin Yapisi….………………………………………….….101

2.2.3.2.1. Dirsekli Talep Egrisinin Yapisi…………….………..101

2.2.3.2.2. Marjinal Gelir Egrisi…………………………………...104

2.2.3.3. Sweezy Modeli’nde Kar Maksimizasyonu……………………....107

2.2.3.4. Talep ve Maliyet Degisimleri Karsisinda Fiyat Katiligi……......109

2.2.3.4.1. Marjinal Maliyetteki Dalgalanmalara

Karsi Reaksiyonlar……………………………………109

2.2.3.4.2. Talep Egrisindeki Kaymalara Karsi Reaksiyonlar...111

2.2.3.5. Dirsekli Talep Egrisi Modeli’ne Alternatif Yaklasimlar…....113

2.2.3.5.1. Müsteri Bagliligi

(Customer Attachments) Yaklasimi……...………….113

2.2.3.5.2. Fiyat Degisimlerine Gösterilen

Farkli Tepkiler…………………..……………………..115

2.2.3.6. Sweezy Modeli’nin Degerlendirilmesi……………..…….….117

viii

Üçüncü Bölüm

3. OYUN TEORISINE KAVRAMSAL YAKLASIM ve ISBIRLIKSIZ

KLASIK OLIGOPOL MODELLERINE OYUN TEORISI

PENCERESINDEN BAKIS

3.1. Oyun Teorisine Genel Bakis……………………………………………….120

3.1.1. Oyun Teorisi’nin Temel Unsur ve Varsayimlari………………...…..121

3.1.1.1. Bireysel Davranis ve Isbirligi…………………...…………….121

3.1.1.2. Rasyonalite ve Rasyonel Tercihler Teorisi…………………123

3.1.1.3. Fayda……...…………………………..………………………..124

3.1.1.4. Bilgi Düzeyi……………………………………………………..125

3.1.1.5. Karsilikli Bagimlilik ve Etkilesim………………..…………...126

3.1.2. Iktisadi Oyunlarin Siniflandirilmasi…………………………...………127

3.1.2.1. Oyuncu Sayisi……………………………………………….…127

3.1.2.2. Isbirlikçi ve Isbirliksiz Oyunlar…….……………………..……127

3.1.2.3. Sifir Toplamli ( Sabit Toplamli Oyunlar ) ve

Sifir Toplamli Olmayan Oyunlar……………………………..128

3.1.2.4. Tam Bilgili ( Kusursuz ) Oyunlar ve Eksik Bilgiye

Dayali Oyunlar…………………………………………………129

3.1.2.5. Statik/ Dinamik Oyunlar ve Esanli/ Ardisik

Hamleli Oyunlar……………………………….……………….129

3.1.2.6. Tek Periyotluk Oyunlar ve Tekrarli Oyunlar………………...130

3.1.2.7. Simetrik/ Asimetrik Oyunlar……………………………..……131

3.1.3. Iktisadi Oyunlarin Tanimlanmasi/ Ifadesi……………………..……..131

3.1.3.1. Oyun Matrisleri, Stratejiler ve Normal Form

(Stratejik Form) Oyunlar…………………………..……….....132

3.1.3.2. Oyun Agaçlari ve Yaygin Form Oyunlar………………..…...134

3.1.4. Iktisadi Oyunlarin Çözüm Teknikleri……………………...…………..135

3.1.4.1. Dominant Stratejiler ve Mahkumlar Açmazi………….……..135

3.1.4.1.1. Mahkumlar Açmazi’nin Stratejik Form

Gösterimi………………………………………………………135

ix

3.1.4.1.2. Mahkumlar Açmazi’nin Yaygin Form Gösterimi

ve Oyun Agaçlari………………..……………………139

3.1.4.2. Nash Dengesi………………………………………………….142

3.1.4.2.1. Dominant Stratejiler ve Tek Nash Dengeli

Oyunlar: Saf Stratejiler………………………………142

3.1.4.2.2. Nash Dengesi’nde Üstün Gelinen Stratejiler Kavrami

ve Mevcut Stratejilerin Elenmesi………………...….145

3.1.4.2.3. Çoklu Nash Dengesi………………………………….148

3.2. Oyun Teorisi ve Klasik Oligopol Modelleri………………….…..………..151

3.2.1. Cournot Oyunu: Cournot-Nash Dengesi……………………………..151

3.2.2. Stackelberg Oyunu……………………………………..……………...161

3.2.3. Bertrand Oyunu……………………………………….………………..166

SONUÇ……………………………………………………………………………………168

KAYNAKÇA…………...…………………………………………………………………172

x

TABLOLAR LISTESI

Tablo-2.1 : Klasik Cournot Çözümü Dengeye Gelis Süreci

Tablo-3.1 : Mahkumlar Açmazi Strateji ve Kazançlar Matrisi

Tablo-3.2 : Tek Nash Dengeli Oyunlar

Tablo-3.3 : Üstün Gelinen Stratejiler Matrisi

Tablo 3.4 : Üstün Gelinen Stratejilerin Elenmesi

Tablo-3.5 : Karma Stratejiler ve Cinsiyetler Savasi

xi

SEKILLER LISTESI

Sekil-1.1: Uzun Dönem ve Kisa Dönem Ortalama Maliyet Egrileri Arasindaki Iliski

Sekil-1.2: Minimum Etkin Ölçek Büyüklügü

Sekil-1.3: Piyasa Yapilari ve Ölçek Büyüklügü

Sekil-1.4: Oligopolde Çapraz Esneklik

Sekil-1.5: Homojen ve Heterojen Oligopolde Talep Egrileri

Sekil-1.6: Oligopolde Fiyat Olusumu

Sekil-2.1 : Klasik Cournot Çözümü

Sekil-2.2: Düopolcü A Firmasinin Es-kar Egrisi

Sekil-2.3: Düopolcü B Firmasinin Es-kar Egrisi

Sekil-2.4: Konjonktürel Varyasyonlara Bagli Reaksiyon Egrileri

Sekil-2.5: Düopolist A ve B FirmalarininTepki Egrileri

Sekil-2.6: Tepki Egrileri ve Cournot Dengesi Süreci

Sekil-2.7: Bertrand Modeli Firma Talep Egrisi

Sekil-2.8 : Kapasite Sinirlari Altinda Edgeworth Süreci

Sekil-2.9 : Edgeworth Modeli

Sekil-2.10: Chamberlin Modeli’nde Firma ve Grubun Talep Egrileri

xii

Sekil-2.11 : Chamberlin Modeli’nde Denge Olusumu

Sekil-2.12: Chamberlin Modeli’nde Paylasilmis Monopol Kar Maksimizasyonu

Sekil-2.13: Es-Kar ve Reaksiyon Egrileri ve Stackelberg Dengesi

Sekil-2.14 : Dirsekli Talep Egrisi

Sekil-2.15 : Dirsekli Talep Egrisi’ne Bagli Marjinal Gelir Egrisi

Sekil-2.16 : Sweezy Modeli’nde Kar Maksimizasyonu Denge Hali

Sekil-2.17: Maliyet Egrilerindeki Kaymalarin Denge Fiyat ve Miktari Üzerindeki

Etkisizligi

Sekil-2.18: Talep Egrilerindeki Kaymalara Karsi Fiyat Katiligi

Sekil-2.19: Dirsekli Talep Egrisi ve Müsteri Bagimliligi

Sekil-2.20: Alternatif Dirsekli Talep Egrisi

Sekil-3.1 : Mahkumlar Açmazi’nin Yaygin Formda Oyun Agaçlari ile Gösterimi

Sekil-3.2: Cournot Dengesi Yaygin Form Oyun Gösterimi

Sekil-3.3: Cournot-Nash Dengesi Dinamikleri

Sekil-3.4 : Nash Dengesi ve Es-kar egrileri analizi

Sekil-3.5: Cournot-Nash Dengesi ve Pareto Etkinsizligi

Sekil-3.6: Stackelberg-Nash Dengesi

xiii

KISALTMALAR LISTESI

C (Cost) : Maliyet

D (Demand) : Talep

E (Elasticity) : Esneklik

LRATC (Long Run Average Total Cost) : Uzun Dönem Ortalama Toplam

Maliyet

LRMC (Long Run Marginal Cost) : Uzun Dönem Marjinal Maliyet

M (Monopoly) : Monopol

MC (Marginal Cost) : Marjinal Maliyet

MR (Marginal Revenue) : Marjinal Gelir

Q (Quantitiy) : Üretim miktari

P (Price) : Fiyat

S (Supply) : Arz

SRATC (Short Run Average Total Cost) : Kisa Dönem Ortalama Toplam

Maliyet

SRMC ( Short Run Marginal Cost) : Kisa Dönem Marjinal Maliyet

TR : Tam Rekabet

1

GIRIS

Iktisat teorisinde firma dengesi analizi, firmalarin içerisinde faaliyet gösterdikleri

piyasanin yapisal özelliklerine odakli olarak sürdürülen çalismalar paralelinde

sekillenmektedir. Bu yapisal özellikler, alici ve satici sayisina bagli olarak sekillenen

rekabet düzeyinin, piyasa paylarinin ve yogunlasma derecesinin dogru ve tam

olarak tespitine bagimli olarak sekillenmektedir.

Literatürde piyasa modelleri için baslica iki referans piyasa yapisindan sözedilir.

Bunlar tam rekabetçi ve monopolcü piyasa olusumlaridir. Tam rekabetten monopole

dogru yogunlasma ve piyasa paylarinin arttigi gözlenirken, uygulamada firma

sayisinin ne tam rekabette oldugu gibi sonsuza yakinsadigi, ne de monopol

gücünün teorik anlamda kurulabildigi gözlemlenmektedir. Uygulamada karsilasilan

ise, genelde baskin bir firmanin yaninda küçük ölçekte diger firmalarin da yer aldigi,

ya da bir firmanin digerine üstünlük saglayamadigi az sayida esit büyüklükteki

firmalarin bir arada faaliyet gösterdikleri piyasa yapilaridir. Bu tür piyasa yapilarinin

oligopolistik özellik gösterdigi söylenir.

Oligopol piyasalari da kendi içinde birbirinden farkli oligopol derecesine sahip ve

farkli kosullar altinda sekillenen piyasa yapilari olarak karsimiza çiktigindan, piyasa

dengesini açiklayici tek bir modelin varligi mümkün olmamaktadir. Öyle ki, tam

rekabetçi yapilarda, mallarin homojen ve firma büyüklüklerinin birbirine esit olmasi,

piyasaya giris-çikis serbestisi ve tam bilgiye sahip olma avantajlari nedeni ile

kusursuz rekabetin yasandigi bir piyasa ortami sekillenmektedir. Böylesi bir ortamda

piyasa dengesini açiklayici kesin ve tek bir model olusumu mümkündür. Yine

monopolistik piyasalarda, piyasaya hakim olan tek bir firmanin tek basina fiyat ya da

miktari belirleyen bir denge modeli olusturulabilmektedir.

Üç bölümden olusan bu çalismada, dogrudan isbirliginin ihmal edildigi klasik oligopol

modelleri üzerine yogunlasilmis ve oligopol teorilerine alternatif bir bakis açisi ileri

süren Oyun Teorisi kapsaminda bu modeller yeniden ele alinmistir.

2

Çalismanin birinci bölümünde, oligopol piyasalari teorik çerçevede ele alinmis ve

bütünüyle kavramsal bir inceleme yapilmistir. Bölüm oligopolistik yapinin detayli

tanimi ve piyasalarin hangi kosullarda oligopolcü rekabete yaklastiklari üzerine

odaklanmistir. Bu baglamda, eksik rekabet kosullarini doguran nedenler irdelenmis

ve tam rekabet ve monopolden sapmaya sebep olan bu nedenler ile oligopolistik

yapinin derecesi ortaya konmustur. Bu bölümde oligopolcü firmalarin talep

egrisinden ve genel olarak fiyat olusumundan bahsedilmis, ancak analiz sadece

oligopolde fiyat olusumuna yönelik olarak, monopolcü gücü kirilan firmanin tepkisel

davranisi üzerine odakli bir analiz olmasi nedeniyle yüzeysel bir perspektif

sunmakta, ancak genel bir denge modeli teskil etmemektedir. Birinci bölümün

sonunda piyasalarin ne denli oligopolistik yapiya yaklastiklarinin ölçümü olarak

oligopol derecesinden ve çok kisa olarak yogunlasma ölçüm tekniklerinden

bahsedilmistir.

Oligopolistik yapilar hakkinda genel bir izlenim kazandiran birinci bölümü takiben

ikinci bölümde, isbirliksiz, iki firmali ve homojen üretim düzeni üzerine klasik oligopol

modelleri incelenmistir. Bu bölümde oligopol piyasa yapilari çözümlemelerine yön

veren alti temel klasik model incelenirken, bölüm rekabet ve isbirligi açisindan iki alt

bölüme ayrilmistir. Öncelikle rekabetin ve karsilikli bagimliligin ihmal edildigi

isbirliksiz modeller incelenmistir. Bu modellerden Cournot Modeli üretim miktari

ayarlamasi üzerine kurulu bir rekabet süreci öne sürerken, Bertrand Modeli’nde

fiyat dinamiklerinin yön verdigi bir denge modeli olusturulmustur. Rekabet ve

karsilikli bagimliligin dikkate alinmadigi son klasik model olan Edgeworth Modeli ise

Cournot ve Bertrand Modelleri’nin aksine üretim kapasitesinin sinirli oldugu

durumlarda fiyat olusumunun nasil belirlendigine dair bir çözümleme sunmaktadir.

Ikinci bölümün ikinci yarisinda firmalar rekabet ve karsilikli bagimliligin artik

bilincindedir. Bu modellerden ilki olan Chamberlin Modeli’nde, diger modellere göre

istisnai olarak homojen olmayan farklilastirilmis üretim kosullarinda denge

dinamiklerinden bahsedilmis ve sonuç paylasilmis bir monopol denge piyasasi

dengesine dönüsmüstür. Bir diger karsilikli bagimlilik modeli olan Stackelberg

Modeli ise, Cournot Modeli’nden hareketle gelistirilmis ancak liderlik ve takipçi firma

durumlarinin da analize dahil edildigi asimetrik sonuçlar üreten bir denge modeli ileri

sürmüstür. Son olarak irdelenen Swezzy Modeli, oligopol piyasalarinda neden fiyat

3

üzerinden rekabet edilemeyecegini vurgulayan son derece önemli bir fiyat katiligi

modelidir.

Çalismanin üçüncü ve son bölümünde, klasik oligopol modellerine alternatif sunan

ve modern bir çözümleme olan Oyun Teorisi’ne deginilmistir. Ancak bölüm Oyun

Teorisi odakli olmak yerine, klasik modellerin Oyun Teorisi penceresinden yeniden

incelenmesine ve zayif yönlerinin bu yeni teori kapsaminda revize edilmesine

odaklanmistir. Bu açidan önce teorik çerçevede Oyun Teorisi’nin temel varsayim ve

unsurlarindan, yararlandigi çözüm tekniklerinden ve temel Oyun Teorisi

Modelleri’nden söz edilmistir. Daha sonra Cournot, Stackelberg ve Bertrand Klasik

Oligopol Modelleri birer iktisadi oyun kapsaminda yeniden ele alinmistir.

Çalismanin ulastigi temel sonuçlar her bir model içerisinde detayli olarak

vurgulanmakta ve Sonuç bölümünde bütüncül bir bakis açisiyla karsilastirmali

olarak tekrar özetlenmektedir.

4

Birinci Bölüm

1. OLIGOPOL PIYASALARININ KAVRAMSAL ÇERÇEVESI

En temel iktisadi anlamiyla piyasa tanimi, tüketim karari veren alicilar ile

üretim politikasi belirleyen saticilarin karsi karsiya geldikleri bir uzlasma ortami

olarak nitelendirilebilir. Endüstriyel organizasyon yapisi itibariyle piyasalar, içlerinde

barindirdiklari mevcut üretici ve tüketici niteliklerine bagimli olarak sekillenir. Bir

piyasanin yapisi konusunda bir fikre varabilmek ise söz konusu piyasanin

tasiyabildigi firma sayisinin, üretilen mallarin homojenlik derecesinin ve yine firma

sayisi ile bagintili olarak, her bir firmanin tek basina fiyati belirleyebilme ya da fiyata

etki edebilme gücünün ne oldugunun dogru tespit edilmesine baglidir.

Piyasalarda tek bir saticinin varligi, toplam piyasa talebinin tek bir elden arz

edildigi bir monopol gücüne delalet ederken, firma elde etmeyi tasarladigi karlilik

derecesine göre bir fiyat ve miktar politikasi belirleyebilir. Tek basina herhangi bir

fiyat stratejisi olusturma gücünü tamamiyla ortadan kaldiracak sekilde, firma

sayisinin teorik anlamda sonsuza yakinsadigi piyasalar ise kusursuz bir rekabet

altinda faaliyet göstermektedir.

Monopolcü ve tam rekabetçi piyasalarda denge durumunu anlamak bu

piyasa yapilarinin gerektirdigi içsel dinamikler ve varsayimlar altinda çok da zor

olmamaktadir. Ancak ne var ki, günümüz iktisadi kosullari altinda, gerek firma sayisi

gerekse diger kriterler itibariyla piyasa yapisi bakimindan birer alt ve üst sinir

olusturan saf monopolistik ve tam rekabetçi olusumlara rastlamak olanaksiz hale

gelmistir. Sadece kuramsal birer referans noktasi teskil eden bu modellerin

gerektirdigi kosullardan sapmalar ise bizi eksik rekabet oligopol piyasasi adi verilen

yeni bir piyasa modeliyle karsi karsiya birakmaktadir.

5

1.1. Oligopolist Yapinin Tanimi

Oligopolist piyasalara özgü isleyis yapisini ve denge durumunu anlayabilmek

için öncelikli olarak oligopol ile ifade edilmek istenen piyasa yapisinin ne oldugunun

irdelenmesi gereklidir. Asagida oligopol piyasalari ilgili çesitli tanimsal yaklasimlara

yer verilmistir. Bu tanimlamalar içerdigi anlam bakimindan bir yönü ile birbirine

benzemekle birlikte, oligopolist yapinin vurgulanmak istenen önemli özelliklerini ön

plana çikarmasi açisindan yararli olacagina inanilmaktadir.

? Oligopol içerisinde az sayida satici ancak çok sayida alicinin bulundugu

piyasa yapisi olarak tanimlanabilir1.

? Çok sayida tüketicinin yer aldigi bir mal veya hizmet piyasasinda, arz

yalnizca ve yalnizca birkaç firma tarafindan gerçeklestiriliyorsa, bu tür

piyasalara oligopol piyasalari denir2.

? Oligopolist piyasalar tam rekabet ile saf monopol arasinda yer alan melez

market yapilaridir3.

? Oligopol az sayida firma, karsilikli bagimlilik ve yüksek giris engellerinin dikkat çektigi piyasa modelidir4.

? Oligopolistik piyasalar, üretimin büyük bir bölümünün ya da tamaminin

sadece birkaç firma arasinda paylasildigi, giris engellerinin yeni firmalarin

piyasaya girmesini güçlestirmesi nedeniyle, piyasadaki halihazirda mevcut

sayili firmanin birkaçi ya da tamaminin uzun dönemde büyük karlar elde

1 Alan Griffiths, Stuart Wall, Applied Economics: An Introductory Course , 8th ed., Pearson Education Inc., New York, 1999, p.115. 2 Ismail Bulmus, Mikroiktisat, 4. bsk., Cantekin Matbaasi, Ankara, 1998, s.395. 3 William J. Baumol, Alan S. Blinder, Economics: Principles and Policy, 7th. ed., The Dryden Press, USA, 1998, p.275. 4 Erdal M. Ünsal, Mikro Iktisat, Genisletilmis 5. bsk., Imaj Yayinevi, Ankara, 2004, s. 397.

6

ettigi, yapisal anlamda piyasa modelleri içerisinde geçerliligi olan yaygin

modellerdir5.

? Oligopol “rekabet mücadelesinin” ve “rekabet politikalarinin” varoldugu,

içerisinde yer alan firmalardan her birinin bir digerinin “fiyat ve miktar” ile ilgili

kararlarini yakindan gözlemleyerek degerlendirdigi ve buna göre davranis

olusturdugu piyasa tipidir6.

? Eger bir firma kendi kararlarindan dogacak sonuçlarin büyük ölçüde,

piyasada yer alan, tespit edilebilir bir ya da daha fazla sayida firmanin aldigi

kararlara bagli olduguna inaniyor ise oligopol olarak bilinen piyasa yapisi ile

karsi karsiyayiz demektir7.

? Oligopol, piyasada bir grup rakibin yer aldigi, fakat rakip sayisinin, bu

rakiplerden her birinin fiyat üzerinde kayda deger bir etkisinin olmadigini

söyleyemeyecegimiz kadar çok sayida olmadigi piyasa türüdür8.

? Oligopol içerisindeki firma sayisinin, tek bir firmanin davranisinin piyasanin

bütününü etkileyebilecegi ölçüde küçük oldugu ve bu nedenle her bir

firmanin monopol gücüne belirli bir derecede sahip oldugu, ayrica firma

davranislarinin potansiyel piyasa girisleri tehdidi altinda sekillendigi piyasa

türüdür9.

? Oligopol, firma sayisinin her bir firmanin piyasa gücünün tamamini degil

ancak önemli bir bölümünü elinde bulundurmasina olanak taniyacak ölçüde

küçük oldugu, kararlarin her zaman rakiplerin davranislarini gözeterek

alindigi, piyasada yer alan her bir firmanin kardan çok daha büyük bir pay

almak üzere manevra yaptigi bir ortamda firmalarin, rakiplerinin hamlelerini 5 Robert S.Pindyck, Daniel L.Rubinfeld, Microeconomics, 5th ed., Prentice Hall International Inc., New Jersey, 2001, p.485. 6 Zekai Özdemir, Mikro Iktisadi Analiz: Mal Piyasasi, 1. Kitap, Der Yayinlari, Istanbul, 1997, s.282. 7 Hugh Gravelle, Ray Rees, Microeconomics, 2nd. Ed., Longman Group UK Limited, New York, 1992, p.298. 8 Hal R.Varian, Intermediate Microeconomics: A Modern Approach, 5th ed.,W.W. Norton&Company, New York, 1999, p.465. 9 Steven Landsburg, Price Theory and Applications, 5th ed., South-Western, USA, 2002, p.413.

7

tahmin etmeye çalistigi ve bu hamlelere reaktif davranislar gelistirdikleri

piyasa türüdür10.

? Oligopol, bir firmanin piyasada rakiplerinin varoldugu ancak fiyati veri alan

tam rekabetçi firmalar ölçüsünde rekabet ile karsilasmadiklari yani eksik

rekabetin görüldügü ve tam rekabetçi firmalarin gerçekte olmadigi bir

karsilikli bagimlilik durumu içerisinde bulunduklari ve bu karsilikli

bagimliligin firma davranisina sekil verdigi piyasa modelidir11.

? Oligopolistik piyasalar rekabetin varoldugu ancak bu rekabetin hiçbir firmayi

fiyati veri alir bir firma konumuna getirecek kadar siddetli ve siki bir rekabet

olmadigi, firmalarin her birinin piyasa gücünü belli bir ölçüde elinde

bulundurdugu, ancak bu gücün firmayi tek basina monopol konumuna

getirecek kadar büyük olmadigi piyasa türüdür12.

1.2. Eksik Rekabet Kosullarini Doguran Nedenler ve

Oligopolist Yapinin Özellikleri

1.2.1. Sinirli Firma Sayisi

Bir piyasanin mükemmel rekabet kosullari altinda faaliyet göstermesini

saglayan birincil kosul piyasada sonsuz sayida alici ve saticinin yer alabilmesidir.

Iktisadin arz yönü itibariyle bakilirsa, “sonsuzluk” ile kastedilmek istenen

temel sey piyasada yer alan firma sayisinin tek basina fiyati etkileyemeyecek kadar

10 B.Curtis Eaton, Diane F.Eaton, Douglas Ward Allen, Microeconomics, Prentice-Hall Canada Inc., Canada, 1999, p. 485. 11 N.Gregory Mankiw, Principles of Microeconomics, 2nd. ed., Harcourt College Publishers, USA, 2001, p.350. 12 Ibid.

8

çok sayida olmasidir ki buna “atomisite kosulu” da denilmektedir13. Oysa ki oligopol

içerisinde az sayida firmaya yer veren bir piyasa olusumudur. Ancak bu tür

piyasalarda firma sayisinin azligi kesinlestirilmis sayisal bir büyüklügü ifade

etmekten yoksundur. Bir piyasada yer alan firma sayisi ne kadar çok ise o

firmalardan her birine üretimden düsen pay o ölçüde azalmaktadir. Yani rekabetçi

piyasa yapisina yaklasildikça firma sayisi artmakta ancak firma büyüklügü

küçülmektedir. Bu durum firmalarin dogrudan birbirlerini ve dolayisiyla da piyasanin

bütününü etkileme güçlerini zayiflatmaktadir. O halde oligopolist yapiyi ifade

etmede kullanilan “azlik” kavrami salt sayisal bir büyüklük olmaktan öteye, etki

edebilme gücünü de ifade etmektedir.

Oligopolist piyasalarda yer alan firmalarin her birinin bireysel anlamda aldigi

bir karar diger firmalarin davranislarindan etkileniyor ve o firmalarin da tepkilerine

neden oluyor ise azlik durumu söz konusudur14. O halde oligopol firma sayisinin

firma davranislarinin birbirlerini etki altina alabilecegi ölçüde az oldugu piyasadir.

Oligopolde azlik ile vurgulanmak istenen bir diger önemli nokta ise piyasada

gerçekte kaç firmanin yer aldigi degil, yer alan firmalardan yüzde kaçinin piyasayi

kontrol gücünü elinde bulundurdugudur. Buna göre piyasada yüz firma faaliyet

gösteriyorsa, ancak bunlardan yalnizca dördü piyasa payinin yüzde doksanini arz

ediyorsa bu piyasa oligopolist özellik gösteriyor demektir. Öte yandan elli esit

büyüklükte firmayi tasiyan bir piyasa daha çok tam rekabetçi özelik gösterir15.

O halde toplam firma sayisinin azligi önemli bir gösterge olmakla birlikte

yeterli degildir. Tek basina firma sayisi piyasa yapisi hakkinda yaniltici sonuçlar

verebilir. Zira, piyasanin tasiyabildigi firma sayisi içinde hakim firma sayisinin da az

olmasi gerekmektedir. Bu durumda “Oligopolde firma sayisinin azligi degil, baskin

firma sayisinin azligi ayirt edici bir özelliktir” yönünde bir genelleme yapmak yanlis

olmayacaktir.

13 Ilker Parasiz, Mikro Ekonomi: Modern Mikro Ekonomik Analize Giris , 5. bsk., Ezgi Kitabevi Yayinlari, Bursa, 1991, s.245. 14 Zeynel Dinler, Mikro Ekonomi, Genisletilmis 14. bsk., Ekin Kitabevi Yayinlari, Bursa, 2002, s.281. 15 “Oligopol Piyasalari ve Rekabet”, (Çevrimiçi) http://www.ekonomist.8m.net/m9.html, 12 Aralik 2004.

9

1.2.2. Piyasaya Giris Engelleri

Tam rekabet piyasalarinda sonsuz sayida alici ve saticinin varligi bu

piyasalara giris ve çikista herhangi bir engel olmamasinin dogal bir sonucudur.

Oysa ki oligopolde piyasaya giris engelleri üretimin birkaç elde yogunlasmasina

sebep olmaktadir.

Oligopolde piyasaya giris engellerinin varligi, piyasaya girislerin mümkün

oldugu ancak bu girislerin kolay olmadigi anlamina gelmektedir.

Piyasaya giris engelleri halihazirda faaliyet gösteren firmalarin sahip oldugu

bir takim avantajlardan kaynaklanmaktadir. Piyasaya her an için giris yapabilecek

potansiyel firmalar çogu kez ilgili endüstri ile alakali teknolojik üretim bilgisine ve

diger üretim faktörlerine sahip olmayabilirler. Bunlari piyasada varolan firmalardan

yüksek bedellerle satin almak durumunda kalan potansiyel firmalar bu durumun

yükledigi maliyete katlanmayacak ve piyasanin disinda kalacaktir.

1.2.3. Ölçek Ekonomilerinde Büyüklük

Oligopolde firmalarin uzun dönemli dengelerini sagladiklari minimum etkin

ölçek büyüklügüne tekabül eden üretim hacmi oldukça yüksektir. Çünkü oligopolist

piyasalarda yer alan firmalar birim maliyetleri düsük tutabilmek amaciyla büyük

ölçekli üretim kararlari alirlar. Eger toplam piyasa talebi sadece optimum

büyüklükteki birkaç firmayi destekleyecek düzeyde ise, rekabet sadece bu birkaç

firmanin hayatta kalmasini garanti altina alacaktir16.

16 Milton H.Spencer, Orley M.Amos Jr., Contemporary Microeconomics, 8th. Ed., Worth Publishers, New York, 1993, p.247.

10

Firmalarin içerisinde yer aldigi endüstriyel yapinin ne oldugunu dogru tespit

edebilmek, diger bir deyisle o piyasanin kaç firmayi tasiyabildigini belirleyebilmek

firmalarin uzun dönemli üretim karalari ile yakindan iliskilidir. Çünkü, belirli bir piyasa

talep hacmi ile firmanin dengeye gelecegi optimal tesis büyüklügü arasindaki

oransal iliski piyasa yapisi hakkinda önemli ipuçlari sunmaktadir. Bir firmanin tek

basina piyasa talebinin ne kadarini karsilayabildigi ise o firmanin minimum etkin

ölçek büyüklügüne baglidir.

Minimum Etkin Ölçek Büyüklügü, uzun dönem ortalama maliyet egrisinin

minimum oldugu noktadaki üretim hacmini ifade etmektedir ki bu üretim hacmini

saglayan firma büyüklügü optimal tesis büyüklügü olarak adlandirilir17.

Tam rekabet, oligopol ya da monopol gibi firma yapilari arasindaki

mukayeseli ayrimin nasil ortaya çiktigina deginmeden önce, genel anlamda

firmalarin uzun dönemli dengelerini ve minimum etkin ölçek büyüklüklerini nasil

belirlediklerine deginmek faydali olacaktir.

1.2.3.1. Uzun Dönem Firma Dengesi ve Üretim Ölçegi

Karari

Firmalarin uzun dönem üretim kararlari gerçekte kisa dönem üretim

kararlarinin bir bütünü olarak da düsünülebilir. Firma kisa dönemde sabit bir üretim

ölçeginde faaliyet gösterirken, uzun dönemli üretim kapasite degisimine olanak

taniyan bir süreç olarak nitelendirilebilir. Buna göre azalan verimlere konu olan kisa

dönemli üretim, uzun dönemde ölçege göre getirilerin dikkate alindigi bir üretim

planlamasina dönüsecektir. Zira kisa dönemden uzun döneme geçiste ölçek

degistirmenin altinda yatan temel mantik da minimum maliyetli üretimin

gerçeklestirildigi optimal ölçek büyüklügünü yakalayabilmektir.

17 Ünsal, Op.cit., s.268.

11

Oligopol piyasalarindaki firmalarin üretim konusunda ihtiyaç duyduklari

girdileri tam rekabetçi faktör piyasasindan tedarik ettikleri varsayilmis ve böylelikle

firmalarin maliyet egrilerinin diger piyasalarda faaliyet gösteren firmalarin maliyet

egrilerinden farksiz oldugu kabul edilmistir18.

Sekil-1.1: Uzun Dönem ve Kisa Dönem Ortalama Maliyet Egrileri Arasindaki

Iliski

Firmalarin “Kisa Dönem Ortalama Toplam Maliyet (SRATC= Short-Run

Average Total Cost)” egrilerinin her birini firmalarin uzun dönemde sahip olabilecegi

alternatif tesis büyüklükleri olarak düsünürsek, firma maliyet minimizasyonu mantigi

altinda bu alternatif SRATC egrileri arasindan çiktinin en düsük maliyetle

üretilmesini saglayan SRATC egrisini yani belli bir ölçek büyüklügünü seçecektir19.

18 Muammer Yaylali, Mikroiktisat, 3. bsk., Beta Basim A.S., Kirklareli, s.348. 19 Ünsal, Op.cit., s.265.

12

Bu ölçek büyüklügü ise gerçekte uzun dönem üretim kararindan baska bir sey

degildir.

Sekil-1.1 firmanin Kisa Dönem Ortalama Toplam Maliyet egrileri ile “Uzun

Dönem Ortalama Toplam Maliyet (LRATC= Long-Run Average Total Cost)” egrisi

arasindaki iliskiyi göstermektedir. Buna göre SRATC1 ile ifade edilen 1 nolu üretim

ölçeginde faaliyet gösteren firma kisa dönemde SRATC1A egrisi üzerinde kalmak

kisiti altinda (0;Q1] üretim araliginda bir üretim karari olusturacaktir. Ancak üretimini

Q1’in üzerine çikarmak isteyen firma ya ayni üretim ölçeginde daha düsük bir verim,

daha yüksek bir maliyetle üretimini arttiracak ya da uzun dönemde ölçek degisimine

gidecektir.

Sekil-1.1’de de görüldügü üzere Q1’in üzerinde sözgelimi bir Q2 üretim

hacmini üretebilecegi 2 alternatif ölçek büyüklügüne sahip bir firmayi düsünelim.

SRATC1 ile ifade edilen 1 nolu üretim ölçeginin firmaya yükledigi birim maliyet |

OC1 | kadardir. Halbuki firmanin ayni büyüklükte üretimi SRATC2 ile gösterilen 2 nolu

üretim ölçeginde sadece | OC2 | kadar birim maliyetle üretebilme olanagi vardir. O

halde rasyonel davranan firma (Q1;Q3] üretim araliginda 2 nolu üretim ölçegini tercih

ederken, Q3 üretim düzeyinin üzerine çikmak isterse tekrar bir ölçek degisimi

yasayacaktir.

Sekil-1.1’de basitlik saglamak amaciyla ölçek büyüklükleri az sayida

SRATC egrileri ile ifade edilmis ve uzun dönem ortalama maliyet egrisi

SRATC1ABC.......... olarak ifade edilmistir. Ancak kisa dönemde sonsuz sayida

ölçek büyüklügü tanimlayabilecegimiz düsünülürse uzun dönem ortalama maliyet

egrisini LRATC olarak tanimlamak daha dogru olacaktir.

Kisa dönem ortalama maliyet egrileri uygulamaya konulmus egriler iken

uzun dönem ortalama maliyet egrileri firmanin üretim planlamasini yansitan

gelecege yönelik egrilerdir. Firmalarin bir üretim ölçeginden bir diger ölçege geçis

asamasi uzun dönemli bir olgu iken, belli bir üretim ölçeginde karar kilan firma yine

kisa dönemli üretim süreci içerisine girmis demektir. O halde her bir kisa dönem

maliyet egrisi bir önceki kisa dönem maliyet egrilerinden hareket eden firmanin uzun

13

dönemli kararinin bir sonucudur20. O halde uzun dönemli üretim dinamik bir süreç

iken, kisa dönem bütünsel olarak düsünülen uzun dönemin statik bir anini ifade

etmektedir. Çünkü Sekil-1.1 den de görüldügü üzere kisa dönem üretim egrileri uzun

dönem üretim egrisine sadece tek bir noktada teget olmakta ve asla bu egriyi

kesmemektedir.

P

Q

Qoptimal

Sekil-1.2: Minimum Etkin Ölçek Büyüklügü

Tüm bu açiklamalar uzantisinda denilebilir ki LRATC egrisi SRATC

egrilerinin hepsini kavrayan zarf egrisidir. LRATC egrisinin SRATC egrilerine teget

oldugu bu noktalar, bütün girdilerin degisir olmasi durumunda belirli bir çikti

düzeyinin saglanmasinda katlanilan birim maliyetlerin minimum oldugu düzeyi

gösterir. Ancak LRATC egrisinin SRATC egrisine teget oldugu noktalar tek bir nokta

disinda SRATC’nin minimum oldugu nokta degildir. Hem SRATC hem de

20 Bulmus, Op.cit. s.203.

SRATC

LRMC SRMC LRATC

14

LRATC’nin esanli olarak minimum oldugu tek bir nokta vardir ki o noktada yapilan

üretim daha önce belirtilen minimum etkin ölçek büyüklügünü ifade etmektedir.

Çünkü firmalar belirli bir ölçek büyüklügünün minimum oldugu noktada olusan üretim

düzeyinden daha çok , belirli bir üretimi minimum maliyetle saglayan ölçek

büyüklügünü ararlar21. Sekil-1.2’de Minimum Etkin Ölçek Büyüklügünde saglanan

üretim Q optimal olarak gösterilmistir. O halde firmalar veri bir üretimden yola çikip bu

üretime uygun bir ölçek büyüklügü olusturmaya çalisirlar. Önemli olan ölçek

büyüklügünün degil üretim düzeyinin minimum maliyetidir. Bu durum her piyasa

yapisiyla uyumlu oldugu gibi oligopolist yapi için de geçerlidir. Çünkü zaten tek

basina belli bir üretim karari belirleyebilme gücünden yoksun olan oligopolcü

kabullenmek durumunda kaldigi veri bir üretim hacmini nasil en düsük maliyetle

üretirim sorunsali ile ilgilenmektedir.

Buraya kadar yapilan analizde firmalarin uzun dönem ölçek büyüklüklerini

hangi kriterler paralelinde olusturduklari incelenmeye çalisilmistir. Ancak farkli

piyasa yapilari içerisinde faaliyet gösteren firmalarin optimal üretim büyüklükleri de

birbirinden farklilasmaktadir. Birbirinden farkli optimal üretim büyüklüklerinin piyasa

yapilarinda nasil farklilasmaya yol açtigi asagida açiklanmaya çalisilmistir.

1.2.3.2. Oligopolde Ölçek Büyüklügü

Daha önce de vurgulandigi üzere oligopolde firmalarin minimum etkin ölçek

büyüklügü diger piyasa yapilarina göre oldukça yüksek bir üretim düzeyinde

belirlenmekte ve bu durum oligopolistik yapinin temel karakteristigini

olusturmaktaydi.

Firmalarin minimum etkin ölçek büyüklügü piyasanin yapini belirleyen temel

bir faktör olup , minimum etkin ölçek arttikça piyasada yer alan firma sayisi

21 Yüksel Ülken, Fiyat Teorisi , Filiz Kitabevi, Istanbul, 1999, s.142-143.

15

azalacaktir22. Bu durum ölçek ekonomisinin büyüklügü ile toplam piyasa talebi

arasindaki oransal iliskinin bir sonucudur. En temel anlamiyla ölçek ekonomisi

firmanin piyasada olusturdugu üretim hacmi olarak ifade edilirse, piyasanin o

hacimde kaç firmayi tasiyabildiginin tespiti piyasa yapisinin da ne oldugunun

çözümlemesi olacaktir.

Sekil-1.3: Piyasa Yapilari ve Ölçek Büyüklügü

Sekil-1.3’te temel piyasa yapilari olarak karsimiza çikan tam rekabet, tekel

ve oligopolist piyasalar karsilastirmali olarak açiklanmaya çalisilmistir. Homojen tek

bir mal üretildigi varsayimi altinda D(endüstri) ile adlandirilan egri söz konusu mala

yönelik toplam piyasa talebini vermektedir. Uzun Dönem Ortalama Maliyet egrisi

LRATC ise sadece tek bir minimum noktasina sahip bir egri olarak degil, birden

fazla firmanin uzun önem denge halini esanli olarak görüntüleyebilmek amaciyla 22 David Begg, Stanley Fischer, Rudiger Dornbusch, Mikro Iktisat, Çev. Vildan Serin, Alkim Yayinlari, Istanbul, 2000, s.149.

P

Q0

16

[Q(TR);Q(M)] araliginda yatay eksene paralel bir egri olarak çizilmistir. Q(TR), tam

rekabetçi firmanin minimum etkin ölçek büyüklügündeki, Q(M) ise monopolcü

firmanin minimum etkin ölçek büyüklügündeki üretim hacmini göstermektedir.

Piyasalara giris ve çikis konusunda hiçbir engelin bulunmadigi kusursuz

rekabet kosullarinda piyasadaki mevcut bütün firmalarin minimum maliyetle üretim

yaptiklari etkin ölçek büyüklügü SRATC(TR) olsun. Bu sekilde bütün firmalarin

toplam arzi S(endüstri) ile gösterilsin. Endüstri arz ve talebinin birlikte belirledigi E

denge noktasinda olusan piyasa satis fiyati ve piyasa üretim hacmi sirasiyla ¦ O

P(P)¦ , ¦ O Q(P)¦ ’dir. Bu fiyat miktar bilesimi ayni zamanda tam rekabetçi endüstri

dengesine de esit olmaktadir. Buna göre ¦ O P(P)¦ piyasa fiyatini veri alan tam

rekabetçi bir firmanin etkin ölçek büyüklügünü olusturdugu piyasa payi Q(TR) olarak

karsimiza çikmaktadir. Görüldügü üzere ¦ O Q(TR)¦ üretim düzeyi Q(P) piyasa

talebinin oldukça küçük bir payini olusturmaktadir. O halde piyasaya çok sayida

firma girebilecektir. Bu da tam rekabet kosullarinca desteklenen dogal bir sonuçtur.

Minimum etkin ölçek büyüklügünün son derece yüksek oldugu SRATC(M)

egrisine sahip dogal monopolcü bir firmayi ele alalim. Bu durumda D(endüstri)

dogrudan monopolcünün malina yönelik olan talep egrisini göstermekte ve firma ¦ O

Q(M)¦ piyasa talebinin tamamini karsilayan mal miktarini ¦ O P(M) ¦ monopol

fiyatindan arz etmektedir. Bu durumda S(endüstri) gibi firmalar arz toplamini

yansitan toplulastirilmis bir egriden söz etmek mümkün degildir.

Analizimizde Q(TR) ve Q(M) sirasiyla tam rekabetçi ve monopolcü ölçek

ekonomilerinin büyüklüklerini göstermektedir. Q(TR) ölçek büyüklügü teorik olarak

sonsuz sayida firmayi piyasaya alabilecek bir potansiyel saglarken, Q(M) ölçek

hacmi sadece bir firmanin egemenligine olanak tanimaktadir.

Minimum etkin ölçek büyüklügü arttikça piyasadaki üretici firmalarin sayisi

azalacaktir. Çünkü piyasaya girmeye çalisan firmalar ancak büyük ölçekli üretim

yapabilme kosulu altinda piyasada yer alabileceklerdir23. Oligopolist olusumlar da

bu seklide sadece sinirli sayida firmanin büyük ölçekli üretim yaptigi piyasa

modelleri olarak karsimiza çikmaktadir. Buna göre oligopolde minimum etkin ölçek

23 Ibid., s.148,149.

17

büyüklügü monopol durumuna yaklasmakla birlikte daha küçük ancak tam rekabetçi

ölçek büyüklügünden oldukça yüksektir.

Sekil-1.3’teki SRATC1, SRATC2 ve SRATC3 ölçek büyüklüklerinde faaliyet

gösteren firmalar birbirlerine yakin ya da es büyüklükte üretim hacimlerine sahiptir.

Bu üretim büyüklüklerinde piyasanin tasiyabilecegi üç firma mevcuttur. Ancak

oligopolist piyasalarda bu üç ölçek büyüklügünün altinda bir ölçekte sözgelimi

Q(TR)’de faaliyet göstermenin olanaksiz oldugu yönünde bir genelleme yapilamaz.

Çünkü oligopolde firma sayisinin azligi üzerine yapilan açiklamalarda da

vurgulandigi üzere azlik ile ifade edilmek istenen piyasaya hakim olan yani piyasa

payinin önemli kismini arz etme gücünü elinde tutan firma sayisinin sinirli olmasidir.

Buna göre daha sonra detayli olarak irdelenecegi üzere oligopolde fiyat katiligi

varsayimi altinda, sözgelimi bir Po fiyatinda her bir firma piyasa talebinin belli bir

bölümünü karsilayacaktir.

1.2.4. Oligopolde Homojen ve Farklilastirilmis Mallar ve

Çapraz Esneklik

Oligopolde firmalar tarafindan üretilen mallar homojen ise yani üretilen

mallar tamamiyla birbirinin aynisi ise “tam oligopol”, “saf (pür) oligopol” veya

“homojen oligopol” durumundan söz edilir24. Bu durumda farkli firmalar tarafindan

üretilen mallar arasinda tam bir ikamenin oldugundan söz edilir.

Oligopolde firmalar tarafindan üretilen mallarin homojenlik derecesi

azalmissa, yani mallar farklilastirilmis ise bu durumda mallar yine ikame edilebilirlik

özelliklerini tasimakla birlikte bu kez “noksan oligopol”, “farklilastirilmis oligopol” ya

da “heterojen oligopol” den söz edilir25.

24 Dinler, Op. cit. s.352. 25 Ibid.

18

Piyasada bulunan A, B ve C gibi üç oligopolist firmadan A ve B firmalarinin

kendi aralarinda homojen mal ürettiklerini C firmasinin ise bu iki firmaya göre

farklilastirilmis mal ürettigini farzedelim. B firmasi fiyatlar üzerinden bir rekabete

soyunup fiyatini düsürmüs olsun. Bu durumda kendisiyle tam ve yakin ikame mal

üreten A ve C firmalarinin mallarinin talep edilen miktarlarinda bir azalma gözlenir.

Ancak A firmasinin mallari ile B firmasinin mallari aralarinda homojen, C firmasinin

mali ise farklilastirilmis mal oldugundan A ve C firmalarinin mallarinin taleplerindeki

azalma es büyüklükte olmayacaktir.

Sekil-1.4: Oligopolde Çapraz Esneklik

A ve C firmalarinin talep esnekliklerinin farkli olmasindan kaynaklanan

etkilerin daha net ortaya konulabilmesi amaciyla Sekil-1.4’te baslangiç talep

eBC

eBA

PB1

PB2

PB

QA , QC QA2 QC2QA1 QC1

19

hacimleri birbirine esit kabul edilmistir ( QA1 = QC1 ). B firmasinin fiyatini PB1’den PB2

‘ye düsürmesi sonucu A ve C firmalarinin tüketicileri bu kez B malini tercih

edeceklerdir. Ancak A mali C malina göre B malinin daha yakin ikamesi

oldugundan, A malinin talebi çok daha fazla azalacaktir. Bu azalma sekilden de

görülecegi üzere ¦ QA1 QA2¦ kadardir. C malinin talebi ise sadece ¦ QC1 QC2¦

kadar azalmistir. Çünkü A ve B firmalarinin mallari arasindaki çapraz esneklik

katsayisi eBA , B ve C firmalarinin mallari arasindaki çapraz esneklik katsayisi eBC’

den daha yüksektir ( eBA > eBC).

Bunun yaninda A, B ve C mallari gibi oligopol piyasalarinda üretilen tüm

mallar birbirinin ikamesi oldugundan eBA ve eBC esneklik katsayilarinda oldugu gibi

tüm mallar arasi çapraz esneklik katsayisi pozitif degerler almaktadir.

1.2.5. Karsilikli Bagimlilik ve Stratejik Davranis

Iktisat literatüründe firma davranislari üzerine genellemeler olusturmak

amaciyla üretilen modeller içinde oligopol modellerini diger piyasa modellerinden

ayiran bir diger temel fark firmalar arasi etkilesimin varligidir.

Oligopol piyasalarinda firma sayisinin azligi ister istemez karsilikli bagimlilik

durumu yaratmaktadir. Özellikle firma büyüklüklerinin birbirine yakin oldugu

durumlarda, piyasada yer alan firmalardan birinin, fiyat ya da miktar ile ilgili alacagi

her karar bir diger firmanin satis politikasi üzerinde etkili olacaktir.

Oligopolde firmalar arasi bagimlilik firma sayisina bagli oldugu gibi

piyasada üretilen mallarin homojenlik derecesine göre de degisim göstermektedir26.

Firma sayisi azaldikça firmalar arasi etkilesim ve karsilikli bagimlilik artmaktadir.

Benzer sekilde piyasada arza konu olan mallarin homojenlik derecesi ne kadar

yükselirse mallarin ikame edilebilirlik gücü de o ölçüde artacagindan karsilikli

bagimlilik güçlenecektir. 26 Yaylali, Op. cit. s. 347.

20

Karsilikli bagimlilik altinda üretim, fiyatlama, reklam, yatirim kararlari gibi

firma faaliyetleri stratejik bir düsünce yapisini zorunlu kildigindan, oligopolcü

firmanin yönetimi komplike bir planlama sürecine dönüsmektedir. Karar alma

asamasinda her firma kendi rakibinin tepkisini tartabilmeli ve ayni zamanda

rakiplerinin almis oldugu kararlara kendi verdigi tepkinin de yine rakiplerince

tartildigini bilmelidir. Kararlar, tepkiler, tepkiye karsi verilen tepkiler ve sonrasi

faaliyet akisi içerisinde dinamik bir süreci olusturur. Bu asamada firmalar

kararlarinin potansiyel sonuçlarini degerlendirirken rakiplerinin de kendileri kadar

rasyonel olduklarini ve akillica davrandiklarini varsaymalidir. O halde, firmalar

kendilerini rakiplerinin yerine koyacak, onlarin nasil davranacaklari üzerinde

düsünecek ve varsayimda bulunacaktir27.

Her bir firmanin, gerçeklesecegini umdugu ve bunu bir denge çözümü

bulmada kullandigi “rekabete dayali reaksiyonlarin dogasi” hakkinda özel bir

hipotez formüle etmek oligopolcü firmanin sürekliligi konusunda dogal bir yol olarak

gözükmektedir. Sözgelimi üretim planlamasi gibi bir konuda her bir alternatif karar

için bir karlilik çiktisi saptamak ve bunlari derecelendirerek optimumu bulmak

firmanin yüz yüze geldigi temel problemdir. Birer strateji niteligi tasiyan bu alternatif

kararlar arasinda her firma söyle bir muhakeme sürecine girecektir: “ Eger ben

firmam olarak A stratejisini seçersem ve rakibim B stratejisini seçerse, benim

kazancim X olacak, eger ben C, rakibim D stratejisini seçerse bu kez kazancim Y

olacak, eger……………………..” seklinde bir alternatifler kümesi olusturan ve

böylelikle belli stratejiler karsisinda rakibin reaksiyonlarini tespit eden sorgulama

halindeki firma, firmalarin tepkilerinin ne olacagina iliskin bir sonuç çikarmaya

çalismalidir. O halde firma alternatif kararlar konusunda bir degerlendirmeye

varmadan önce her bir rakibin hamlesi hakkinda bir bakis açisi olusturmalidir. O

halde oligopol teorisi bu sekilde “karsilikli stratejik bagimlilik” durumunda bulunan

saticilarin kararlarini anlama ve öngörebilme sorunu ile ilgilenmektedir28.

Oligopol piyasalarinda ortaya çikan bu karsilikli bagimlilik hali oligopol

çözümlemesini birer iktisadi oyuna indirgeme gerekliligini ortaya çikarmistir. Çünkü

piyasada yer alan her bir aktör her ne kadar bir digerine bagimli oldugunun 27 Pyndick, Rubinfeld, Op. cit., p.429. 28 Gravelle, Rees, Op. cit., p.299.

21

bilincinde olsa ve ona göre sürekli olarak rakibin davranislarini gözetse de tam

olarak dogru bir öngörüde bulunma sansindan yoksundur. Buna göre oligopol

dengesi her birinin kazanci belli bir olasilik degerine sahip stratejilerden olusan bir

oyun çözümlemesi olarak da düsünülebilir. Bu sebeple günümüzde oligopol

dengesine Oyun Teorisi yaklasimi yaygin olarak kullanilmaktadir. Ancak en basit

stratejik oyunlarin bile, oyuncularin alacagi kararlar uzantisinda olusacak birden

fazla farkli çözümü oldugu düsünülürse, oligopolü bir denge zeminine oturtan tek bir

teori olusturmak da mümkün olmayacaktir.

1.2.6. Oligopolcü Firmanin Talep Egrisi

Endüstri talep egrisi ile firma talep egrisi arasindaki iliski hiç süphesiz ki

piyasa yapisi ile baglantili olarak ortaya çikmakta, bu piyasa yapisinin özelliklerine

göre firma ve endüstri talep egrileri birbirine yaklasmakta ya da birbirinden

farklilasmaktadir.

Talep yönünden eksik rekabet kosullarinin varligindan bahsedilmedikçe,

tüm piyasa yapilari için endüstri talep egrisinin sekil itibariyle sol yukaridan sag

asagiya inen negatif egimli standart bir egri oldugundan söz edilir. Firma talep egrisi

ise firmanin faaliyet gösterdigi endüstriyel yapiya baglidir.

Monopolde egemen satici, piyasada olusan toplam talebin tek arz edicisi

konumunda oldugundan firma talebi ile endüstri talebi arasinda herhangi bir farklilik

bulunmamaktadir. Buna göre monopolcü istedigi fiyat ya da miktar üzerinden satis

yapabilecektir.

Tam rekabette tek bir firmanin kendi basina bir fiyat politikasi olamadigi için

veri fiyat düzeyinde arz edebilecegi malin tamamini satabilecektir. Çünkü piyasada

sonsuz sayida alicinin olusturdugu bir talep hacmi mevcuttur. Buna göre firma talep

egrisi yatay eksene paralel, veri piyasa fiyati düzeyinde sabitlenmis bir dogru

seklinde olacaktir.

22

Oligopol piyasalarina gelince, sinirli sayida üretici sonsuz sayida tüketicinin

talebini karsilar. Ancak burada firmanin kendi talebini sembolize eden egrinin ne

oldugunu belirleyebilmesi zordur. Çünkü oligopolcünün rakiplerinden bagimsiz fiyat

ya da miktar politikasi belirleyebilme olanagi yoktur. Zira firmanin alacagi herhangi

bir karar rakip firmalarin tepkilerine neden olacaktir. Firmanin talep konusunda

yasadigi belirsizlik ise bu tepkileri tam olarak tahmin edememesinden

kaynaklanmaktadir29. Firma karsi karsiya kaldigi talep egrisini net olarak

öngörebiliyor ise oligopolcü firmanin denge durumu ile monopolcü firmanin denge

durumu arsinda bir ayrimdan söz etmek de anlamli olmayacaktir30. Firmalarin üretim

kararlarinda yasadiklari bu karsilikli bagimlilik sonucu firma negatif egimli bir talep

egrisi tahmini disinda kendi payina düsen piyasa talebini net olarak

belirleyememektedir31.

Oligopol piyasalarinda yer alan firma sayisi arttikça firmanin talep egrisi

tahmini de o ölçüde zorlasmaktadir. Çünkü talep fonksiyonunun bagimli oldugu

degisken sayisi da artmaktadir. Fiyat disinda talebi etkileyen diger kosullarin sabit

oldugu varsayimi altinda firmanin talebi diger firmalarin fiyatinin bir fonksiyonu

haline gelecektir32.

Oligopolist bir piyasada X, Y, Z ve T gibi dört firmanin yer aldigini

düsünelim. Buna göre her bir firmanin talep fonksiyonu su sekilde gösterilebilir:

DX = f ( PX, PY, PZ, PT )

DY = f ( PY, PX, PZ, PT )

DZ = f ( PZ, PX, PY, PT )

DT = f ( PT, PX, PY, PZ )

29 Dinler, Loc. cit. 30 Orhan Türkay, Iktisat Teorisine Giris: Mikroiktisat, 14. bsk., Imaj Yayinevi , Ankara, 2000, s.172. 31 Yaylali, Loc. cit. 32 Havva Tunç, Mikro Iktisat, Ed. Rana Gürtuna, Alfa Basim Yayim Dagitim Ltd. Sti., Istanbul, 2002, s.352.

23

O halde bu dört firmanin talep fonksiyonlari bütünüyle birbirine baglidir.

Sözgelimi X firmasinin kendi fiyat ve talebini belirleyebilmesi, diger firmalarin

fiyatlarina bagli iken, ayni sekilde Y, Z ve T firmalari da hem birbirlerine hem de X

firmasina baglidirlar. Yani oligopolist bir firma hem “digerlerine bagimli” hem de

“kendisine bagimli olunan” stratejik bir konumdadir.

Oligopolde bireysel anlamda firmalar için belli bir talep tahmininde

bulunmanin zorlugu bir yana, piyasada üretilen mallarin homojen olup olmamasina

göre de firma talep egrileri farkli özellikler kazanmaktadir. Üretilen mallarin homojen

oldugu durumda talep egrilerinin çok daha yüksek bir esneklige sahip oldugundan

bahsedilir33. Bu durumda mallar arasinda tam ikame durumu söz konusu olacak ve

tüketici açindan söz konusu malin hangi firmadan tedarik edildiginin hiçbir önemi

kalmayacaktir. Böylelikle firmalardan birinin fiyatlarinda meydana gelecek bir

degisim dogrudan diger firmalarin satislari üzerinde büyük ölçüde degisim

yaratacaktir.

Mallarin homojen ya da farklilastirilmis olmasina göre talebin çapraz

esnekliginin farkli olusunun etkileri Sekil-1.4’te açiklanmaya çalisilmisti. Burada da

yine ayni sekilde A ve B firmalarinin kendi aralarinda homojen mal ürettiklerini, C

firmasinin ise farklilastirilmis mal ürettigini farzedelim. Oligopolde fiyat katiligi

varsayimi altinda baslangiçta her bir firmanin esit bir denge fiyatinda bulundugunu (

PA = PB = PC ) ve basitlik saglamak amaciyla A ve C firmalarinin es büyüklükte bir

baslangiç talep hacmine sahip olduklarini ( QA1 = QC1 ) düsünelim.

33 Ercan Eren, Murat Donduran, Mikro Iktisat, Genisletilmis 2. bsk., Avciol Basim Yayin, Istanbul, 2001, s.269.

24

Sekil-1.5: Homojen ve Heterojen Oligopolde Talep Egrileri

B firmasi herhangi bir sebepten dolayi fiyat üzerinden rekabete girip fiyatini

PB1’den PB2’ye yükseltmis olsun. Bu durumda B firmasi uyguladigi düsük fiyatin

avantajlarindan yararlanarak, kendi ürettigi mal ile ikame niteligi tasiyan A ve C

firmalarinin mallarina olan talebin bir bölümünü kendi üzerine çekecektir. Ancak A

firmasinin mali B firmasinin mali ile homojen oldugundan ve C firmasinin malina

göre ikame gücü daha yüksek oldugundan, A firmasinin talep egrisi daha çok

kayacak ve piyasa payi kaybi daha yüksek olacaktir. Sekil-1.5’te de görüldügü gibi A

firmasinin talebi ¦ QA1QA2 ¦ kadar azalirken C firmasinin talebi ¦ QC1QC2 ¦ kadar

azalmaktadir.

QA2 QA1 QC2 QC1

QB1 QB2

PB1

PB2

DB

QQA QC

DB1

DB2

PC = PA

DA1 DA2

PB PA

25

1.2.7. Oligopolde Fiyat Kontrolü ve Fiyati Hedef Almayan

Rekabet

Oligopolde firmalar genellikle fiyat konusunda rekabet etmekten kaçinmayi

çok daha güvenli bulurlar. Bu firmalar piyasa paylarinda bir yükselis söz konusu

degilse, en azindan mevcut paylarini korumak üzere reklam ve müsteri hizmetleri

gibi fiyati hedef almayan formda çesitli faaliyetlere soyunmayi daha çok tercih

ederler. Fiyat düsürme politikasi ise, sadece talep azalmasi gibi durumlardan

kaynaklanan ciddi baskilar altinda ortaya çikmaktadir. Fiyati hedef almayan rekabet

anlayisi bir çok oligopolistik endüstride “yasa ve yasamasina izin ver!” politikasina

hiz kazandirmaktadir34.

Oligopolde firmalarin fiyat üzerinden rekabete girmemeleri, firmalarin fiyat

üzerinde bir etkilerinin olmadigi ya da fiyati veri aldiklari anlamina gelmez.

Oligopolde fiyat olusumu konusunda görülen genel egilim oligopolist firmalar

arasinda görece olarak daha büyük konumda olan lider firmanin fiyati belirleyip ve

diger firmalarin da bu fiyati izledikleri yönündedir. Lider firma piyasada en düsük

maliyetle faaliyet gösteren firma olabilecegi gibi piyasadaki talep ve maliyetlerde

olusan degisimleri en iyi takip eden firma da olabilir35. Ancak piyasada bu sekilde

olusan fiyat üzerine kurulan rekabet stratejileri çogu kez firmalar açisindan zarar

verici olmaktadir.

Oligopolcü firmalardan birinin satis fiyatini düsürdügünü varsayarsak,

mevcut diger firmalar da müsterilerini fiyatini düsüren firmaya kaptirmamak için satis

fiyatlarini indirecekler, hatta rakiplerinden daha büyük oranda fiyatlari düsürerek

adeta bir savas baslatacaklardir36. Ayni sekilde oligopolde bir firmanin fiyatlari

yükseltme yönünde bir politika uygulamasini beklemek de gerçekçi olmayacaktir. Bu

sebeple oligopolde fiyatlarin kati oldugundan söz edilir. Çünkü negatif egimli bir

talep egrisi uyarinca satislarini arttirmayi planlayan bir firma fiyat disinda bir politika

uygulamayi hedeflemiyorsa dogrudan fiyatlarini yükseltecek bu da diger firmalarin

34 Spencer, Orley, Op. cit. , p.248. 35 Yaylali, Op. cit. s.367. 36 Türkay, Op. cit. s.172.

26

tepkilerine neden olacaktir. Bu yüzden oligopolde firmalarin yaygin olarak fiyat

konusunda anlasma yaptiklari isbirlikçi oligopollerden söz edilmektedir.

Özellikle mallarin homojen oldugu saf oligopol durumlarinda, firmalarin fiyat

konusunda belirleyecekleri politikalar tamamen birbirine bagimli hale gelmekte,

böylelikle rakip firmalar tarafindan talep edilen fiyatlar ayni olmak durumunda

kalmaktadir37. Ürün farklilastirilmasinin yasandigi heterojen oligopollerde ise, firma

tüketicinin kendi ürününe olan baglilik derecesini tahmin etmek durumunda

kalacaktir. Bu baglilik ne kadar yüksek boyutta ise tüketici talebi üzerinde fiyat

degisikliklerinin etkisi de o denli az olacaktir38. Buna göre oligopolcü firma

tüketicilerin fiyat degisimlerine duyarliligi konusunda dogru bir esneklik tahmini

yapabildigi sürece fiyat üzerinde degisiklik yapabilecektir.

1.2.8. Oligopolde Rekabet Kavrami

Tam rekabet piyasasi adinda da vurgulandigi üzere, rekabetin aksaklik

olmaksizin garanti altina alindigi piyasa modelidir. Ancak bu piyasalarda fiyati veri

alan firmalar arasinda her hangi bir fiyat rekabeti oldugu söylenemeyecegi gibi, fiyat

disi bir rekabet politikasi uygulandigi da görülmemektedir. Sözgelimi tam rekabetçi

firma reklam faaliyetinde bulunmaz, satis konusunda dikkat çekici kampanyalara

basvurmaz, hatta kendi rakiplerinin ve tüketici kitlesinin kim oldugunu bilmez. Fakat

oligopolcüler piyasa güçlerine degil de dogrudan birbirlerine bagimli olduklarindan

fiyat konusunda endise duyarlar, reklam üzerinde büyük harcamalar yaparlar ve tabii

ki rakiplerinin davranis kaliplarini anlamaya çalisirlar. Çünkü tam rekabette firmalar

cari piyasa fiyatindan istedikleri kadar satis yapabilirlerken, reklam üzerinde

harcama yapmanin altinda hiçbir mantik görmezler. Tam rekabette mallar homojen

oldugundan firmanin yapacagi reklam faaliyeti, tüketiciyi sadece kendi malina degil

ayni zamanda tüm piyasa üretimine getirecektir. Halbuki oligopolcü negatif bir talep

egrisi uyarinca, daha fazla satis yapmak istiyorsa ya fiyatini kiracak ya da talep

37 Yaylali, Op. cit. s.347. 38 Griffiths, Wall, Op. cit., p.119.

27

egrisini saga kaydiracak sekilde daha çok reklam yapacaktir.39 Homojen oligopolde

zaten fiyat rekabetine giremeyen firma, reklam kampanyalari ile sayili firma

arasindan siyrilabilme sansini yakalayabilir. Heterojen oligopolde ise ürün

farklilastirmasi yoluyla rekabet eden firma reklam yoluyla da tüketici dikkatlerini

çekmeye çalismaktadir.

Tam rekabetçi firmalar piyasa dinamiklerinin belirledigi dogal rekabet

kosullari altinda faaliyet gösterir. Tam rekabetçi olusum gerçekte bir baska piyasa

yapisi içerisinde rekabet edebilme gücüne sahip olmayan son derece küçük

firmalarin hayatta kalmasini garanti altina almakta, ancak firma piyasa büyüklügü

yaninda aktif bir rekabet politikasi belirleyememektedir. Oysa ki oligopolcü firmanin

piyasadaki varligi kiyasiya bir rekabet gücünü olusturabilmesine baglidir. Zira eksik

rekabet kosullarinda firmanin hayatta kalabilmesi piyasanin kendi dinamiklerince

garanti altina alinmamistir.

1.3. Oligopolde Fiyat Olusumu

Piyasalarda sonsuz sayida alicinin bulundugu ancak bir malin yalnizca iki

firma tarafindan üretildigi oligopol piyasalarina “düopol” adi verilir. Düopol, firma

sayisi açisindan oligopol modelinin alt sinirini teskil eden özel bir durum olup,

oligopolist yapinin kavranabilmesi açisindan basitlestirilmis bir model olarak

düsünülebilir. Çünkü, düopol için geçerli olan tüm genellemeler oligopol için de

geçerli olacaktir.

Bir endüstride oligopolist olusumlar bir firmanin monopolist gücünün

piyasaya giren bir diger firma tarafindan kirilmasi ile ortaya çikmaktadir. Buna göre

monopolcü gücü kirilan firma ile piyasada yer alan ikinci firma gerçekte bir oligopol

modeli olan düopolist yapiyi dogurmaktadir. Bu sebeple, oligopol piyasalarini

açiklayabilmek için monopolistik yapinin referans alindigi oligopol modelleri

olusturulmaya çalisilmistir. 39 Baumol, Blinder, Op. cit., p.282.

28

Sekil-1.6: Oligopolde Fiyat Olusumu

Sekil-1.6’da oligopol piyasalarinin olusumuna iliskin genel bir model

olusturulmaya çalisilmis olup, çalismanin ikinci bölümünde çesitli kosul ve

varsayimlar altinda sekillenen farkli oligopol modellerine detayli olarak yer

verilecektir40.

Baslangiçta piyasada tek satici konumunda olan bir A firmasinin monopol

dengesinden hareket edelim. TA ile ifade edilen dogru gerçekte piyasa talep dogrusu

olup, monopol kosullarinda ayni zamanda firma talep dogrusuna da esit olmaktadir.

40 Özdemir, Op. cit. s. 283 Aydin Türkbal, Mikroiktisat, 3. bsk., Filiz Kitabevi, Istanbul, 1997, s.573.

TA?

TA

AC

MC

Q

P

29

TA dogrusunun ifade ettigi marjinal gelir dogrusu ise MR A ile gösterilmistir. Firma AC

ve MC egrileri ile ifade edilen ortalama ve marjinal maliyet yapisina göre dengeye

gelmektedir.

Marjinal gelirin marjinal maliyete esit oldugu MC=MRA kar maksimizasyonu

kosulu E noktasinda saglanmakta olup, bu denge düzeyinde monopol fiyat ve miktar

bilesimi sirasiyla PM ve QM olarak belirlenmistir. Firmanin elde ettigi kar ise PMYXZ

dörtgeni ile ifade edilmektedir. Tam bu asamada yeni bir B firmasinin piyasaya

girerek mal arzinda bulundugunu düsünelim. Bu durumda artik tek satici olma

gücünü kaybeden A firmasi piyasa payinin bir bölümünü B firmasina kaptiracak ve

TA dogrusu yine toplam piyasa talebini yansitirken, A firmasina yönelik talep dogrusu

TA' olarak sola kayacaktir. Bu asamada piyasada sabit bir arz miktari ile varolan A

firmasi talepteki azalma etkisiyle fiyatini PM' seviyesine düsürmek durumunda

kalacaktir. Burada firma kisa dönemde veri bir maliyet yapisi ile hareket ettiginden

fiyat düsüsleri de arz edilen miktarin azalmasina neden olacak, yani arz | QMQM' |

kadar azalacaktir.

Burada B firmasinin arz miktarini arttirdigini ya da bir 3. firmanin piyasaya

girdigini düsünürsek, bu kez A firmasina yönelik talep egrisi T''A olarak tekrar sola

kayacak, A firmasinin satis fiyat ve hacmi tekrar düsecek ve denge noktasi E??

noktasinda olusacaktir. Bu durumda baslangiçta monopolcü konumunda olan firma

piyasa talebini artik oligopolcü bir ortamda diger firmalarla paylasirken fiyatini da

indirmek durumunda kalacaktir.

Bir monopolcü firmanin piyasaya yeni girisler sonucunda olusan denge fiyat

ve miktar bilesim noktalarini birlestiren egriye “tepki egrisi” ya da “reaksiyon egrisi”

adi verilir. Monopol gücü kirilan firma, diger firmanin üretim miktarlarina bagli olarak

sürekli degisen fiyat ve miktar bilesimlerini bu tepki egrisi üzerinde ayarlayacaktir.

Düopolcü firmalardan biri piyasaya arz ettigi mal miktarini arttirirsa diger firma

azalan piyasa payi nedeniyle fiyatlarini düsürmek zorunda kalacak ve böylelikle arz

ettigi miktar azalacaktir. Böylelikle, iki firmadan birinin arzindaki artis digerinin arzini

azaltacak ancak neticede veri piyasa talebini karsilayan mevcut toplam arzin

firmalar arasinda paylasilarak degismesi önlenmis olacaktir41.

41 Özdemir, Loc. cit.

30

Eger firma arz egrisi, bir firmanin çesitli fiyat düzeyleri karsisinda üretip

satabilecegi mal miktarlarini gösteriyorsa reaksiyon egrisini de firmanin arz egrisi

olarak nitelendirebiliriz. Bu durumda reaksiyon egrisi üzerindeki her noktadan

oligopolist firmanin piyasadan alabildigi pay ölçüsünde buna uygun bir talep

dogrusunun geçmesi olasidir.

O halde, oligopolcü firma kendi piyasa dengesini belirlerken kendi ürettigi

mala olan talebi dogru belirleyebilmelidir. Firma talep hacmi ise piyasa talebinin ne

kadarini diger firmalarin aldigi ile ilgilidir. Diger bir deyisle her firma kendi arzi ile

birlikte diger firmalarin arzini da dikkate almalidir. Bu sekilde oligopolde veri bir

endüstri talebi dahilinde olusacak toplam piyasa arzi firmalar arasinda rekabet

gücüne bagli olarak sürekli degisen oranlarda paylasilmaktadir.

Oligopolde fiyat olusumuna yönelik olarak yapilan bu açiklamalar monopol

gücü kirilan firmanin tepkisel davranislari sonucu ortaya çikan denge durumunu

ortaya koymaktadir. Oysa ki piyasaya giren ikinci firmanin hangi kosullara göre ve

nasil denge durumunu belirledigi izlenememektedir. Söz konusu firma piyasaya arz

edecegi ürün miktarini ve satis fiyatini nasil tespit edecektir? “Oligopolde Fiyat

Olusumu” basligi altinda irdelenen bu denge hali genel bir perspektif sunmakla

birlikte, yeni denge durumlarinda ortaya çikan hem fiyat hem de üretim hacmi

degisimlerini içermektedir. Oysa ki olusturulmaya çalisilan oligopol teorilerinde çogu

kez firmalar tarafindan fiyat ve miktardan birini sabit tutup, digeri üzerinde ayarlama

yapma üzerine birer politika izlendigi gözlenmektedir.

1.4. Oligopolist Yapinin Tespiti ve Oligopol Derecesi

Firmalarin ürettigi mallarin homojenlik derecesi, firmalar arasi karsilikli

bagimlilik, piyasaya giris serbestligi ve yogunlasma derecesi bütün piyasa yapilari

için ayirt edici nitelikler olmakla birlikte, bu özellikler birbirinden farkli piyasa yapilari

için farkli ölçüm degerlerine sahip olmaktadir. Asagida oligopolist özellikte

31

piyasalarda bu kriterlerin ne yönde degisim gösterdigine yönelik genel bir bakis açisi

olusturulmaya çalisilmistir.

1.4.1. Mallarin Homojenlik Derecesi

Daha önce de bahsedildigi üzere mallarin homojen ya da farklilastirilmis

olmalari durumuna göre oligopolist yapi saf ve heterojen özellikler göstermektedir.

Mallarin homojenlik derecesi yükseldikçe yani mallar birbirinin ne kadar aynisi ise

oligopol siddeti de o ölçüde artmakta ve yapi saf oligopole yaklasmaktadir. Mallarin

homojenligi ile kastedilen söz konusu mallarin birbiri yerine ikame edilebilirlik gücü

olup, bunun ölçümü ise talebin çapraz fiyat esnekligi ile yapilmaktadir.

Talebin Çapraz Fiyat Esnekligi, piyasada yer alan iki maldan birinin fiyatinda

meydana gelecek yüzde degisimin, diger malin talep edilen miktarinda meydana

getirecegi yüzde degisimi ifade etmektedir.

?QB - - - - QB ?QB PA ep = - - - - - - = - - - - - - - - ?PA QB ?PA - - - - PA

Yukarida ep ile formülize edilen çapraz fiyat esnekligi üretilen ürünlerin

birbirleri ile ne derece ikame edilebilir olduklarinin saptanmasinda kullanilan önemli

bir göstergedir. Mallar ister homojen ister farklilastirilmis olsun, ikame edilebilir

özellikteki tüm mallar arasindaki çapraz fiyat esnekligi ep 0 ile 8 aras inda yer alan

pozitif bir deger alir. Mallar arasinda ikame edilebilirlik gücü azaldikça, yani ürün

32

farklilastirmasi kuvvetlendikçe ep sifira yaklasmakta ve oligopol derecesi de

azalmaktadir42.

1.4.2. Firmalar Arasi Karsilikli Bagimlilik

Oligopolist piyasalarin ayirt edici özelliklerinden biri olan karsilikli

bagimliligin derecesi talebin çapraz miktar esnekligi ile ölçülmektedir43. Talebin

çapraz miktar esnekligi ikame mal üreten iki firmadan birinin üretim miktarinda

meydana gelen yüzde degisimin, diger firmanin malinin fiyatinda meydana getirdigi

yüzde degisimi ifade etmektedir.

?PB - - - - PB ?PB QA eq = - - - - - - = - - - - - - - - ?QA PB ?QA - - - - QA

Çapraz miktar esnekligi de 0 ile 8 arasinda bir deger almakla birlikte, çapraz

miktar esnekligi arttikça firmalar arasi bagimlilik ve oligopol derecesi de

artmaktadir44.

Çapraz fiyat ve çapraz miktar esnekliklerinden görüldügü üzere oligopolist

firmalardan birinin fiyat ya da miktar ile ilgili aldigi bir karar diger firmalarin miktar ve

fiyatlari üzerinde dogrudan bir etki yaratmaktadir.

42 Eren, Donduran, Op.cit. s. 213. 43 Ibid, s. 218. 44 Ibid, s. 219.

33

1.4.3. Piyasaya Giris Serbestligi

Piyasalara giris konusunda firmalarin ne denli serbesti içerisinde bulundugu

J. Bain tarafindan gelistirilen “giris kosulu” ile ölçülmekte olup E ile ifade edilen giris

kosulu asagida formülize edilmistir45.

PA – PC Giris Kosulu = E = - - - - - - PC

PA : Firmanin somutta elde ettigi fiyat

PC : Tam rekabetçi piyasa fiyati

Giris kosulu, piyasada varolan oligopolist firmalarin, potansiyel firmalarin

piyasaya girisine olanak tanimaksizin, kendi fiyatlarini tam rekabetçi fiyatin ne kadar

üzerine çikarabildiginin bir ölçütüdür46.

Oligopolde E degeri pozitif olmakla birlikte, bu deger ne kadar yüksekse

oligopol gücü de o denli yükselmektedir.

1.4.4. Oligopolde Yogunlasma

Yogunlasma orani bir endüstriye ait toplam satislarin (mallarin, üretimin, is

gücünün ya da diger faktörlerin) yüzde kaçinin endüstrideki n sayida firma

tarafindan karsilandigini ortaya koyan bir ölçümdür. Tanimlamadaki “n sayida

firma” genellikle 4 ya da 8 olmakla birlikte, çogunlukla küçük bir rakama tekabül

eden herhangi bir sayi da olabilir47.

45 Ibid, s. 214. 46 Ibid. 47 Roger A. Arnold, Economics, 3rd. ed., West Publishing Company, USA, 1996, p.554.

34

Bir endüstrinin oligopol olup olmadigini ve oligopolist bir endüstrinin

derecesini tespit etmede çok çesitli ölçüm teknikleri kullanilmakla birlikte, burada

genel bir bakis açisi olusturmak amaciyla sadece iki endekse yer verilmistir.

1.4.4.1. N-Firma Yogunlasma Endeksi (N-Firm

Concentration Ratio = CRn )

N-Firma Yogunlasma Endeksi, endüstrideki en büyük ilk n sayidaki firmanin

piyasa paylari toplaminin hesaplanarak, endüstri üretim ve satisi içerisindeki bu

paylarina göre piyasayi ne ölçüde kontrol edebildiklerinin bir göstergesidir48.

n CRn = ? SI i=1

n : Piyasadaki en büyük ilk n firma

Si : Piyasadaki en büyük ilk n firmadan i. firmanin piyasa payi (toplam

endüstri üretiminin yüzdesi olarak)

Tam rekabette n sayida firmadan her birinin her bir firmanin piyasa payi

teorik olarak sifira çok yakin oldugundan CRn de sifira yakin olmakta, monopolde ise

firma piyasayi tek basina domine ettiginden CR1 in %100 oldugu görülmektedir.

Oligopol derecesini ölçmede genellikle Dört-Firma Yogunlasma Endeksi

kullanilir. Bu ölçüm piyasadaki en büyük ilk dört firma tarafindan karsilanan endüstri

satislarinin yüzdesini ifade eder. Dört-Firma Yogunlasma Oraninin %40’tan büyük

oldugu (CR4> %40) endüstriler oligopol olarak nitelendirilirken, bu oranin %60’tan

küçük oldugu (CR4< %60) duruma zayif oligopol (loose oligopoly), dört-firma

yogunlasma oraninin %60’tan büyük oldugu (CR4> %60) duruma ise siki oligopol 48 Dinler, Op. cit. s.382.

35

(tight oligopoly) denir49. Bunun yaninda oligopol piyasasinda en büyük ilk dört firma

yaninda ufak ölçekte baska firmalar bulunmuyorsa, yani piyasa sadece dört

firmadan olusuyorsa yogunlasma oraninin %100 olmasi beklenir50.

N-firma yogunlasma oraninin yükselmesi bu n sayida firmanin piyasa

güçlerinin arttigini ve oligopol derecesinin yükseldigini ifade etmektedir. Bu oranin

%60’i astigi siki oligopol durumlarinda firmalarin birlesme yoluyla tekellesme

egilimine girmeleri beklenir.

1.4.4.2. Herfindahl-Hirschman Endeksi (Herfindahl-

Hirschman Index = HHI)

N-Firma Yogunlasma Endeksi, piyasa yapisini yansitmada kullanilan

önemli, bir gösterge olmakla birlikte bazi eksiklikleri vardir. Sözgelimi tekelci bir

endüstri ile sadece dört firmanin yer aldigi bir oligopolist endüstrinin Dört-Firma

Yogunlasma Endeksleri %100 olarak saptanacaktir. Halbuki tekelci endüstrinin

piyasa gücü ile oligopolist endüstrinin piyasa günü arasinda son derece belirgin bir

fark vardir. Herfindahl-Hirschman Endeksi, N-Firma Yogunlasma Endeksinin bu

eksigini gidermede kullanilan önemli bir ölçüm teknigidir51.

Herfindahl-Hirschman Endeksi, endüstrideki her firmanin piyasa paylarinin

kareleri toplami ile bulunmakla birlikte, firmalarin tek tek pazar paylarinin ön plana

çikarilarak yogunlasmanin hesaplanmasini saglamaktadir. HHI ölçüm tekniginde

endüstri içinde Pazar payi daha büyük olan firmalarin yogunluk içinde agirligi

artmaktadir52.

49 Ünsal, Op. cit. s.430. 50 Tümay Ertek, Mikroekonomiye Giris, Beta Basim Yayim Dagitim, Istanbul, 2003, s.382. 51 Türkay, Op. cit. s. 430,431. 52 Dinler, Loc. cit.

36

n HHI = ? S i2 = S12 + S22 + S32 + ……………….+ Sn2 I=1

n : Piyasadaki firma sayisi

Si : i. firmanin piyasa payi

Herfindahl-Hirschman Endeksi, tekelci endüstriler için 10.000 degerini

almaktadir. Uygulamada HHI Endeksi 1000’den küçükse tam rekabetçi, 1.000 ile

1.800 arasinda ise tekelci rekabetten, 1.800’den büyükse oligopol gücünden

bahsedilir53.

Ancak Herfindahl-Hirschman Endeksi ile bulunan deger toplamsal bir

yogunlugu ifade etmekle birlikte tek tek firmalarin büyüklügünü yansitmaz. Bu

sebeple bu endeks genelde esit büyüklükte firmalardan olusan endüstriler için çok

daha saglikli sonuçlar vermektedir54. Sözgelimi 2.500’lük bir HHI degeri her biri %25

piyasa payina sahip 4 firmali bir oligopol ile bagdastirilabilir. Ancak bu durum

tesadüfi bir genelleme olup dogrulugu tartismaya açiktir.

53 Ünsal, Op. cit., s.431. 54 Sema Ergün, “Sanayide Yogunlasma ve Türkiye Uygulamasi”, (Basilmamis Yüksek Lisans Tezi, I.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1994), s.62.

37

Ikinci Bölüm

2. ISBIRLIKSIZ KLASIK OLIGOPOL MODEL