İSLAMIN KLASİK ÇAĞINDA İSLAMIN KLASİK ÇAĞINDA VARLIK VE OLUŞA FARKLI VARLIK VE OLUŞA FARKLI

YAKLAŞIMLARYAKLAŞIMLAR

HASAN AYDINHASAN AYDIN

OMÜ EĞİTİM FAKÜLTESİOMÜ EĞİTİM FAKÜLTESİ

ÖĞRETİM ÜYESİÖĞRETİM ÜYESİ

İslam Dünyasında Varlık ve Oluş İslam Dünyasında Varlık ve Oluş Sorununa Sorununa

Dört Farklı YaklaşımDört Farklı Yaklaşım 1-) Yahudi ve Hıristiyan etkilerle 1-) Yahudi ve Hıristiyan etkilerle

İslam teolojisinde gündeme gelen İslam teolojisinde gündeme gelen yoktan var etme ve sürekli yoktan var etme ve sürekli yaratma anlayışı. yaratma anlayışı.

2-) Mutezile içerisinde savunulan 2-) Mutezile içerisinde savunulan gizlenme ve ortaya çıkma (kümûn gizlenme ve ortaya çıkma (kümûn ve bürûz) ve doğuş (tevellüd) ve bürûz) ve doğuş (tevellüd) teorileri. teorileri.

3-) Farabi ve İbn Sina gibi 3-) Farabi ve İbn Sina gibi filozoflarca ortaya konulan Yeni-filozoflarca ortaya konulan Yeni-Platoncu türüm (sudur) teorisi Platoncu türüm (sudur) teorisi

4-) Ihvân es-Safa ve İbn 4-) Ihvân es-Safa ve İbn Miskeveyh gibi düşünürlerin Eski Miskeveyh gibi düşünürlerin Eski Yunalı Anaksimandros’un Yunalı Anaksimandros’un düşüncelerinin etkisiyle düşüncelerinin etkisiyle geliştirdikleri evrimci oluş teorisi. geliştirdikleri evrimci oluş teorisi.

Yoktan Yaratılış: Yoktan Yaratılış: İki Farklı Versiyonİki Farklı Versiyon

Kur’an’ın yaratılış öyküsü, ilk Kur’an’ın yaratılış öyküsü, ilk kez, kelâm disiplini içerisinde, kez, kelâm disiplini içerisinde, sistematize edildi. Biri Kimi sistematize edildi. Biri Kimi Mu’tezili düşünürler tarafından Mu’tezili düşünürler tarafından savunulan, diğeri Eş’ari ve savunulan, diğeri Eş’ari ve Mâturîdî kelamcılarınca Mâturîdî kelamcılarınca savunulan iki tür yoktan yaratma savunulan iki tür yoktan yaratma anlayışı belirdi.anlayışı belirdi.

a- Yoku (Ma’dûm) Şey kabul a- Yoku (Ma’dûm) Şey kabul eden yaklaşım: Hişam b. Amr el-eden yaklaşım: Hişam b. Amr el-Fuvatî, es-Salihî gibi birkaç isim Fuvatî, es-Salihî gibi birkaç isim dışında tüm Mu’tezile yoku şey dışında tüm Mu’tezile yoku şey olarak görüyor. olarak görüyor.

b-Yoku hiçlik olarak gören b-Yoku hiçlik olarak gören yaklaşım: Tüm Eş’arî ve yaklaşım: Tüm Eş’arî ve Mâturîdîler. Bunlar, ‘min el-Mâturîdîler. Bunlar, ‘min el-ma’dum’ ve ‘la min şey’ terimleri ma’dum’ ve ‘la min şey’ terimleri yerine ‘min la şey’ terimini yerine ‘min la şey’ terimini kullanmayı tercih ettiler.kullanmayı tercih ettiler.

İki Tür Yoktan Varetme Anlayışının İki Tür Yoktan Varetme Anlayışının Felsefî Zemini: Töz-İlinek MetafiziğiFelsefî Zemini: Töz-İlinek Metafiziği

İlk kez Mu’tezile’de ortaya İlk kez Mu’tezile’de ortaya çıkan töz-ilinek metafiziği, çıkan töz-ilinek metafiziği, Eski Yunan ve Hint KaynaklıEski Yunan ve Hint Kaynaklı

Her şey töz (atom) ve Her şey töz (atom) ve ilinekten meydana geliyor.ilinekten meydana geliyor.

Her şeyin doğrudan nedeni Her şeyin doğrudan nedeni TanrıTanrı

Her şeyi doğrudan yoktan Her şeyi doğrudan yoktan yaratan Tanrı’ysa, insanın yaratan Tanrı’ysa, insanın yükümlülüğü ve kötülük yükümlülüğü ve kötülük sorunu ne olacak?sorunu ne olacak?

Kimi Liberal Yaklaşımlı Mu’tezilî Kimi Liberal Yaklaşımlı Mu’tezilî DüşünürlerDüşünürler

İnsanı yükümlü kılmak ve İnsanı yükümlü kılmak ve Tanrı’yı kötülük sorunundan Tanrı’yı kötülük sorunundan kurtarmak için töz ilinek kurtarmak için töz ilinek metafiziğinde revizyona metafiziğinde revizyona gidiyorlar.gidiyorlar.

Bu revizyona bağlı olarak Bu revizyona bağlı olarak Mutezile içerisinde gizlenme Mutezile içerisinde gizlenme ve ortaya çıkma (kümûn ve ve ortaya çıkma (kümûn ve bürûz) ve doğuş (tevellüd) bürûz) ve doğuş (tevellüd)

teorileri beliriyor.teorileri beliriyor.

Tevellüd/Doğuş Kuramı:Tevellüd/Doğuş Kuramı:

Mu’tezilî Mu’ammer:Mu’tezilî Mu’ammer: ““O, doğan eylemlerin, hareket, O, doğan eylemlerin, hareket,

hareketsizlik, renk, tat, koku, sıcaklık, hareketsizlik, renk, tat, koku, sıcaklık, yaşlık ve kuruluk gibi cismin özüne, yaşlık ve kuruluk gibi cismin özüne, doğasına yerleştirilmiş ilinekler olduğu doğasına yerleştirilmiş ilinekler olduğu için, cismin eylemi olduğunu ileri sürdü. için, cismin eylemi olduğunu ileri sürdü. Ölüler, doğalarına/tabiatlarına Ölüler, doğalarına/tabiatlarına yerleştirilmiş olan ilinekleri meydana yerleştirilmiş olan ilinekleri meydana getirebilir. Ona göre hayat canlı olanın getirebilir. Ona göre hayat canlı olanın eylemidir; aynı şekilde kudret de, kudret eylemidir; aynı şekilde kudret de, kudret sahibinin edimidir. Ölüm ise ölünün bir sahibinin edimidir. Ölüm ise ölünün bir eylemidir. O, Tanrı’nın ilinekleri var eylemidir. O, Tanrı’nın ilinekleri var etmediğini; hayat, ölüm, işitme ve görme etmediğini; hayat, ölüm, işitme ve görme gibi ilinekler üzerinde hiçbir kudretinin gibi ilinekler üzerinde hiçbir kudretinin bulunmadığını; bunlar üzerinde güç bulunmadığını; bunlar üzerinde güç sahibi olarak nitelendirilemeyeceğini ileri sahibi olarak nitelendirilemeyeceğini ileri sürer. Ona göre, işitme işitenin, görme sürer. Ona göre, işitme işitenin, görme görenin, kavrama kavrayanın, duyum da görenin, kavrama kavrayanın, duyum da duyulanın edimidir. Kur’an da gerçekte duyulanın edimidir. Kur’an da gerçekte Tanrı'nın sözü değil; ister melek, ister Tanrı'nın sözü değil; ister melek, ister ağaç, isterse taş olsun, kendisinden ağaç, isterse taş olsun, kendisinden işitilenin sözüdür; çünkü gerçekte işitilenin sözüdür; çünkü gerçekte Tanrı’nın kelâmı yoktur. (…) Ona göre, Tanrı’nın kelâmı yoktur. (…) Ona göre, eğer hayat ve ölümü Tanrı yaratmış eğer hayat ve ölümü Tanrı yaratmış olsaydı, onlar ilinek olamazdı.”olsaydı, onlar ilinek olamazdı.”[1][1]

[1][1] el-Eş’arî, Makâlât, s. 405-406. el-Eş’arî, Makâlât, s. 405-406.

Kümûn ve Zuhûr/Gizlenme ve Ortaya Kümûn ve Zuhûr/Gizlenme ve Ortaya

Çıkma KuramıÇıkma Kuramı:: Kümûn ve zuhûr ya da kümûn ve bürûz Kümûn ve zuhûr ya da kümûn ve bürûz

(gizlenme ve ortaya çıkma) kuramı olarak (gizlenme ve ortaya çıkma) kuramı olarak bilinen bu düşünceye göre, Tanrı, başlangıçta bilinen bu düşünceye göre, Tanrı, başlangıçta insanları, davarları, canlıları ve bitkileri, yani insanları, davarları, canlıları ve bitkileri, yani her şeyi bir vakitte yaratmıştır. Bu yüzden, her şeyi bir vakitte yaratmıştır. Bu yüzden, Adem’in yaratılışı çocuklarınınkinden önce Adem’in yaratılışı çocuklarınınkinden önce olmadığı gibi, annenin yaratılışı da olmadığı gibi, annenin yaratılışı da çocuğundan önce değildir. Şu var ki, Tanrı çocuğundan önce değildir. Şu var ki, Tanrı bazı şeyleri, diğerlerinde gizlemiştir. Bu bazı şeyleri, diğerlerinde gizlemiştir. Bu nedenle öncelik ve sonralık, onların nedenle öncelik ve sonralık, onların yaratılışında değil, ancak onların gizlendikleri yaratılışında değil, ancak onların gizlendikleri yerlerinden ortaya çıkışlarındadır. Onca, Tanrı yerlerinden ortaya çıkışlarındadır. Onca, Tanrı bir defada topluca yarattığı ve zaman bir defada topluca yarattığı ve zaman içerisinde ortaya çıkan her şeye bir içerisinde ortaya çıkan her şeye bir doğa/tabiat yerleştirmiştir. Bu düşüncesiyle doğa/tabiat yerleştirmiştir. Bu düşüncesiyle Nazzâm, Aristotelesçi nedensellik anlayışına Nazzâm, Aristotelesçi nedensellik anlayışına yönelmekte ve nesnelerdeki hareket ve yönelmekte ve nesnelerdeki hareket ve hareketsizliğin ilkesini doğa/tabiat olarak hareketsizliğin ilkesini doğa/tabiat olarak nitelendirmektedir. Sözgelimi Şehristânî, nitelendirmektedir. Sözgelimi Şehristânî, Mu’tezilî bir düşünür olan Ka’bî (ö. 931)’den Mu’tezilî bir düşünür olan Ka’bî (ö. 931)’den naklen ona şu görüşü iliştirir: naklen ona şu görüşü iliştirir:

““Ka’bî ondan şunu rivayet eder: Kudretin Ka’bî ondan şunu rivayet eder: Kudretin ilişmesi imkansız olmayan eylemler, yaratılış ilişmesi imkansız olmayan eylemler, yaratılış gereği Tanrı’nın eylemidir. Yani Tanrı taşa gereği Tanrı’nın eylemidir. Yani Tanrı taşa öyle bir doğa/tabiat yerleştirmiştir, onu öyle öyle bir doğa/tabiat yerleştirmiştir, onu öyle bir yaratılışla var etmiştir ki, sen onu yukarıya bir yaratılışla var etmiştir ki, sen onu yukarıya doğru attığında, o yukarıya doğru gider ve doğru attığında, o yukarıya doğru gider ve atma kuvveti tükendiğinde, taş doğası/tabiatı atma kuvveti tükendiğinde, taş doğası/tabiatı gereği yerine geri döner.”gereği yerine geri döner.”

Mu’tezlî Teorilerin Eleştirisi:Mu’tezlî Teorilerin Eleştirisi:

Eş’arî:Eş’arî: Mu’tezileden/Kaderiyeden, genel görüşten ayrılanların Mu’tezileden/Kaderiyeden, genel görüşten ayrılanların

çoğu, arzularına uyarak, önderlerini ve kendilerinden çoğu, arzularına uyarak, önderlerini ve kendilerinden öncekileri taklide yöneldiler. Kur’an’ı Tanrı’nın yetki öncekileri taklide yöneldiler. Kur’an’ı Tanrı’nın yetki vermediği, bir kanıtla açıklamadığı, Tanrı elçisi ve geçmiş vermediği, bir kanıtla açıklamadığı, Tanrı elçisi ve geçmiş büyüklerinden aktarılmayan bir biçimde, kendi büyüklerinden aktarılmayan bir biçimde, kendi görüşlerine göre yorumladılar. (…) Müslümanların görüş görüşlerine göre yorumladılar. (…) Müslümanların görüş birliğine vardığı, Tanrı’nın dilediği olur, anlayışını birliğine vardığı, Tanrı’nın dilediği olur, anlayışını yadsıdılar ve ‘Tanrı dilemedikçe siz dileyemezsiniz’ yadsıdılar ve ‘Tanrı dilemedikçe siz dileyemezsiniz’ (İnsan Sûresi; 30) ayetini reddederek, Tanrı’nın (İnsan Sûresi; 30) ayetini reddederek, Tanrı’nın dilediğinin olmayacağını ve dilemediğinin de olabileceğini dilediğinin olmayacağını ve dilemediğinin de olabileceğini iddia ettiler. Oysa Tanrı, kendisi dilemedikçe bir şey iddia ettiler. Oysa Tanrı, kendisi dilemedikçe bir şey dileyemeyeceğimizi, bildirmektedir. Nitekim şu ayetler dileyemeyeceğimizi, bildirmektedir. Nitekim şu ayetler bunu göstermektedir: ‘Tanrı dileseydi onlar birbirleriyle bunu göstermektedir: ‘Tanrı dileseydi onlar birbirleriyle savaşmazlardı’ (Bakara Sûresi; 253); ‘dileseydik herkese savaşmazlardı’ (Bakara Sûresi; 253); ‘dileseydik herkese hidayet verirdik’ (Secde Sûresi;13); ‘Tanrı dilediğini hidayet verirdik’ (Secde Sûresi;13); ‘Tanrı dilediğini yapandır’ (Burûc Süresi; 116); Tanrı, elçisi Şuayib’in şöyle yapandır’ (Burûc Süresi; 116); Tanrı, elçisi Şuayib’in şöyle dediğini bildirmektedir: ‘Rabbimiz Tanrı dilemedikçe, dediğini bildirmektedir: ‘Rabbimiz Tanrı dilemedikçe, zaten sizin dininize dönmemiz söz konusu olamaz; zaten sizin dininize dönmemiz söz konusu olamaz; Rabbimiz bilgisiyle her şeyi kuşatmıştır’ (Araf Sûresi; 89). Rabbimiz bilgisiyle her şeyi kuşatmıştır’ (Araf Sûresi; 89). Bu yüzden Mu’tezileyi Tanrı elçisi, bu ümmetin Mecusîleri Bu yüzden Mu’tezileyi Tanrı elçisi, bu ümmetin Mecusîleri olarak adlandırmıştır. Çünkü onlar Mecusilerin dinini olarak adlandırmıştır. Çünkü onlar Mecusilerin dinini benimseyip, onların görüşlerine uydular. Mecusîlerin benimseyip, onların görüşlerine uydular. Mecusîlerin iddia ettikleri gibi, iyi ve kötünün iki ayrı yaratıcısının iddia ettikleri gibi, iyi ve kötünün iki ayrı yaratıcısının olduğunu ileri sürdüler. Yine onlara göre, tıpkı olduğunu ileri sürdüler. Yine onlara göre, tıpkı Mecusîlerin dediği gibi, Tanrı dilemese de, kötülükler Mecusîlerin dediği gibi, Tanrı dilemese de, kötülükler olmaktadır. Tanrı’nın dışında, kendilerine yarar ve zarar olmaktadır. Tanrı’nın dışında, kendilerine yarar ve zarar vermeye güçlerinin olduğunu iddia ettiler. Böylece, vermeye güçlerinin olduğunu iddia ettiler. Böylece, Tanrı’nın peygamberine olan, ‘de ki; Tanrı dilemedikçe Tanrı’nın peygamberine olan, ‘de ki; Tanrı dilemedikçe ben kendime ne yarar ne de zarar verebilirim’ (Araf ben kendime ne yarar ne de zarar verebilirim’ (Araf Sûresi; 188) sözünü inkar ederek, Kur’an’dan ve İslâm Sûresi; 188) sözünü inkar ederek, Kur’an’dan ve İslâm toplumunun görüş birliğine vardığı şeyden yüz çevirdiler. toplumunun görüş birliğine vardığı şeyden yüz çevirdiler. Rablerinin iradesi dışında, eylemlerinin üzerinde Rablerinin iradesi dışında, eylemlerinin üzerinde kudretlerinin bulunduğunu iddia ettiler. Böylece kudretlerinin bulunduğunu iddia ettiler. Böylece kendilerini, Tanrı’dan daha güçlü kıldılar.”kendilerini, Tanrı’dan daha güçlü kıldılar.”[1][1]

[1][1] el-Eş'arî, el-İbâne fî Usûl ed-Diyâne, s. 22-23. el-Eş'arî, el-İbâne fî Usûl ed-Diyâne, s. 22-23.

Sudur Kuramı: Kindî’den İbn Sudur Kuramı: Kindî’den İbn Rüşd’eRüşd’e

Aristotelesçi anlayış ışığında İslam dünyasın Aristotelesçi anlayış ışığında İslam dünyasın yaratılışa yeni bir yaklaşım getiriliyor. yaratılışa yeni bir yaklaşım getiriliyor.

Bu yeni yaklaşım, madde-biçim düalizmine Bu yeni yaklaşım, madde-biçim düalizmine dayalı, erekselci bir anlayıştır.dayalı, erekselci bir anlayıştır.

Tanrı ilk nedendir, her şey zincirleme olarak Tanrı ilk nedendir, her şey zincirleme olarak ondan çıkar. Evren zamanda öncesizdir; Tanrı’nın ondan çıkar. Evren zamanda öncesizdir; Tanrı’nın önceliği salt özsel bir önceliktir. Tıpkı Güneş’in önceliği salt özsel bir önceliktir. Tıpkı Güneş’in ışığına önceliği gibi.ışığına önceliği gibi.

Plotinusçu birden bir çıkar ilkesi temel.Plotinusçu birden bir çıkar ilkesi temel. Tanrı özünü düşününce ondan ilk akıl, ilk akıldan Tanrı özünü düşününce ondan ilk akıl, ilk akıldan

sırasıyla akıllar sudur eder. Bu süreç 10. akla sırasıyla akıllar sudur eder. Bu süreç 10. akla kadar sürer. 10. akıl ay-küresinin aklı olan etkin kadar sürer. 10. akıl ay-küresinin aklı olan etkin akıldır ve cebraille özdeştir. akıldır ve cebraille özdeştir.

Ay-altı dünya’da, hava toprak, su ve ateşten Ay-altı dünya’da, hava toprak, su ve ateşten oluşan dört kök ve yaşlık, kuruluk, sıcaklık, oluşan dört kök ve yaşlık, kuruluk, sıcaklık, soğukluk gibi dört unsurdan göksel hareketlerin soğukluk gibi dört unsurdan göksel hareketlerin etkisiyle yeni karışımlar meydana gelmekte, etkisiyle yeni karışımlar meydana gelmekte, yetenek oluşunca, etkin akıl suret vermektedir. yetenek oluşunca, etkin akıl suret vermektedir. Yani alttan yukarı, madenler, bitkiler, hayvanlar Yani alttan yukarı, madenler, bitkiler, hayvanlar ve canlılar meydana gelmektedir. Bu suret, türsel ve canlılar meydana gelmektedir. Bu suret, türsel suretle ilişkilidir, o yüzden değişmezdir.suretle ilişkilidir, o yüzden değişmezdir.

Canlılarda, türsel suret: Nefs ya da ruhCanlılarda, türsel suret: Nefs ya da ruh Cansızlarda ise: Tabiattır. Cansızlarda ise: Tabiattır. Kindî tıpkı kelamcılar gibi, yoktan yaratmadan Kindî tıpkı kelamcılar gibi, yoktan yaratmadan

yana tavır alsa da, Farabi, İbn Sina, İbn Rüşd bu yana tavır alsa da, Farabi, İbn Sina, İbn Rüşd bu sudurcu teoriyi küçük farklarla onaylar.sudurcu teoriyi küçük farklarla onaylar.

Evrimci Yaklaşım:Evrimci Yaklaşım:

Ihvân es-Safa, Birunî, İbn Miskeveyh, Ihvân es-Safa, Birunî, İbn Miskeveyh, Nîzâm-î Nîzâm-î Arûzî, Arûzî, İbn Haldun, Kanalızade Ali Efendi, İbn Haldun, Kanalızade Ali Efendi, Erzurumlu İsmail Hakkı gibi düşünürlerin, Eski Erzurumlu İsmail Hakkı gibi düşünürlerin, Eski Yunalı Anaksimandros’un düşüncelerinin Yunalı Anaksimandros’un düşüncelerinin etkisiyle daha ilginç bir yaklaşım etkisiyle daha ilginç bir yaklaşım geliştirdikleri görülür.geliştirdikleri görülür.

Bu yaklaşım, Farabî, İbn Sinâ ve İbn Rüşd’eki Bu yaklaşım, Farabî, İbn Sinâ ve İbn Rüşd’eki sudurcu teoriyi onaylar, ancak, oluşta hem sudurcu teoriyi onaylar, ancak, oluşta hem hiyerarşiye hem de türler arasında hiyerarşiye hem de türler arasında farklılaşmalara gönderme yapan ara farklılaşmalara gönderme yapan ara halkalara değinir. halkalara değinir.

İlk neden olan Tanrı’dan sudur eden İlk neden olan Tanrı’dan sudur eden evrendeki her şey, dolaylı olarak gökcisimleri, evrendeki her şey, dolaylı olarak gökcisimleri, akılları ve nefslerinin eseridir. Gezegenlerin akılları ve nefslerinin eseridir. Gezegenlerin oluş ve bozuluşta etkisi temeldir. oluş ve bozuluşta etkisi temeldir.

Nesneler dünyasındaki yaratılış, belirsiz gizil Nesneler dünyasındaki yaratılış, belirsiz gizil haldeki maddeye göksel akılların dört köksel haldeki maddeye göksel akılların dört köksel sureti vermesiyle başlar ve bu şekilde dört sureti vermesiyle başlar ve bu şekilde dört ana kök oluşur. ana kök oluşur.

Göksel cisimlerin birbirine yaklaşmaları ve Göksel cisimlerin birbirine yaklaşmaları ve uzaklaşmalarıyla dört kökün belirli oranlarda uzaklaşmalarıyla dört kökün belirli oranlarda karışımı sağlanır. Bu karışımın dengelilik karışımı sağlanır. Bu karışımın dengelilik oranı türlerin oluşumunu belirler. oranı türlerin oluşumunu belirler.

Dengelilik oranı en az olan tür, madendir, Dengelilik oranı en az olan tür, madendir, onun üstünde, bitki, onun üstünde hayvan, onun üstünde, bitki, onun üstünde hayvan, onun da üstünde insan vardır; zira insan onun da üstünde insan vardır; zira insan aklıyla yukarı aleme, iştahası vb. ile bu aşağı aklıyla yukarı aleme, iştahası vb. ile bu aşağı aleme bağlıdır.Bu türsel suret 10. akıl aleme bağlıdır.Bu türsel suret 10. akıl aracılığıyla verilir. aracılığıyla verilir.

Evrimci yaklaşıma göre varlıklar Evrimci yaklaşıma göre varlıklar arası halkalararası halkalar

Nasıl insan yukarı alemle aşağı alem Nasıl insan yukarı alemle aşağı alem arasındaki halkayı temsil ediyorsa, tıpkı arasındaki halkayı temsil ediyorsa, tıpkı bunun gibi, diğer varlıklar arasında da, bunun gibi, diğer varlıklar arasında da, geçiş halkaları bulunmaktadır. geçiş halkaları bulunmaktadır.

1-Madenlerle bitkiler arasındaki halka: 1-Madenlerle bitkiler arasındaki halka: Mercanlar Mercanlar (Ihvan es-Safa, İbn Haldun, (Ihvan es-Safa, İbn Haldun, Erzurumlu İsmail Hakkı).Erzurumlu İsmail Hakkı).

2-Bitkilerle hayvanlar arasındaki halka: 2-Bitkilerle hayvanlar arasındaki halka: HurmaHurma (ıhvan es-Safa, İbn Haldun, (ıhvan es-Safa, İbn Haldun, Erzurumlu İsmail Hakkı).Erzurumlu İsmail Hakkı).

3-Hayvan alemiyle insanlar arasındaki 3-Hayvan alemiyle insanlar arasındaki halka: halka: MaymunMaymun (Ihvan es-Safa, İbn (Ihvan es-Safa, İbn Miskeveyh, İbn Arabi, İbn Haldun, Miskeveyh, İbn Arabi, İbn Haldun, Erzurumlu İsmail Hakkı.Erzurumlu İsmail Hakkı.

4-Ay-üstü ay-Altı evren arasındaki halka: 4-Ay-üstü ay-Altı evren arasındaki halka: İnsanİnsan (tüm İslam filozofları). (tüm İslam filozofları).

Nîzâm-î Arûzî 1156'da yazdığı “Çehar Nîzâm-î Arûzî 1156'da yazdığı “Çehar Makale”ye göre, bitkiler alemiyle Makale”ye göre, bitkiler alemiyle hayvanlar alemi arasında, aşhaka (boru hayvanlar alemi arasında, aşhaka (boru çiçeği), hayvan alemiyle insan arasında çiçeği), hayvan alemiyle insan arasında nasnas (insanımsı-maymun insan) nasnas (insanımsı-maymun insan) bulunmaktadır.bulunmaktadır.

Ara halkaları belirlemede ölçüt:Ara halkaları belirlemede ölçüt:

Yetkinleşme dereceleri…Yetkinleşme dereceleri…(Bitkilerde, hareket; (Bitkilerde, hareket; hayvanlarda seçimgücü ve hayvanlarda seçimgücü ve akıl yetkinleşme ölçütleri)akıl yetkinleşme ölçütleri)

Bitkilerde, ottan, meyveli Bitkilerde, ottan, meyveli ağaçlara, oradan hurmaya ve ağaçlara, oradan hurmaya ve mercanlara doğru…mercanlara doğru…

Hayvandan insana, sedef, inci, Hayvandan insana, sedef, inci, böcekler ve haşereler, böcekler ve haşereler, köstebekler, şahin, köstebekler, şahin, maymunlara ve maymunumsu maymunlara ve maymunumsu insanlara..insanlara..

Varlık Halkalarında Türklerin Yeri:Varlık Halkalarında Türklerin Yeri:

İbn Miskevey:İbn Miskevey: ““Hayvan ufkunun sonuyla birleşen insan Hayvan ufkunun sonuyla birleşen insan

ufkunun ilk derecesinde, medeni dünya ufkunun ilk derecesinde, medeni dünya dışında kuzay ve güney bölgelerinde dışında kuzay ve güney bölgelerinde yaşayan insanlar yer alır. Ye’cüc ve yaşayan insanlar yer alır. Ye’cüc ve me’cüc ülkesinden, Türklerin me’cüc ülkesinden, Türklerin ötesindekilere, zenciler ve onlara ötesindekilere, zenciler ve onlara benzeyenler çok az bir benzeyenler çok az bir üstünlüklemaymunlardan ayrılan üstünlüklemaymunlardan ayrılan toplulukları meydana getirirler.” (Tehzîb toplulukları meydana getirirler.” (Tehzîb el-Ahlak, s. 68.)el-Ahlak, s. 68.)

Aynı anlayışlar Farabi’de Aynı anlayışlar Farabi’de bulunmaktadır. bulunmaktadır.

Fatih Sultan Mehmet’in Fatih Sultan Mehmet’in öğretmenlerinden Kınalı Zade Ali Efendi:öğretmenlerinden Kınalı Zade Ali Efendi:

““Cezire’yi Tulid’ten ötede Kuhistanda Cezire’yi Tulid’ten ötede Kuhistanda oturan Türkler vardır. Layık-i itidal-i oturan Türkler vardır. Layık-i itidal-i insandan nasipsizdirler. Anlayışları ve insandan nasipsizdirler. Anlayışları ve zekaları acem hayvanlarına yakındır. zekaları acem hayvanlarına yakındır. Dilleri ve sözleri, acem hayvanlarının Dilleri ve sözleri, acem hayvanlarının küçüklerine benzer. Onların ötesinde küçüklerine benzer. Onların ötesinde insan yaratığına benzer hiçbir yaratık insan yaratığına benzer hiçbir yaratık yoktur…. Bunlar, nasnas ve şevnem yoktur…. Bunlar, nasnas ve şevnem adamdırlar. Bunların insan nevinden adamdırlar. Bunların insan nevinden oldukları sabitse de, aşağı durumda oldukları sabitse de, aşağı durumda olanlardır. (Ahlak-ı Alaiyye, s. 41)olanlardır. (Ahlak-ı Alaiyye, s. 41)

Evrimci oluşu savunanlara göre, Evrimci oluşu savunanlara göre, ara halkaların oluşma nedeni:ara halkaların oluşma nedeni:

1-Takdir, yani tanrısal 1-Takdir, yani tanrısal belirlenim. (Bu en temel belirlenim. (Bu en temel faktördür; zira diğer faktördür; zira diğer faktörlerin hepsi, bu takdire faktörlerin hepsi, bu takdire bağlıdır).bağlıdır).

2-Göksel Faktör: Yıldızlar ve 2-Göksel Faktör: Yıldızlar ve gezegenlerin hareketi.gezegenlerin hareketi.

3-Coğrafi Faktör (Havanın, 3-Coğrafi Faktör (Havanın, iklimin, toprağın vb. etkisi)iklimin, toprağın vb. etkisi)

4-Beslenme Biçimi.4-Beslenme Biçimi. 5-Dört kökten oluşan 5-Dört kökten oluşan

karışımın alıcılığı.karışımın alıcılığı.

İslam dünyasındaki evrimci İslam dünyasındaki evrimci anlayışla, Darwinci evrimci anlayış anlayışla, Darwinci evrimci anlayış

arasındaki köklü fark:arasındaki köklü fark: 1-İslam düşünürlerine göre 1-İslam düşünürlerine göre

her şey tasarımın her şey tasarımın ürünüdür, tesadüf ürünüdür, tesadüf ilinekseldir.ilinekseldir.

2-Türsel suretler 2-Türsel suretler tanrısaldır; tıpkı Platon’un tanrısaldır; tıpkı Platon’un ideaları gibi. Bu yüzden ara ideaları gibi. Bu yüzden ara halkalar da sabittir.halkalar da sabittir.

3-Türler birbirine 3-Türler birbirine dönüşmezler.dönüşmezler.

Klasik Anlayışın Günümüze Klasik Anlayışın Günümüze YansımalarıYansımaları

Üç temel görüş:Üç temel görüş: 1- İlahiyat çevrelerinde, ağırlık 1- İlahiyat çevrelerinde, ağırlık

yoktan yaratmadan yoktan yaratmadan yanadır.Özellikle gelenekçiler.yanadır.Özellikle gelenekçiler.

2- Kur’an’da evrim teorisini 2- Kur’an’da evrim teorisini arayanlar: Bu ekole en tipik örnek arayanlar: Bu ekole en tipik örnek olarak, Prof. Dr. Hüseyin Atay’ı, Prof. olarak, Prof. Dr. Hüseyin Atay’ı, Prof. Dr. Süleyman Ateş’i ve Prof. Dr. Dr. Süleyman Ateş’i ve Prof. Dr. İsmail Yakıt’ı gösterebiliriz. Bunlar İsmail Yakıt’ı gösterebiliriz. Bunlar İslam modernizmine yakın duran İslam modernizmine yakın duran isimler.isimler.

3- Modern Evrim teorisini seküler 3- Modern Evrim teorisini seküler temelde, kabul edip, Kur’anın temelde, kabul edip, Kur’anın söylemini mitolojik ve tarihsel olarak söylemini mitolojik ve tarihsel olarak niteleyenler: Bildiğim iki isim, birisi, niteleyenler: Bildiğim iki isim, birisi, Mısırlı Ebu Zeyd, diğeri, Türkiyeli Mısırlı Ebu Zeyd, diğeri, Türkiyeli Prof. Dr. Mehmet Dağ. Prof. Dr. Mehmet Dağ.