l IRCJCA -

Research Gentre for lslamic History, Art and Culture

,[{oKna~br BToporo Me>K.ıcyııapo~Horo CnMnosı.ryMa

l1CJIAMCKAJI KYJihTYPA B BOJifO-YPAJihCKOM PEfl10HE

~

Proceedings of the Second International Symposium on

ISLAMIC CIVILISATION IN VOLGA-URAL REGION

~

VOLGA-URAL BÖLGESİNDE İSLAM MEDENİYETİ

II. Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri

istanbul 2008

Altın Orda Sahasında islamiaşma ve Sonuçlan

Abdullah Gündoğdu

Altın Orda Hanlığı ile ilgili çalışmaların Türk dili, tarihi, kültürü bakımından olduğu kadar Rusya tarihiyle ilgili oiarak da büyük bir öneme sahip olduğu, konunun uzmanlarınca çok iyi bilinmektedir. Çağdaş Türk dünyasıyla ilgili çalışmalarda da Altın Orda dönemi kilit bir konumdadır. Bu dönem, Altın Orda Hanlığın ın

dağılmasının ardından onun yerini alan Kazan, Kırım, Sibir, Astarhan, Kasım

hanlıkları ve Nogay Ordası gibi siyasi teşekküllerin yaşam sürelerini de içine alır. Sovyet sonrası ortaya çıkan Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin ortak tarihi geçmişi, muazzam Altın Orda coğrafyasını karşımıza çnkarmaktadır. Bu coğrafyanın Sovyet coğrafyası ile örtüşmesi konuyu daha da anlamlı kılmaktadır. Bu bakımdan Sovyet dönemini anlayabilmek ·için de bu dönemi iyi anlamak gerekir. Sovyet sonrası ortay~ çıkan siyasi tabloda Müslüman Türk cumhuriyetleri dışında Rusya sınırları içinde yaşayan ve ülke nüfusunun %15-20'sini teşkil edeh Türki halkların (Ural, idil boyu, Sibirya, Kırım, Moskova, St. Petersburg Tatarları ve Kuzey Kafkasya'nın bazı halkları) islami geçmişlerinin Altın Orda ile bağlantısı düşünülürse, ·konunun ö~emi daha iyi anlaşılır.

Altın Orda'nın islamiaşmasından söz ederken bozkır kültürüne bağlı hayvancılıkla geçinen,. konar-göçer veya göçebe Türk-Moğal hakim unsurları göz önünde tuttuğumuzu belirtmek gerekir. Bu islamiaşmayı sadece bir din değiştirme hadisesi olarak görmek yanıltıcı olacaktır. Bunu, Avrasya genelindeki hem büyük etnik benzeşme tabanını oluşturan ve bu tabandan ayrışmalara yol açan, hem de dönemin devletler hukukunda iç ve dış siyaseti belirleyen bir etken olarak da görmek gerekir.

Söz kohusu bozkır ahalisinin büyük oranda tasawufi bir karakterde gerçekleşen bu islamiaşma sürecinde özellikle iki merkez dikkati çekmektedir. Bt,Jnlar; ilk Müslüman Türk muhiti olma ayrıcalığına sahip olan orta idil boyundaki Bulgar ve özellikle de Türk medeni hayatının bütün kodlarını ihtiva eden Harezm bölgesidir.

234

idil boyu, Ural bölgesi1 ve Kıpçak bozkı rlarında, islam'ın geçmişi 8. yüzyıla kadar inmektedir. Hazar Kağanlığı zamanında idil boyunda önemli miktarda Müslüman nüfusun varlığından haberdarız. Hazarların yerleştiği bölge idil, Yayık, Ten (Don) ve Kuban gibi dört büyük ırmağın havzasını teşkil etmekten başka bu devrin en büyük ticaret yolları kavşağında bulunması sebebiyle de her türlü dini tesire açık bir bölge duru.mundaydı. Özellikle idil ırmağı bu ticaret yollarının en önemlisiydi. Suriye, Irak, iran ye Türkistan'ı içine alan islam dünyası ve Çin ile iskandinavya arasındaki geniş ticari faaliyete imkan sağlayan bu yolun aşağı mecrası aynı

zamanda Harezm'den Karadeniz sahillerine ulaşan büyük kervan yolunun da güzergahı idi. Bulgar Türklerinin vatanı olan Orta idil boyu yani idil-Ural sahası ise, Mi lattan sonra 3. yüzyıldan beri sürekli Türk ha l kl arının gelip yerleştiği ve kaynaşt ığı bir bölge olması ile temayüz etmiştir. islam'ın bu bölgeye gelmesi yine ticaret yoluyla olmuştur. 9. yüzyılın sonlarına doğru Türkistan' dan ve diğer

Müslüman bölgelerden gelen tüccarların tesiriyle burada islam dini ve kültürü" yayılmaya baş lad ı2• Hazar hakimiyetinin zayıftadığı oranda is lam'ın da burada tutunduğunu görüyoruz. 900 tarihlerinde de Bulgar Hanı Almış'ın Müslümaniiğı kabu l etmesiyle de Bulgar Devleti, islamiyet'i kabul eden ilk Türk devleti oldu. Almış Han'ın Abbasi Halifeliği ile diplomatik ilişki kurarak din alimleri ve mimarlar istemesi, islam'ın b~ coğrafyada kalıcı olacağının habercisiydi. Meşhur seyyah ibn Fadlan'ın 922 yılında elçilik heyeti katibi olarak bu topraklara gelmesi ve Türk tarihi ba kımından değerli eserini vücuda g~tirmesi bu sayede mümkün olabilmişti. Hoş bir tesadüf olarak onun risalesi ilk defa bu toprakların eviadı

büyük tarihçi Zeki Velidi Togan tarafından Meşhed'de bulunup ilim alemine tanıtılmıştır3• Bulgar Devleti'nin özellikle yerleşik ziraatçi ve tüccar kültüre sahip olan idil Bulgarlarının ilk Müslüman Türk geleneklerinin oluşmasındaki öncü_ rolü iyi bilinmektedir. Bu dönemde burada teşekkül eden, Türk -islam kültür birikimi4

daha sonra Altın Orda Devleti'nin islamiaşmasında önemli görev ifa· edecektir.

1236 yılında Bulgar topraklarının Batu kuwetlerince büyük tahribat yapılarak

istila edilişi, Bulgar Devleti'n in varlığına son vermekle islam'in bu topraklardaki

1 Ural bölgesinde (Başkurdistan'da) islam'ın varlığı idil boyu ve Kıpçak bozkırlarından ayrı düşünülemez. Aynı sosyal, siyasi gelişmelerin bir parçası olan bu bölgedeki islam'ın varlığı konusunda bk. A. B.Yunusova, islam,v Başkortostane, (Ufa, 1999). 2 Akdes Nimet Kurat, IV-XVIII. Yüzyıllarda Karadeniz'in Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, (Ankara, 1972) s. 30-43, 108-118. 3 A. Z. V. Togan, lbn Fadlan's Reisebericht, Deutsche Morgenlandische Gesellshaft, (Leibzig, 1939). 4

Akdes Nimet Kurat, IV-XVIII. Yüzyılla rda Karadeniz'in Kuzeyindeki Türk Kavimleri ve Devletleri, (Ankara, 1972) s. 108-118;Ahmet Temir, "Kuzey Türk Edebiyatı", Türk Dünyası El Kitabı, Cilt: 1, (Ankara, 1976), s. 505-506.

235

varlığını koruyacak her tü rlü vasıtayı yok etmiş görünüyor.du. Ancak tarihin her zaman öngörülen şekilde sonuçlanmayacağı açıktır. Öngörülenin aksine, Moğol istilası ve devamındaki gelişmeler, idil boyunda islam'ın daha güçlü bir şekilde dönmesinin zeminini hazırladı. istila öncesinde Bulgar devleti'nin Rus knezlikleriyle ol·an ilişkilerinde 12. ve 13. yüzyıllar boyunca sık sık Çatışmalar

yaşandı5 . Eğer, özellikle 1120-1220 yılları arasında artan Rus saldırıları Moğol hakimiyetiyle kesilmeseydi belki de Bulgar devletinin ve islam'ın mevcudiyeti geri dönmeyecek şekilde tehlikeye düşecekti. Bu bakımdan Moğol istilasının,

yükselen Rus tehdidini yok etmesi bakımından idii-Ural boyunda islam'ın lehine olduğunu söyleyebiliriz. Hele bu sürecin Altın arda'nın islamiaşması ile neticelenmesi bu yargıya kesinlik kazandırmaktadır.

Harezm, Moğol istilası öncesinde de idii-Ural Türkleri üzerinde dini ve edebi cihetten etki uyandırmaktaydı. Ancak Altın arda'nın kuruluşundan sonra Harezm bölgesi Altın arda'nın ayrılmaz bir parçası haline geldi. Öyleki, ilhanlılarla mücadelede Harezm en temel ihtilaf konusuydu. Yine Toktamış, Timur ile arasının bozulmasını göze alacak kadar Harezm'i Altın arda'nın parçası

görüyordu.

Altın arda'nın kuruluşu, Doğu Avrupa'dan irtiş ırmağına kadar uzanan sahadaki parçairve birbiriyle çatışan siyasi yapıyı tek bir yasa altında toplamakla büyük bir ekonomik ünitenin doğmasına yol açtı. Bu ekonomik ünitenin iktisaden doğuya olan bağımlılığı aynı zamanda kültürel olarak, özellikle hakim unsur Türk­Moğolları, doğunun etkisine açık bir durumda tutmaktaydı.6 • Bu dyrum, Altın arda sahasında sözünü ettiğimiz Harezm'den yönlendirilen islamiaşmayı hızlandıran süreci yaratmıştır. Bu sürecin ana karakteri tasawufı bir muhtevaya sahiptir.

Büyük sufilerin temsil ettiği tarikatlar, önce Irak ve Horasan'da 11. yüzyıldan başlayarak güçlü bir şekilde kendilerini göstermeye başlamışlar,. Harezmşahların kuruluş ve gelişme devri olan 12. yüzyılda ise artık iyice teşkilatianmış bir şekilde

s Azade-Ayşe Rorlich, Volga Tatarları, Çeviren M. S. Er, iletişim Yay., {istanbul, 2000), s. 45. 6 Altın Orda kurulduğunda, yapılan katliam ve tahribata rağmen kendini Bulgar mirasma yakın hissetmiştir. Nitekim Batu geçici başken olarak Bulgar'ı seçmişti. Altın Orda'nın ilk sikkeleri orada kesilmişti. Siler gibi bazı şehirlerin istilanın ardından bir daha toparlanamamasına rağmen Bulgar, Suvar ve eski şehirler istilanın yıkıcı etkisi geçtikten sonra yeniden canlanmaya yüz tutmuştur. Bulgar şehri 14. yüzyıl boyunca elli bin kişilik nüfusuyla, Müslüman Doğudan ve Batıdan tüccarları çeken bir ticaret merkeziydi. Ayrıca bu canlanma, bölgede Kaşan, Kazan ve Kermençük gibi yeni şehirlerin ortaya çıkmasına imkan verecektir. Azade-Ayşe Rorlich, a.g.e., s. 57, 64.

236

ortaya çıkmış bulunuyorlardı. Bunlar, bütün islam dünyasında maddi ve manevi her alanda .dini, siyasi, sosyal, kültürel bakımdan büyük rol oynamaktaydılar. Bu dönemde Harezm merkezi bir hüviyet kazanmıştır. Nitekim etrafiarında çeşitli sosyal sınıfiara mensup yüzlerce hatta binlerce mürid toplayan tasawuf ulularına ve bunların bağlı olduğu tasawuf mesleklerine, Harezmşahlar Devleti'nin yayılmış olduğu muhtelif bölgelerde, irili ufaklı hemen her şehir, kasaba ve köylerde rastlanmaktaydı. Bu yüzyılda konar-göçer Türklerin islamiaşmasında büyük rol oynayan Hoca Ahmed Yesevi, . Sırderya ve çevresinde yayılmaya başlayan tarikatıyla birlikte muhtelif başka büyük tarikatl~rın oluşumunda etkili olmuş, Türk dili ve kültürünün hüküm sürmeye başladığı Maveraünnehir ve Harezm sahalarından Yesevi dervişleri vasıtasıyla Horasan, Azerbaycan, Anadolu ve Balkaniara kadar uzanarak bu geniş sahada derin izler bırakmıştır7 .

Cengiz Han ile birlikte Türklerin yaşadığı sahalarda yeni bir dönem başlamıştır. Bu yeni dönem, özellikle doğu Türklüğü üzerinde milat derecesinde etkili olmuştur. Şehir hayatının büyük darbe yediği bu yeni devrede, Harezm'in dini hayatında tek geçerli meslek olarak tasawufi cereyanlar ayakta kalabilmiştir. Bunlardan biri Necmeddin Kübra (1145-1221) tarafından Harezm'de kurulup gelişen Kübrevilik olmuştur. Bu tarikat, Cengiz imparatorluğu'nu oluşturan dört ulustan biri olan Cuci Ulusunun islamiaşmasında büyük vazife icra edecektir. Bu konuya tekrar döneceğiz.

Altın Orda ahalisi üzerinde esas etkili olan tarikat yine Yesevilik idi. Bir Türk sufisi tarafından halis bir Türk çevresinde kurulan bu ilk büyük Türk tari katı, başlangıçta Sırderya havali.sinde Yesi-Taşkent civarında kuwetle yerleşmiş, sonra Türk dil ve kü ltürünün güç kazandığı Maveraünnehir ve Harezm sahalarında tutunup buralardan da bozkıra yayılmıştır. Harezm'de bu işlevi üstlenen Yesevllik .merkezi ise Bakırgan yahut Bakırgan-Ata şehri olmuştur. Bu şehir, Ahmed Yesevl'nin edebiyat sahasında ilk ve en tanınmış takipçisi olan Hoca Süleyma·n Bakırgani'nin adını taşır; Ahmed Yesevl'nin üçüncü halifesi olan bu Süleyman Hakim Ata, Harezm'de oturarak, çevresini irşad etmiş ve "dervişane Türki dilde hikmetli ve ibretli sözler" söyleyerek şöhret kazanmıştı8. Onun adına izafe edilen ve idii-Ural ve Türkistan Müslümanları arasında çokça okunan Bakırgan Kitabı Yesevlliğin

7 M. F. Köprülü, "Harizmşahlar", f&_c. S, (istanbul, 1977), s. 286. 8 M.F. ~öprülü, Türk Edebiyatında ilk Mutasawıflar, (Ankara, 1985), s. 88-90.

237

Harezm üzerinden Altın Orda sahasındaki islamiaşmaya ne derece katkıs ı olduğu hakkında bir fikir verecek mahiyettedir9

• ·

13. yüzyılın ikinci yarısı, Türk sufizminin yeniden hızlı bir genişleme dönemine tanıkl ı k eder. Cengiz istilasının başlangıçtaki yıkıcı etkisi geçtikten sonra Türk sufi hareketi, bu bağlamda ilhanlı hakimiyeti altındaki Anadolu bölgesi ile Altın Orda sahasında yeni bir yayılma imkanı bulmuş oluyordu. Bu hareket, Özbek Han zamanında siyasi birliği sağlamada islamiaşmanın arkasındaki itici güç olarak görünürken, Anadolu'da Osmanlı'yı rakip beylikler arasında öne çıkaran gaza­d had anlayışını10 besleyen bir kaynak durumundaydı. Bu bağlamda, Altın Orda sahası sufizminin ürünü olan söz konusu Bakırgan Kitabı'ndaki şiirlerle,

Anadolu'da vücuda getirilen dinl-tasavvufi edebiyatın ürünleri karş ıl aştı rıldığı nda

konu, anlam ve şekil benzerlikleri dikkat çekici boyuttadır. Bu bağlamda, id il- Ural Türklerinin tasawufi eserleriyle M evlid, Emir Sultan, Ahmediye-Muhammediye ve Yunus. Emre şiirleri gibi Türkiye Türklerinin severek okuduğu eserler arasındaki şekil ve muhteva benzeşmesi hemen göze çarpmaktadır. Bu eserlerin geniş kapsamlı karş ı laştırmalı değerlendirilmelere muhtaç olduğunu belirtmeliyiz11

•

9 ilk defa 1847 yılında Kazan'da ve daha sonra defalarca basılan bu eser,. 12. ve 18. yüzyıllar arasında yaşamış Türk -Tatar surnerinden yirmi şaire ait yüz kırk üç şiirden oluşuyor. Eserin yaklaşık üçte biri Süleyman Bakırganrnin şiir ve gazellerini ihtiva ediyor. Bakırgem Kitabı, haz. Ferit Yahin, Tatarstan Kitap Neşriyatı, kazan, 2000, s. 23-24. 10 Halil inalcık, "Osmanlı imparatorluğu'nda Kültür ve Teşkilat", Türk Dünvast El Kitabt, Cilt: ı, (Ankara, 1976), s. 457-476. 11 Burada bir Yunus şiiri ile Bakırgan Kitabı'ndan aldığımız Hoca Ahmed Yesevi'ye ait olduğu sanılan bir şiiri vermekle yetineceğiz: Aşkın a ldı benden beni 1 Bana seni gerek seni Ben yanarım dün i gün i/ Bana sen gerek seni Ne varlığa sevinürem 1 Ne yokluğa yirinürem Aşkın ile avunuram 1 Bana seni gerek seni Aş ku n aşıkla rlar öldürür / Aşk denizüne daldurur Tecelli ile doldurur 1 Bana seni gerek seni Aşkın zencirini üzem 1 Delü ola m dağa düşem Sensin dün ü gün endişem 1 Bana seni gerek seni Eğer beni öldüreler 1 Külü m göğe savuralar Toprağım anda çağura /Beni seni gerek seni Sufılere sohbet gerek 1 Ahilere ah ret gerek Macnunlara Leyla gerek 1 Bana seni gerek seni Ne Ta muda yir eyledi m / Ne uçmakda köşk bağladum Senin içün çok ağladum 1 Bana seni gerek seni Cennet Cennet dedikleri /Bir ev ile birkaç H u ri isteyene vergi i anı/ Bana seni gerek seni

238

Altın Orda sahasındaki islamiaşmanın yerli kaynaklara yansıyışı, tasawufı güçlü bir ideolojik alt yapı üzerinde ve evliya kültü temelinde efsanelerle örülerek karşımıza çıkar. Burada üç husus üzerinde özenle durulmaktadır. Bunlardan ilki Cengiz' in Harzemşahlar ülkesini ele geçirirken, Şeyh Necmeddin Kübra'nın Harzemşah Muhammed ve Moğol istilaetiara karşı tutumu ile ilgili olanı, ikincisi Berke Han'ın Müslüman oluşu, üçüncüsü i!ie Özbek Han'ın Müslüman oluşuyla ilgili rivayetlerdirl2. .

Yusuf eğer hayaluni 1 Düşte göreydi bir gice Terk ideyidi mülklerini/ Bana seni gerek seni Yunus çağururlar ad um 1 Gün geçtükçe artar o d um iki cihanda maksuctum /Bana seni gerek seni. Mustafa Taşcı, Yunus Emre Divanı, Akçağ yay., Ankara, 1998, s. 332-333.} lşkın kıldı şeyda men i, /Cümle alem bildi seni, Kaygı m sensi.n tü ni günl, / M ena sen ük klrek sen Taallah, ~ihi, ma' na sen, 1 Yarattın cism u canı Kullık kılarn tü ni küni, 1 Mena senük kireksen Sözlesem men, tilimde sen, 1 Közlesem men, l:özümde sen, Könlimde hem canımda sen / Mena sen ük kireksen Feda bolsın sana canım, /Töker bolsan menim kanım, Men kulınmen, sen sultanı m, 1 Mena sen ük ki re k sen Gafillerge dünya kirek, / Aki'llerge ukba kirel<, Mecnunlerge Leyla kirek, 1 Mena sen ük kirek sen,

Alimlerge dünya kirek, 1 Sufılerge mescit kirek, Vaizlerge minher kirek, 1 Mena senük kireksen Alim barıp uçmak bolsa, / Cümle horlar karşı b olsa Allah mena rıza kı l sa, / l\(1ena senük kireksen Ucmah kirem, cevlan kı lam, 1 Ni horlarge nazar kı lam, Anı mu nı men mi kılarn 1 Me na sen ük ki re k sen Tae Ahmeddir men im atı m, 1 Küni tü ni yanar otım,

iki cihanda ümidim, 1 Mane seni kirek sen. Bakırgan Kitabı, haz. Ferit Yahin, Tatarstan Kitap Neşriyatı, kazan, 2000, s. 23-24. u Bu üç hususu içine alan en kapsamlı rivayetler, yukarıda sözünü ettiğimız-Abdulgaffar Kırımf'ni n, 'Umdetü'I-Ahbar adlı eserinde yer almaktadır. Abdülgaffar Kırım!, ' Umdetü'I-Ahbar ('Umdetü't­Tevarih), Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Yazmalar Koleksiyonu, No: 2331, 258a-b; söz konuısu eser Necip Asım Beg tarafından Medhal ve ilavelerle TTEM'nın ilevesi olarak neşredilmiştir. Ayrıca eserin kapsamlı bir değerlendirmesi ve yeni harflerle neşri, öğrencim Derya Derin tarafından yüksek lisans teıi olarak yapılmıştır. Bk. Derya Derin, Yüksek lisans Tezi, Ank.Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Ankara-2003, 550 s; Cengiz tarihlerinin hemen hemen hepsinde bu hadiselere değinilmektedir. Bu konuda bugüne kadar yapılmış en kapsamlı çalışmayı yapmış olan Devin DeWeese, Altın Orda sahasındaki islamlaşmayı, yerli inanışlar, tarihi ve destani rivayetlerle karşılaştırarak derinlemeseine incelemiştir. Bk. Devin DeWeese, lslamization And Nat ive Religion inthe Golden Horde, Baba Tüktes and Canversion to

239

Bu sözünÜ ettiğimiz hususlar, aynı zamanda Orta Asya Türk-islam tasayvufunun, Cengiz istilasının yıkıcı etkisine karşı yürüttüğü başarılı karşıt ideolojik mücadelenin en çok kullanılan propaganda malzemesini oluşturuyordu. Bunun en tipik rivayetlerini toplamış oian Abdulgaffar Kırımi eserinde; "Cengiz'in kafir-i bi-iman ve zümre-i m~cusdan olmasına rağmen her dine iltifat ettiğini" söyleryerek "Harezm seferine çıkarken bu bölgede bulunan Şeyh Necmeddin el­Kübra'ya zarar gelmesini önlemek amacıyla şeyhe bölgeden ayrılması için haber gönderdiğini"13 belrrterek Cengiz Han'ın Müslüman din büyüklerine olan saygısını vurgulamak istemiştir.

Islam in Histerical And Epic Tradition, The Pennsylvania State University Pres, (Pennsylvania, 1984. 13

Abdulgaffar KırımT, (s.247-a) devlet-i Harezmşahller reşk-aver mihr ü mah olan handan iken harap oldu ve gitti hazret-i Necmeddin el-kübra-i rh Harezm'de mütemekkin olup Çengiz Han gerçi kafir-i bi-iman idi amma zümre-i mecCısdan olmağla ehl-i kitabdan olmayıp her di ne iltifat ederimiş şeyh müşarün-ileyhin avaze-i kerameti şark ve garba güneş gibi pertev-endaz ve lGie-i pervaz olmağla Çengiz dahi mahsusan haber göndermiş ki ol diyarda n hicret ile asker-i cerrarım vardık da belki ziyan irişe dimiş şeyh cevab itmiş ki yetmiş yıldan berü iş bu diyarda nan u ni'met yiyüb ma'bCıd-ı bil-hakk'a ibadet ederim haliya anlara isabet idicek nekebatdan tahtis­giriban içün çıkup gitmek mürüvet değildir kazayultah yerin bulur dimiş mervidir ki sebeb-i zeval-i devlet-i Harezmşahiyan

hususundan sCıri ve ma' nevi iki vech Nefhat'ül-ins'de tahrir olunmuştur ki biz dahi beyan idelim sCıriyyesi

budur ki mukaddema zikr olundı.iğu üzere hall-i sultan olan inalcuk bed-fı'alin tüccar-ı müslimin ve bazargan-ı müste'minine itdiği h il af-ı şer'i ve kanun olan zulm ü nehCıset teva'imdir ve ma' nevisi budur ki şeyh Mecdeddin ei-Bağdadi

r.h. Şeyh Necmettin el-mezkCır canibinden me'zunen Harezm'de va'z u tezkir hizmetinde iken Sultan Muhammed'in hüsna'-i rCızgardan olan taze validesi şeyhden el-alub bi'at ve her daim meclis-i va'zına mübaderet iderlerimiş

hussad-ı münafıkinin ba'zıları Sultanın bir vakt-ı sekerin'de ana dirler ki valid e sultan. şeyhten bi' at itdiğinden ma'ada akd-ı nikaha dahil olmuŞdur dediklerinde gurur-ı elvanı ve seker-i bi-emanı hasebiyle bila-fıkr şeyhi tutdurur ve Seyhun'a atdırır gark olur gider iş bu ahval Şeyh Necmeddin Kübra'ya ma'lum olucak gayet mütekeddir ve müteeltim olup seecade-i niyaza başını kor ve ağlar ve intikam-ı Mecdeddin içün mücidd olur iş bu

240

Yazar, Nefhatü'I-Üns'e göre Harzemşah Devleti'nin sona ermesının maddi ve manevi iki yönü olduğunu açıklar. Maddi yönü, inalcuk'un· tüccarlara kötü ve haksız davranışıdır, manevi yönü ise, Şeyh Necmeddin ei-Kübra hazretlerinin talebesi olan Şeyh Mecdeddin el-Bağdadi hazretlerinden el alıp, onun vaazlarına devam eden sultanın validesi Türkan Hatun için bazı fesat insanların şeyhin nikahına girdiği haberini çıkarmaları üzeı:ine buna hiddetlenen sultanın şeyhi öldürtmesi ve Şeyh Necmeddin el-Kübra hazretlerinin bunun üzerine beddua etmesidir. Kısa süre sonra hatasını anlayan sultan, pişman ve perişan bir halde eline bir tabak dolusu altın alır ve üzerine bir kefen ve kılıç koyarak, şeyhin huzuruna çıkar ve ağlar, "Bir hatadır oldu, eğer diyet gerek ise işte altın, kısas gerek ise işte kılıç" der ancak şE;!yh "Ok atıldı yerin buldu artık engel olunamaz senin mülkün benim canım gitmek üzeredir" diyerek yıkılışa işaret eder. Moğol istilasında şeyhin şehirden ayrılmayıp savaştığı ve şehit olurken. bir Moğol'un perçemini tutup yıkıldığı ve ölümünden sonra bile bu perçemin şeyhin elinden

esnada Sultan Muhammed dahi nadim ve pişman olup perişan-ı hal bir eline ta bak dolusu altun ve üzerine kefen ve kılıç koyu b gel ür ve saff-ı ni' al de baş açık durub ağlar ve dir ki efendim bir hatad ır oldu eğer di'y'et gerek ise işte altun ve kısas lazım ise işte kılıçtır şeyh dir ki kaza-i mübrem ok atıldı yerin buldu senin mülkün ve cümlenin mülkl-i başı ve bizim dahi canımızgitmek üzeredir deyücek Sultan nevmld olur gider ve Harezm'den çıkar fırar ider amma kimse bilmez ba'de şeyh altı yüzden ziyade mürltierini

. cem' ider ve havas-ı müridinden olan Sa'adeddin EI-Hamevi ve Refiyüddin Ali Lala gibilere dirler ki herkes vilayetlerinize giren şirkden s.247-b Kahrullahl ateşi alevlenib geliyor ta magribe değin ihra k itmek ihtimali vardır dedikte ashabı dirler ki defi i çü n dua i din dedi kd e mübrem kazadır muallak kabilinden değildir deyü cevab virür ve dirler ki bizimle gidesiz dediklerinde yok iş bu vilayetde rütbe-i şehadeti ihraz i derim dir ve ashabın ın bir miktarı Horasan'a gider kalanları ile müheyya olup anlara kavl'ül-bismillah ve nekatil fı-sebilullah deyü tenbih idüp hücreye girer hırkasınu giyüb iki koynun u taş ile doldurur ve bir süngü taşra çı ku b küffar-ı Moğol ile savaş iderek cümle taşları ternam i der ve ba'de süngü ile çalışır ba'de bir ok gelür sine-i bi-klnesine uğrar ve yıkılır ol esnada bir Moğo(un perçemini tutarak yıkılmış ve şehld olmuş ba' del-mevt kafirin perçerriini elinden kurtaramazlar ta saçı keserler hazret-i Mevlana ki Molla Hüdavendigar buna ·

işaret ve şeyh e intisabını iş' ar iderek mesnevisinde buyurur NAZlM ma ez' an-ı muhteşemanim ki sagir-i girende *ne izan-ı Mulisan ki berlagir-i girende deste-i mihatır *bil ki deste-i diğer-i

? diğer perçem-i kafir girend * hala sil-i kelam Çenglz hasaret encam

241

alınamayıp kesildiği anlatılmış ve eserde, bunu konu alan Mevlana Molla Hüdavendigar hazretlerinin nazmına yer verilmiştir.14 Kuruluşunda konfederatif bir yapıya sahip olan Altın Orda Devleti, Ak Orda, Gök Orda ve Boz Orda gibi unsurlardan oluşuyordu15 • Altın Orda hükümdarlarından ilk defa olarak Berke Han'ın (1257-1267) Müslüman olduğu bilinir. Berke Han'ın 1240'1arda daha tahta çıkmadan Müslüman olmasına rağmen onun bu tercihinin siyasi boyutunun da bulunduğunu söylemek zor olmayacaktır. Hıristiyanlık, bu dönemde bağlı Rus Knezlikleri ve Kırım'daki ticaret kolonileri tarafından temsil ediliyordu ve bu yönden gelecek kazanımlar büyük olasılıkla metbu için parlak vaatler içermiyordu. Oysa islam, ticaret ve tarım merkezleri olan Harezm ve Bulgar ile temsil ediliyordu. Altın Orda'nın ilhanlılar ile rekabetinde Kııpçak ası llı Mısır Memluk sultanları ile bağlar sıkılaştırıldıkça islam bağlantısı daha bir değer kazanacaktır16•

Berke Han'ın Müslüman oluşu yerli kaynaklarda efsanevi bir karakter kazanmıştır. Onun Müslüman oluşu Kübrevl şeyhi Şeyh Necmeddin Kübra'nın müridi Seyfeddin el Harezm! (Bakarzl), etkisinde olmuştur17 • Bu yolla bu tarikat bağlıları üstat iarını öldürenlerden, onların barışcıl bir Şekilde yavaş yavaş

Müslümanlaşmalarını sağlayarak bir çeşit intikam almış oluyorlardı.

Abdulgaffar Kırımi'nin eserinde Berke Han'la ilgili olan ikinci rivayet şu şekilde anlatılır: Berke Han fıtrat..: ı İslamiyet üzere olup, her nerde bir Muhammed! görse onunla muhabbet etmiş ve mecusl olan Tatar ayinlerinden nefret ettiği için akrabaları onu görmezden gelip ona mecnun muamelesi yapmışlardır. Bunun üzerine Berke Han Sığanak vilayeti tarafında olan Şeyh Seyfeddin ei-Harezml'nin yanına gidip ilim tahsil edip keramet sahibi olmuştur. Moğol askerleri Berke Han'ı

· · 14 (s.247-b) 15 Abdülgaffar Kırıml, 'Umdetü'I-Ahbar ('Umdetü't-Tevarih), Süleymaniye Kütüphanesi, Esad Efendi Yazmalar Koleksiyonu, No: 2331, 258a-b; söz konuısu eser Necip Asım Beg tarafından Medhal ve ilavelerle TIEM'nın ilevesi olarak neşredilmiştir. Ayrıca eserin kapsamlı bir değerlendirmesi ve yeni harflerle neşri, öğrencim Derya Derin tarafından yüksek lisans tezi olarak yapılmıştır. Bk. Derya Derin, Yüksek Lisans Tezi, Ank.Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı, Ankara-2003, 550 s; Ötemiş Hacı, Cengizname, 38a-b, B.P. Yudina, Yu. G. Baranova, M.H. Ebusitovova, (Alma-Ata, 1992), s. 121. 16

Sertold Spuler, The Muslim World, A Historical Survey, Part ll (Mongol Period), translated by F. R. C. Bagley, (Le iden, E. J. Brill, 1969), 47-56. 17 Bakarzi'nin Berke Han'ın müslümanlaştırılmasındaki rolü için bk; Jean Richard, "la Conversion de Berke et les Debuts de l'lslamisation de la Horde d'Or", Revue des Etudes lslamlques, XXXV

(1967), 173-178.

242

yok sayıp varlığını dahi bilmezlerken, Sayın Han'ın vefatı üzerine Şeyh

Harezmi'nin, Berke Han'a ecdadının boş kalan tahtına geçmesi gerektiğini

söylemesi üzerine Berke Han, ibrahim Ethem gibi taht ve taedan vazgeçtiğini belirtmiş, ancak şeyhin ısrarı üze.rine Harezm'e gidip, buradan Saraycık'a varıp ve emirlere ve askerlere Berke Han bin Cuci Han'ın oğlu olduğunu açıklamıştır.18

Bunu öğrenen emirler ve askerler Hülagü'y'e haber gönderdikleri için pişman olmuşlar öte yar:ı.dan Hülagü askerlerinin Şirvan yolundan geldiği haberi ile Berke Han'dan yüz çevirmişlerdir. Berke Han'ın habibullah mucizesi ve şeyhinin

kerametiyle askerleri yenebileceğini söylemesi ve ·keramet göstermesiyle Moğol ve Tatar askerleri Berke Han'ın yanında yer almış ve Müslüman olmuşlard ı r. Bu arada Berke Han Babü'I-Ebvan Derbendi'nde Hülagü askerlerinin karşısına Çıkıp, kılıcını çekmiş ve askerlerin üç ayrı kısmına işaret edip, bir mucize gerçekleştirmiştiL işaret edilen kısımlarda büyük bir kargaşa çıkmış, askerler dağılmış ve çok miktarda ganimet ve esir alınmıştır. Alınan esiriere askerin dağılma sebebi sorulmuş, esirler; "Tepenin başında yalnız bir adam ve iki yanında sınırsız asker vardı ve adam kılıcını sallayınca askerler üzerimize aktılar ve biz can kaygısına düştük" diye aınlatmıştır.19

18(s.259-b) 19(s.260-a) babasından tıfıl kalan Berke şehzade bin Cuçi Han avn-ı hCıda ile fıtrat-ı !slamiyet üzere olup her nerede bir Muhammedi kimse görürise anıola ülfet ve ayin-i meclis-u Tatardan nefret ideridi akıbet kendü akrabası ve ülke ümerası bunu nazardan ıskat vurur idüp mecnundur deyü mehcCır

itmeleri hasebiyle bu dahi vilayet-i Sığanak (Sığınak) tarafına hicret idüp şeyh'ül-'alem ve mukteday-ı muhterem hazret-i Şeyh Seyfeddin el-Harezm! cenabına varub inabet ve tahsil-i'uiCım ve ma' arife-i mübaderet itmişdi lütf-ı

hakk ile şeyh-i ba-istihkak ve sahib-i keramet-i mutlak olmuşıdı ve asker-i Moğol ise bunun vQcCıdunu . ade m mesabesinde görüb ve belki hayatını dahi bilmezleridi iş bu esnada !dil padişahının feVt olduğu ve Hülagü tarafına arz olunduğu şüyCı' bulduysa şeyh mCışarüleyh hazretleri Berke Han'a hitab itdi ki ey ferzend-i ercmend taht-ı ecdadın mahiCıl ve senin vusCılüne mevkuldür deyücek hazret-i han-ı , zanuvi şeyhe yüz sürüb dedi ki efendim iki cihan devleti senin asitane-i saadetindedir !brahim Edhem tek{ya'ni gibi dimekdir)

terk-i taht ve tae id üp iftihar ve ibtihac i derim dedi ve ağladı ve şeyh dedi ki yok elbette gidersin inşallahu teala nice düriCı hikmet-i ilahlyye ve mu'cizat-ı Muhammediyet zuhCıruna sebep olursun deyü tenbih itdi Buhara'dan tedarik görüb azimet-i Deşt-i Kıpçak ve taht-ı İ dil eyledi hazret-i şeyh dahi teşyi' iderek

243

ta Karakol dedikleri mahalle değin geldi ol yere değin Berke Han rikab şeyh'de piyade yürüdü dirler ba'de şeyh avdet idüp ve bedreka-i himmet ve kerametini refik id üp avdet itdi Hacı Tarhanlı el-hac Ni yaz dedikleri müverrih rivayet iderki hazret-i han sekiz kişi ile yürüyüp Harezm'e ve ba'de Saraycığa geldi ve kendünün Berke Han bin Cuçi Han olduğunu izhar itdi yanına ümera've sayir asker geldiler amma Hülagü'ye gönderdikleri haberden ötürü mütehayyir oldular iş bu esnada asker-i Hülagü'nün Şirvan yolundan yürüyüp geldiği haberi alındı ise hekes dembeste kalub Berke Han'dan rCı-gerdan olmağarağbet itdiler Berke Han bunlara dedi ki hakk din-i Muhammed ve tarlk-i Ahmed'dir inşalllah mu'cizat-ı habibullah ve karamet-i _şeyh_ · s.260-a· şeyh sadakat penah bizler asker-i Hülagü'ye galib olur ve hel ak iderüz deyü ba'zı harık-ı adet olan kerameti izhar itdi deyü merdidir ezcümle bir tolga ve ya hud kalgad kubbesi üzerine eşik ta' bir olunur cism-i müdeweri ve yahud şey-i aher müdeweri ism-i hüdayı yad ve ruhanlyyeti habibullahdan istimdad idüp bırakdıkda hilaf-ı akl vech üzere cism-i sakil müdewer kubbe-i tolgada karar ider işbu harici tarz harık-ı adet işi as~er-i Moğol'a göstermesi ve sayir havarıkdan keff eylediği bunlar yaban hal kı olup sayir mezayadan bi-bühre oldukları hasebiyle külle' ün-nas bi-kadr ukulehüm hadis-i şerifi mefhumuyla amel olmuş ola çünkü kavm-i Tatar ve Moğol dalalet şi' ar han-ı keramet medardan işbu güne kerameti gördülerse kalbieri dahi efendizadeleri tarafına meyl eyleyüb be-takdir-i rab-ıkadir nur-ı iman derunlarında dirahşan u lemean idüp ekseri şeref-i islam ile müşerref oldular ba'de Berke Han fetafet-i beyan biz-zat Bahr-i Şirvan dedikleri Hazar Deryası semtine azimet idüp deryayı mezkurdan çıkan Maçaklar dedikleri küçük suların başlarından

sıyı rarak

Kırk Maçak dedikleri mahallde Kumlubin Tepe dedikleri yerlerden geçüb Bab'ül Ebvan Derbendinden gelen Yolları kesdirerek asker-i Hülagü'yü istikbal itdi ve ol mevzi'de meşhur-ı cihan olan bir azim tepe vardır

Han ol tepeye çıkdı ba'de zernan asker-i Hülagü'nün tozu ve avazı dağdağası peyda' oldu amma bir asker-i BişCımardır ki haddi sınırı görünmezic:ti ümera've asker-i Berke Han işbu kesret ve heybeti görücek ha vf ve dehşete düşdükleriri han-ı zT-şan nazar-ı teraset ile em'an idicek bunlara dediki sizler işbu ma hallde meks id ün ben yalınız varur ve ol askeri imdad ve h immet-i ruhaniyet-i rica lu Ilah ile bozarım eğer · dediğim gibi olmazısa sizlerde gelirsiz ve eğer bana zarar olursa sizler mesafe-i ba'ideden Saray-ı ~~e . .

fırar ider ve gidersiz deyü kavl ü karar idüp askere mukabil olup ism-i azim-i hüdayı yad ve mu'cize­i hazret-i Muhammed Mustafa'dan istimdad ve ruhaniyet-i pir-i rOşen zamlr Şeyh Seyfeddin'i imdad ider kılıcını kımndan çıkaruh asker-i düşmanın üç semtine işaret idicek asker içine bir velvele ü şiddet üzere gulgule

244

islamiaşma'nın kesin bir devlet politikası olması ise Özbek Han zamanında gerçekleşmiştir. Konfederatif yapıdan kaynaklanan feodal iç çekişmelerin neden olduğu bulkak (kargaşa) ortamına son vermek için merkezi bir düzen kuran ve 1312-1342 yılları arasındaki hükümdarlığı zamanında Gök Orda'ya son vererek devleti tek bir Orda çatısı altında birleştiren Özbek Han'ın20 Türkistan ve Harezm'in Müslüman ruhanilerinin d·esteğine kuşkusuz çok daha fazla ihtiyacı vardı. Bu dönemd.e TürkÇe Kur'an tercümeleri yanında Mu'inü'l-Mürid21 gibi dinl­tasawufi eserlerdeki artış dikkat Çekicidir.

Bu edebi ve manevi canlanma Türk dili, edebiyatı ve kültürü için önemli bir evreyi oluşturur. Bu şekilde Özbek Han etrafında örülen efsaneler, doğrudan Özbek etnik oluşumunu açıklar niteliktedir. Özbek Han'ı ziyaret etmiş olan Tanealı (Fas) ibn Battuta, bu dönemi ayrıntılarıyla tasvir eder. Onun bildirdiğine göre Özbek Han'ın başkenti Saray şehrinde Malikllerden Ş~mseddin el-Mısri ve Numaneddin ei-Harezmi'nin tekyelerinin varlığı bize Altın Orda sahasında islamiaşmanın seyri konusunda Mısır ve Harezm'i işaret etmesi bakımından önemlidir. Ayrıca, onun eserinde verdiği bilgilerin, Anadolu ve Altın Orda sahasına ilişkin Türk

düşüb

cümle hayme ve har-gah ve yat u yarakların bıragub can kaygısı ile fırar itdiler ise asker-i Berke Han gürüb bozgun askeri ta'kib itdiler ganaim-i kesire veesaray-ı mütekasire'i iğtinam itdiler işbu s.260-b hikayet ehl-i islam ve ve'd-derayet olanlar katında ba'id değildir Özbek halkı beyninde gayet meşhur ve mütevatırdır gerçe za'f kılub sahabeieri hikayet-l vahiyedendir dirler isede keramet-i evliyaya münker olmayanlara göre caizdir ba'de asker-i Hülagü'den esir düşenlerden sebeb-i inhizamları su'al olundukda dirler ki gerçe tepe üzerinde yalınız bir adam gördik amma iki tarafında olan asker-i heybet eserinin haddi ve hesabı yoğıdı _ Kaçanki ol şahıs bizlere kılıç saldı ise asker-i melaik şamarı üzerimize boşandı ve artık bizlere can kabusu düşdü deyü haber virdiler Hülagü'nün kedüsü biz-zat işbu aşkerde telef oldu dirler amma hazret-i Dost Sultan tari h-i mu'teberinin takriri üzere Hülagü askerde yoğıdı oğlu ser-asker idi ba'de askerinin telef olduğu haberi ana dağ-ı derunolup hastalanub sebeb-i helakı olmuşdur deyü yazar BERKE HAN çüpkü mansur ve muzaffer taht-ı saray-ı Sayın Han'da kara~ itdi cümle tevaif-i Moğol ve Tatar' ı islama götürdü ale'l-ihtilaf on altı yıl han-ı ali-şan olup vefat itdi amma kendüde nesli yoğıdı 20 Mustafa Kafalı, Altın Orda Hanlığının Kuruluş ve Vükseliş Devirleri, (istanbul, 1976), s: 124-29. 21

M. Selcen Çürük, MO' inü'I-Mürid ( Giriş-Metin-Notlar-Açıklamalar-Dizin), Yüksek Lisans Tezi, Ank.Üniv. Sosyal Bilimler Enst., Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı, Ankara-2005, 237 s.

245

tasawufurıun genişleme alanı olarak tanımlamamıza uygun eşit gözlem yapabilme imkanı sunduğunu söylemeliyiz 22

•

Müellif, Özbek Han'ın Müslüma·n olmasıyla ilgili üçüncü hususu şu şekilde rivayet etmektedir: Han olduktan kısa süre sonra müslüman olan Özbek Han zamanında, daha önce Berke Han ile müslüman olup onun ölümüyle ateşperestliğe geri dönen Moğol halkının durumu evliyaullahın büyüklerinden dördünün kalbine ilhamen verilmiş ki bunlar; Şeyh Mecidüddin · Şirvani, Baba Tökles Şeyh

Necibüddin, Şeyh Ahmed ve Şeyh Hasan Gürgani'dir. Şeyhler, idi( hanını ve Deşt-i Kıpçak'ta bulunan Cuci ulusunu islamiyete davet etmişler ve Saray şehrine gelmişlerdir. Bu dönemde, "Dalaylaba" adını verdikleri ateşe tapan Moğollar Mani Suretger mezhebinden olup, Manici adı verilen şeyhleri sihir ile

·uğraşırlarmış ve bir gün sihirleri bozulmuştur. Özbek Han bunun nedenini sorunca şeyhler, galiba askerler arasında Muhammedi denilen insanlar var ve onların uğursuzluğundan dolayı sihir bozuluyor demişler ve araştırılmış ki askerin içinde olan müslüman şeyhler .bulunmuş ve Manidier hemen bunlardan kurtulmak· istemişlerdir. Veliler ise hanı ve halkı hak din olan islamiyete davet etmek için geldiklerini söylemişler ve bir kargaşa ortamı oluşmuştur. Özbek Han, devletin adalet için var olduğunu ve hanların taraf tutamayacağını belirtip, ateşten daha kuwetli hiç bir şey yoktur ve biz onu mabud biliriz, davanııda sadık iseniz ateşe girin· ve ateşe üstün gelenin dini haktır diyerek iki fırın yaptırmıştır. Fırınlar ısısı çok yüksek olan suksukul adlı ağaçla ısıtılmış, önce Manici zorla fırına sokulmuş ve hemen ölmüş, sonra Baba Tökles hazretleri girmiş, fırında duaya başlamış ve dua sesi dışarıdan duyulmuştur. Bir süre sonra merakla fırın açılmış, şeyhin duada olduğu görülmqş ve şeyh "Niçin acele ettiniz henüz münacaatım bitmemişti" diyerek fırından çıkmıştır. Bu olaydan sonra Özbek Han ile bütün ümera ve sipahiler müslüm~n olmuşlardır.

Yalnızca Turgavut denilen Tatar'dan Kalmuk adı verilen bir grup halk müslüman olmamıştır. Ancak Özbek tarihlerinde müslüman Tatariara "Özbek Halkı" denmesinin nedeni bunların islamiyete Özbek Han ile girmiş olmaları.dır23 • Yirmi

22 ibn Battuta Seyahatnamesi, YKY, çeviri, inceleme: A. Sait Aykut, 2 ci lt, istanbul, 2004. 23(s.263-b} Özbek Han padişah-ı azim'üş-şan oldu ve ba'de zernan şeref-i islam ile müşerref oldu ki sebebi budur mukaddema beyan olunmiışudu Berke Han aleyh'ür-rahmet umumen Moğolistan'ı müslüman itmiş idi anın vefatından sonra ayin-i _ateşperest_

s.263-a ateşperestliği icra' ve mecüs-ı mürted olmuşlar idi ol vakitde bulunan evliya'ullahın kibarından

246

dört aded aziz-i bi't-temizin kalb-i pür nuriarına ilham-ı ilahi olunur ki idil Hananını ve Ulus-ı Cuçi olan Deşt-i Kıpçak ahalisini din-i Muhammedrye da'vet ideler pes dört kimse şüd-i rahil idüp tahtgah-ı

Saraya gel.;irler işbu azizierin büyükleri Hazret-i Ali evladından sadat-ı .sahih'ün-nesebden olan ma'rCıf-ı

Alem Es-seyyid Yahya hazretlerinin ceddi olan Şeyh -Mecidüddin Şirvani imiş ve birisi dahi Muhammed bin Ebubekr · Es-sıddik evladından ·olan baba To klas Şeyh Necibüddin ve birisi dahi Muhammed hanefıyye-i uluwiyyeden Şeyh Ahmed ve birisi dahi Şeyh Hasan Gürgani imiş dirler baba Töklas müşarünleyh Edigü Beğ'in cedd-i a'lasıdır işbu şeyhler divan-ı haninın taşrasında duran kurların ya'ni cemaatin haricinde otururlar ve murakabe Ve dua üzere olurlar ol vakitde Moğol kavmi ayin-i batı! ma ni su retger mezhebinde olup Ateşi ma'bud bilürler ve ateşgedelerden gelen ve zuhCır iden şeytan aleyh-il-la'nenin savtını istima' id üp ve ol sadanın mefhumı üz.ere bunlara istidracen n içe niçe harık-ı adet olan ahval va ki' Olmağla ateşi ma'bud bilürler ve ismi ne Dalayiaba ta' bir iderlerimiş işbu mezheb-i batılı tervic içün manici ta' bir olunur şeyhleri olup ve ol asırda şeyh'ül-şüyCıh olan lainleri Özbek Han Yanında mu'teber ve zanCı-be-zanCı oturub han anın emri altında imiş ve sihir ile enva' -ı tahayyülat izhar ider olup hatta han meclis-ı hass idüp müsekkera'et-ı enva'ını ıstar idicek çapçak nam kaba Korlar ve andan çağaratı nam tarafa dökülür ve tustagan nam kadehe kendiliğinden dolar ve han ın Eline ve sayiriere kendüliğinden gelir imiş bunu gibi niçe hayalat-ı batıla şeyh-i la'inlerinin sihr ü ıstidracı

im iş pes zikr olunan azizler daireden haricde tevcih üzere zikr'ullah ve tasliye-i habib'ullaha Mübaşeret idicek ve kul ca'el hakku ve zahak el-batı! innel batıla kane zehukan ayet-i kerimesi mantCıkı

Üze.re sihirler batı! olur Özbek Han şeyhlerinden su' al itdikde dirler ki galib işbu askerde Muhammedi dedikleri azg.un taifeden adam vardır anların şCımluğundandır deyücek ferman ider adamlar ta'yin Olunub araşdırarak haric-i askerde başka suretde işbu azizleri bulurlar ve götürürler han su' al ider ki kimsiz anlar dirlerki din-i hak olan din-i Muhammedi eshabından olan müslümanlarız ve seni din-i hakka da'vet s.263-b . -içün geldik deyücek sehharlar dediler ki bunları insan makamına add id üp mukarnele eylemek ca'iz değilir hernan bunları kati idüp maglatalarını def' eylemek lazımdır dediler amma han-ı hidayet nişan acele itmeyüp dediki padişahlar hiçbir canibe meyl ,itme k olmaz ve her işin sı h hatini bildikden sonra taraf-ı aher mahv eylemek lazıme-i devlet ve muceb-i adaletdir bunlar ile bahase iderek kangınız galebe olur ise ben ol tarafa ragıb olurum deyücek iki tarafdan kil ü kal çoğaldı ise han dediki alemde ateşden kavi bir şey olmazdır bizler anınçün anı ma'bCıd ittihaz itmişizdir ve da'vanızda sadık iseniz ateşe girin da'vanızı ol fasl ider anın gücü yetmeyen kimsenin dini hakdır dedi ise şeyh Muhammedller

247

yıl hanlık yapan Özbek Han ölünce yerine oğlu Canıbek Han geçmiştir.

Altın Orda Hanlığı'nın dağılmasının ardından XV. asırda, Orta Asya Türk kavimleri arasında büyük kavmi birliklerin ortaya çıktığını görüyoruz. Bunların başlıcaları Özbek, Kazak ve bunlardan bir müddet sonra teşekkül eden Nogay uluslarıdır. Özbekler, XIV. asırda ortaya çıkmış olmasına rağmen ulus ya pı la rı XV. asrın başında tekemmül etmiştir. Yine, bu asırda Moğol kavimleri arasında da Oyrat ve .Ka/muk gibi yeni ulus teşekküllerine tesadüf etmekteyiz.

dediler ki · din uğruna Hazret-i ibrahim HalBullah gibi ateşe gireriz Hazret-i Hablbullaha Allahu-te'ala her bir peygamberin mu'cizesini virmişdir inşallahu-te'ala mu'cizat-ı tahr-ı ka'inat berekatında ateş berd-i selam olur dediler pes· iki turın yapdırdılar herbirini suksukul dedikleri harareti galebe olan ağaç ile kızdırdılar ternam olıcak ibtidaen hanın şeyhini hah-na-hah furına il ka' itdiler derhal can-ı cehenneme isal eyledi ba'de şeylerden sahib'ül-himmet ve nail-i keramet Hazret-i Baba Toklas mütevekkila ale'l­hayy'ül-kayyum ol ateş-i nemrud-ı mevsOme Halilullah gibi dahil oldu amma kurb-ı civar-ı halık-ı mümkünatvasıl oldu hürmet-i habibullahda bir kılına hata' gelmeyüb ol makamı kurb-ı ilahiyede münacata başladı takıyye-i din-i · islam galebe-i amel'il-islam hayr-encam babında dergah-ı bi-niyazdan niyaz itdi amma han ve asker hidayet encam-ı avaze-i azizi turundan istima' iderler ve kendüye görrneğe şitab iderler idi ba'de zernan furun '

kapusunu açdılar şeyh-i aziz kıbleye müteveccihen hammarnda derr döker gibi arak-riz olup dai ideridi ve dedi ki niçün acele itdiniz henüz arz-u hacatım netice-i münacatım tamam olmadıydı amma ne çare takdir-i rabb-ı kadir bu kadar imiş işbu kavm-i Moğol ve Tatar'dan bir mikdar kavm islamdan bi-behre kalmak gerekdedi ve nefs'ül-emrde Turgavut ta'bir olunan Tatar'dan Kalmak dedikleri taite müslüman olmayub kaldı pes şeyh-i mu'teber ve mürşid-i sata perver turundan çıkdı Özbek Han ulüvv'üş-şan ve sayir ümera've sipahiyan-ı zi-şan bil-cümle din-i islam şerefiyle müşerret oldular ve ol şeyhler bunlara talim-i ahkam-ı diniyye iderek şarken garben Tataristan'ı irşad itdiler Es-Seyyid Yahyay-ı Şirvani eviadı haliya mevcuddur Baba Toklas eviadı beğlik tarikına _süiOk_ s.264-a süiOk itdi Edigü Beğ dedikleri şeci' namdar anın nesli idü ki kavl-i sahih ve tavarih-i Özbekiyan tasrihdir işbu islam e h li olan Tatar'a Özbek Halkı dirnesi ne bais işbu sebebdendir dimişlerdir han-ı merkum yirmi sene saltanat idüp merhum oldu rahmetullah aleyh

248

Ebulgazi'nin nakline göre; il ve ulusunu lslôm'a sokmasi sebebiyle Özbek Han devrinden başlayarak.bütün Cuci iline Özbek ili denilmişti?4• Ebulgazinin takipçisi olan Munis ise bu yeni adlandırmanın bizzat Özbek Han'ın kendi arzusu olduğunu ilave eder25

•

Mirza Uluğbek, Tört Ulus Tarihi adlı eserde sayfa 128'de (terc. Böribay Ahmedov, Naim Norkulov, Mahmud Hasaniy, Taşkent, '1994) aynı konuyu kısaca hikaye etmektedir.

24 " .. il u/usm din-i İsltimga ki'rgözdi barça halk ol stihib-i devletning sebebidin şeref-i isltimga

müşerref boldllat: andm song barçb Cuci i/ini Özbek ili teydi/ar ta kıyamet gaça hem oytgusı tururlar.", ŞT., Dn., s. 174-175. 25 "temtimet il ve u/usmt din-i isltimga teklif ktltb barça ol stihib-i devletning şertifetidi~ şeref-i isltimga müşerref boldı/ar ve hüküm ktld: kim mecmu' kalemrev/m dağ1 müselman bo/gan i/ni mening at1m bile atasunlar mundm song Cuci i/ini Özbek deydiler ta kıyamet gaça hem aytgus1durlar. ", Fi., Bn., s. 99.