iwona supronowicz - bp.pila.plbp.pila.pl/materialy/doradcy/ksiazkadrukowana.pdf · cechy i budowa...
TRANSCRIPT
Książka drukowana
Opracowanie
Iwona Supronowicz
2
Książka drzeworytowa
(ksylograficzna)
1. II w. p.n.e. w Indiach była już znana sztuka wyrzynania ornamentów w drzewie i za pomocą takich form odbijania kolorowych wzorów na tkaninie.
2. W buddyjskich klasztorach w Chinach w VII w. n.e. tak odbijano na papierze wizerunki Buddy, karty do gry i krótkie teksty zaklęć magicznych, które rozprowadzano wśród ludu w wielkich ilościach.
3. W XV w. pierwsze drzeworyty w Europie wykonywane były w Holandii i Niemczech: obrazki z wizerunkami świętych. Wkrótce pojawiły się ksylograficzne książeczki blokowe (do kilkudziesięciu kart drzeworytowych).
3
Technika wykonywania drzeworytu
1. Płytkę drewnianą pokrywano białą farbą lub kredą i na tym
kreślono rysunek.
2. Drzeworytnik cieniutkim nożykiem zacinał z obu stron linie
rysunku, potem dłutkiem żłobił i usuwał warstwę drzewa
z miejsc nie zarysowanych, tak by obraz wystąpił wypukło jak
płaskorzeźba.
3. Płytkę pokrywano farbą z sadzy i gumy lub później farbą
drukarską, kładziono na to zwilżony papier i przyciskano ręcznie
specjalnym tamponem ze skóry wypchanej włosiem.
4. Odciski były bardzo głębokie, dlatego drzeworyty odbijano
jednostronnie.
5. Czyste strony papieru sklejano, by powstała podwójna karta
z dwustronnym rysunkiem.
4
Ksylograf
to nie druk
Ksylograf jest pewną formą
mechanicznego odbijania tekstu, ale opartą na całkiem
innych zasadach.
Ksylograf rozwijał się niezależnie od druku.
Drzeworytowe ilustracje stosowane były
w drukarstwie do końca XVI w.
Inspiracją do powstania techniki drukarskiej były próby
odbijania pojedynczych liter i krótkich napisów
metalowymi stemplami, stosowanymi w praktyce
introligatorskiej i złotniczej.
5
Jan Gutenberg
Jan Gutenberg, właściwie Jan
Gensfleisch, niem. Johannes
Gensfleisch zur Laden zum
Gutenberg (ur. ok. 1399, zm.
3 lutego 1468) – złotnik
i drukarz moguncki,
niemiecki rzemieślnik,
twórca pierwszej
przemysłowej metody druku
na świecie.
6
Wynalazek druku Gutenberga
(ok. 1450 r.)
Istotą jest możliwość wielokrotnego użycia ruchomej litery do składania dowolnych tekstów.
Główne narzędzie – aparat do odlewania metalowych liter-czcionek (patryce i matryce – do odlewu czcionek)
Zestawienie z ruchomych czcionek zwartego składu kolumny.
Zastosowanie prasy do odbijania dowolnej liczby kart z jednego składu.
7
Ruchome czcionki
8
Prasa drukarska
1. Drewniane umocowanie od podłogi
do sufitu.
2. U góry do poprzecznej belki
wmontowana pionowa śruba,
zakończona płaskim tłokiem.
3. U dołu ruchomy blat. Na nim
kładziono ramy ze składem
drukarskim i podsuwano pod tłok,
który przyciskano śrubą.
4. Zestaw czcionek pokrywano farbą
drukarską za pomocą tamponów
z włosia.
5. Na kolumny zestawu kładziono
zwilżony papier rozpięty na
drewnianej ramce.
9
Biblia 42-wierszowa
1455-1456 r.
Arcydzieło sztuki
typograficznej.
Ogromna ilość
czcionek
i materiału
drukarskiego
użytego do składu.
10
Biblia 42-wierszowa
Krój czcionek wzięty
z gotyckiej tekstury
charakterystycznej dla schyłku
średniowiecza.
Druk trwał dwa lata.
Nakład: prawdopodobnie
165 egzemplarzy na papierze
i 35 na pergaminie.
Do dziś zachowało się łącznie 46
egz. (w tym 12 na pergaminie).
Jeden (na papierze) mamy
w Bibliotece Seminarium
Duchownego w Pelplinie.
11
Praca rubrykatora
Po opuszczeniu prasy księga dostawała się do rąk
rubrykatora, który musiał ją wykończyć:
dopisać czerwonym atramentem nagłówki
rozdziałów,
inicjały,
ożywić druk czerwonymi lub niebieskimi kreskami.
12
Psałterz moguncki
1457 r.
Wszystkie egzemplarze odbite
na pergaminie, trójbarwnym
czarno-czerwono-niebieskim
drukiem.
Inicjały wykonane techniką
metalorytu.
13
Psałterz
moguncki
Pierwszy druk z pełnym kolofonem: dane o utworze (autor,
tytuł, drukarz, miejsce i rok wydania) umieszczone na końcu
książki.
Po raz pierwszy zamieszczono sygnet drukarski Fusta
i Schöffera.
14
Powstanie druku w Chinach i Korei
1. Chiny XI w. – kowal Pi-Sheng wyrabiał z gliny znaki
pisarskie. Były łamliwe, metoda bardzo pracochłonna,
wrócono do drzeworytu, ale próby druku stale się
powtarzały.
2. W Korei w XV w. pojawiły się czcionki odlewane w miedzi.
3. Praktyka drukarska Wschodu nie miała jednak wpływu na
wynalazek w Europie.
4. Pisma ideograficzne wymagały niezliczonej ilości czcionek.
5. Europejski druk oparty na systemie literowym mógł służyć
wszystkim krajom i językom posługującym się nim.
15
Oficyna Manucjuszów
w Wenecji
1. Założycielem oficyny i dynastii drukarskiej był Aldus Manutius (1449-1515).
2. Zasługi dla drukarstwa:
czcionka – kursywa łacińska używana do dziś,
czcionka grecka,
planowe wydawnictwo literatury starożytnej , głównie klasyków greckich,
prekursor naukowej metody wydawniczej,
wprowadził poręczny mały format, ósemkę,
wprowadził paginację.
16
Drukarstwo polskie w XV w.
Do Polski drukarstwo przyszło już w 1473 r., ale jest słabo reprezentowane, pod względem ilości pras i druków.
Drukarnie w XV w. są krótkotrwałe.
Pojawiają się w dużych ośrodkach: Kraków, Wrocław, Gdańsk.
Przyjmuje się, że pierwszym drukarzem krakowskim był Kasper Straube, pochodzący z Bawarii.
Na Śląsku pierwszą była drukarnia we Wrocławiu –zorganizowana przez kanonika Kaspra Elyana: wyszedł z niej pierwszy tekst polski w druku – modlitwy codzienne.
17
18
Sygnet drukarski Straubego
jest wierną kopią (mówiąc
wprost - plagiatem) znaku
firmowego niemieckiej spółki
drukarskiej Fusta i Schöffera.
Znaki różnią się jedynie
monogramami, które Straube
zastąpił symbolami
oznaczającymi Jezusa i Marię.
19
Inkunabuły
Nazwa pochodzi od łacińskiego słowa
incunabula, co znaczy powijaki czy kołyska.
To druki XV-wieczne.
Rok 1500 – granica inkunabułu i książki
nowożytnej.
20
Cechy i budowa książki XV-wiecznej
Pierwsze druki nie miały karty tytułowej – dane o książce
na końcu w kolofonie.
Tak jak rękopis, zaczynał się zwrotem Incipit…, a kończył
Explicit…
Kustosze i sygnatury oznaczające kolejność składek.
Kompozycja strony początkowo jak w rękopisie: dzieła
liturgiczne i Biblia mają układ dwuszpaltowy, dzieła
świeckie – jednoszpaltowy.
Tekst wymagający objaśnień umieszczano w małych
odcinkach na środku stronicy i otaczano go komentarzem.
21
Cechy i budowa książki XV-wiecznej
Ilustracje: malarstwo miniaturowe w luksusowych
książkach, marginalne floratury oraz kolorowany
drzeworyt.
Inicjały dopisywane ręcznie, czerwone i niebieskie
rubryki jak w rękopisach.
Ogromna różnorodność czcionki typograficznej –
rytownicy wzorowali się na dukcie ręcznym
współcześnie używanych typów pisma.
Stopniowo oficyny zaczęły wzorować się nie na piśmie
ręcznym, ale na czcionkach bardziej znanych drukarzy.
22
Cechy i budowa książki XV-wiecznej
Sygnet drukarski – nowy element dekoracyjny (znak
rodzinny drukarza albo symbol własnościowy.
XV/XVI Aldus Manutius wprowadził stale oznaczanie
numeracji stronic. W inkunabułach paginacji nie było.
Zbędny stał się rejestr (wykaz składek), który
stopniowo przekształcił się w spis treści.
Karta tytułowa pojawiła się w latach 80-tych XV w.
w Niemczech i w Holandii.
Lata 70-te XV w. druk odrywa się wyraźnie od
rękopisu, ustalają się nowe normy.
23
Cechy i budowa książki XV-wiecznej
Ustalone wzory pism w druku:
Tekstura (monumentalne pismo gotyckie – do ksiąg kościelnych.
Rotunda – północnowłoska forma pisma późnogotyckiego.
Szwabacha – dość szeroka czcionka ze złagodzonymi załamaniami.
Fraktura – wąskie, ostrokanciaste pismo, rozpowszechniające się w połowie XVI w.
24
Antykwa Klaudiusza
Garamonda
25
Forma książki drukowanej w XVI w.
W XVI w. zerwano z dodatkami rękopiśmiennymi rubrykatora.
Praktyka drukarska kształtuje już wszystkie elementy książki: nagłówki,
kartę tytułową, paginację i wszelkie ozdobniki, jak inicjały, ramki, listwy
itp. wyłącznie za pomocą techniki typograficznej.
Stosowano tylko kilka ustalonych krojów pisma: antykwa, kursywa,
szwabacha, fraktura.
Giserzy i rytownicy uniezależnili się od drukarń i prowadzili własne
przedsiębiorstwa wyrobu czcionek i materiału drukarskiego.
Wpływ reformacji na charakter książki: pojawiła się ulotka i druk
okolicznościowy (szybko na rynku) – docierały do wielu czytelników,
ożywiały czytelnictwo, rozwój piśmiennictwa w językach narodowych.
W pewnym jednak okresie reformacja wpłynęła ujemnie na rozwój
sztuki typograficznej: licha jakość papieru, niedbała korekta, zbite
czcionki.
26
Robert Estienne (Paryż 1503 – Genewa 7 września, 1559), był drukarzem
w Paryżu. Początkowo był katolikiem, później został protestantem. Był
pierwszym, który wydrukował Biblię z tekstem podzielonym na wiersze.
Rodzina Etienne’ów zyskała sławę w dziedzinie kultury: drukarze,
humaniści, filolodzy.
27
Drukarnie polskie w XVI w.
Jan Haller - ojcem drukarstwa polskiego.
Pochodził z Niemiec. Miał przywilej na
wyłączne prawo druku i sprzedaży
mszałów krakowskich.
W 1506 r. wydrukował na pergaminie
Statut Łaskiego. Była to pierwsza w Polsce
publikacja urzędowa wydana drukiem
(ok. 150 egzemplarzy).
Drukował m.in. dzieła Erazma
z Rotterdamu i Cycerona.
28
Drukarnie polskie w XVI w.
Hieronim Wietor ( 1480-1546) – drukarz pochodzący z Wlenia koło Jeleniej Góry.
Drukował w języku polskim, w łacinie i po niemiecku.
W jego oficynie ukazały się pierwsze druki w języku węgierskim i greckim, a także pierwszy podręcznik do nauki języka polskiego, Polskie książeczki ku uczeniu się polskiego.
29
Drukarnie polskie w XVI w.
Florian Ungler (zm. 1536) –pochodzący z Bawarii drukarz pierwszych książek w języku polskim (Raj duszny w tł. Biernata z Lublina).
Wydrukował pierwsze mapy Polski Bernarda Wapowskiego.
Z jego drukarni wyszło 166 pozycji.
30
Drukarnie polskie w XVI w.
W 1551 r. w drukarni wdowy Heleny Unglerowej wydano Kronikę
wszystkiego świata Marcina Bielskiego (1551). Była ona zarysem dziejów
państwa, ale poza faktami historycznymi zawierała także elementy
baśniowe.
31
Drukarnie polskie w XVI w.
Maciej Wirzbięta 1523–1605,
drukarz i księgarz krakowski.
Najstarszy zachowany jego
druk datowany w 1554 r. to
Psałterz Dawidów.
Wydrukował większość
utworów Reja, oraz dzieła
Kochanowskiego: Szachy,
Górnickiego: Dworzanin polski,
Modrzewskiego.
32
Drukarnie polskie w XVI w.
Szarffenbergowie – rodzina z tradycjami drukarskimi, księgarskimi, drzeworytniczymi i papierniczymi, działająca w Krakowie, Wrocławiu, Nysie, Łużycach i Zgorzelcu.
Firma przetrwała do 1748 r.
Najwybitniejszym ich dziełem jest tzw. Biblia Szarffenbergerowska(1561), inaczej Biblia Leopolity(zwana tak od nazwiska tłumacza i redaktora Jana Kasprowicza Nycza ze Lwowa).
Herbowy sygnet drukarski - kozioł
wyskakujący spoza trzech gór.
33
Biblia Leopolity
34
Literatura
Szwejkowska Helena: Książka drukowana XV-XVIII
wieku: Zarys historyczny. Wyd. 3 popr. Wrocław: PWN,
1980. ISBN 83-01-00902-0
35
Dziękuję za uwagę.