www.cizgiliforum.com.enginel

IVO A I M n i eRIMA KOPRUSL

altn kitaplar yaynevi gjj

DRNA K P R S , ALTIN KTAPLAR YAYINEV tara fndan onuncu kez Eyli 1977'de yaynlanmtr.

9.77.85 - 10

Bu kitab hazrlayan Dilimize evirenler Kapak resmi Dizgi ve Bask

Dr. Turhan Bozkurt H. li Ediz - N. Mstakimolu Oral Orhon Sralar Basmevi

HASAN L EDZ'N ANISINA Bu byk roman tertemiz ve zenli Trkesi ile dili mize kazandran HASAN L EDZ, kitabn 10. basksn grmeden aramzdan ayrld. Bana, Drina Kprs en az 100 bask yapacak bir aheser, demiti. Osmanl mparatorluu'nun nasl, iin iin ykldn bundan daha gzel ve etkileyici biimde sergileyen br ro mann yazlamayacan sylerdi. HASAN L EDZ'in ocukluk yllar, Drina Kprs zerinde gemiti. Bu nedenle oralar ok iyi tanr, Balkan insanlarnn kardeliine ve ortak ynlerinin ayrlmazl na itenlikle inanrd. Sevin ve felket gnlerini bir arada yaamalar, onlar kopmaz balarla birbirlerine balamt. nsanlar bir gn gp gidiyorlar ama eserleri onlar kuaklar boyu yaatyor. Mimar Sinan ld ama yzyllar nce yapt Drina Kprs hl dimdik ayakta. HASAN L EDZ, evirinin her cmlesine, her keli mesine deer veren, evirdii eserin aslna ihanet etme yen esiz bir evirmendi. S U VE CEZA's ile DRNA KPRS ile daha nice evirileri ile aramzda hl ya yor. Bu basky onun ansna adyor, bir kez daha saygyla anyoruz. 26.8.1977 stanbul Dr. Turhan BOZKURT

TRK BASININDA DRNA KPRS/

Drina Kprs, gerek Trk basnnda, gerekse haik ara snda derin yanklar yapt. Byk ilgiyle karlanan bu ese re basnmz geni bir yer ayrd. Drina Kprs zerine eitli yazlar yazld. Bu kitap zerine yazlan makalelerden baz nemli par alar aada okuyacaksnz.

DRNA KPRS 1981 Nobel Edebiyat Armaann kazanan ivo Andriin bu aheserinin en baarl evirisi Trke olandr. vo Andri'in eserlerinden ou Almanca, ngilizce, Franszca. taiyancaya ve baka dillere evrilmitir. Bugn dnyada en ok satlan onun kitaplardr. Eserleri ayr ayr gzei olmakla beraber, en ilgin, en nemli ve en gzeli "Drina Kprs'dr.' Milliyet Trker caroiu

NOBEL ARMAANINI KAZANAN ESER vo Andri'in 'Drina Kprs' adl eseri dnya ede biyat piyasasnda byk bir heyecan yaratmaktadr. 'Drina Kprs' konu itibar ile Osmanl mparator luunun, yani bizim tarihimizin Balkanlardaki akn, kuv vetli ve zayf taraflarn, Osmanl egemenliinin arln omuzlarnda tam malp ve esir bir milletin hisli bir ocuunun azndan ve olduka tarafsz bir gr ve tatl bir slpla hikyesidir. ... Kitaplmza bu deerde bir eser kazandran Altn Kitaplar Yaynevi'ni tebrik ve tevik etmek isteriz. Abbas Parmakszolu

TRKL TANITMAK Yurt dnda Trkiye'nin propagandasn yapmaa, Trkl ve Trkleri tantmaa son yllarda eskisinden daha fazia nem veriyoruz... Trkiye'ye byle bir propaganda vastas kazandrmaktan uzak bulunduumuz u srada, bir de neriyat yolu ile bize byk yardm dokunan dnyaca tannm bir yazardan bahsetmeyi arzuluyoruz: Bu yln Nobel Edebiyat Armaan'n kazanan Yugoslav yazar vo Andri'ten... Andri'e bu armaan kazandran Drina Kp rs adl romandr. Bu romanda bilhassa Osmanl mpa ratorluundan, dolaysyle Trklerden bahsediliyor, iin ga rip taraf Andri, dier yabanc yazarlarda allagelindii gibi eserinde Trkleri yermiyor. Eserinde gayet tarafsz ka labildii gibi Trklerden yana duyduu sempatiyi de gizle miyor. Ancak bu nl Yugoslav yazar gibi Trk dostlar Trkl btn dnyaya tantabilir, Trkl yceltebilir. Srr Korkut

DRNA KPRS ... Byk bir ilgi ile okuduum bu roman dou ile ba tnn ilikilerini, toplumlarn doudan batya, bat anlay nn douya manev anlamda geiini byk bir baar ile anlatyor. Yazar, Sava nehrine dklen Drina suyu ze rindeki bir kpry ele alarak, bu kprnn bandaki Viegrad kasabasnn orta adan gnmze gelen serve nini ilgin bir kurulu ve dille anlatm... Drina Kprs, doudan batya, altndan geen sular gibi, Osmanll ge irmektedir. Dou ile baty kaynatrmaktadr. Yzyllar bo yunca doudan batya olan bu ak, bir zaman geliyor ki tersine dnyor... Andri'in u gr ne kadar yerinde: Balkan savandan sonra yitirilen lkeler iin, Trk gen-

ieri, Mslman unsurlar ah vah ederken Bosnal genler, Srp genleri Viyana, Prag niversitelerinde okuyorlar... Srplar, Hrvatlar, Slovaklar milliyetilik fikirlerini geliti riyor, sosyalist grleri yayyor, Mslmanlar, Trkler, h l Drina Kprsne bakmakta, eski gnleri anmaktadrlar. Samim Kocagz

DRNA KPRS 1961'in Nobel Edebiyat Armaann alan Yugoslav ya zar vo Andri'in 'Drina Kprs' adl roman, kk Viegrad kasabasnn deimeler iinde hep ayn kalan v re, hlyac, ar yrekli Hristiyan ve Mslman halklar nn dou ykmlarndan dman igaline kadar trl trl ac belirtileri olan ortak bir kader nndeki yaantsnda, ite bu deiimsiz insan z anlatyor. Gerek bir hmanist olan vo Andri, ayr soylarn, ay r dinlerin insanlarn, herbirini kendisinden birer para sayarak iten bir sevgiyle kaleme alm. Bir ara Trkiye'ye gelerek Bursa'y ziyaret eden Andri yle diyor: Bizim topraklarmzda da ykan, yapan, iler leyen ve gerileyen bir kuvvetin yzyllar boyunca gemi olduu yolu grmek istemi ve mmkn olduu kadar ya kndan anlamaya zenmitim. Bir kuvvetin ykselmesini, batn ve bizden neler alp bize neler verdiini iyice l p bimek istedim. te Drina Kprs bu yolda bir abann zengin ger ekleri ile dolu. Andri, okuduumuz byk roman 'Drina Kprs' ile bizi zel olarak ilgilendiren, tarihsel yn dnda, sa natnn eleri gerekten de ilgin olan soylu bir yazarla kar karya bulunduumuzu gstermektedir.

UPRAmn ANLATTIKLARI 1961 Nobei Edebiyat Armaann kazanan 'Drina Kp rs' Yugoslav yazar vo Andri'in en baarl romandr. vo Andri'in romanc olarak en byk baars, insan larn hibirine kar kt duygular beslememesidir. Bu eser dilimize de evrilmi bulunuyor. Drina Kprs her bakmdan ilgiyle okunacak bir gte. t Ahmet Hisarl

VO ANDR VE ESERLER

HAYAT : Drina stndeki Kpr adl eseriyle Nobel Edebi yat armaann kazanan vo Andri, uluslararas n salm Yugoslav yazarlarndan biridir. vo Andri, 1686- 1851 yllar arasnda Bosna eyaleti nin merkezi olan Travnk kasabasnda, 10 Ekim 1892 tari hinde dodu. ok kk yata babasn kaybetti. Gen ya ta dul kalan ve Viegrad'I olan annesi, kk vo ile bir likte, Viegrad'taki ailesinin yanna gitti. Bylece vo And ri ocukluunu, delikanllk ann bir blmn, roma nna konu olan olaylarn getii Drina rma kysndaki bu kk kasabada geirdi. lk ve orta renimini ise Viyana. Zagreb, Krakow ve Graz niversitelerinde yapt. Bu ni versitelerde felsefe, Slav tarih ve edebiyat okudu. vo Andri, daha niversite sralarnda iken politiks ile ilgilenmee balad. Avusturya - Macar imparatorluu nun snrlar iinde yaayan Slav ulusunun kurtuluunu ve birliini salamaa alan devrimci genlik rgtne gir di. 1914 yl Hazirannda, Avusturya veliaht Ferdinand, bu rgte bal genlerden biri tarafndan Saraybosna'da l drld. Bu rgte bal birok Srp genci gibi vo Andri de, bu olayla ilgili olarak tutukland. Bir yl kadar tutuklu kaldktan sonra, srgne gnderildi. 1917 ylnda yaplan aftan yararlanarak, yarda kalm olan niversite reni-

13 mini tamamlad. 1918 ylnda Avusturya - Macar imparator luu paralanarak Yugoslavya devleti kurulunca, vo And ri, meslek olarak hariciyecilii seti. kinci Dnya Sava na kadar eitli lkelerde konsolosluk ve elilik etti, 1934'de Yugoslavya'nn Berlin Bykeliliine atand. Bu grevi 1941 ylna, yani Almanlarn Yugoslavya'y istils na kadar srd. EDEB ALIMALARI :

x

vo Andri, 1918 ylnda yaymlad Hapishane An lar ile yaz hayatna girdi. 1919'da lirik bir nesir kitab kt. 1920'de ise ilk hikyesi olan Ali Cercelez'in Yolunu yaymlad. Bunu, birok hikye kitaplar izledi. vo Andri, en nemli, en olgun eserlerini resm g revinden ayrldktan sonra yazd. Kendisini mehur eden Travnik Kronii, Drina stndeki Kpr, Matmazel adl byk eseri, 1945'de yaymland. Eserlerinden ou, zellikle Drina stndeki Kpr ile Travnik Kronii, bata Almanca, ngilizce, Franszca, talyanca olmak zere btn dnya dillerine evrildi. Byk bir sanat, ince bir psikolog olan vo Andri, eserlerinin ounda konu olarak doup byd Bosna' y semitir. Bu eserlerinde Bosna'nn, Osmanl egemen lii altna giriinden bugne kadar geen olaylarn, ehir lerini, kasabalarn, deta bir uluslar kokteyli halinde alan halkn, bunlarn gelenek, grenek, efsanelerini, masallar n, lklerini, tutkularn anlatmtr. BALICA ESERLER : Travnik Kronii : vo Andri'in en nemli eserlerin den biri olan Travnik Kroniinde Napoleon tarafndan bu kk Bonak kasabasna gnderilen Fransz konsolosu,

_

14

bunun siyaset ve ticaret alanndaki almalar, bu ilke! kasabada rastlad zorluklar, karlat tehlikeler, Avus turya konsolosu ile rekabeti, Franciscain papazlariyle bir likte Trk devlet otoritelerine kar evirdii- dalavereler anlatlmaktadr. Matmazel : vo Andri'in, teki eserlerine hi ben zemeyen Balzac'vari bir romandr. Ama Andri, bu eserin de de psikolojik gcn gstermekten geri kalmamtr. Eserin konusu ksaca yledir: Saray - Bosna'l bir gen kzda, babasn iflsa srkleyen felket karsnda byk bir ruh deiiklii oluyor. Ksa bir zaman sonra bu kz cim ri, insan dman, tefecilik eden bir kii olarak karmza kyor. Gitgide insanlardan uzaklayor, bir bana yaa maa balyor. Nasl ld de, kitabn sonuna kadar bir bilmece olarak kalyor. Drina stndeki Kpr : Yazarn en nemli, en nl eseridir. Bu nefis roman, Yugoslavya'da 15 kez baslm, memleketimizde birinci basks, 2,5 ay gibi ksa bir sre iinde tkenmitir. Drina stndeki Kpr eserin gerek lkemizde, ge rek baka lkelerde bylesine bir baar salamas, hele 1961 Nobel Armaann kazanmas, hi de bouna deil dir. Drina stndeki Kprde anlatlan olaylar, geri k ck bir kasabada, Viegrad kasabasnda geer, ama, bu kasaba rastgele bir kasaba deildir. Buras, o zamanlar her ikisi de Osmanl mparatorluunun birer eyaleti olan Sr bistan'la Bosna - Hersek snr zerinde, dou ile baty bir letiren, ya da ayran, Drina rma kysndadr. Bundan tr de, Osmanl mparatorluunun en gl zamannda, Viegrad kasabasnda, bu rman zerine kurulan kpr, yzyllar boyunca, dou le batnn al veriini salam, birok zengin ve byk olaylara sahne olmu, ya da bu olaylara tanklk etmitir.

15 te vo Andri romannn balca kiisi olarak bu kp ry semi, bu kpr ile bal 350 yllk tarih olaylarn da, deta bir mizansen olarak kullanmtr. Ama vo Andri, bunu yaparken kuru, yavan bir kronikr gibi davranmam, usta bir anlatla eserine, doup byd bu blgenin masallarn, efsanelerini, gelenek ve greneklerini de kat may unutmamtr. Bylece Drina Kprsnde, kprnn yapl, Srbistan isyanlar, kolera salgnlar, su basknlar, Bosna - Hersek'in Avusturyallar tarafndan igali, bu bl geye demiryolunun girii, 1912 Balkan sava, 1914 Hazi rannda Avusturya veliaht Ferdinand'n Srpl bir gen ta rafndan ldrlmesi, Avusturya - Srbiye sava, kprnn bir dinamitle atlmas gibi byk tarihsel olaylarn yan sra, istemedii bir delikanlya verildii iin kendini bu kprden azgn Drina'ya atan gzel bonak kz Fato'nun ackl serveni, kumarc Glasinanin'in, yar gerek, yan masal halinde anlatlan kumar tutkusu, Tekgz Salko'nun, gazinocu Lotika'nn yaamlar da yer almtr. Byk bir sanat olan vo Andri, stelik gerek bir hmanisttir. Bundan tr de, eitli dinlerin ve soylarn kaynat bu blgede, en kk bir din ve rk ayrm yap madan, anlatt olaylarda yer alan btn kiilere eit bir sevgi ve ilgi gstermesini bilmitir. vo Andri'in eserle rine uluslar aras bir nitelik veren de bu olsa gerek. Gerekten de vo Andri'in eserlerinin deil her say fasnda, her satrnda bile derin bir insan sevgisi grmek mmkndr. Bunun iindir ki yazar, romanlarnda yer ver dii kt kiileri bile yermee kyamam, bu ii, kendi azlaryla, yine onlara yaptrmtr. Bunun tabi bir sonu cu olarak vo Andri, romannda, gereki ve tarafsz kal masn bilmitir. Geri Andri, romannda insanlar diri di ri kaza geiren Abit aa gibi zalimlere de yer vermitir. Ama bu olaylarn 16'nc yzylda (1570) getiini, o alar da dnyann her yerinde insanlar kaza geirmek, ya da

16 diri diri atete yakmak olaylarna bol bol rastlandn d nsek, bu olayda bir olaanstlk grmeyiz. Kald ki, Abit aann bu tutumu, bu zalimce davranlar Osmanl saraynca da ho karlanmam, kendisi geri alnarak ye rine Arif Bey gibi i dnyas yumuak, drst bir kii gn derilmitir. Bylece Andri bu olayda da tarafszln el den brakmam, bit Aa gibi bir zalimin karsna Arif Bey gibi drst bir insan kartmay ihmal etmemitir. 1803 Srp ayaklanmas srasnda kprnn zerine Yelisey adl meczup bir dervile Mile adl saf bir kylnn balar kesilmiti. vo Andri bu olayn gnn koullar iin de tabi saylmak gerektiini, buna benzer bir baka olay la ok gzel anlatmak istemitir: 1914 ylnda Bosna'da Avusturya Veliaht bir Srp genci tarafndan ldrlnce Avusturya, Srbistan'a kar sava at. Avusturyal idare ciler snr blgesindeki Srplara bir gzda vermek iin, dmana kla iaret verdikleri iddiasiyle (iaret verme nin bile ne olduunu bilmeyen) snr kylerinden Srp ly susuz olmalarna bakmadan, asmaktan ekinmemi lerdir. Eserde, Saray - Bosna'daki eitli uluslarn, din ve rk ayrlklarna bakmadan, dardan ya da ierden bir kkrt ma olmadka, nasl karde gibi geindiklerini anlatan ok canl pasajlar var. ite Molla brahim'le rahip Nikola... Bi ri mslman, tekisi de ortodoks srp cemaatinin ruhan lideri. Rahip Nikola, genliinde Viegrad mslmanlaryle aras alp da gizlenmek, Srbistan'a kamak zorunda kalnca, o zamanlar kasabada babas ok hatrl bir kii olan Molla brahim, kendisine yardm etmitir. Daha son ralar, kasabadaki kargaalk dinince iki din arasndaki ili kiler de dzelmi, artk yan ban alm olan bu iki adam arasnda da bir dostluk balamt. akay seven ka saballar, iyi anlaan kiilerden sz ederlerken Papazla Hoca gibi seviiyorlar derlermi... Bu sz o blgede bir Atasz gibi yerleip kalmtr.

17 Zaten birok konularda kolayca birbirleriyle anlaan bu ruhan liderlerin ikisi de ileri dnceli kiilerdir. Ro manda rahip Nikola'nn grlerini karakterize eden yle bir pasaj var: Zalim bir oyuna kurban olan Avusturya or dusu erlerinden Galiyal Fedun, bu acya katlanamaz. Ken di canna kyar. Bununla ilgili olarak ortaya 'nemli bir so run kar: Fedun intihar ettiine gre hristiyan mezarl na gmiebilir mi? Rahip Nikola, Uniat mezhebinden bi rinin gnahn balayabilir mi? Bu ile grevlendirilen Avusturyal bir subay Nikola'ya ba vurur. Bu sralarda artk iyice yalanm bulunan Rahip Nikola'nn Yoso adl bir de yardmcs vardr. Rahip Nikola dncesini sylemee frsat bulmadan Yoso atlr: Bunun eine rastlanmam bir olay olduunu, Fedun'un h ristiyan mezarlna gmlmesinin hem kilise kanunlarna hem geleneklere aykr bulunduunu, ama, intihar ettii srada aklnn banda olmad isbat edilecek olursa bel ki bir ey yapabileceini syler. Rahip Nikola hemen ye rinden dorulur, ksaca: Bir felket oldu mu ortada isbat edilecek bir ey kalmaz, der. Kim akl banda iken haya tna kyabilir? Kim onu bir dinsiz gibi, bir rahibin yKhmt olmadan bir duvarn dibine gmmek sorumluluunu ss ne alabilir? Haydi git msy!.. ly hazrlamalarn emredinki, onu hemen gmelim. Hem de mezarla... Baka yere deil. Gnahlarn ben affedeceim. Avusturyal subay gittikten sonra Rahip Nikola'nn mezine syledii u szler ne anlamldr: Onun gnah larn neden affetmeyecekmiim? Hayatnda mutsuz oluu yetmiyor mu ki! vo Andri'in eserinde, buralara geldii zaman eriil mez bir ykseklikte olan Osmanl mparatorluunun k n douran nedenleri de aka grmek mmkndr: Viyana, Zagrep, Karkow, Graz niversitelerinde okuyan veDrina Kprs F./2

19 insann avucunu bo, namusunu da kirlenmi olarak bulduu bir hayal oyunu gibi onlarn avucundan da akp gi diyordu.

Bir ok dillere evrilmi olan Drina stndeki Kpr eserinin en baarl evirisinin dilimize yaplan evirisi ol duuna inanyoruz. nk eserde kimisi olduu gibi aln m, kimisi de Srp fonetiine uydurulmu yzlerce Trke sz yer alm bulunuyor. Yalnz yazarn, kitabn sonunda alfabetik olarak sralad bu eit szlerin saysr 218'dir. Yazarn, belki de Srplam sayd iin, eserde getii halde bu szle koymad Trke szlerin says ise 100' gemektedir. Eserin baka dillere yaplan evirisinde bu Srplam Trke szlerin mnsna ya hi yer verilme mi, ya da gerek anlamndan uzak verilmitir. Bir ok romantik bonak trklerinin akam geldi... gibi Trke szlerle, ya da: Hayli zaman oldu grmedim ben gibi Trke msralarla balad ok grlmektedir. Eserin ba ka dillere yaplan evirisinde bu trklerin anlam da ye teri kadar belirtilmemi bulunuyor. Konusu dikkate alnrsa Drina Kprs romantrun Trk okurlar iin neden ayr bir deer, ayr bir zellik ta-\ d kolayca anlalr. Drina stndeki Kpr, bir yandan 400 ksur yl ka der birlii ettiimiz Bosna'y ve Bosnallar, te yandan bu gnk Yugoslavya'nn en byk yazarlarndan biri olan vo Andri'i tanmamza yardm ederse, ne mutlu!.. 6/1X/1962 Hasan H EDZ

DRNA KPRS

I Drina ( 1 ) , daha ok, sarp dalar arasndaki dar bo azlarda ya da derin uurumlar iinde akar. Ancak birka yerinde kylar geni vadiler halinde alr, kh bir kysn da, kh her iki kysnda insanlarn yaamasna ve tarma elverili bazen dz, bazen dalgal ama bereketli ovalar meydana getirir. Bu ovalardan biri de burada, tam Drina'nn Butko kayalariyle Uzanvika dalarnn arasndaki dar boazdan ni bir dirsek yaparak meydana kt noktada, Viegrad'da (2) balar. Bu yerde Drina'nn izdii a ylesine dar, iki yanda(1) Drina: Sava rmann en byk koludur, biri Durmitor, b f ^ \ Komovi dalarndan kan Piva ile Tara akarsularnn birleme sinden meydana gelmitir. Gneyden kuzeye doru 333 kilomet relik bir alandan geen Tara da hesap edilirse, 461 kilometreyi bulur. ok meyilli bir toprakta akt iin, su, trafie elverili deildir. Odun ktklerini yzdrmekte ok kullanlr. Drina s tnde Zvornik civarnda 1955'te, byk bir elektrik santral ku. rulmutur. '2) Viegrad, Drina ile Rzav'n birletii yerde byk bir kasabadr. Orta alarda stratejik deeri vard. (H. li Ediz)

22 ki dalar da ylesine sarp, dik ve birbirine yakndr ki de ta tek para bir da yn gibi grnr, rmak sanki karan lk bir duvardan fkryormu izlenimini verir. Ama, da lar birdenbire ayrlarak biimsiz bir anfiteatr eklini alr. Ne var ki, bunun en geni yerinde bile ap kubak 15 ki lometreyi gemez. O kapal gibi duran sarp ve siyah dalarn arasndan, yeil kpkl sulariyle Drina'nn btn heybetye meyda na kt yerde byk bir kpr ykselir. Zarif bir biim de oyulmu, geni aralkl on bir kemerin stnde ykse len bu kprden balayarak, topra inili kl yelpaze biiminde bir ova uzanr, kk bir kasaba olan Viegrad'ia dolaylarn iine alr. Kk tepelerin yamalarnda ser pilmi kyler, tarlalar, otlaklar, etraf evrilmi erikler ve seyrek am koruluklar gze arpar. Ufkun sonundan ba klnca, insana sanki, yalnz yeil Drina deil, tepesindeki gnele, zerindeki bitkilerle btn bu kl, ekilmi top raklar da beyaz kprnn geni kemerlerinden akp yay lyormu gibi gelir. Kprden balamak zere rman sa kysnda, bir blm yamata, bir blm ovada olmak zere, ar ile kasabann merkezi bulunur. Kprnn br yakasnda, sol kysnda, boylu boyun ca Maluhino ovas uzanr ve Sarayevo'ya giden yolun ev resine serpilmi evleriyle ayr bir mahalle meydana geti rir. Bylece Sarayevo'ya giden yolun iki parasn birle tiren kpr, kasabay da d mahallesine balar. Burada balar kelimesi; gne sabahlar, biz insan larn evremizi grmemiz ve ilerimize gitmemiz iin do ar, akamlan da uyuyarak gnn yorgunluunu dindirme miz iin batar; dediimiz zamanki kadar bir gerein an latmdr. nk deerli bir eser ve esiz gzellikte olan bu ya p, daha zengin, ticaret bakmndan daha gelimi ehir-

23 lerde bile bulunmayan bu kpr (eskiden byle koca m paratorlukta ancak iki tane var derlerdi.) Drina'nn yata stnde gvenilir, temelli biricik geittir. Bosna'y Srbis tan'a, oradan da daha uzaklara, Osmanl mparatoriuu'nun teki blgelerine, hatt ta stanbul'a kadar balayan biri cik badr. nemli, byk kprlerin iki yannda ve balan : t noktalarnda bulunan kk kasabalarla dolaylarnn ge liip genilemeleri pek tabidir. Bylece zamanla burada da kprnn iki yakasnda evler, binalar oald. Kasaba kpr sayesinde yaad ve salam bir kkten g alr gibi byd. Kasabann tablosunu tamamlamak, kpr ile olan ili kisini iyice anlatmak iin unu da belirtmek gerekir ki, ka sabada baka kpr ile bir baka akarsu daha vardr. Bu, tahta bir kprs olan Rzav rmadr. Kasabann sonla rnda Rzav, Drina'ya dklr. Onun iin kasabann merkezi ve en kalabalk yeri, biri byk tekisi kk, iki rmak arasnda bir dil gibi uzanan kumlu topraklarda toplanr. Ir maklarn birletii yerde kasabann merkezi kurulurken dank yazlklar da kprnn te yannda, Drina'nn sol, Rzav'm sa kysnda uzanr. Kasaba su stne kurulmu tur. Kasabada baka bir kpr ile baka bir akar su daha bulunduu halde, Kpr stnde sz hi bir zaman Rzav'm stndeki kpr anlamna gelmez. O, ne bir tarih ne de bir zellii olan, basbaya tahta bir kprdr. O yal nz halka ve hayvanlarna geitlik yapar. Kpr stnde denince sadece Drina stndeki ta kpr akla gelir. Kprnn aa yukar uzunluu (250) genilii de (10) admdr, tam orta yerinde birbirine eit iki teras biiminde geniler. Bu teraslar ortadan geen araba yolunun iki kat geniliindedir. te kprnn bu b lmne Kapiya derler.,st blm gittike genileyen orta stuna iki yanndan yardmc stunlar eklenmi, araba yolunun sanda ve solundaki teraslar bu stunlara daya-

24 narak grideyen yeil sularn stnden heybetle ve zerafetle bolua doru uzanmtr. Uzunluklar ve genilikleri be adm kadar olan bu teraslarn etraf kprnnk gibi ta parmaklklarla evrilmitir. Kasabadan gelirken sada ki terasa Sofa derler. ki basamakla klr. Etraf ta sra larla evrilmitir. Parmaklklar bu sralara arkalk devini grr. Basamaklar, sralar, parmaklklar hep ayn beyaz ta tan yaplmtr. Sofa'nn karsndaki sol teras da ayndr, yalnz botur. Sras falan yoktur. Parmaklklarn orta ye rinde insan boyunda bir duvar var. Onun tepesine mermer bir kitabe konmutur. Kitabenin zerine, Trke, gzel bir yaz ile manzum olarak kpry yaptrann ad ve yapl tarihi kazlmtr. Duvarn dibinde bir eme vardr. Suyu, ta bir ejderhann azndan akar. Bu terasa, cezveleri, fin canlar ve her zaman yanan mangalyla bir kahveci yerle mitir. Sofada oturanlara kardan karya kahve tar. te Kapiya burasdr. Bu kasabada oturanlarn yaam, bu kpr ile Kapiya'snn stnde, evresinde ya da onunla ilgili olarak geli ir, akp gider. zel ya da genel yaantda, her geen ko nuda, masallarda, her zaman, Kpr stnde sz duyu lur. Gerekten de ocuklarn ilk gezintileri, ilk oyunlar ora da balar. Drina'nn sol kysnda doan Hristiyan ocuk lar, daha bir haftalk iken kpry geerler. nk vaftiz olmak iin onlar, sa kydaki kiliseye gtrrler. Hatt, sa kyda oturanlar, yani Mslman ocuklar bile, tpk babalarnn ve dedelerinin yapt gibi, ocukluklarnn b yk bir blmn kprnn stnde ya da evresinde ge irirler. Olta ile balk tutarlar, kemerlerin arasnda uuan gvercinleri yakalarlar, ince bir sanatla oyulmu bu ak renk talarn zarif izgilerine gzleri, daha kk yatan almtr. Onun btn oymalarn, oyuklarn ezbere bilir ler. Ayn zamanda kprnn kurulduu a zerinde anla tlan btn hikyeleri masallar da ezbere bilirler.

25 Bu hikyeler, hayalle gerein tuhaf bir karmndan domutur. ocuklar bunlar daha hayata gzlerini atk lar gnden beri bilirler, sanki doarken bu bilgileriyle do mular gibi. Tpk dualar gibi, ne zaman rendiklerini ya da kimin rettiini hatrlamazlar. Bilirler ki, bu kpry Sadrzam Sokullu Mehmet Pa a yaptrmtr ve o, bu kpr ile kasabay ereveleyen u dalardan birindeki Sokolovi kynde domutur. Bu dayankl ta antn yaplmas iin gerekli emri ve paray ancak bir sadrzam verebilirdi. (Bir vezir, ocuk ha yalinde parlak, nemli, korkun ve karmak bir yaratktr.) Kpry Mimar Rade yapmtr. Srbistan'da bylesine ok, gzel ve lmez eser brakabilmesi iin, onun yzlerce yl yaam olmas gerekir. O, kim olduu bilinmeyen masaliam bir staddr. Toplum ona diledii, istedii biimi vermektedir. nk kafay bir ok adlarla yormak, fikirce de olsa, bir ok kiiye borlu kalmak holarna gitmez. Yine bilirler ki, su perisi bu yapy daima baltalam tr. Gndz yaplanlar gece bozmutur. Nihayet sulardan bir ses ykselerek Mimar Rade'ye, Stoya ve Ostoya (1) adl biri erkek, biri kz iki karde bulup ortadaki stunlarn iine rdrmesini tlemi. Hemen btn Bosna'da bu o cuklar aramaa balamlar ve onlar getirecek olana ar maanlar adamlar. En sonunda seymenler cra bir ky de yeni domu ikiz iki karde bulup zorla getirmiler. Ama anneleri yavrularndan ayrlmak istememi, yedii dayak lara aldrmayarak, bara ara Viegrad'a kadar arkala rndan gelmi, orda mimarn karsna kmay baarm. Masal, ocuklar duvarn iine rmler, diye srp gider. nk baka trl olmasna imkn yoktu. Yalnz mi(1) Bu zei adlar, ayn zamanda dur ve kal anlamna gelir. (H. li Ediz)

mar, onlara acdndan annelerinin gelip onlar emzirebilrnesi iin, stunlarn arasnda geni boluklar brakm. Bu boluklar, sanatla yaplm yalanc pencerelerdir. Tpk kale mazgallar gibi bir ey. imdi bu deliklerde ya ban gvercinler yuva yapar, Yzyllarn ans olarak bu du vardan ana st szmaktadr. Bu incecik bir szntdr. Ve yln bir mevsiminde tan stnde silinmez bir iz halinde grnr. (Ana st, ocuk dncesinde, yakn bir ge mie bal, tadsz, yavan, ayn zamanda vezirler ve mimar lar gibi esrarl ve belirsiz br eydir.) Halk, stunlarn ze rindeki bu izleri kazr, bir toz halinde saklayp st olma yan emzikli annelere satar. Kprnn orta stununda, Kapiya'nm altnda daha ge ni bir aralk vardr. Kanatsz bir kap gibi. Demir bir maz gal gibi bir ey. Bu stunun iinde byk, karanlk bir oda bulunduunu ve bu odada bir Arap yaadn rivayet eder ler. Bunu da ocuklarn hepsi bilir. Birbirleriyle yarrca sna uydurduklar hayal hikyelerde bu Arap byk rol oy nar. Kime grnrse o insan lr. Henz hi bir ocuk gr memitir onu. nk ocuklar lmezler. Ama, bir gece Hamid'e grnm. Astml, gzleri kanl, ba her zaman du manl bir hamal olan bu adam, daha o gece lm. Aslnda krktk sarhomu ve geceyi sfrdan aa on be derece ak bir gk kubbe altnda geirmi. o cuklar, onlar hem eken, hem korkutan bir uurumu sey reder gibi arasra bu karanlk aralktan ieri bakarlar. B tn dikkatleriyle bakp bir ey grnce, barmaya szleirler. Azlar ak, gzlerini bu keskin ve karanlk uku ra daldrrlar. Merak ve korku iinde titriyerek beklerler. Sonunda yaramaz ocuun biri (her zaman da byle biri bulunur.) Arap!., diye bararak kaar ve oyunlar bozulur. Ayn zamanda hayal krklna da urarlar. Hele hayalleri gl olanlar, akadan hi holanmaz lar. nk onlar, dikkatle bakacak olurlarsa bir ey gr-

27 rnei baaracaklarna inanmaktadrlar. ocuklarn ou, geceleri bile ryalarnda bu Arapla urarlar. Yannda an neleri onlar uyandrarak bu korkulu ryadan kurtarr. On lara bir bardak su vererek Alahn adn tekrarlamalarn syler. Gndzki oyunlarndan yorgun den ocuklar da, nihayet derin bir uykuya dalarlar. Hi bir korku ocuklar da kkleip srp gidemez. Kprnn st yannda, topra kireli olan o dik ky da, iki yuvarlak oyuk grlr. Bu delikler, ikier ikier dz gn a ralklarla srer, sanki dev bir atn nal izleriymi gibi. Bu izler, eski kasabann yukarsndan inmektedir. Tal yokutan dereye kadar gelmekte, sonra yine teki kyda grlmektedir. Nihayet kahverengi yumuak toprakta ve bitkiler arasnda kaybolmaktadr. Yaz aylarnda tal ky da balk tutan ocuklar bilirler ki, bu izler, eski zaman savalarnndr. O devirde yeryznde ok iri yapl yiit ler yaarm. Ta henz sertlememi, toprak gibi yumuakm. Bu yiitlerin atlar da kendileri gibi iriymi. Yal nz bu izler Srp ocuklar iin arats (1)n nal izleridir. Kralievi Marko yukardaki eski kalenin zindanndan ka m ve bir srayta, o zamanlar kprs olmayan Drina'nn br kysna gemi. Mslman ocuklar ise onun Kralievi Marko'nun olmadn bilirler. (nk bir Hris tiyan piinin byle br gc ve byle bir at nasl olabilir?) Bunlar Cercelez Aiiya (2) ile kanatl ksrann izle ridir. Onun dereyi gemek iin sala ve kprye ihtiyac yoktu. Ama bu konuda hi kavga etmezlerdi. Her iki taraf da kendi inancnn doruluundan emindir. Bir kimsenin inancn ve grn bir bakasnn deitirdii hi grl(1) (2) arats: ni haik trklerinin kahraman Kralievi Marko'nun alaca atdr. Cercelez Aliya: Mslmanlarn masallam bir kahraman. (H. li Ediz)

28 memitir. Byk bir kse kadar geni ve derin olan bu u kurlarn iine, byk yamurlardan sonra suiar birikir ve tpk ta vazolarda olduu gibi uzun bir sre kalr. Ya mur suyu ile dolu olan bu ukurlara ocuklar Kuyu adn verirler. Ve inanlar ne olursa olsun, hepsi de tuttuklar balklar bunlarn iine brakrlar. Sol kyda, hemen yolun st yannda, olduka byk bir tmsek vardr. Sert, kayal bir toprak yndr bu. Bu tmsein stnde elik bir tel gibi sert ve dikenli bir ot tan baka ne bir iek, ne de bir yeillik biter. Kprnn evresinde oynayan ocuklara snr ve nian tahtas de vini grr. Eskiden bu tmsek Radisav'n mezar diye an lrd. O, Srplarn bir efi ok gl bir insanm, Sadrzam Mehmet Paa, Drina'nn stnde bir kpr yaptrmak ze re adamlarn yollaynca, herkes bu emre boyun emi ve bedava almaya katlanm. Yalnz Radisav kafa tutmu ve halk ayaklandrm. Drina'nn stnde bir kpr kurmak isteyenin zorluklarla karlacan bildirmi. Vezir onu ya kalayncaya kadar hayli uram, nk bir insan gcnn yetemeyecei bir gce sahipmi. Ona ne kama ilermi, ne de tfek mermisi. En kaln halatlar ve zincirleri bir ip gibi koparr atarm. Ona bu gc, stnde tad bir tl sm salyormu. Eer vezirin adamlarndan kurnaz ve sin si biri kp Radisav'n uan syletmeseymi, belki Sad rzam bu kpry kurmay hi baaramayacakm. Srrn renince, delikanly ipek iplerle balayp bomular. n k tad muskann yalnz ipee etkisi olmuyormu. Kadnlarmz, ylda bir gece bu tmsein stne gk ten beyaz bir k indiini ddia ederler. Ve bu, sonbaharda Hazreti sa'nn doumu le Hazreti Meryem'in gk'e e kilmesi arasndaki tarihe rastlarm. Bu masala inansn inanmasn, gkten bu atein inmesini bekleyen pek ok ocuk olmu. Ama, hi biri de bir ey grmemitir. Gnk daha gece yars olmadan, uyuyup kalmlardr. Oysa, by-

29 le bir ey dnmeyen bir ok yolcu, gece kasabaya girer ken bu tmsein stnde beyaz bir k grrm. Mslmanlara gelince, ok eski zamanlarda burada din uruna ehit dm bir derviin, eyh Turan'n yat makta olduunu iddia ederler. O, byk bir kahramanm ve kffar ordusuna kar Drina geidini korumu. Bu tm sein stnde bir ta, bir trbe bulunmaynn nedeni de, derviin byle vasiyet etmi olmasym. Kimse onun ne rede yattn bilmemesi iin, hi bir iz brakmadan gml mek istemi. nk bir gn yine kffar ordusu gelecek olursa, bu tmsein altndan kalkarak tekrar onlara yolu kapatacakm. Buna karlk, gkyznde bazan bu toprak ynna nur inermi. te ocuklarn yaam, kprnn altnda ve evresin de, byle ocuksu hayaller iinde akp gider. Ama, delikan llk ana gelince, kprnn stne, Kapiya'ya tanrlar. Genlik hlyalar orada bambaka konular stnde dn meye balar. lk hayat mcadeleleri, skntlar da orada balar. lk ak hlyalar, bakmalar, fsltlar, lf atmalar, ilk i grmeleri hep"burada balar, pazarlklar ve anlamalar hurda yaplr, ilk randevular burada verilir. Mevsimin, sata karlan ilk kiraz ve kavunlarn, sa bahn scak saleplerini, scak simitleri, hep burada, kpr nn bu tatan teras stnde bulursunuz. Dilenciler, sakatlar, czzamllar da burada buluurlar. Kendini gstermek, birini grmek ya da bir eyler satmak isteyen genler de burada toplanr. Orta yal, tannm kiiler de politikadan ya da or taklaa dertlerinden sz etmek zere gelip buraya oturur lar. Ama yine de ounluu, akalamaktan ve ark sy lemekten baka bir ey bilmeyen genler meydana getirir. Tarihsel olaylar bildiren ilnlar, beyannamelerde buraya emenin stndeki duvara aslr. 1878'e kadar, herhangi

30 bir sebeple cezaya arptrlanlarn, idam edilen ya da ka za geirilenlerin balar da burada gsterilirdi. Bu snr kasabasnda, hele kargaalk yllarnda, idam lara sk sk, hatt ileride greceimiz gibi bazen her gn rastlanrd. ster dn, ister cenaze alaylar olsun bir an Kapiya'da durmadan kpry geemezdi. Dn alaylar ka sabaya girmeden ou zaman burda durup sraya girerdi. Eer olaysz bar dnemi ise, herkes rak iesini az dan aza dolatrr, ark syler, Kolo (1) oynar ve ou zaman da burada tahminden fazla kalnrd. Cenaze alay larna gelince, cenazeyi tayanlar, lenin de yaamnn nemli br parasn geirdii bu Kapiya'da durup bir an dinlenirlerdi. Nasl ki kpr kasabann en ilgi ekici bir yeri ise, Kapiya da kprnn en nemli noktasdr. Viegrad'llardan konukseverlik gren bir Trk yolcusunun gezi notlarnda yazd gibi, Herkesin kalbinde yer etmesi gereken Kapiyalar kasabann can damar, kprnn kalbidir. Bu kpr, her eit cinler ve canavarlarla savamak, ocuklar diri diri duvarlara gmmek zorunda kaldklar sylenen eski zaman mimarlarnn ne kadar akll kiiler olduklarna da bir rnektir. Bunlar, yalnz binann salam lna ve gzelliine nem vermekle kalmam, gelecek kuaklarn rahatn, ondan ne trl yararlanabileceklerini de dnmler. nsan bu kasabann bugnk yaamn bilir ve iyice dnecek olursa btn Bosna'da, Viegrad'liarn Kapya'larnda duyduklar zevk ve rahatla benzer bir his du yan insann pek az olduunu anlar. Tabidir ki, k mevsimi hesaba katlmaz. O zaman kprden ancak zorunluk duyanlar geer. O da, rmaktan durmadan esen sert rzgrn altnda banr eerek ve adm(1) Kolo: Yugosiavlarn mill dans. (H. !i Ediz)

31 larn sklatrarak yrr. Elbette ki, Kapiya'nn ak tera snda durmak kimsenin aklndan gemez. Ama baka mevsimlerde Kapiya, byk, kk her kes iin Alahm bir nimetidir. steyen, gnn ve gecenin her saatinde ister bir i zerinde konumak, ister ahbap larla yrenlik etmek iin olsun, Kapiya'ya gidip oturabilir. Yeil ve cokun rman stnde, on be metre kadar yk selen bu tatan sofa; sanki havada yryor gibidir. yan koyu yeil tepelerle evrilmi, bann stn de, yldzl ya da bulutlu bir gk kubbesi, nnde ard mor dalarla kapal kk bir anfiteatr gibi uzanm bir ufuk... Sevincini, zntsn yada bo vaktini byle bir yerde geirmek... acaba dnyada ka zengine ya da vezire na sip olmutur? phesiz az, pek az kiiye... Oysa yzyllardan beri, bizimkilerden nice nice kiiler gelip bu sofaya oturmu, gnein domasn, akam eza nn, ya da ba stndeki gk kubbenin belirsiz bir biim de deimesini beklemitir. Kimbilir ka kii burada otu rup, bu dzgn parlak taa dirseklerini dayam, yzn avular iine alm, n dalar zerinde, bulutlarn gk yznde bitmez tkenmez oynamalarn seyrederek, lke nin hep ayn yalnz baka baka biimlerde dmlen mi kader yuman zmeye almtr. ok eskiden biri (her halde bu bir yabanc olmalyd ve aka ediyordu), bu Kapiya'nn, kasabann kaderi ve ka saballar karekterlen stnde byk bir etki yaptn sy lemi. Viegrad'llarm, hayl kurma ve dnceye dalma eilimlerinin, karakterlerindeki o melankolik umursamaz ln nedenini, Kapiya'da geirdikleri o uzun dnceye dalma saatlerinde aramak gerektir, demiti. Viegrad'llarm, teki kasaballarla llnce, zevkle rine dkn, eli ak ve hoppa kiiler olduklar inkr edi lemez. Kasabalar elverili bir yerdedir, yakn kyler bere-

32 ketli ve zengindir. Her halde, Viegrad kasabasna ok pa ra girer ama hi bir zaman fazla kalmaz. Hi bir tutkusu olmayan, sofu bir idareciye rastlanr sa, her halde o, kasabaya yeni gelenler arasndadr. Viegrad'n havasndan ve suyundan, ocuklar bile, elleri ak, parmaklar aralk doar. Eli aklk ve kaygusuzluk, burann geleneksel bir hastaldr. Viegrad'llar Yeni gn, yeni nafaka (1) parolas ile yaarlar. Sylen tilere gre ihtiyar Novak, artk yorulup haydutluktan ekil mek zorunda kalnca, yerine geecek olan olu, Grujitsa'ya yle bir t vermi: Pusuda beklerken yaklaan yolcuya dikkatle bak. Eer atn kurula kurula sryorsa, stnde krmz bir cep ken, gm kaplamalar ve ayanda da beyaz tozluklar var sa, o bir Foa'ldr ( 2 ) . Hemen saldr. nk st ba ve kesesi para doludur. Eer kl gsterisiz, ba eik, san ki dilenmee gidiyormu gibi atnn stne melmi biri ne rastlarsan, dnmeden vur!.. nk o bir Rogatitsa'ldr ( 3 ) , Onlar hepsi cimri, kurnaz, ama para babasdr. Ama eerin stne bada kurmu dmbelek alarak avaz avaz ark syleyen birine rastlarsan sakn vurma!.. Ve el lerini kana bulama, brak gesin. nk o, Viegrad'ldr ve be paraszdr. Onlarn cebi para tutmaz. Btn bunlar yukarda sz geen yabancnn dn celerini doruluyor. Oysa bu dncenin ne dereceye ka dar doru olduunu sylemek gtr. Bir ok eyde oldu(1) (2) (3) Srpaya yerlemi olan bu Trke szcz, Yugoslav dilinde de de bizdeki anlamnda kullanlmaktadr. Foa: Drina'nn sa kysnda bir ticaret merkezidir. 4.500 nfusu ve gzel bir cami vardr. Rogatitsa: Drina'nm sa kolu stnde byk bir kasabadr. (H. li Ediz)

33 u gibi, bunda da nedeni ve sonucu birbirinden ayrt et mek kolay deildir. Acaba bu neeli insanlar byle yapan Kapiya mdr? Yoksa istek ve ihtiyalarna cevap vererek Kapya m kendi zek ve muhayyilerinden domutur? Bu bo ve anlamsz bir sorudur. nk insanlarn ih tiya, dnce ve isteklerine karlk vermeden, rastgee meydana gelmi hi bir yap yoktur. Nasl k mimarlkta da motifsiz ekiller ve keyf izgiler bulunamaz. Ama, byk, gzel ve yararl olan her yapnn balan gc, yaants ve iinde ykseldii toplumla olan ilikisi birtakm esrarl, ackl ve karmak hikyelerin domas na sebep olur. Her ne hal ise... Her halde, bu kasaba halknn yaan ts ile kprnn arasnda yzlerce yllk sk bir ba var. Alnyaziar birbirine ylesine kenetlenmi k, onlar bir birinden ayr olarak dnp anlatmak elde deildir. Onun iin kprnn yapl ve alnyazs anlatlan hikyeler, ay n zamanda kasabann ve kasaballarn hayat hikyesidir. Kuaktan kuaa ve azdan aza anlatlan kasaba ile ilgili btn hikyelerde, orta yerinde bir ta gibi ta d Kapiya's ve on bir kemeriyle, her halde ta kprnn de ad geer.

II imdi de, bu yerde, bir kprnn, hele byle bir kp rnn kurulmas akldan bile gemedii zamanlara dne lim! Kimbilr, bu eski alarda buradan yorgun ve slan m olarak geen yolculardan bazlar, bu geni ve kpkDrna Kprs F./3

34 f rma aarak yolculuklarn kolaylkla sona erdirecek bir kprnn mucize kabilinden orada bulunuvermesini ne kadar byk bir itenlikle dilemilerdir. nk insanlar, orada yaamaa ve bunun glklerini yenmee altk larndan beri her halde bir geit kurmak arelerini de d nmlerdir. Yalnz herkesin hayli verimli, iradesi de istediklerini gerekletirecek kadar gl olamaz. Bu kprnn hayali, belli belirsiz, ilk defa, 1516 ylnn bir sabahnda, kendisini kynden alp ta uzaklara, parlak ve korkun stanbul'a gtrmek zere, buradan getikleri gn, yaknlardaki Sokolovi kynden on yalarnda bir oian ocuunun kafasnda canlanmt. O zamanlar yine bu ayn Drina, ou zaman bulank sulariyle bu kumlu ve tal kylardan, cokun ve yeil bir sel gibi akp gidiyordu. O ada da kasaba vard. Yalnz baka bir biim, bir baka byklkte idi. rman sa k ysnda imdi yklarn grld dik yamacn stnde, ku leleri, mazgallar, surlariyle Bosna Krallnn parlak dev rinden kalma iyi korunmu eski bir kale ykseliyordu. Bu, o an en byk derebeyierinden biri olan Pavlovi'in ese ri idi. Etrafnda da iyi korunmu bir kasaba grlyordu. Kalenin bulunduu binann yamalarnda ve kalenin koru yuculuu altnda, Bikavats ile Meydan adl Hristiyan ky leriyle De adl, slml yeni kabul etmi bir ky var d. Aadaki ovada Drina ile Rzav'n arasnda sonradan kasabann kurulduu yerde kasabalklarn toprak ve tarla lar uzanmakta idi. Bu tarlalarn arasndan bir yol geiyor,, bu yolun stnde de eski bir tahta han, birka su deir meni ve birka kulbe grnyordu. Drina'nm yolu ikiye bld yerde Viegrad'n o nl sal bulunuyordu... Eski ve siyah bir sald bu. Onu br k ydan br kyya geiren ask suratl Yamak adl biri idi. Uyankken bile onun dikkatini ekmek, bir adam de rn uykusundan uyandrmaktan daha gt. Dev yapl, iri

35 yar bir adamd ve olaanst bir gc vard. Ama yiite arpt uzun sava yllar onu bir hayli ypratmt. Bir gz ve bir kula kalmt. Bacann biri de tahtadand. Hi selm vermeden, konumadan insanlar, hayvanlar, eyay salma ykler, ar ve dzensiz bir biimde ama b yk bir gvenle kardan karya geirirdi. Yaval, tuhaf karakteri kadar drstl de nlyd. Tad yolcularla konumak, ilgilenmek isteklisi deildi. Kardan karya gemek iin ona dedikleri bakr ake leri kara saln iine atarlard. Bu paralar orada kumlu su larn iinde kalr, akam, salc onlar saln sularn boalt t kse ile kalr, kydaki kulbesine gtrrd. Sal yalnz, rman aknts ve ykseklii normal oldu u zamanlar ilerdi. Ama rman sulan kabard, normal bir seviyeyi at zamanlar sal bir koya eker, skca ba lard. O zaman Drina bir Okyanus gibi almaz olurdu. Ar tk Yamak'n teki kula da sarlar, gider, kasabadaki tarlasnda alrd. Gndzleri teki kyda, srsklam ol mu yolcularn souktan titreyerek bekledikleri grnr, arada bir: Hey!.. Yamak!.. diye seslendikleri iitilirdi. Ama, su alalmadka o ne grnr, ne karlk verir di. Sular aialmaa balaynca salc, kimse ile grmei, kimseye danmay gerekli grmeden, bir bana kararn verirdi. Irman sa kysnda, dan yamacnda eski kalenin ykntlar altnda bulunan kasaba, henz az nfuslu idi. Kpr yapldktan, ticaret ve geli gidi arttktan sonraki naline hi benzemiyordu. O yln kasm aynda ykl beygirlerle uzun bir kerva n n geceyi geirmek zere rman sol kysna yerletii tcrid. Yenieri aas silahl askerleriyle Bosna'nn dou

36 lanlarm) toplam stanbul'a dnyordu. Son geliinden beri alt yl gemi onun iin bu sefer seim kolay ve zen gin olmutu. stedikleri kadar grbz salkl ve zek ocuk bulabilmilerdi. Bunlarn hepsi de 10 - 15 yalarnda ocuk lard. Aileler ocuklarn ormana sakladklar onlara aptal grnmesini rettikleri halde yine de istedikleri sayy bulmakta zorluk ekmemilerdi. Toplanan ocuklar kk Bosna atlar stnde bir ka file halinde yola karlmt. Her atn stnde iki sepet vard. Ve her birinin iine de bir ocuk yerletirilmiti. Yanlarnda bir kn ve birer para rek vard. Baba evin den gtrdkleri son yiyecekleri idi bu. Gcrdayan ve sal lanan bu sepetlerden burunlarn dar karan krpe ve korkulu yzler grnyordu. Kimi sakin sakin dar bak yor yurdunu en uzak kelerine kadar grmeye alyor kimi alayarak yemeini yiyor kimi ban sepete dayam uyuyordu. ocuklar ellerinden alnan analar, babalar, kardeler sa ba dank, perian nefes nefese atlarn arkasndan kouyor, islm yaplmak, snnet edilmek zere yabanc diyarlara gtrlen ocuklarnn ardndan srkleniyorlar d. Artk onlar, dinlerini, asllarn, yurtlarn unutmaa, mrlerini yenieri ocaklarnda veya Osmanl mparator luunun nemli baka ilerinde geirmee mahkmdular. Bu perian kalabaln ounu, anneler, byk anneler ve kardeler meydana getiriyordu. Kafileye fazla yaklanca aann adamlar krbala zerlerine gelerek onlar dat yordu. O zaman kayor, yoldaki ormanlara gizleniyor, son ra yine kervann arkasnda toplanyor ve yal gzlerle se petlerin zerinden uzanan balar arasnda yavrularn ta nmaya alyorlard. Tutulmas en g olan analard. Sa ba dank, gs, bar ak, nereye bastklarnn farkn da olmadan bir lnn arkasndan gider gibi alayarak, d vnerek kouyorlard. Kimisi yar lgn bir halde, sanki

37 rahimleri paralanyor, doum sancs ekiyormu gibi kv ranyor inliyor baryordu, gzyalarndan nlerini gre mediklerinden atllarn nne kyorlard. Her krba vu ruuna aptalca bir soru ile karlk veriyorlard. Onu nereye gtryorsunuz? Kimileri de oullarna seslenerek, ona kendilerinden bir eyler vermeye, bir eyler sylemeye, tlerde ya da tenbihlerde bulunmaya alyorlard. Rade!,. Olum! Sakn anneni unutma!.. Baka bir kadn avaz avaz: lya!.. lya!.. lya!.. diye bararak sevgili ba gr meye alyor, sanki elinden bsbtn alman yavrusunun hafzasna bu hristyan adn iyice ilemek ister gibi dur madan dinlenmeden lya!.. diye haykryordu. Ama yol ok uzun... topraklar sert, vcutlar zayf, Os manllar ise gl idi. Yedikleri sopalardan ve yorgunluk tan bitkin bir halde nihayet bu faydasz abadan vazgei yorlard. En inatlar Viegrad'n sal nne kadar geliyor, orada kalyordu. nk rma gemenin baka bir yolu yoktu. Burada kyya oturup rahat rahat alayabiliyorlard. Hem artk onlar kovalayan kimse yoktu. Talam gibi oturup, aln, susuzluun, souun farknda bile olmadan Dubrun'a doru uzaklaan atllara bakyor, bir daha gremeyecekleri yavrularnn hayalini son defa grmeye alyorlard. O kasm gn, bu saysz sepetlerin birinde, yksek lerdeki Sokolovi kynden gelen on yalarnda esmer bir ocuk da vard. m ve kzarm, elindeki akyla, dal gn dalgn sepetin kenarlarn yontarak, kzarm kuru gz lerle evresine bakyordu. Seyrek st aalaryla kapl bu gri tal plak ky lar hafzasnda yer edip kalacakt. stnde kuzgunlarn uutuu bu bulank Drina'y. iinde bir gece yattklar

rmcekli, cereyanl yel deirmenini, ask suratl salcyj hi unutmayacakt. Vcuduna deta madd bir sanc sap land. Sanki siyah bir izgi gsn arada bir ikiye bl yor ve ona dayanlmaz br ac veriyordu. Htrasnda bu ac, daima, yolun birden kesildii bu noktaya, almas zor, pahal ve tehlikeli derenin talk kylarndaki o hazin ve ^ssz manzaraya bal olarak kalacakt. Buras sefaletin hkm srd dalk ve perian bir diyarn en duygulu noktas idi. nsan, gcnn yetmedii tabiat unsurlaryla karlayor, gszlnn aclar iin de karsna dikilen almaz engelin zorluunu daha iyi gryor ve bu glkJerin insan olunu her iinden alkoy duunu anlyordu. te btn bunlar, bir kasm gn ocukta, mr bo yunca hi gemeyecek olan madd bir sz brakmt, hat ta dini, yurdu ve yaants bsbtn deitii halde bile. Bu sepetteki ocuun ileride ne olduunu btn tarih kitaplar anlatr. Ve dnya onu bizden de iyi bilir. Zamanla o, padiah saraynda, devirmelerle birlikte yetimi, kapc ba olmu ve Barbaros'un lmnden son ra Kaptan paala ykselmi ve n dnyaya yaylmtr. O Sokullu Mehmet Paa ki, ktada ou zaferle sona eren savaiariyle, Osmanl mparatorluunun snrlarn geniletti, ona ite ve dta gven iinde bir idare sala d. Tasada ve mutlulukta pek seyrek ve sekin kiilerin duyduklarn duydu. Kudret ve iktidarda pek az kimsenin eritii ve pek aznn da koruyabildii yksekliklere kt. O, dncemizde bile izleyemediimiz yabanc bir dn yada yepyeni bir insan olmu ve phesiz onu vaktiyle alp gtrdkleri lkesindeki her eyi unutmutu. Belki Drina'nn Viegrad'dan geiini, yolcularn, iinde souktan ve korkudan titretikleri o yosunlu ar sal, ask suratl sal cy, bulank sularn stnde uuan kuzgunlar da unut-

39 mutu. Ama btn bunlarn brakt o madd sz, hi bir zaman dinmemiti. Tersine; yllar getike ve o ihtiyarladka artmt. Gsn ikiye blen o siyah izgi hayatn ona getirdii eitli ac ve mutsuzluklardan bambaka bir eydi. htiyar vezir bu acl anlarnda gzlerini kapar, gs n bak gibi saran bu sznn dinmesini beklerdi. te, yine byle bir annda, eer uzaklarda kalan Drina'dan, iinde eitli aclarn topland sal kaldracak, bu sarp ve ssz kylar, rman kestii yollar bir kpr ile birletirecek olursa belki bu acdan kurtulabileceini d nd. Ayn zamanda doduu ve yaamnn bir blm n geirdii topraklarla, Bosna'y da douya balam ola cakt. Bu noktada yaplmas gereken ta kprnn hayali de bylece, kapal gzlerinin nnde beliriverdi. Hemen o yl, Sadrzamn emriyle Drina'nm stndeki kpr yaplmaya baland. Kprnn yapl tam be yl srd. Bu hem ka saba, hem lke iin ok anl ve hareketli bir a oldu. Byk, kk, eitli olaylarla geen bir a!.. Ama yz yllardan beri kasabada eitli olaylar hatr land ve anlatld halde, (Kpr ile az ok ilgisi olan olaylar da) bu inaatn ayrntlariyle ilgili byk bir htra olmad. Halk, anlatabildii ve ona bir masal enisi verebildi i eyleri hatrlar ve anlatr. Baka yerler, onda iz brak madan geer gider. Uzun sren bu zorlu yap, halkn g znde, bakasnn adna ve onu ilgilendirmeyen bir eser di. Yalnz almalar sona erip kpr meydana ktktan sonra halk ayrntlar hatrlamaya ve onu kprnn kuru luuyla birletirmeye balad. Ona masallaan hikyeler ekledi ve sanatkrca ssleyerek uzun sre ansnda ko rudu.

III Vezirin kararn verdii yln ilkbaharnda adamlar ka sabaya gelip hazrlklara baladlar. Arabalar, eitli ara lar ve adrlarla birlikte ok kalabalk bir kafile halinde gel milerdi. Onlarn gelii kk kasabada ve yakn kylerde, hele hristiyanlar arasnda bir kayg uyandrd. Gelenlerin banda, Sadrzamn gvendii adamlardan biri olan bid Aa vard. Yardmcs da Mimar Tosun Efendi idi. bid Aa gelmeden hreti gelmiti. Bu insafsz, sert, kat yrekli bir adamd. Meydanda kurduklar adrlara yer leince bid Aa yksek memurlar ve btn ileri gelen mslmanlar bir toplantya ard. Uzun grmeler ol mad. nk yalnz bid Aa konutu. Oraya toplananlar, kendilerini, yeil gzl, krmz yzl, iri yar bir adamn karsnda buldular. Bu adam zengin stanbullular gibi gi yinmiti. Ksa kesilmi kzl bir sakal, Macar modasna gre incecik ulu byklar vard. Bu sert adamn szleri evresindekileri klndan da ok artt, bid Aa: Her halde benim zerime sylenenler daha ben gelmeden kulanza gelmitir. Bunlarn hoa giden gze! eyler olmadna eminim, diye sze balad. Herkesin ok almasn ve sz sylemeden boyun emesini isterim. stediim gibi almayan ve itiraz etmeden boyun e mek istemeyeni ldrmeye kararlym. Ben yaplamaz yok szlerini tanmam. Benim karmda bir insan kk bir szden tr ban kaybedebilir. Ben, kan dkmekten hi ekinmeyen kat yrekli bir adamm. unu da syliyeyim ki benim zerime duyduunuz sylentilerin hibiri uy durma ya da iirilmi eyler deildir. Benim -aacm gl ge vermez. Ben bu hreti, uzun yllar Sadrzama gster diim ballkla elde ettim. Allann inayetiyle imdi bana verilen devi de tamamlamak niyetindeyim. Buradan ay-

41 nldm zaman umarm ki duyduunuz sylentilerden da ha korkun rivayetler brakp gideceim. Halkn hi ses karmadan dinledii bu balangtan sonra bid Aa aklamalara giriti. Bu kprnn, en zen gin lkelerde bile ei olmayan bir yap olacan, vezirin belirttii sre iinde de bitmi bulunacan syledi. Son ra da onlara, nelere ihtiyac olacan, iilerden, Msl manlardan ve Hristiyanlardan neler beklediini anlatt. Yannda Tosun Efendi oturuyordu. Bu, ufak tefek sol gun benizli bir adamd. Yunan adalarnda domu, sonra dan mslman olmutu. stanbul'da Mehmet Paa adna birok vakfiyeler ve emeler yapmt. Sanki bid Aa'nn sylediklerini anlamyor gibi sessiz ve ilgisiz oturuyor du. Kadife gibi yumuak siyah gzlerdi bunlar, miyop gz ler, iinden baka bir ey grmeyen, bir ey hissetmeyen bir adamn gzleri... Burada toplananlar, bu dar ve boucu adrn altnda ok zgn ve perian grnyorlard. Bayramlk giysileri nin altndan damla damla ter ktn hissediyorlard. Her birinin yreini korku ve znt kaplamt. Sanki kasaba nn ve lkenin stne anlalmaz bir arlk kmt. So nunun nereye varacan kimse kestiremiyordu. lkin ormandaki aalar kesmekle ve ktkleri ta makla ie baladlar. Drna'nn her iki kysna da ylesine ok tahta ydlar ki, herkes kprnn tahtadan yaplaca na inand. Sonradan toprak seviyesini dzeltmek, ky daki kayalar krmak gibi karmak almalar balad. Bu bylece sonbaharn sonuna kadar srd. O mevsim ilere geici olarak ara verildi. naat iinin ilk blm yk bir ksmn da bedava i, bid Aa'nn ve yeil grlyordu. Bu sopa mill bitmi oluyordu. Bu ilerin b alan iiler yapyordu. Her sopasnn gzlemcilii altnda bir arkya bile konu olmutu.

42 bid Aa, bo vakit geiren ya da yeterince alma yan birini bu sopa ile iaret etti mi, bekiler onu hemen yakalyor, daha orada cezasn veriyorlard. Bayltncaya ka dar dvdkten sonra zerine su dkp onu yeniden al maya gnderiyorlard. Sonbahar sonlarna doru, bid Aa gitmee hazrla nnca yine kasabann ileri gelenlerini toplad. Kn bura dan gideceini, ama, gznn daima burada olacan her eyden onlar sorumlu tutacan syledi. Yapya bir zarar gelecek, inaattan bir tahta eksilecek olursa btn kasa ba halk cezalandrlacakt. Kasaba halk, btn k boyunca inaat gz bebei gibi korudu. lkbaharda bid Aa yine yannda Tosun Efendi ile g rnd. Dalmayal talar da birlikte getirmiti. Halk on lara hemen Romal ustalar adn takt. Bunlar otuz' kii kadard. Balarnda Antoine adnda Ultsinya'l (1) bir usta vard. Uzun boylu, yakkl bir adamd. Cesur bakl iri gzleri, kartal gagas gibi bir burnu, omuzlarna dklen kestane rengi salar vard. Temiz batl kl ile dikkati ekiyordu. Arap diye ardklar neeli bir genti. Bir yl nce kylara ylan tahtalara bakarak bid Aa'nm kpry tahtadan yapaca sanlmt. imdi ise herkes burada, Drina stnde yeni bir stanbul ehri kur mak istediklerine inanmaa balamt. ehirden bir saat uzakta, Banya yaknlarnda yontulan talar tamaa ba lamlard. Ertesi yl Viegrad'ta tuhaf bir bahar at. Her yl bu mevsim yeeren otlarn, aan ieklerin yannda topraktan bir sr baraka ykseldi. Suya yakn yeni yeni(1) Duleigno: 4000 nfuslu kk bir kasaba. Eski Trk paalarnn oturduu yer. Bir Venedik kalesi, gzel bir camii, kumsal bir plaj var. Arnavutlua varmadan son Yugoslav limandr. Eski ad Ultsinya'dr.

43 yollar tredi. Atlarn ve kzlerin getii binlerce yol de ta karncalar gibi kaynayordu. Meydan ve Okolite halk her gn aada, rmak k ysnda, tell tell giden gelen insanlarn, hayvanlarn ve her eit yapnn yerden biter gibi bittiini gryordu. Dalk, kayalk kylarda ta ustalar alyordu. evre ye satklar tozdan her yer sapsar kesilmiti. Biraz ileride, kumlu ovada yerli gndelikiler kire sndryorlard. Kire ocaklarndan ykselen beyaz duman arasndan yrtk prtk elbiseleri bembeyaz olmu geiyor lard. Ar ykl arabalardan yollarda ukurlar alyordu. Khne sal bir kydan br kyya durmadan iileri, ke reste ve ustalar tayordu. Yan beline kadar bulank su larn iine giren iiler, suyun akntsn deitirecek olan direklerle kazklar dikiyor, sepetlere kil dolduruyorlard. Dalarn yamalarna serpilmi evlerde imdiye kadar sakin sakin yaam olan kasaba halk bunlar byk bir merakla seyrediyordu. Yalnz seyretmekle kalsalar yine iyi di. Ama bu almalar ylesine gelimi, ylesine geni lemiti ki kasabada ve yaknlarndaki btn canllar, hatta lleri bile iine almaa balamt. kinci yldan balaya rak alan iilerin says ylesine artt ki kasabann n fusuyla bir oldu. Ne kadar yk arabas, at ve kz varsa hepsi kpr iin alyordu. ekilebiien, yerde srklenebilen ne varsa topluyorlard. Bazan para karlnda bazan da bedava olarak. Kasabaya ok para giriyordu ama o lde hayat paha ll ve ktlk artyordu. yle ki, parann yars iilerin eline geinceye kadar harcanm oluyordu. Pahallktan ve ktlktan ok halkn omuzlarn kerten znt idi, nere den geldii belirsiz bu kalabaln yaratt gvensizlikti. bid Aa'nn sertliine ramen iiler arasnda kav ga, dv hi eksik olmuyordu. Mslman kadnlar bah eye bile rtnp kyorlard. nk yerli ya da yabanc

44 bu saysz iilerden biri her an karlarna kabilirdi. Ka sabann mslmanlar dinlerine ok bal idi. nk daha yeni mslman olmulard. lerinde babas ya da byk babas Hristiyan olan pek oktu. Onun iindir ki slm inanlarna bal ihtiyarlar bu hale aka kzyor ve bu ii gruhuna srt eviriyordu. Arabalar, keresteler, hayvanlar, toprak ve ta yn lar rman iki kysnda her gn biraz daha artyordu. Y kar, kazar ve krarken yola, avlulara, bahelere de zarar veriyorlard. nceleri, hemerileri olan bir Vezirin bu b yk vakfiyesinden dolay gurur duymulard. Ama o zaman henz bunun bylesine bir eziyete, kargaala, zntye sebep olacan bilmiyorlard. Gerek bir dine bal olmalar gzel eydi, stanbul' da kendi hemerileri olan bir sadrzamn bulunmas da gzel eydi. Hele rman iki kysn birletiren salam ve deerli bir kprye sahip olmak, hepsinden gzeldi. Ama imdiki durum, hi bir eye benzemiyordu. Kasaba br cehenneme dnmt, toz, duman ve kargaalk cehenne mi olmutu. Yllar geiyor, yap ykseliyor, byyor, ama sonu gelmiyordu. Btn bu yaplanlar kprden baka her eye benziyordu. te yeni Mslmanlar byle dnyor lard. Kiizadelikten de, gururdan da, ereften de bkm usanm olduklarn saklamyorlard. Kprye de, vezire de lanet ediyorlar, onlar bu beldan kurtanp eski skn ve rahatlarna kavuturmas iin Allaha dua ediyorlard. Irma^ n kenarnda, khne sain yanbanda geen gsterisiz yaamlarna razydlar. Bu olaylar, Mslmanlar kadar ka sabadaki Hristiyanlar! da zyordu. Ama, onlara kimse d ncelerini sormuyor, onlar da honutsuzluklarn gster mee cesaret edemiyorlard. te nc yl da gelmiti. nsanlar yine atlarn, kz lerini ve emeklerini bedavadan bu yapya vermilerdi.

45 Yalnz Viegrad'l Hristiyanlar deil, komu ka dlktaki halk da toplamlard. bid Aa'nn atllar her yan dolap Hristiyanlar! topluyordu. Kyl olsun, kentli olsun, hepsini kprde almaya srklyordu. Onlar uy kularnda bastrp tavuklar gibi yakalyorlard. Btn Bosna'da yolcular, birbirlerine Drina'dan gememeyi tlyorlard. nk kim olursa olsun, oradan her geeni yakalyor, en aa birka gn almaa zorluyorlard. Kasabal Hristiyanlar bedel olarak arap flar veriyor, kylerdeki delikanllar ormanlarda gizleniyorlard. Ama seymenler hemen ailelerinden rehin alyor ve ou zaman da kaan delikanlnn yerine bir kadn gtryor lard. Nihayet insanlarn bedava altklar nc sonba har gelmiti. Yapnn ilerlediine ve bu sefaletin dinecei ne hi bir belirti grnmyordu. Sonbahar ilerliyordu. Yapraklar dklmt. Yollar ya murdan srsklamd. Gittike kabaran Drina'nn sular bu lanmt. Bo tarlalarn stnde tembel kuzgunlar uuu yordu. Ama bid Aa almalar kesmiyordu. Kasmn sol gun gnei altnda zavall kyller, ta, tahta tayor, ya lnayak veya arklarla amurlu sulara dalyor, yorgunluk tan terliyor, rzgrda titriyor, pislikten simsiyah olan al varlarnn belini skyor, yamurdan ve kirden kararm ve yer yer yrtlm olan gmleklerini dmlyor, ama dalr diye korkularndan ykanmaa cesaret edemiyoriard. Hepsinin banda da bid Aa'nn yeil sopas asl du ruyordu. nk bid Aa, hem Banya'daki ta ocan, hem kprdeki inaat gnde birka sefer yokluyordu. Her kese kar fkeliydi. Zira gnler, gittike ksalyor, iler bir trl ilerlemiyordu. Srtnda kaln bir krk, ayanda izmeler, yz kpkrmz bir halde, suyun stndeki iske lelere trmanyor, demirci dkknlarna, kulbelere, isi

46 barakalarna dalyor, ii, beki, usta hepsini kontrol edi yor: Gnler ksald ve ksalmaktadr... Ah kpolular... Bedava ekmek yiyorsunuz! Diye baryor, hrsndan atlyordu. Sanki gnn ge domasndan, gecenin erken balamasndan onlar sorumlu imiler gibi. Ama hava kararmaa, Viegrad'n o hznl karanlklar etraf sarmaa, kasabann evresindeki dalar kapanp da birdenbire gece bastrmaa balaynca, bid Aa'nn fkesi son haddini buluyordu. Artk fkesini alacak kimse bulunmadndan, iin ya nda kaldn, bu kadar kiinin bo yere vakit geirdiini dndke kendi kendini yiyor, uyuyamyordu. Dilerini gcrdatyor, nbetileri aryor, onlarla ertesi gn, na sl alacaklarn nasl daha ok i karacaklarn kararlatryordu. Bu sre iinde, iiler kulbelerde ve ahrlarda uyuya rak dinleniyor, yeni g topluyorlard. lerinde uyuyamayp oturanlar da vardi. Geni bir ahrda, orta yerde bir ate yanyordu. Daha dorusu yanmt da yar karanlkla grlyordu. Hava, duman ve kurumakta olan elbise lerden, arklardan kan ar, eki koku ile dolmutu. Bu otuz kiilik kafilenin hepsi de o evreden gelen ky ller ve esirlerdi. Hepsi de bedava alan iilerdendi. Oboyak'larn (1} kurutuyor ve sadece atee bakmakla ye tiniyorlard. lerinde bir de Karadal vard. Nereden gel diini kimse bilmiyordu. Seymenler onu yolda yakalam lard. Gnlerden beri bedava almakta idi. Bkmadan, usanmadan herkese bu iin ona ok ar geldiini, ere fine yakmadn, byle di iler grmee almadn anlatyordu. imdi uyumayan kyllerin ou, hele gen(1) Oboyak: Askerlere ve kyllere orap devini gren drt ke kaba bir keten paras.

47 ler, onun evresinde toplanmt. Koyun derisinden yapl m gocuunun cebinden bir Gus!a(1) kard. Bu, avu ii kadar kk bir arat. Kyllerden biri, belki bir muhafz gelir diye korktuundan, kp dary gzetledi. Sanki onu ilk defa gryormu gibi, kimse gzn ondan ve iri elleri arasnda kaybolan Gusla'dan ayramyordu. Adam eilmi, gusla'y dizine almt. algnn sapn enesinin altna s ktrd. Yayna reine srd. Sonra stne fledi. Artk yumuam ve nemlenmiti. O, sanki yalnzm gibi sakin sakin hareket ederken herkesin gz ondayd. Nihayet kes kin ve bouk bir ses duyuldu. Heyecan artmt. Karadal sesini akort etti ve genizden bir ark sylemeye balad, Gusla'siyle de elik ediyordu. Ban marur bir eda ile arkaya atm kkrdak kemii deta dar frlamt. Yz nn keskin izgileri, kta parlyordu. Yorgun ve uzun bir name kard. aaa!.. aaa!.. Sonra przsz, gr bir ses le devam etti: Srp Kiral Stefan arap ier O verimli topraklarda Przren'de. Yan banda ihtiyar aile reisleri... Bunlar drt kii idi, bu ihtiyar bakanlar, Dokuz tane de piskopos vard, tulu da yirmi vezir Ve rtbe srasiyle Srp beyleri. Ski M i hail arap sunar Kzkardei Kondosya oday aydnlatr Gsnde yanan Deerli talarn parltsiyle... Kyller ark syleyen adamn yanna sokuldular. Ama hi grlt etmiyor, nefesleri bile duyulmuyordu.(1) Yugoslav saz airlerinin kulland kemeneye benzer tek telli bir eit yayl sazdr. (H. li Ediz)

48 Herkes hayran hayran gzlerini krptryordu. Srtlar karncalanyor, dikleiyor, gsleri kabarp gzleri parldiyordu. Parmaklar ayrld, sonra tekrar kvrld. Karada l, melodisini gittike zenginletirdi. Sesi de gittike, daha gzelleti ve ykseldi. Angaryaclar artk uykular kat ndan bu sesten baka her eye kar duygusuz, sanki aln yazlarnn anlatmym gibi, arkya katlmaya balam lard. Kyllerin iinde kasabann hemen stnde bir ky olan Unite'den gelmi Radisav adl biri vard. Gzleri can l, ksa boylu, karayaz bir adamd. ne doru eiierek, bacaklarn ayra ayra, acele bir yry vard. Ve sanki un eliyormu gibi boyuna soldan saa sadan sola baiyle omuzlarn sallard. Ailesine Herats'lar denirdi. Deerli topraklar vard. Evlerinde erkekler oktu. Ama bu son krk yl iinde hemen btn ky halk Mslman olmutu. Bu nun iin bir araya toplanmak ve herkesten uzak yaamak zorunda kalmlard. Ufak tefek iine kapal, heyecanl bir adam olan Ra disav, bu sonbahar gecesinde etrafa isyan tohumlar eki yordu. Bir ahrdan brne gidiyor, deta kyllerin arasnda mekik dokuyordu. ou zaman bir kiiyle yava ya va bireyler konutuu grlyordu. En ok syledii unlard: Kardeim... Artk yeter!.. Kendimizi korumalyz. Gryorsunuz ya, bu uursuz yap bizi yutacak ve gme cek. Eer sa kalrlarsa ocuklarmz bile bedava ile dol duracaklar. Burada bizim kkmz kurutmak istiyorlar. Yaptklar baka bir ey deil. Baldr plaklarla Hristiyan larn kprye ihtiyalar yok. Onu isteyen Osmanllardr, Biz alaylar toplamyor, ticaret yapmyoruz. Sal neyimize yetmez? Bunun iin birka kii aramzda anlatk. Geceleri gidip yaplan ileri bozacaz ve bunu perilerin yaptm, Drina'nn stne bir kpr kurulmasn istemediklerini or-

*

taya yayacaz. Bir kere bunu deneyeceiz. nk baka aremiz kalmad. Her zaman olduu gibi, buna da kar koyan ekingen kiiler kt. Trklerin zeki ve kurnaz olduklarn, byle ey leri yutmayacaklarn, son gnne kadar bu angaryaya kat lanmalarn ve durumlarn daha fec hale sokmamalarn sylyorlard. Ama bir hayvan gibi bu yk tamaktansa, her areye ba vurmann daha iyi olacan dnenler de vard. Onlar bir kurtulua gtrecek olann arkasndan git meyi daha doru buluyorlard. Bunu syleyenlerin ou genlerdi. Evli, barkl, oluk ocuk sahibi adamlar da ister istemez buna raz oldular. Haydi gidip deneyelim. O bizi yemeden, biz onun ban yiyelim. Ama ya bu abalarmz boa giderse?.. Umutsuzlukla verdikleri bir karar, umutsuz bir el sailayla mnlandryorlard. Ve bylece; sonbaharn ilk gnlerinde, ilkin iilerin sonra da halkn arasnda su perisinin kpr iine karma ya baladna, gndz yaplan ileri geceleri yktna dair sylentiler dolamaya balad. Gerekten de su bentle riyle duvarlarn bulunduu yerde geni lde tahribat ba lamt. ilerin, stunlarn stne braktklar letler or tadan kayboluyordu. naatn toprak blmnde atlaklar oluyor, sonra sular alp onlar srklyordu. Kprnn ku rulamayacana dair sylentiler uzaklara kadar yayld, Mslmanlar da Hristiyanlar kadar bu sylentileri yay yorlard. , gitgide daha kesin bir hal alyordu. Hristiyan lar gizli gizli fsldaarak iin iin seviniyorlard. Vezirin eserini o zamana kadar gururla seyreden Ms lmanlar bile, imdi elleriyle bir umutsuzluk iareti yap yorlard. Sonradan Mslman olanlarn ou, Mslman ol duktan sonra, istediini bulamad, yine yavan ekmek yeDrina Kprs F./4

50 meye, dirsekleri delik gezmeye devam ettii iin, bu sy lentileri dikkatle dinliyor ve bir vezirin bile istemediini yapmaya baaramadn, tekrarlyor, bundan deta ac bir zevk duyuyorlard. Yabanc iilerin ii brakp gidecei bile syleniyordu. Kprnn yaplamayacan, zaten ona balamann bile hat olduunu iddia ediyorlard. Btn bu sylentiler halk arasnda arabuk yaylyordu. Halk, ok kolay masal uydurur ve onu ok kolaylkla yayar. Bu hik yelere tuhaf ve ayrt edilemeyecek bir biimde gerekler de karr. Geceleri gusla alan adam dinleyen kyller, kprnn temeline Stoya ve Ostoya adl ikiz kardei ldr meyecek olursa perilerin inaata zarar vermeyi srdreeklerini bid Aa'ya duyurmulard. Seymenleri, kylerde bu ocuklar ararken grdkleri ne yemin edenler bile vard. Osmanl seymenleri devriye geziyordu. Ama ocuk mocuk aradklar yoktu. Aann emri zerine kyleri dolayor, etraf dinliyor ve halka bu haberi yayanlarn kimler olduunu bilip bilmediklerini soruyorlard. O srada Viegrad'n st yanndaki bir kyde, kekeme ve aptal bir kz gebe kald. Bu, yabanc bir evde hizmet eden bir zavallyd. Kimin onu gebe brak tn bilmiyor, ya da sylemek istemiyordu. Bu kzn, he le bunun gibi bir kzn gebe kalmas ve bu ii yapann mey dana kmamas, hi iitilmemT bir eydi. Bu olay, t uzaklarda bile yanklar uyandrd. O sralar da kzcaz, etraf tahta perde ile evrilmi bir arsada do urdu. ocuklar ikiz ve l olarak dodu. Kyl kadnlar ona doumunda yardm ettiler ve ocuklar gtrp bir eriklie gmdler. Ama ana olmaktan yoksun olan gen kadn, gn sonra kalkt, her tarafta ocuklarn aramaya balad. Onun bitmek tkenmek bilmeyen sorularndan kurtulmak iin, iaretle ona, ocuklar kprye gtrdklerini anlattlar. Kzcaz, zayf, bitkin ve kederli, kasabann iinde do-

51 lamaya balad, iilerin etrafnda geziniyor, korku ile adamlarn gzlerinin iine bakyor, mrldanarak ocuklar nn nerede olduklarn soruyordu. iler ilkin akn akn yzne bakyor, sonra ile rinden geri kalmamak iin onu oradan kovuyorlard. Ne istediini anlamadklarn grnce, bulzunun dmelerini zyor, stten arlam, imi ve tepeleri atlam olan gslerini gsteriyordu. Ona nasl yardm edecekle rini, ocuklarnn duvarda gml olmadn nasl anlata caklarn bilemiyorlard. Onu inandrmaa alan gze! szlere de, horlamalara da, korkutmalara da sadece bir eyler mrldanmakla karlk veriyor ve her taraf aratr makta devam ediyordu. Sonunda onu kovmaktan vazgetiler. skelelerin etra fnda dolamasna ses karmyor, onunla karlamamak iin, derin bir acmayla yollarn deitiriyorlard. iler iin piirilen msr bulamacnn, kazann dibrde kalan ya nk blmn ona veriyorlard. Ona Deli linka adn takmlard. Btn kasaba onu bu adla aryordu. bid Aa bile ona br ey sylemeden yanndan gei yor, kr bir inanca kaplarak ban baka yana eviriyor, ona sadaka vermelerini emrediyordu. Bylece kzcaz, za rarsz bir deli olarak, orada inaatn yannda yaayp git ti. te bu yzdendir ki, duvarlarn iine ikizlerin gmld sylentisi kt. Kimi buna inanyor, kimi inanmyordu ama, yine de bu sylenti azdan aza dolayordu. naata yaplan zararlar, bazan daha az, bazan daha ok hep srp gidiyordu. Zararla birlikte perilerin Drina stnde br kpr yaplmasn istemedikleri sylentisi de srp gidiyordu. bid Aa fkesinden atlyordu. Her zaman vnd o mehur sertliine bakmadan, yapt eseri bozmak ce saretini gsterecek brinin bulunmas, onu ileden ka-

52 nyordu, Ayn zamanda burann ar elli, beceriksiz halkn dan, mslmaniarndan da, hristiyanlarndan da tiksini yordu. Bura halk, tembel ve miskin olduu halde, ok hazr cevap ve alayc idi. Anlamadklar, yapamadklar eylere bir kulp takmak iin dokunakl ve alayc szler bulmakta pek becerikliydiler. Irman her iki kysna da nbetiler kondu. O zaman karadaki tahribat durdu ama, rmaktaki srd. Yalnz mehtapl gecelerde bir ey olmuyordu. Bu da, perilere inanmayan bid Aa'y, bu ii gzle grlr, elle tutulur bir perinin yaptna, bsbtn inandrd. lk zamanlar ona syledikleri gibi bunun kyllerin bir kurnaz l olduuna inanmam, inanmak istememiti. Ama im di artk buna tamamiyle inanyor ve bsbtn deli oluyor du. Bir yandan da bu ii yapanlar yakalamak iin, sakin grnmesi ve fkesini gizlemesi gerekiyordu. Peri masa lyla kpry kurmaktan vazgeileceine dair kan sy lentileri de ne olursa olsun durdurmak gerekti. Seymen ban ard. Seymen ba Plevlie'de (1) domu, genliini stanbul'da geirmi, sar benizli, has talkl bir adamd. kisi de birbirine kar derin bir nefret duymaktayd. Ayn zamanda hem birbirlerini ekiyor, hem atyorlard. nk aralarnda daima korku ve phe ile yorulmu bir kin ve nefret duygusu kabarmaktayd. Kim seye kar nazik ve iyi davranmayan bid Aa, sonradan Mslman olan bu soluk yzl adama, bu renksiz dnmeye kar olan nefretini gizleyemiyordu. Ne sylese, ne yapsa bid Aa'ya batyor ve ona hakaret etmek ihtiyacn duyu(1) Plevlie: Rumeiinin, Osmanl mparatorluunun elinde bulunduu sralarda, Kosova iline bal Talca sancann merkezi olup, ayn ad tayan Talca kasabasdr. Srplarn Plevlie adn verdikleri bu kasaba. Drina rmana dklen ehotina aynn sa kysndadr. (H. li Ediz)

53 yordu. Pleviie'Ii onun karsnda ezilip bzldke, kurum suz ve nazik davrandka, ona olan nefreti bir kat daha artyordu. Seymen ba da, daha ilk gnnden beri, bid Aa'dan korkmaa balamt. Ve zamanla da bu korku, hi rahat ve huzur vermeyen bir kbus haline gelmiti. Adm atarken, bir i yaparken, hatta ryasnda bile (acaba bid Aa buna ne diyecek?) diye dnrd. Her hizmetine koarak, kendini alaltarak, bouna gzne gir meye urayordu. Onun her davrann bid Aa fke ile karlyordu. Bu anlalmaz kin, Plevlie'liyi felce uratyordu, onu daha da beceriksiz yapyordu. Bir gn bid Aa'nn yzn den, yalnz ekmeini deil, ban da kaybedeceine inan mt. Bunun iin de daima heyecan iinde yayor, lesi ye bir umutsuzluktan mthi bir alkanla geiyordu. imdi de sapsar, dimdik bid Aa'nn karsnda duruyor du. teki de fke ile: Be hey ku beyinli adam iyi dinle!., diyordu. Bu domuz srsn tanyorsun, dillerini, huylarn, soylarn biliyorsun da neden hl vezirin iini baltalayan uursuzu bulamyorsun? nk sen de onun gibi uyuzun birisin de ondan!.. Yalnz, senden de beter bir uyuz km, sana ef lik, mfettilik payesi vermi... Ve sana lyk olduun der si verecek kimse de karna kmam!.. Seni yle bir ye rin dibine sokacam ki, gnein altnda izin bile kalma yacak. stnde, clz bir at bile bitmeyecek. Eer gne kadar yaplan bu baltalama iini durduramaz, onu yapan yakalayamazsan, peri masallarn ve kprden vazgeile ceine dair olan sylentileri susturamazsan, seni kaza geirip iskelenin en yksek direine asarm ki, herkes gr sn ve ibret alsn!.. Dinm, imanm zerine yemin ederim ki, bunlar bo lflar deildir. Bugn perembe... Pazara kadar vaktin var. Haydi imdi cehennem ol git! Yallah!..

54 Yemin etmese de, bid Aa'nn dediklerini yapaca ndan emindi. Uykusunda bile onun sesini duyar gibi olu yor ve titriyerek uyanyordu. Yanndan da yle bir korku iinde ayrld ki, umutsuzluun verdii bir enerji ile hemen ie sarld. Btn adamlarn toplad. ldrc bir uyuukluktan sonra iddetli bir almaya koyulmutu. Svp sayyor, sanki onu diri diri kaza geirmiler gibi avaz avaz ba ryordu. Krler!.. Bedavaclar!.. Byle mi bekilik yaplr? imparatorluun mal byle mi korunur?.. Yemee gelince hepiniz hemen canlanr, koarsnz... e geldi mi, sanki ayaklarnz balarlar... aklnz dururr Sizin yznzden utanyor, yerin dibine geiyorum. Bir gn iskelelerin s tnde bir seymen krm yapacam. Yaplan bu zararlar durduramaz ve bu haydutlar yakalayamazsanz, bilin ki balarnz omuzlarnzn stnde brakmayacam... Kur an Kerim hakk iin... Daha iki gnlk mrnz var... Uzun sre bard, ard. En sonunda, syleyecek sz, edecek kfr bulamaynca, her birinin yzne ayr ay r tkrd. Barp armas bitince korkusunu da byle fke le iinden karp attktan sonra, byk bir enerji ile ie gi riti. Geceyi, adamlar ile kyda dolamakla geirdi. Bir an iskelenin, sularn en ileri noktasna uzanm blmnde bir grlt duyar oldu. Hemen o yana kotu. Bir tahta trts ve taa arpan bir tan sesini iitti. Yanna gelince, is kelenin krlm, duvarnda yklm olduunu grdler. Ama ortalkta kimseler yoktu. Bu hayalet sessizlii iin de seymenler gecenin rutubetinden ve kr inanlarn ver dii korkudan titremee baladlar. Birbirlerine sesleniyor, karanlkta gzlerini drt ayor, alev alev yanan me'alelerini sallyorlard... Ama. btn abalar bouna gitti. Yine

55 zarar yaplm ama, bunu yapanlar yakalanmamt. San ki bunlar gerekten de gzle grlmez elle tutulmaz yara tklard. Ertesi akam, Plevlie'li pusuyu daha iyi kurdu. teki kyda birka adam brakt. Hava kararnca, iskele stnde de adamlar saklad... Kendisi de iki seymenle sala bindi. Karanlkta grlmeden sal sol kyya ekti. Oradan birka krek vuruuyla inaatna balanm olan stunlardan biri nin yanna gelebilirlerdi. Bylece sabotajcy her iki taraf tan yakalayabileceklerdi. Meer ki uan ya da suya dalan bir yaratk olsun... Bu souk geceyi Plevlie'li salda uzan m olarak geirdi. stne koyun postlar rtmt. zn tl dnceler iinde bocalyordu. Zihninde daima bu so ru dolayordu: bid Aa acaba tehditlerini yerine geti recek, onu ldrecek miydi? Ho byle bir efin yannda yaamak, yaamak deil ikenceydi. Yapdan, suyun rl tsndan baka, en kk bir grlt duyulmuyordu. Byle ce gn aarmaya balad. Plevlie'liye yle geldi ki, sanki rutubetten ve souktan uyumu ve tutulmu olan vcu dunda hayat kararyor, ksalyordu. Ertesi gece nc ve son gece de ayn biimde bek lediler. Gece yarsn gemiti. Plevlie'li yava yava v cudunun uyumakta olduunu hissediyordu. Tam o srada hafif bir su prts duyuldu, prt biraz daha glendi, arkasndan da, iskelenin suya daldrlm direklerine vuru lan bir eyin grlts geldi. O yandan keskin bir de slk sesi duyuldu. Ama Pleviie'linin sal harekete gemiti bi le. Seymenba ayakta, gzlerini kocaman am, karanlk lar delmee alyordu. Ellerini oynatyor: Kree sarln, btn gcnzle kree sarln!.. Dye baryordu. Uyku sersemi olan adamlar, btn g leriyle krek ekiyorlard. Ama kuvvetli bir aknt onlar hedefe gelmeden yakalad, iskelelere yanaacaklarna, su yun akntsna doru srklendiler. Eer umulmadk br an-

56 da karlarna bir engel kp onlar durdurmasayd, t uzak lara srkleneceklerdi. Orada anaforun ortasnda ne bir direk, ne bir iskele vard. yle olduu halde saflar tahtadan ar bir cisme arpt ve bouk bir ses kard. Bu engel onlar durdurdu. O zaman yukarda, iskeledeki seymenlerin, biriyle bou tuunu grdler. Seymenlerin hepsi de yerli mslmanlard. imdi hep bir azdan baryorlard. Karanlkta kesik ve anlalmaz barmalar birbirine karyordu. Onu iyi yakala!.. Sakn koyverme!.. Kahraman!.. Buraya gel!.. GeJiyorum... Bu barmalarm arasnda suya ar bir cisim veya bir insan dt. Plevlie'li birka saniye akn baknd. Saln nerede durduunu, etrafta neler getiini anlayamyordu. Ama zihnini toplar toplamaz engelli sopasiyle, arptklar tahtaya dayanarak sal iskeleye doru srklemeye ba lad. Artk tahta direklerin yanma gelmiti. Avaz kts kadar baryordu: Meale!.. Mealeyi yakn!.. Halat bana atm!.. ilkin karlk veren olmad. Nihayet karlkl ar malardan, kimsenin birbirini anlamad barmalardan sonra, yukardan kk bir mealenin titrek grnd, Ik, birden adamlarn gzlerini karartt. Suda brak t kzl izle, insanlarn ve eyalarn glgelerini birbirine kartrd. Ama baka bir elde yine bir meale yand. Et raf aydnlatt ve adamlar soukkanllklarn elde ederek birbirini tanmaa baladlar. Her ey birden aydnland ve anlald. Plevlie'linin sal ile iskele arasnda, direkten yapl m bir sal duruyordu. Bu sal, fndk aac kabuundan ya plm bir iple iskelenin altndaki kirilere balanmt. Bu sayede, btn kuvvetiyle onu aaya srklemek isteyen suyun akntsna kar koyuyordu. skeledeki seymenler,

57 eflerinin bu sala.geecek yukar trmanmasna yardm et tiler. Hepsinin benzi umu, soluu kesilmiti. Deme lerin stnde bir kyl balanm yatyordu. Gs sk sk inip kalkyordu. Evlerinden urayan gzlerinin korkudan yalnz aklan grnyordu. Drt seymenin en yals, iske lenin eitli noktalarna nasl saklanp beklediklerini b yk bir heyecanla eflerine anlatyordu. Karanlkta bir k rek sesi iitince, ilkin bunu efin sal sanmlard. Ama gzleri alnca, iki adamn sallarn glkle balamakta olduklarn grmlerdi. Onlarn iskeleye trmanp yanlar na gelmelerini beklemiler, sonra baltalarla zerlerine sal drmlard. Bana bir tahta yedii iin baygn olann ba lamak kolay olmutu. Ama teki ilkin yar l gibi yatm, sonra birden dnerek, balk gibi tahtalarn arasndan suya atlamt. Seymen birden korkudan lfn kesti. Plevlie'li bar yordu: Onu kim elinden kard?.. Syleyin, kim kard onu? Hepinizi para para edeceim!.. Krmz, titrek n altnda seymenler gzlerini kr ptrarak susuyorlard. Oysa efleri, ortadan kaybolan ada m aryormu gibi, olduu yerde dnyor, durmadan kf rediyor, gndz sylemedii yakas almam kfrler sa vuruyordu. Ama birdenbire srad. Yerde yatan bal ky lnn stne, deerli bir definenin stne eilir gibi eil di, sonra btn vcudu titreyerek dileri arasndan m rldand: Bunu gz hapsinde tutun! Dikkat edin! Ah orospu ocuklar!.. Onu elden karacak olursanz bilin ki, banz uacak!.. Seymenler kylnn etrafn sardlar. Kydan, iskele ye trmanan iki seymen daha geldi. efleri emirler veri yor, onu daha sk ve salam balamalarn sylyordu. Ve bylece onu bir ceset gibi, byk bir dikkatle kyya ta-

58 dlar. Plevlie'li arkalarndan geliyor, nereye bastnn far kna varmadan yryor, bal adamdan gzlerini ayram yordu. Her admda sanki byyor ve imdi yaamaya ba lyordu. Kyda yeni yeni mealeler yanyor sonra tekrar parlyordu. Yakalanan kyly bir ii barakasna gtrd ler. Barakada ate yanyordu. Onu orada tekrar iplerle ve zincirlerle bir diree baladlar. Bu, Unite'li Radisav'm t kendisiydi. Seymenba, biraz yatmt. Kfretmekten vazgeti. Ama, yerinde duramyordu. Kaan kyly aramalar iin btn ky boyunca seymenler gnderiyordu. Eer boulmamsa, byle karanlk bir gecede onu bulmalarna imkn yoktu. Daha bir ok emirler veriyor, giriyor, kyor, tekrar ieri giriyor, heyecandan deta sarhoa benziyordu. Bal olan kyly sorguya ekmeye bile alt. Ama abuk vaz geti. Btn bunlar, yreini kaplayan endieyi yenmek ve gizlemek iin yapyordu. nk imdi onun tek bir d ncesi vard: bid Aa'y bekliyordu. ok beklemedi. bid Aa, alt zere, ilk uykusunu alnca, gece ya rsndan sonra, uyand. Tekrar uyuyamad iin, pencere nin nne gemi, karanlkta bakyordu. Bikavats'a bakan balkonundan gndzleri, kulbeleri, barakalar, deirmen, leri, ahrlar ve civarndaki kazlm toprakariyle tm Drina vadisi grnyordu. ler ok yava ve ok zor ilerliyor du. Bir gn btn bunlar vezirin kulana kadar gidebilir di. Her halde bunu ona br eritiren olurdu. Hatta belki de o souk, sinsi, tysz suratl Tosun efendi bu ii yapard. te o zaman, vezirin gznden debilirdi. Bunu dn mek, rahatn karyor, uykusunda bile, onu titretiyordu. Gzden dmek ihtimali aklna gelince, yedii yemek bile zehir oluyor, insanlar ona iren geliyor, yaam korkun bir biim alyordu. Gzden dmenin ne demek olduunu hayal edebiliyordu ve kendi kendine syleniyordu:

59 Sadrzamdan uzaklaacaksn! Dmanlarn seni alaya alacaklar, (hayr, hayr, bu olamazd!..) Artk bir ki iliin bir mevkiin kalmayacak. Bir paavra paras, sade bakalarnn deil, kendi gznde bile zavall, biare bir insan olacaksn! Glkle kazandn paray da. elinden ala caklar. Servetine dokunmasalar bile, stanbul'dan uzak, Anadolu'nun bir kesinde srgn olarak onu bir ucundan kemirmekle yetinmek zorunda kalacaksn! Ve gereksiz, g ln, unutulmu bir insan olarak... Hayr! Byle bir yaaya katlanmaktansa... her eye raz idi. Artk gnei grmemee, gnn havasn teneffs etmemeye, yaamamaya bin kere razyd. Durmadan zihnini kaplayan znt bu idi. Gnde ka sefer aklna geliyor, o zaman kan beynine kyor, akak lar zonkluyordu. Kara bir tortu gibi ken bu kaygdan hi kurtulamyordu. Gzden dmenin anlam, onun iin bunlard. Her saat byle bir ihtimal vard. nk her eye ve herkese kar bir bana idi. Ve on be yldr bu byle srp gidiyordu. Yni gze girdiinden ve g sahibi olduundan beri. Ve zir onu byk ve nemli ilerin bana geirdiinden beri... Byle bir zntye kim dayanabilirdi? Kim skneti ni koruyarak rahat uyuyabilirdi? Souk ve rutubetli bir son bahar gecesi olduu halde, bid Aa penceresini aarak karanlklara bakt. Bu kapal yerde deta bouluyormu gibi oluyordu. O vakit iskelenin stnde ve kyda klarn gidip gelmekte olduunu grd. Bu klarn gittike o* almakta olduunu farkedince olaanst bir eyler dn-' dn anlad. Gidip uan uyandrd. Ve tam Plevlie'linin vakit geirmek iin kime kfr edeceini, ne emir ve receini bilemedii srada aydnlanm ahra girdi. bid Aa'nn bu beklenmedik gelii adam artt. Bu n ne kadar heyecanla beklemiti! Ama imdi hayalinde canlandrd gibi ondan yararlanmasn bilmiyordu. Heye-

60 canndan kekeliyor, orada zincire vurulmu olan kyly unutuyordu. bid Aa onu kmseyen bir bakla tepe den trnaa szdkten sonra kylye doru ilerledi. Seymenler atei kurcaladlar, ate daha canl yanmaya balad. Bylece en karanlk ke bUe aydnlanm ol du. Durmadan odun atarak atei besliyorlard. Kylden ok uzun olan bid Aa, imdi nnde dur. mu bakyordu. Sakin ve dnceli idi. Herkes onun konu masn bekliyordu ama, o dnceye dalmt. te bunlarla arpp boy leceim! diyordu, Bu cieri be para etmez, sersem Plevlie'ii dnmesi ile Bu Hristiyan bitinin akla gelmedik kurnazl ve ktl ile... Birden vcudu rperdi. Hemen emirler vererek kyl y sorguya ekmeye balad. Ahr, seymenlerle dolmu tu. Uyanan iilerle ustalarn dardan sesleri geliyordu, bid Aa'nn sorduklarn Plevlie'ii tercme ediyordu. Radsav ilkin bir delikanl ile kamaya karar verdik lerini, sal onun iin yapp rmaa aldklarn syledi. Ona bunun imknsz olduunu sylediler. Byle karanlk bir gecede, dalgal, anaforlu, kayalkl ve kumlu bir rma gemek kabil deildi. Zaten kamak isteyenler gelip is keleye trmanmaz, yaplan ileri ykmazlard. Adam buna karlk, sadece bouk bir sesle: Her ey elinizde, ne isterseniz onu yapn! dedi. bid Aa: Ne istediimizi imdi grrsn! dedikten sonra adamlarna emirler verdi. Seymenler Radisav'm zincirleri ni zdler. Gsn atlar. Zincirleri kzgn atee atp beklediler. Zincirler ocan zincirleri olduundan is iinde idi. Elleri de simsiyah olmutu. Kylnn plak vcudun da ve kendi stlerinde siyah izler brakyordu. Zincirler akkor haline gelince ingene Mercan yaklat. Ve uzun br

61 maa ile ucundan ekti. br ucunu da bir s e y m e n a y n biimde tutuyordu. Plevlie'ii, bid Aa'nn szlerini tercme ediyordu. Haydi bakalm imdi her eyi aka anlat!.. Ne anlatabilirim, siz her eyi yapabilirsiniz; her e yi biliyorsunuz!.. Zinciri tutan adamlar kylye yaklatlar, zinciri, kll, plak gsnn etrafna doladlar. Adamn az bzld, Boynundaki damarlar iti. Kaburga kemikleri dar frla yacakm gibi vcudu gerildi. Karnnn adaleleri bir kaslp bir gevemeye balad, tpk kusarken olduu gibi. Adam, acdan inliyor, vcudunu balayan ipleri geri yor, bouna aba harcayarak kzgn zincirlerin vcuduna dememesine alyordu, gzlerini boyuna krptryor, ya naklarndan aaya yalar szlyordu. Zinciri ektiler. Bu henz balang... Konusan daha iyi olmaz m? Kyl birdenbire hzl hzl soludu, ama susmakta de vam etti. Syle bakalm, yanndaki kimdi? Ad Yovan'd ama kynn ve evinin nerede oldu unu bilmiyorum. Tekrar zinciri yaklatrdlar. Yanan derinin kllar kavmldu. Genzine kaan dumandan ksren ve acdan kvra nan kyl, kesik kesik konumaya balad. Kprdeki inaat ykmak iine yalnz iki kii kar mt. Byle olmas gerektiini dnmler ve yapm lard. Baka kimsenin haberi yoktu. Ve kimse de bu sabo taj iine karmamt, ilkin kydan gelip ayr ayr nokta lara karak iskeleyi ykmaya balamlard. Ama iskeleye bekiler konduunu grnce tahta ile bir sal yapmay dnmlerdi. Ve bylece grnmeden rmak yoluyla in aata gelebilmilerdi. Bunlar gn nce olmutu. Daha ilk gece yakalanmak tehlikesini atlatmlar ve yakay g kurtarmlard. Onun iin ikinci gece hi kmamlard.

62 Bu gece sah tekrar kullannca ite balarna bunlar gelmisti. Hepsi bu kadar... Her ey dediim gibi oldu. Bunlan yaptk. Siz de artk istediinizi yapn!.. Hayr, istediimiz bu deil, seni bu ie kim srk ledi onu syle? imdiye kadar ektiklerin imdiden sonra ekeceklerinin yannda hi kalr. Pekl!.. Ne isterseniz yapn!.. O zaman demirci Mercan elinde kerpeten ile yakla t. Bal olan adamn nne diz kt. Ve plak ayakla rnn trnaklarn skmeye balad. Kyl dilerini skm susuyordu. Bal olduu halde mthi bir titreme beline kadar btn vcudunu sarsyordu. Bu da ektii acnn ne kadar mthi olduunu gsteriyordu. Bir an, kylnn a. zindan birtakm anlalmaz szler dkld. Onun btn dav ranlarn dikkatle izleyen Plevlie'ii, eliyle ingeneye dur masn iaret etti. Birden srayarak: Ne?.. Ne diyorsun?., diye sordu. Hi!.. Ne diye bana ikence edip vakit kaybediyorsunuz Allahakna? Syle, kim kandrd?.. Yazk!.. Kim kandracak?.. eytan!.. eytan m?.. Tabi eytan, sizi bu kpry yapmaya gnderen eytann t kendisi!.. Yava ama ak ve metin bir tarzda konuuyordu. Plevlie'liyi dnce almt, eytan! byle olaanst bir durumda bu kadar aklkla sylenen tuhaf bir ke limeydi bu!.. Gerekten de bunda eytann eli olmalyd!.. Ban nne emi ayakta duruyordu. Sanki sorguya ekilen kendisi imi gibi... Bu bir sz, btn korku ve en dielerini olanca gcyle tekrar uyandrmt. Sanki su lunun yakalanmas her eyi silip sprmemi gibi... Belki de her ey... bid Aa da... Kprnn yapl

63 da... Bu lgn kyl de eytann esiri idi. Belki de saknl mas gereken biricik varlk eytand!.. Plevlie'ii titreyerek arkaya devrildi. bid Aa'nn f ke ile baran sesi onu kendine getirdi. Krbaciyle sa iz mesine vurarak: Hey ne oluyorsun... Yoksa uyuyor musun serseri?., diye bard. ingene elinde kerpeten diz km bekliyordu. Siyah parlak gzleriyle korka korka banda upuzun dikilen bid Aa'ya bakyordu. Seymenler, alev alev yanan atei tekrar kurcaladlar. Oda aydnlanm, snm, parlak bir grn almt. Fa kir ve sefil br kulbe gibi grnen bu yer sanki birden geniledi, deiti. evrede tuhaf bir heyecan ve sessizlik hkm sryordu. Bir insana ikence edildii, gerein meydana kt, mukadderatn kendini gsterdii her yer de olduu gibi... bid Aa, Plevlie'ii ve sulu, aktrler gi bi konuuyor, hareket ediyorlard. Odada bulunanlar ise, gzleri yerde, ayaklarnn ucuna basarak dolayor ve an cak ok gerektii zaman, o da yava sesle konuuyorlar d. Hepsi de burada bulunmamay, bu ie karmam ol may tercih ediyordu. Ama bu elde olmadna gre, el den geldii kadar az hareket ederek, seslerini ksarak, mmkn olduu kadar bu iten uzak kalmaya alyorlard. Sorgunun yava ilerlediini, bekledii sonucu ver mediini gren bid Aa, kfrederek, sylenerek ahrdan kt. Piievlie'li de arkasndan sallanarak geliyordu. Onun ardndan seymenler. Darda gn aaryordu. Daha gne domamt ama, etraf aydnlanmaa balamt. Dalarn arasndan ince bandlar halinde uzanm mor bulutlar, on larn arasndan da berrak, temiz deta yeil bir gk para s grnyordu. Nemli topran stne alak bir sis yayl mt. Onlarn zerinde de meyva aalarnn sararm te-

64 peleri ykseliyordu. bid Aa, durmadan izmelerini kam layarak emirler veriyordu. Suluyu zellikle kendisine kimin yardm ettii konu sunda sorguya ekmelerini, ama ikencede ileri gitmeme lerini, ayn gn le st iskelenin en yksek yerinde can l olarak kaza kaklmas iin gerekli btn hazrl yap malarn, onun kasabann her yanndan, rman her iki k ysndan da grlmesini istediini, Mercan'n her eyi ha zrlamasn, tellln her mahalleyi dolaarak, inaat balta layanlar nasl cezalandrldklarn gelip kpr stnde grmelerini ve Mslman, Hristiyan ocuk, ihtiyar, btn erkeklerin gelip mutlaka bu manzaray seyretmelerini iln etmesini istiyordu. Doan gn, bir pazard. Pazar gn de, teki gnler gibi, allrd, bugn nbetiler bile dalgndlar. Daha gn aarrken, sulunun yakaland ve le st cezalandr laca duyulmutu. Ahrdaki o ar, ekingen hava, inaa tn etrafn ve btn evreyi sard. Angaryaclar sessizce ilerini gryor, birbirlerine bakmaktan bile ekmiyorlar d. Sanki dnyann balangc ve sonu imi gibi, gzlerini ilerinden kaldrmyorlard. Saat on birden balayarak ka saba halk, ou Mslman olmak zere, kprnn yann daki dzlkte topland. ocuklar, orada bulunan yontul mam ta bloklarnn zerine trmandlar. iler, ancak lmeyecek kadar, karnlarn doyuracak ekmek paralar nn datld dar, uzun tahtalarn evresine dizilmilerdi. Bir yandan ekmeklerini iniyor, bir yandan sapsar yz lerle sessiz sessiz etrafa bakmyorlard. Biraz sonra, bid Aa grnd. Yannda Tosun Efen di, demirci ustas Antoine ve birka Mslman beyi var d. Mahkmun bulunduu ahrla kpr arasnda, yksek, kuru bir yere dizildiler. bid Aa bir kere daha ahra kadar gitti. Oradan, her eyin hazr olduunu sylediler. Aa yukar drt kar uzunluunda mee aacndan

65 yaplm bir kazk yerde duruyordu. nceltilmi, sivri ucu na demir geirilmi ve i ya ile yalanmt. skelenin yksek bir yerine de direkler ivilenmiti. Kazk onlarn arasna dikilecekti. Orada, kaz adamn vcuduna sok mak iin tahta bir tokmak, ipler ve daha baka eyler de vard. Pievlie'li ok tell ve heyecanl grnyordu. Bur nu toprak rengini alm, gzleri kzarmt. u anda bile Abid Aa'nn ate saan gzlerine bakamyordu. bid Aa: yi dinle!... diye syleniyordu. Eer her ey yolun da gitmez ve beni leme gln edersen... Ne sen, ne de o kei boku suratl ingene karma kmayn!... Alimallah her ikinizi de kpek encikleri gibi Drina'ya atar boarm!... Sonra tir tir titremekte olan ingeneye dnerek daha tatl bir ele devam etti: te sana yapacan iin alt kuru... Akama kadar sa kalmasn salarsan alt kuru daha alacaksn. Haydi bakalm, greyim seni!... Kasabann ortasndaki caminin minaresinden mezzi nin sesi duyuldu. Oraya toplanm olan halk endielenme e balamt. Biraz sonra ahrn kaps ald. On kadar seymen, beer, beer iki yana dizildi. Aralarnda yaln ayak, ba kabak Radisav geliyordu. Her zamanki gibi a buk, eik ama ayaklarn ayrmadan yryordu. Ve artk un eler gibi sallann da kaybetmiti. deta seke seke ilerliyordu. Parmaklarnda, trnaklarnn bulunduu yerler de kanl lekeler vard. Srtnda ucu sipsivri uzun bir kazk tayordu. Onun arkasndan Mercan'la ona yardm edecek olan iki ingene yryordu. Nereden kt, belli olmayan doru atmn stnde Pievlie'li grnd"."skelenin "balad noktaya varmak iin 100 adm kadar birey kalmt. Halk, bu isyan hazrlayan, yapy ykan adam grmekDrina Kprs F./5

66 iin parmaklarnn stnde kalkyordu. Bsbtn baka trl hayal ettikleri bu adamn anlamsz ve perian hah onlar artt. Onun niin sradn.! ve byle seke seke niin yrdn bilmiyorlard. Kzgn zincirlerin gsn de brakt yaralan da kimse grmyordu. nk stne eski gmleini ve kuzu postunu giydirmilerdi. Daraacna gtren o byk suu ilemi olmak iin onu fazla anlamsz ve zavall buluyorlard. Yalnz, srtnda tad o uzun beyaz kazk sahneye korkun bir anlam ve riyor ve btn gzleri zerine ekiyordu. Kyda, topran tesviyesine balanld blme ge lince Pievlie'li atndan ndi. Sanki sahnedeymi gibi ahane bir eda ile gemleri uana uzatt sonra brleriyle birlikte amurlu ve dik yoldan rmaa doru indi. Biraz sonra, halk, onlarn ayn sray zleyerek iskeleye trmandklarn gr d. Yalnz tahtalardan yaplm olan. geitte seymenler Radisav' rmaa atlamasn diye ortalarna aldlar. Bylece ar ar trmanmakta devam ettiler, nihayet geldiler. Ora da, suyun zerine doru uzanan, kk bir oda bykl nde tahta demeli bir yer hazrlanmt. Br sahneye benzeyen bu yere, Radisav ingene ile birlikte kt. Seymenler iskelenin stnde etrafa daldlar. Dzlkte olanlar boyuna kmldyor, yer deitiriyordu. Bu tahtala rn yz adm ilerisinde bulunuyorlard. Her eyi, her hare keti gryor ama sylenenleri iitemiyorlard. Sol kyya toplanm olan halkla iiler, kat uzakta olduklarndan, daha iyi grebilmek ve bir eyler iitebilmek iin daha ok aba harcyorlard. Ama hi birey iitemiyorlard. Grdkleri de ilkin ilgi ekici deildi. Ama sonradan sah ne ylesine "korkun f>ir grn ald ki... hemen balar m evirip acele evlerine dndler ve gelip geleceklerine piman oldular. Radisav'a yatmasn syledikleri zaman biraz durakla d. Sonra sanki orada deillermi gibi ne seymenlere, ne

67 ingenelere aldr etmeden Plevlie'ye sokuldu ve kendin den biriyle dertleiyormu gibi yava sesle: Eer beni abuk kaza geirir ve bir kpek gibi ac ekmeme engel olursan her iki cihanda aziz ol... dedi. Pievlie'li srayarak geri ekildi. Onunla gizli konuu yormu izlenimini vermemek in barmaya balad. Hay slkter (1) gvur... Sultann yapsn ykmak cesaretini gsterdikten sonra imdi de kadn gibi mi yal varacaksn! Emredilen, yerine getirilecek, sana lyk olan cezay ekeceksin! Radisav'n ba daha fazla eildi. ingeneler stn deki gmlekle kuzu postunu kardlar. Gsnde zincir lerin at yaralar meydana kt. Bunlar kzarm ve i miti. Radisav artk hi sesini karmadan emrettikleri gi bi yzkoyun yatt. lkin ellerini arkasna baladlar. Son ra ayak bileklerine birer ip geirdiler. ingenelerden ne bin' bu ipleri bir yana ekerek bacaklarn iyice ayrdlar. O srada Mercan da kaz iki yuvarlak tahtann stne yerletirdi. yle k sivri ucu tam kylnn bacaktan ara sna geliyordu. Sonra kemerinden geni, ksa bir bak kard. Yerde yatan mahkmun nne diz kerek pantalonunun iki baca arasndaki blm kesti. Ve kazn ada mn vcuduna girebilmesi iin geni bir delik at. Cell dn iinin bu en fec blmn, vcudun ban dokunu u ile titrediini, yanyarya kalktn, sonra yine grlty le yere dtn gryorlard. bitince ingene sraya rak ayaa kalkt. Yerden tahta ekici ald ve kazn yu varlak tarafna ll, ar darbeler indirmee balad. ki vuruta br duruyor, kazn girdii vcuda bakyor, sonra da ingenelere dnerek ok yava ipi ekmelerini tembih ediyordu. Kylnn, bacaklar ayrk yatan vcudu igd(1) Bu kelime metinde de, Trke anlamnda ve bu biimde kul lanlmtr. (H. li Ediz)

iie kvranyordu. Her eki vuruta bel kemii katlanyor, eiliyor, ama pleri ekince yine dikiliyordu. Kyy yle bir sessizlik kaplamt ki, her eki vuruunun dalarda uyandrd yanklar duyuluyordu. Daha yaknda olanlar, adamn alnnn yere arptn duyuyorl