jak sprawić by nastolatki zaczęły zarabiać pieniądze i ... - jak sprawic... · nastolatka jest...
TRANSCRIPT
Jak sprawić by nastolatki zaczęły zarabiać pieniądze i
mądrze się z nimi obchodziły?
Marcin Panek Gimnazjum Przymierza Rodzin im. Jana Pawła II w Warszawie ul. Marii Grzegorzewskiej 10, 02-778 Warszawa Praca wykonana pod przewodnictwem Pani Anny Winnickiej Warszawa, luty 2010
2
Spis treści
1. Wstęp
2. Skąd nastolatek bierze pieniądze?
3. Nastolatek a podjęcie pracy
4. Jak nastolatek dysponuje swoimi pieniędzmi?
5. Wywiad z ekspertem
6. Koniec świnki skarbonki?
7. Propozycje rozwiązań problemu
8. Mój wybór rozwiązania problemu
9. Zakończenie
10. Bibliografia / Źródła
11. Załączniki
3
Wstęp
Często z osiągnięciem 14, 15 roku Ŝycia człowiek zaczyna być
postrzegany szczególnie przez rodziców jako prawie dorosły. Musi zacząć
prać swoje rzeczy, sprzątać swój pokój, opiekować się młodszym
rodzeństwem i być odpowiedzialnym za samego siebie. Kiedy się
usamodzielniamy, zaczynają nam być potrzebne pieniądze. Trzeba kupić coś
ciepłego na obiad, coś do przegryzienia w autobusie, bilet do kina. Takie
wydatki najczęściej nie są wysokie. Czasami jednak do tego kina zabieramy
koleŜankę, idziemy na imprezę i wypada kupić coś do jedzenia, na wystawie
zauwaŜamy niesamowite buty, które oczywiście zaraz musimy mieć! Wtedy
zazwyczaj zaczynają się nasze kłopoty. Buty, dwa bilety i pop corn nie
kosztują tyle, co bułka w sklepie czy zapiekanka. Rodzice odpowiadają, Ŝe juŜ
dostałeś swoją tygodniówkę, a innych źródeł często nie ma. Oczywiście nie
oszczędzamy, bo nie mamy z czego, wszystko wydając na bieŜąco. W takich
chwilach marzymy o czymś takim jak szybki zastrzyk gotówki. Nie ma sprawy,
od jutra zaczynamy jakąś pracę! Okazuje się, Ŝe wcale nie jest to takie proste.
JeŜeli mamy 16 lat, znalezienie płatnej pracy graniczy z cudem, jeŜeli nie
skończyliśmy 16 - jest praktycznie niemoŜliwe. I co zrobić w takiej sytuacji?
Stają przed nią kaŜdego dnia setki nastolatków. JeŜeli nie mamy Ŝadnej
zaprzyjaźnionej rodziny, której dziećmi moglibyśmy się opiekować, nie uda
nam się namówić rodziców na płacenie nam za wyrzucanie śmieci i nie
jesteśmy przypadkiem geniuszem komputerowym to znajdujemy się w sytuacji
bez wyjścia. W mojej pracy chciałbym przedstawić finanse nastolatków i
pokazać, w jaki sposób mogłyby zacząć zarabiać i jak sprawić by mądrzej
dysponowały zarobionymi juŜ pieniędzmi.
4
Skąd nastolatek bierze pieniądze?
Na początku chciałbym przedstawić moje badania na temat
głównego źródła dochodów nastolatków. Wszystkie ankiety w tej pracy
zostały przeprowadzone na grupie 52 osób w wieku 15-16 lat, mieszkańców
duŜego miasta lub jego okolic.
Pełna treść ankiety oraz jej szczegółowa analiza znajdują się w załączniku, na
końcu pracy.
Na pytanie „Jakie jest główne źródło Twoich dochodów” ankietowani
odpowiedzieli:
Wykres 1. Główne źródło dochodów
Źródło: Na podstawie własnych badań ankietowych
Jakie jest główne źródło Twoich dochodów?
80%
6%
8%6%
Rodzice
Dalsza rodzina
Zarabiam sam
Inne
5
Wśród zaznaczających „Zarabiam sam” padły odpowiedzi: opiekuję się
dziećmi znajomych, robię zakupy sąsiadom, roznoszę paczki, zarabiam na
reklamach na mojej stronie internetowej, sprzedaję postaci z gry internetowej.
Wszyscy wybierający odpowiedź „Inne” uzyskiwali dochody ze stypendium
szkolnego.
Jak widzimy dla 86% ankietowanych głównym źródłem pieniędzy jest
najbliŜsza rodzina. Dalsze 6% pobiera stypendium. Tylko 8% zarabia pieniądze
samodzielnie, ale popatrzmy, w jaki sposób to robi. śaden z ankietowanych
nie pracuje „legalnie”, tzn. nie ma umowy o pracę. JeŜeli posiadanie strony
internetowej jest pewnym rodzajem samodzielnej pracy, to jest ona na
pewno zarejestrowana na osobę dorosłą, czyli ten sposób pozyskiwania
pieniędzy nie jest legalny. Podobnie jest ze sprzedawaniem postaci z gier
komputerowych, jest to nielegalne samo w sobie, a do tego konto na serwisie
aukcyjnym jest zarejestrowane na osobę dorosłą. Pozostałe zajęcia są
dorywcze, czy przypadkowe jak np. roznoszenie paczek.
śADEN Z ANKIETOWANYCH NIE PRACUJE OFICJALNIE, A JEGO DOCHODY NIE
SĄ OPODATKOWANE.
6
Nastolatek a podjęcie pracy
Chciałbym teraz zamieścić wycinki z rozdziału 9 Kodeksu Pracy, aby
naświetlić sytuację młodocianego pracownika.
Rozdział I
Przepisy ogólne
Art. 190. § 1. Młodocianym w rozumieniu kodeksu jest osoba, która ukończyła
16 lat, a nie przekroczyła 18 lat.
§ 2. Zabronione jest zatrudnianie osoby, która nie ukończyła 16 lat.
Art. 191. § 1. Wolno zatrudniać tylko tych młodocianych, którzy:
1) ukończyli co najmniej gimnazjum(…)
§ 2. Młodociany nie posiadający kwalifikacji zawodowych moŜe być
zatrudniony tylko w celu przygotowania zawodowego.
(…)
§ 5. Minister Pracy i Polityki Socjalnej w porozumieniu z Ministrem Edukacji
Narodowej moŜe w drodze rozporządzenia określić przypadki, w których
wyjątkowo jest dopuszczalne:
1) zatrudnianie młodocianych, którzy nie ukończyli gimnazjum,
2) zwolnienie młodocianych nie posiadających kwalifikacji zawodowych od
odbycia przygotowania zawodowego,
3) zatrudnianie osób niemających 16 lat, które ukończyły gimnazjum,
4) zatrudnianie osób niemających 16 lat, które nie ukończyły gimnazjum.
(…)
Rozdział IIIa
Zatrudnianie młodocianych w innym celu niŜ przygotowanie zawodowe
7
Art. 2001. § 1. Młodociany moŜe być zatrudniony na podstawie umowy o
pracę przy wykonywaniu lekkich prac.
§ 2. Praca lekka nie moŜe powodować zagroŜenia dla Ŝycia, zdrowia i
rozwoju psychofizycznego młodocianego, a takŜe nie moŜe utrudniać
młodocianemu wypełniania obowiązku szkolnego.
(…)
Art. 2002
(…)
§ 2. Tygodniowy wymiar czasu pracy młodocianego w okresie odbywania
zajęć szkolnych nie moŜe przekraczać 12 godzin. W dniu uczestniczenia w
zajęciach szkolnych wymiar czasu pracy młodocianego nie moŜe
przekraczać 2 godzin.
§ 3. Wymiar czasu pracy młodocianego w okresie ferii szkolnych nie moŜe
przekraczać 7 godzin na dobę i 35 godzin w tygodniu. Dobowy wymiar czasu
pracy młodocianego w wieku do 16 lat nie moŜe jednak przekraczać 6
godzin.
(…)
Rozdział IV
Szczególna ochrona zdrowia
(…)
Art. 202. § 1. Czas pracy młodocianego w wieku do 16 lat nie moŜe
przekraczać 6 godzin na dobę.
§ 2. Czas pracy młodocianego w wieku powyŜej 16 lat nie moŜe przekraczać
8 godzin na dobę.
§ 3. Do czasu pracy młodocianego wlicza się czas nauki w wymiarze
wynikającym z obowiązkowego programu zajęć szkolnych, bez względu na
to, czy odbywa się ona w godzinach pracy.
§ 31. JeŜeli dobowy wymiar czasu pracy młodocianego jest dłuŜszy niŜ 4,5
godziny, pracodawca jest obowiązany wprowadzić przerwę w pracy
trwającą nieprzerwanie 30 minut, wliczaną do czasu pracy.
8
§ 4. (skreślony).
Art. 203. § 1. Młodocianego nie wolno zatrudniać w godzinach
nadliczbowych ani w porze nocnej.
§ 11. Pora nocna dla młodocianego przypada pomiędzy godzinami 22:00 a
6:00. W przypadkach określonych w art. 191 § 5 pora nocna przypada
pomiędzy godzinami 20:00 a 6:00.
§ 2. Przerwa w pracy młodocianego obejmująca porę nocną powinna trwać
nieprzerwanie nie mniej niŜ 14 godzin.
§ 3. Młodocianemu przysługuje w kaŜdym tygodniu prawo do co najmniej 48
godzin nieprzerwanego odpoczynku, który powinien obejmować niedzielę.
Dział piętnasty
Przypisy końcowe
(…)
Art. 3045 .§ 1Wykonywanie pracy lub innych zajęć zarobkowych przez dziecko
do ukończenia przez nie 16 roku Ŝycia jest dozwolone wyłącznie na rzecz
podmiotu prowadzącego działalność kulturalną, artystyczną, sportową lub
reklamową i wymaga uprzedniej zgody przedstawiciela ustawowego lub
opiekuna tego dziecka, a takŜe zezwolenia właściwego inspektora pracy.
Źródło: http://www.pip.gov.pl/html/pl/doc/k0000009.pdf i Kodeks Pracy z
Komentarzem, Rzeczpospolita 2009
Jak widzimy, przy obecnych przepisach zatrudnienie się przez
nastolatka jest bardzo trudne. Jedyne instytucje, które mają do tego prawo to
prowadzące działalność kulturalną, artystyczną, sportową czy reklamową.
Takich jest, jak wiemy, niewiele. JeŜeli juŜ takową znajdziemy, praktycznie
niemoŜliwe jest się spotkać z płatnym etatem. Nigdy, ani ja ani Ŝaden z moich
znajomych o takim etacie nie słyszał.
9
Najobszerniej opisany w ustawie przypadek o zatrudnianiu w ramach
przygotowania zawodowego jest dostępny tylko dla uczniów szkół
zawodowych i ew. techników i nie jest osiągalny dla nastolatka, który jest
uczniem gimnazjum czy liceum.
Istnieje teŜ trzecia opcja. Dowolna firma moŜe wystąpić do Państwowej
Inspekcji Pracy o zgodę na zatrudnianie nieletnich. Tak postąpił np.
McDonald’s, ta droga jest jednak takŜe mocno ograniczona. Chciałbym
zaprezentować fragment artykułu:
„Na duŜą skalę 16–18-latków legalnie zatrudnia w Polsce tylko McDonald’s. –
Pracują u nas przez wakacje i ferie – mówi Krzysztof Kłapa, rzecznik firmy.
Pierwszy nabór zorganizowano w 2007 r. – Nastąpiła wówczas fala wyjazdów
za granicę. Wzięliśmy więc przykład z innych krajów, gdzie restauracje naszej
sieci zatrudniają nastolatków – tłumaczy Kłapa. Zainteresowanie było
ogromne – do pracy przyjęto 1,7 tys. osób. Większość z nich pracowała
niemal przez całe wakacje. Wielu chciało kontynuować pracę takŜe po ich
zakończeniu. – Chętnie byśmy na to przystali – bo to znakomici pracownicy.
Ale to się zupełnie nie opłaca. Zgodnie z prawem w wakacje nastolatki mogą
pracować 35 godzin tygodniowo, a w czasie roku szkolnego – 12 i trzeba im
zapłacić tyle samo co dorosłemu pracującemu w pełnym wymiarze, czyli 40
godzin w tygodniu – mówi Aneta Mitoraj, dyrektor działu personalnego
McDonald’s.”
http://archiwum.polityka.pl/art/zlote-dzieci,426717.html
1. Pracować mogą jedynie osoby w wieku 16-18 lat.
2. W ten sposób moŜna pracować tylko w czasie wakacji. W czasie roku
szkolnego liczba godzin, przez które nieletni moŜe pracować spada z 35
do 12 przy 40 odpracowywanych przez pełnoletniego pracownika.
Pracodawca musi jednak płacić taką samą pensje nieletniemu jak i
10
pełnoletniemu. O ile w czasie wakacji nie jest to, aŜ tak wielka róŜnica
to w czasie roku firmie w Ŝaden sposób nie opłaca się zatrudnić takiego
pracownika.
3. Jak widać takich firm jest bardzo mało, a zainteresowanie ogromne.
Bardzo cięŜko jest zatem zdobyć taką posadę.
11
Jak nastolatek dysponuje swoimi pieniędzmi?
Często nastolatek, kiedy juŜ zdobędzie pieniądze, potrafi się z nimi
rozstać w ekspresowym tempie. Kino, przekąska, wizyta w galerii handlowej i z
pieniędzy, które miały wystarczyć na tydzień - nie pozostaje nic. Chciałbym
teraz zaprezentować wyniki mojej ankiety, której pytanie brzmiało: „Kiedy
zazwyczaj kończą Ci się pieniądze, które powinny Ci wystarczyć na cały
tydzień?”
Wykres 2. Wydatki tygodniowe
Źródło: Na podstawie własnych badań ankietowych
Jak widzimy z oszczędnością wśród naszej młodzieŜy nie jest tak źle. AŜ
61% badanych pieniędzy wystarcza do końca tygodnia lub im się one w
ogóle nie kończą. Wydaje się to duŜą liczbą, ale naleŜy wziąć pod uwagę, Ŝe
Kiedy zazwyczaj ko ńczą Ci się pieni ądze, które powinny Ci wystarczy ć na cały tydzie ń?
10%
29%
61%
Poniedziałek - Wtorek
Środa - Czwartek
Piątek - Sobota - Niedziela
12
aŜ 39% ma problem z dobrym rozplanowaniem wydatków na cały tydzień.
Przez kilka dni muszą nic nie wydawać albo poŜyczać, co moŜe prowadzić do
róŜnego rodzaju kłopotów.
Następne pytanie odnosi się bezpośrednio wydatków, brzmi ono: „Na
co wydajesz pieniądze w zwyczajnym tygodniu w czasie roku szkolnego”.
Ankietowany miał ponumerować odpowiedzi (od 1, czyli najwaŜniejsze
wydatki do 6, czyli najmniej waŜne lub pomijane) wybierając: ciepłe posiłki,
produkty spoŜywcze, uŜywki, ubrania, bilety, inne.
Wykres 3. Wydatki na ciepłe posiłki Wykres 4. Wydatki na produkty spoŜywcze
Wykres 5. Wydatki na uŜywki Wykres 6. Wydatki na ubrania
Produkty spo Ŝywcze
21%
33%21%
19%4% 2%
1
2
3
4
5
6
UŜywki
8% 2% 6%
2%
16%
66%
1
2
3
4
5
6
Ubrania
22%
10%
8%22%
24%
14% 1
2
3
4
5
6
Ciepłe posiłki
21%
21%
15%
30%
9% 4% 1
2
3
4
5
6
13
Wykres 7. Wydatki na bilety Wykres 8. Inne wydatki Wykres 9. NajwaŜniejsze wydatki (pozycje 1 i 2) Wykres. 10 Najmniej waŜne wydatki (pozycje 5 i 6)
Źródło: Wszystkie na podstawie własnych badań ankietowych
W pierwszej kolejności nastolatki najwięcej wydają na ubrania.
Stanowią one teŜ ponad 16% wydatków w kategorii 1 + 2. JeŜeli jednak
Bilety, wej ścia do klubów
12%
18%
38%
18%
12% 2% 1
2
3
4
5
6
1 + 2
20%
27%5%16%
15%
17%ciepłe posiłki
produkty spoŜyw cze
uŜyw ki
ubrania
bilety
inne
5 + 6
6% 3%
39%
19%
7%
26%
ciepłe posiłki
produkty spoŜyw cze
uŜyw ki
ubrania
bilety
inne
Inne
18%
16%
10%6%
26%
24% 1
2
3
4
5
6
14
spojrzymy na zestawienie odpowiedzi 1 i 2 to zdecydowanie, bo z aŜ 47%
udziałem wygrywa jedzenie (ciepłe posiłki i produkty spoŜywcze). Ciekawe
jest, Ŝe więcej ankietowanych sięga po produkty spoŜywcze (75% w
pozycjach 1, 2, 3), niŜ po ciepłe posiłki (57% w pozycjach 1, 2, 3). Jak widać
nastolatek bardzo często „wychodzi”. AŜ 38% wymieniło bilety w trzeciej
kolejności, stanowią one teŜ 15% ogółu odpowiedzi w pozycjach 1 i 2.
Największą pozycję w zestawieniu najmniej waŜnych wydatków (wykres
10) stanowią uŜywki. AŜ 66% ankietowanych wymieniło je na 6 pozycji, jednak
jednocześnie stanowią one teŜ 5% najwaŜniejszych wydatków (wykres 9). Jest
to smutne, jednak końcowe wnioski nie są takie złe. Nastolatki sięgają po
uŜywki dosyć regularnie, ale tylko 5% uznaje uŜywki za priorytet, a ogromna
większość zaŜywa je od czasu do czasu lub w ogóle. MoŜemy tu chyba
mówić o upadku mitu nastolatka, który wszystkie swoje pieniądze wydaje na
uŜywki, nie uczy się i umiera z przedawkowania.
15
Wywiad z ekspertem
Zanim przejdę do dalszej części pracy chciałbym zaprezentować
wywiad, jaki przeprowadziłem dnia 22 lutego br. w Warszawie z Panią
Aleksandrą Ewą Budziak, psycholog, dyrektorem Świetlicy
Socjoterapeutycznej Caritas Archidiecezji Warszawskiej przy ul. Sokołowskiej 4
w Warszawie.
- Czy według Pani dla młodego człowieka dobrą byłaby moŜliwość podjęcia
pracy ,np. w barze ,księgarni, sklepie?
- Sądzę, Ŝe podjęcie pracy przez nastolatka to świetny pomysł. W mojej opinii
nie jest dobrym pomysłem, by młody człowiek zaczynał pracę, by utrzymać
rodzinę, czy pomóc finansowo swojej rodzinie. To obowiązek rodziców.
Dorosłych. Myślę jednak, Ŝe waŜne jest, by nastolatek poznawał wartość
pieniędzy poprzez ich zarabianie. Zupełnie inaczej wydaje się pieniądze, które
sami zarabiamy, niŜ te otrzymane. Nagle odmówienie sobie pewnych
przyjemności staje się niezwykle zrozumiałe, bo z zarobionymi cięŜką pracą
pieniędzmi trudniej się rozstać „na głupoty”.
- Czy dla młodego człowieka dobre jest to, Ŝe większość pieniędzy dostaje
od rodziców?
- Nie, nie jest to dobry pomysł, bo nie uczy za wiele. Młody człowiek dostając
pieniądze od rodziców wie, Ŝe moŜe na nich liczyć finansowo, Ŝe go
„zabezpieczają”, czasem uczy się przy tym oszczędzać na coś, ale dzieje się
to rzadko. Nie poznaje wartości pieniądza, nie poznaje trudu jego zarobienia,
nie widzi, z jaką łatwością je wydaje na zbędne przyjemności - po prostu ma i
16
wydaje, bo za tydzień/miesiąc ponownie równie łatwo dostanie je od
rodziców.
- Dlaczego młodym ludziom cięŜko jest zapanować nad ich pieniędzmi,
rozpływają się one w powietrzu?
- Młodzi ludzie nie umieją oszczędzać, nie zastanawiają się nad potrzebą
oszczędzania. Łatwo dostają, więc łatwo wydają. Mam takie doświadczenie,
Ŝe moje dzieci „świetlicowe”, chociaŜ wiedzą, jak wiele znaczą dla nich
pieniądze (w domu BARDZO ich brakuje) jadą na wycieczkę i pierwszego
dnia wydają wszystko na głupoty. Wydają z dwóch powodów: pierwszy, bo
nigdy nie dostają kieszonkowego i to jedyna moŜliwość by siebie samych
porozpieszczać, a drugi, bo nie umieją gospodarować pieniędzmi - mają
więc wydają. Te dzieci, które same zarabiają kieszonkowe na wyjazd zupełnie
inaczej zaczynają wydawać pieniądze - kilka razy się zastanawiają, czy coś
jest im faktycznie potrzebne, czy na pewno chcą to coś mieć. Zdecydowanie
łatwiej kupują wtedy coś dla kogoś - bo chcą sprawić przyjemność. Nagle ich
potrzeba wydania pieniędzy dla przyjemności ewoluuje (nie chodzi juŜ o
wydawanie dla wydania).
- Czy według Pani wprowadzenie do szkoły zajęć z przedsiębiorczości
miałoby sens i przyniosłoby jakiekolwiek skutki?
- Nie wiem. Na pewno zaryzykowałabym i wprowadziła takie zajęcia. Być
moŜe efekt by nas zaskoczył. Sądzę jednak, Ŝe młody człowiek uczy się
przede wszystkim przez doświadczenie. Dlatego teŜ sądzę, Ŝe znacznie
waŜniejsza jest moŜliwość podjęcia legalnej pracy przez nastolatka, uczciwej,
bez wyzysku. Kiedy dostaje za konkretną pracę konkretne pieniądze. Takie
realne doświadczenie radzenia sobie z wydatkami: na to mam, tyle i tyle
musze pracować by mieć na „coś”. Zajęcia mogłyby być pomocne, ale
sądzę, Ŝe konieczne jest przy tym doświadczenie. Same zajęcia, z wpływami
17
prosto z konta mamy czy taty chyba niewiele by zmieniły w procesie
poznawczym nastolatka. Ale połączenie mogłoby być fantastycznym
rozwiązaniem.
- Jakby mogłaby nam Pani opisać techniki uczenia młodych ludzi, na co
wydać ile, jak nie wydać wszystkiego itp.
- Nie znam technik, nie zajmowałam się tym nigdy. Generalnie sądzę, Ŝe
doświadczenie jest najlepszą lekcją. Doświadczenie z konsekwencjami. Jeśli
młody człowiek dostaje x pieniędzy od rodziców na swoje wydatki, to nie
moŜe dostać extra na kino czy extra na bluzkę bez potrzeby. Rozumiem, ze
jak dziecko potrzebuje np. kurtki na zimę to rodzice „muszą” ją kupić i nie
wymagałabym od nastolatka by na nią sam zarobił czy odłoŜył z
kieszonkowego. UwaŜam jednak, Ŝe bilet do kina czy bluzka na dyskotekę,
czterdziesta piąta w tym roku to wydatki do pokrycia z kieszonkowego. Jeśli
młody człowiek wyda wszystko na chipsy i colę, to do kina nie ma za co iść i
nie idzie. To uczy myślenia o posiadanych pieniądzach, gospodarowania
nimi. UwaŜam teŜ, Ŝe krzywdzące jest dla młodego człowieka, jeśli dostaje „za
duŜe” kieszonkowe - co często zdarza się w domach, gdzie rodzice
stosunkowo duŜo zarabiają. To niczego nie uczy i jest frustrujące, gdy przy
pierwszej pracy młody człowiek zarabia znacznie mniej niŜ dostawał od
rodziców. Realia są brutalne - dziś o pracę trudno, a pierwsza zwykle nie jest
„kokosowa”. Do „fajnych” pieniędzy dochodzi się poprzez doświadczenie i
cięŜką pracę. Jeśli jesteśmy przyzwyczajeni, Ŝe mamy na wszystko „ot tak”, to
zderzenie z realiami moŜe być nie tylko bolesne, ale mocno frustrujące.
18
Koniec świnki skarbonki?
Świnki, misie, owieczki – skarbonki. W dzisiejszych czasach wyglądają
trochę jak rekwizyt ze starego filmu. Chciałbym wspomnieć o duŜo
nowocześniejszej opcji przechowywania zaoszczędzonego grosza, jakim jest
konto bankowe. Czy to dobry sposób? Na pewno bardzo nowoczesny, co
dla nastolatka jest dobre. Załatwiając rachunki przez Internet nastolatek czuje
się w swoim Ŝywiole. W ramach wstępu i zaprezentowania tematu chciałbym
zamieścić wywiad na temat kont bankowych, który przeprowadziłem z
Panem Mateuszem Wojnarem, pracownikiem działu Klientów Indywidualnych
banku BNP Paribas Fortis.
- Jaka jest procedura zakładania konta przez osobę małoletnią? Czy moŜe
ona załoŜyć konto sama, czy potrzebuje na to zgoda opiekuna?
- Osoby małoletnie mogą posiadać własne konto osobiste w banku oraz
niektóre inne produkty bankowe. Nie ma tutaj ograniczeń, co do
minimalnego wieku, konto osobiste moŜna otworzyć zarówno dla 3 letniego
dziecka jak i ucznia liceum, który nie ukończył 18 lat.
Osoba małoletnia, która chce otworzyć konto osobiste, powinna udać
się do oddziału banku wraz z jednym z rodziców (obecność obu rodziców nie
jest konieczna). Nie jest wymagana specjalna zgoda rodziców na otwarcie
konta osobistego, ale to rodzic podpisuje Umowę Rachunku Bankowego za
małoletniego, tak więc bez obecności rodzica nie jest moŜliwe samodzielne
otwarcie konta osobistego. Oprócz dowodu osobistego rodzica, który
podpisuje umowę wymagany jest równieŜ dokument potwierdzający, Ŝe
osoba dorosła jest rodzicem, czyli akt urodzenia, a jeŜeli osobą małoletnią z
róŜnych przyczyn nie opiekują się rodzice, wtedy konieczny jest inny
dokument potwierdzający prawną opiekę dorosłego nad małoletnim np.
postanowienie sądu. Potrzebny będzie równieŜ dokument potwierdzający
19
toŜsamość osoby małoletniej np. legitymacja szkolna lub paszport. JeŜeli
osoba jest zbyt młoda, aby posiadać legitymację, wystarczy sam akt
urodzenia. Taki małoletni nie musi udawać się do oddziału, a konto otwierają
za niego rodzice.
WaŜne jest równieŜ, w jaki sposób moŜna korzystać ze środków na takim
koncie osobistym. Przede wszystkim z mocy przepisów wkład na koncie
osobistym jest własnością małoletniego posiadacza takiego konta. Nie są to
juŜ więc pieniądze rodziców, dziadków, ciotki czy wujka, ale własność osoby
małoletniej, która posiada to konto osobiste. JednakŜe osoba małoletnia,
która nie ukończyła 13 lat nie moŜe tym wkładem dysponować, co wynika z
przepisów polskiego prawa, a nie z regulacji banku, co oznacza, Ŝe w kaŜdym
banku w Polsce jest tak samo. W praktyce wygląda to tak, Ŝe pracownik
oddziału nigdy nie wypłaci pieniędzy, jeŜeli klient nie ma ukończonych 13 lat,
nie moŜna zrobić przelewu przez Internet lub telefon, ani wypłacić kartą z
bankomatu czy zapłacić kartą w sklepie. Tak mówią polskie przepisy, dlatego
nawet jeŜeli rodzic wyraziłaby zgodę pisemną, bank nie moŜe wypłacić
pieniędzy.
Za to osoba, która ukończyła 13 lat moŜe juŜ swobodnie dysponować
swoimi pieniędzmi na koncie, chyba, Ŝe rodzic sprzeciwi się temu i dostarczy
takie oświadczenia na piśmie do banku. Jeśli jednak nie ma pisemnego
sprzeciwu, bank nie moŜe odmówić osobie małoletniej wypłaty z rachunku
czy dowolnego przelewu. Osoba, która ukończyła 13 lat moŜe posiadać
dostęp do rachunku przez Internet, gdzie oprócz sprawdzenia salda moŜe
dokonywać przelewów, moŜe równieŜ posiadać kartę bankomatową
(debetową) i wypłacać pieniądze ze swojego rachunku w bankomatach lub
płacić w sklepach.
Mimo, Ŝe rachunek jest własnością małoletniego i wkład na koncie jest
własnością małoletniego, to rodzice mają pewien ograniczony dostęp do
tych środków (znów wynika to wyłącznie z przepisów prawa polskiego, nie z
regulacji bankowych, co oznacza, Ŝe w kaŜdym banku jest tak samo).
20
Rodzic, jeŜeli chce, moŜe wypłacić pieniądze z rachunku dziecka, co miesiąc
nie więcej niŜ przeciętna miesięczna pensja w Polsce za ubiegły rok. W 2009
roku było to 3 102,96 zł, czyli co miesiąc rodzic mógłby taką kwotę wypłacić z
konta małoletniego.
- Jaka jest popularność takich kont dla małoletnich? Czy stanowią one duŜy
procent ogółu kont banku?
- W naszym banku – BNP Paribas Fortis jest to około 3% wszystkich kont dla
klientów indywidualnych. Oczywiście nie są to konta tak bardzo popularne
jak konta dla dorosłych.
- Jak wysokie są obroty, jaki jest ich udział w ogóle obrotów banku?
- Niestety nie posiadam dokładnych danych. Spodziewam się jednak, Ŝe
obrót, czyli wartość wpłat, wypłat i przelewów na tych rachunkach jest
poniŜej 1% całości obrotu klientów indywidualnych. Stan środków
zgromadzonych na kontach dla małoletnich wynosi w naszym banku 0,5%
całości zgromadzonych środków na wszystkich kontach klientów
indywidualnych. Jest więc to udział niewielki.
- Jak oprocentowane są konta dla małoletnich? Czy istnieją jakieś opłaty
dodatkowe za prowadzenie konta, przelewy?
- W naszym banku osobom małoletnim dedykowany jest Pakiet S.
Prowadzenie takiego konta jest bezpłatne, równieŜ bezpłatna jest karta
debetowa, a takŜe bankowość internetowa (brak miesięcznych opłat za
uruchomienie i korzystanie). Dodatkowo karta debetowa jest ubezpieczona
takŜe na wypadek kradzieŜy. Ubezpieczenie to pokryje ew. straty, jest ono
całkowicie darmowe.. Przelew przez Internet kosztuje 0,5 zł a w oddziale 5 zł
(nie wyobraŜam sobie jednak, Ŝadnego nastolatka robiącego przelew w
oddziale banku, a nie przez Internet). Oprocentowanie konta osobistego jest
niewielkie, bo 0,8% w skali roku, ale moŜna otworzyć konto oszczędnościowe,
które równieŜ jest bezpłatne i na którym oprocentowanie wynosi 3,6% w skali
21
roku. Ponadto przelewy przez Internet na konto oszczędnościowe i z konta
oszczędnościowego na konto osobiste są zawsze bezpłatne niezaleŜnie od
ilości.
- Czy małoletni posiadacz takiego konta ma takie same moŜliwości, moŜe to
samo, co np. jego rodzic?
- Oprócz samego konta osobistego moŜna otworzyć konto oszczędnościowe,
zakładać lokaty terminowe, posiadać kartę debetową do konta osobistego,
a takŜe mieć dostęp do konta poprzez bankowość internetową. Kredyt
niestety nie jest dostępny dla osób małoletnich, poniewaŜ tacy klienci
zazwyczaj nie mają stałych dochodów. JeŜeli jednak osoba małoletnie
pracuje i otrzymuje wynagrodzenie moŜe starać się o kredyt, bank natomiast
będzie oceniał czy dane wynagrodzenie jest wystarczające do spłaty
kredytu. Karta kredytowa jest dostępna, ale jako karta dodatkowa do karty
rodzica. Wtedy osoba małoletnia korzysta z limitu kredytowego rodzica, który
to co miesiąc musi spłacić wszystkie zakupy, jakie dokonała osoba małoletnia
swoją karta kredytową na rachunek opiekuna.
Według mnie konto jest dla nastolatka rozwiązaniem bardzo dobrym.
Po pierwsze jest ono oprocentowane. Pieniądze, które leŜałyby bezczynnie,
teraz „pracują” na siebie i jeŜeli załoŜymy lokatę, moŜemy zarobić
dodatkową sumę!
Po drugie nastolatek nie musi ze sobą nosić duŜych sum w gotówce.
JeŜeli nawet zostanie okradziony, to straci tylko kartę, która bez kodów jest nic
nie warta.
22
Po trzecie moŜna w ten sposób łatwo kontrolować swoje wydatki.
Wchodząc na stronę banku moŜemy łatwo sprawdzić gdzie, kiedy, za co i ile
zapłaciliśmy, ile nam jeszcze zostało itp. Pieniądzom trudniej jest się „rozejść”.
Po czwarte jest to doskonały trening przed wejściem w dorosłość! KaŜdy
z dorastających teraz ludzi będzie musiał mieć w przyszłości konto bankowe.
Zakładając je juŜ teraz moŜe się z nim oswoić, nie będzie to dla niego Ŝaden
problem za kilka lat.
23
Propozycje rozwiązań problemu
Chciałbym teraz ponownie przedstawić problemy, które poruszyłem w
pracy. Po pierwsze nastolatki nie mogą praktycznie pracować, a jedynie
nieregularnie dorabiać na boku. Po drugie bardzo cięŜko jest im tymi
pieniędzmi dysponować, duŜej części pieniądze przeznaczone na tydzień
kończą się juŜ w jego połowie.
Rozwiązanie 1
Pierwsza propozycja zakłada zmiany w kodeksie pracy i zezwolenie na
pracę u wszystkich pracodawców od 13 roku Ŝycia. Jest to wiek, w którym
człowiek otrzymuje ograniczoną zdolność do czynności prawnych i w
pewnym sensie staje się samodzielny, o wielu rzeczach moŜe decydować
sam.
Zalety:
- nastolatek moŜe sam zarabiać
- rodzic nie musi w całości utrzymywać swojego dziecka
- nastolatek „mądrzeje”, widzi ile zarabia, co za to moŜe kupić
- na dłuŜszą metę, dla państwa i społeczeństwa dobrze jest, kiedy więcej
osób pracuje
- jeŜeli przyszły pracodawca zobaczy w CV, Ŝe nastolatek juŜ pracował w
jakiejś korporacji, jest to dla niego ogromny plus
Wady:
- BARDZO długa i cięŜka droga do przeforsowania odpowiedniego projektu
zmiany w ustawie itd.
24
- na początku młodzi ludzie zabieraliby miejsca tym, którzy normalnie by na
nich pracowali, nastąpiłyby napięcia, które jednak stopniowy by ustępowały
Rozwiązanie 2
Druga propozycja zakłada, Ŝe kaŜdy nastolatek mógłby się zadłuŜać.
Pieniądze, które poŜyczyłby teraz, zaczynałby oddawać wraz z momentem
rozpoczęcia pracy. Rodzice lub bank kontrolowaliby zadłuŜenie, nie
wypłacali za duŜo, byłaby to forma tygodniówki. Rodzice nie musieliby
wydawać dodatkowych pieniędzy na swoje dzieci, a w razie jakiegoś
specjalnego projektu - wyprawa wakacyjna, kurs szybowcowy - młody
człowiek mógłby złoŜyć podanie o specjalne dofinansowanie. Dodatkowym
argumentem jest, Ŝe do tego typu działalności potrzebne byłyby konta, a
więc mamy tu motyw wchodzenia w dziedziny, bez których nie obejdziemy
się w dorosłości.
Zalety:
- nastolatki mogą wydawać praktycznie tyle ile chcą
- rodzice nie muszą wydawać dodatkowych pieniędzy na swoje dzieci
- młody człowiek moŜe spełnić swoje marzenia teraz zamiast czekać na to, aŜ
zarobi odpowiednią sumę pieniędzy
Wady:
- BARDZO trudne do wprowadzenia w Ŝycie, chociaŜ moŜna by liczyć na
wsparcie ze strony banków
- posiadany dług moŜe w przyszłości okazać się za duŜy do spłaty
- moŜna się przyzwyczaić, Ŝe pieniądze zawsze są, wystarczy je poŜyczyć
- cięŜko byłoby kontrolować czy nastolatek nie pobiera z banku za duŜo
pieniędzy, czy nie oszukuje
25
Rozwiązanie 3
Trzecia propozycja rozwiązania tego problemu jest połączeniem
moŜliwości pracy od 13 roku Ŝycia i dodatkowo lekcji, warsztatów
przedsiębiorczości. Takie połączenie dałoby prawdopodobnie najlepsze
efekty. Nastolatek nie dość, Ŝe by pracował, to jeszcze na bieŜąco
dostawałby wskazówki, co powinien z tymi pieniędzmi robić. Pomogłoby mu
to uczyć się jak oszczędzać, ile pieniędzy warto oddać na lokatę, krótko czy
długo terminową itp. Poczułby wartość zarabianego pieniądza.
Zalety:
- nastolatek zarabia sam
- rodzic nie musi w całości spełniać jego zachcianek
- nastolatek poznaje wartość pieniądza, uczy się nim gospodarować
- praca w młodości, daje profity takŜe później, ciekawsze CV
Wady:
- jeszcze cięŜsza droga ustawowo - prawna niŜ w planie 1
- napięcia ma rynku pracy
Wszystkie te propozycje są rewolucyjne i drastycznie zmieniłyby sytuację
nastolatków. Według mnie najlepsze jest rozwiązanie nr 3. Dlaczego? Pierwsza
propozycja miałaby najmniejsze szanse powodzenia. Zmieniałby ona
całkowicie system finansowy Polaka. Od wczesnej młodości mógłby on sobie
pozwolić na duŜo rzeczy, ale za to w przyszłości Ŝyłby w ciągłym zadłuŜeniu.
Jako drugą chciałbym wyeliminować propozycje nr 1. Jest to „piękna”
idea, ale absolutny brak przygotowania społeczeństwa, przepisów prawnych,
pracodawców i nawet samych nastolatków mógłby spowodować jego
fiasko. W takim wypadku pozostaje nam tylko wyjście nr 3.
26
Mój wybór rozwiązania problemu
Wstęp
Jak juŜ wspomniałem wybrałem rozwiązanie nr 3. Jest ono według mnie
najpewniejsze, najlepsze z punktu widzenia nastolatka, państwa oraz
pracodawców. Po pierwsze, jak juŜ wspominałem, młody człowiek moŜe
zacząć pracować, choć trochę usamodzielnić się finansowo, jednocześnie
odciąŜając rodziców.
Na początku młodzi ludzie stanowiliby konkurencję dla dorosłych, którzy
obecnie pracują na tych miejscach. Jednak kiedy młodzi zaczną pracować,
zaczną więcej zarabiać. Te pieniądze będą wydawać, napędzając w ten
sposób gospodarkę, która będzie się rozwijać. Ludzie będą się bogacić,
rozrośnie się dział usług, bo ludzie gdzieś będą musieli te pieniądze wydawać,
powstanie więcej miejsc pracy, więcej pensji – więcej podatków, większe
wpływy do skarbu państwa itd. Sytuacja na rynku pracy po jakimś czasie
wróci do normy, a nastolatki staną się jego trwałym elementem.
Poza tym takie działania wspaniale wpływałyby na edukację młodych
ludzi. Od 13 roku Ŝycia uczyliby się odpowiedzialności poprzez pracę. Nawet
najbardziej roztrzepani wiedzieliby, Ŝe w pracy nie mogą zawieść, muszą
wykonać jakieś zadanie, itp. Zacytuję w tym miejscu mojego eksperta „Same
zajęcia (z przedsiębiorczości), z wpływami prosto z konta mamy czy taty
chyba niewiele by zmieniły w procesie poznawczym nastolatka. Ale
połączenie(zajęć z pracą) mogłoby być fantastycznym rozwiązaniem”.
Obecnie człowiek zazwyczaj „uczy” się pracować dopiero w wieku
dwudziestu kilku lat, kiedy rozpoczyna pierwszą powaŜną pracę. W
proponowanym systemie, w takim wieku od dawna by pracował, wiedział,
jak co funkcjonuje itd. Pracodawca oszczędzałby duŜo pieniędzy nie musząc
go szkolić i na fakcie, Ŝe jego praca jest w 100% wydajna praktycznie od
samego początku.
27
Jednocześnie poprzez wprowadzenie lekcji przedsiębiorczości szkoła
wypuszczałaby w pełni świadomego, jeŜeli chodzi o kwestie finansowe,
obywatela. Wiedziałby on jak działa bank, lokaty, trudniej byłoby go nabrać
na róŜnego rodzaju „kruczki”. I co najwaŜniejsze nastolatek wiedziałby, Ŝe
pracując tyle, zarobi taką kwotę, którą będzie mógł wydać na to i na to. „Te
dzieci, które same zarabiają kieszonkowe na wyjazd zupełnie inaczej
zaczynają wydawać pieniądze - kilka razy się zastanawiają, czy coś jest im
faktycznie potrzebne, czy na pewno chcą to coś mieć”.
Nastolatek starałby się umiejętnie dzielić czas między naukę,
odpoczynek i pracę, aby skorzystać jak najwięcej. Uczy się GOSPODAROWAĆ
CZASEM i pieniędzmi. Nie wydaje juŜ wszystkiego w poniedziałek czy środę.
Wie, na czym stoi, wie ile moŜe wydać. Tych cennych cech, niezbędnych
wręcz do prawidłowego funkcjonowania w dzisiejszym społeczeństwie nie
posiadają czasem nawet dorośli, przez całe Ŝycie usiłują ją nabyć,
tymczasem tu juŜ nastolatek wie jak pójść do szkoły, do kina, odrobić lekcje i
popracować.
Kroki działania konieczne do sfinalizowania projektu
1. Opracowanie dokładnego planu zmian w ustawach i w kodeksie pracy
2. Nagłośnienie sprawy w mediach. NaleŜy takŜe zainteresować
większych pracodawców, którzy skorzystaliby i na młodych
pracownikach. Koniecznie trzeba by teŜ zainteresować tą sprawą
polityków.
3. Opracowanie programu lekcji przedsiębiorczości w szkołach. Musi on
być perfekcyjnie dopracowany, aby przeciwnicy planu nie mogli mu
nic zarzucić.
4. Gdy o planie zacznie się juŜ rozmawiać, pojawi się on w świadomości
ludzi, naleŜałoby przeprowadzić kampanię we wszystkich mediach
promującą nasz plan.
28
5. Forsowanie planu ustawy w Sejmie za pomocą partii, które uda nam się
zaangaŜować.
6. Plan proponuje maksymalną liczbę godzin pracy w tygodniu dla
małoletniego pracownika, określa podział czasu między naukę,
odpoczynek, pracę itd.
7. Kiedy ustawa juŜ zostanie przegłosowana, a prezydent złoŜy pod nią
podpis, naleŜy zacząć przygotowania do wprowadzenia nowego
systemu.
a. W szkołach planowanie lekcji, szkolenie nauczycieli
b. Pracodawcy zaczynają tworzyć nowy system rekrutacji
c. Urzędy pracy muszą zmienić zakres swoich działań
8. Plan wchodzi w Ŝycie, zaczynając jedną z większych od lat zmian w
funkcjonowaniu państwa.
Ocena szans powodzenia
Plan ten jest bardzo dobry dla społeczeństwa, państwa, ale
przede wszystkim dla nastolatków. Opory przed wprowadzeniem go
byłyby ogromne. Jednak gdyby długo i umiejętnie prowadzić
kampanię promującą go, po pewnym czasie stałby się dla ludzi czymś
normalnym i nieuniknionym, czymś, co po prostu nastąpi. Po jego
wprowadzeniu po okresie napięć na rynku pracy wszystko obróciłoby
się na plus dla nas wszystkich.
W tym momencie szanse na wprowadzenie tego planu w ciągu
najbliŜszych 5 lat są małe, ale gdyby zacząć go promować, moje dzieci
juŜ mogłyby pracować po szkole, np. w kwiaciarni.
29
Zakończenie
W tej chwili sytuacja nastolatka na rynku pracy jest beznadziejna. Nie
moŜna znaleźć Ŝadnej odpłatnej pracy w czasie roku szkolnego, a w wakacje
graniczy to z cudem. Wszystkie pieniądze pochodzą od rodziców, dziadków
czy z przypadkowych zajęć jak opieka nad dziećmi. JeŜeli młody człowiek
potrzebuje akurat więcej pieniędzy, a rodzice nie są w stanie, nie chcą mu
ich dać - jest w kropce. W swojej pracy przeanalizowałem dokładnie strukturę
dochodów i wydatków, porozmawiałem z ekspertem i wyprowadziłem trzy
propozycje rozwiązania tego problemu. Po prezentacji wybrałem jeden i
przeanalizowałem go. Jest on rewolucyjny, całkowicie zmieniłby nasz kraj, a
na dłuŜszą metę poprawił jego sytuację gospodarczą i uczynił go
atrakcyjniejszym dla inwestorów. Jednak, co jest dla nas najwaŜniejsze,
poprawiłby sytuację samych nastolatków, którzy w dzisiejszych czasach, tak
samo jak chyba zawsze są tym złym elementem społeczeństwa, które nie wie
jak się zachować, wszystko robi nie tak i interesuje się tylko niemoralnymi
zachowaniami. Gdyby nastolatki zaczęły pracować, mogłyby pokazać, Ŝe
nie są bezwartościową grupą rozrabiaków, ale silną, Ŝywą zbiorowością, która
potrafi się utrzymać, a zarobione pieniądze wydawać rozsądnie, wspierać
niezaleŜne inicjatywy itp. Wszystkim nam Ŝyłoby się lepiej!
30
Spis wykresów: Wykres 1. Główne źródło dochodów Str. 4 Wykres 2. Wydatki tygodniowe Str. 11 Wykres 3. Wydatki na ciepłe posiłki Str. 12 Wykres 4. Wydatki na produkty spoŜywcze Str. 12 Wykres 5. Wydatki na uŜywki Str. 12 Wykres 6. Wydatki na ubrania Str. 12 Wykres 7. Wydatki na bilety Str. 13 Wykres 8. Inne wydatki Str. 13 Wykres 9. NajwaŜniejsze wydatki (pozycje 1 i 2) Str. 13 Wykres 10. Najmniej waŜne wydatki (pozycje 5 i 6) Str. 13
Bibliografia/źródła
• Kodeks pracy z komentarzem, Rzeczpospolita 2009 • http://www.pip.gov.pl/html/pl/doc/k0000009.pdf • http://gazetapraca.pl/gazetapraca/1,90442,5023611.html • http://www.prawo.egospodarka.pl/35171,Zatrudnianie-dzieci-
kiedy-jest-mozliwe,1,34,3.html • http://archiwum.polityka.pl/art/zlote-dzieci,426717.html
Spis ilustracji • zdjęcie z okładki
http://nbportal.pl/gte/wp/dyskm/tematyczne/waluty_kantory/001/monety%20polskie.jpg
31
Załączniki Szczegółowa analiza ankiety
1 2 3 4 5 6 ciepłe posiłki 10 10 7 14 4 2 produkty spo Ŝywcze 10 16 10 9 2 1 uŜywki 4 1 3 1 8 34 ubrania 11 5 4 11 12 7 bilety 6 9 19 9 6 1 inne 9 8 5 3 14 12 50 49 48 47 46 57 1 2 3 4 5 6 ciepłe posiłki 21% 21% 15% 30% 9% 4% produkty spo Ŝywcze 21% 33% 21% 19% 4% 2% uŜywki 8% 2% 6% 2% 16% 67% ubrania 22% 10% 8% 22% 24% 14% bilety 12% 18% 38% 18% 12% 2% inne 18% 16% 10% 6% 27% 24% 1 2 3 4 5 6 ciepłe posiłki 20% 20% 15% 30% 9% 4% produkty spo Ŝywcze 20% 33% 21% 19% 4% 2% uŜywki 8% 2% 6% 2% 17% 60% ubrania 22% 10% 8% 23% 26% 12% bilety 12% 18% 40% 19% 13% 2% inne 18% 16% 10% 6% 30% 21% 100% 100% 100% 100% 100% 100% 1+2 5+6 ciepłe posiłki 20% 6% produkty spo Ŝywcze 26% 3% uŜywki 5% 39% ubrania 16% 19% bilety 15% 7% inne 17% 26%
Ankieta Cześć! Proszę Cię o wypełnienie tych ankiet, są one trzonem mojej pracy na konkurs Wiedzy Obywatelskiej. Z góry dziękuję, Marcin
32
1. Jakie jest główne źródło Twoich „dochodów”? A Rodzice B Dalsza rodzina(babcia, wujek) C Zarabiam Sam D Inne 2. JeŜeli zaznaczyłeś w 1 odp. C lub D
W jaki sposób zarabiasz pieniądze? …………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………....
3. Kiedy zazwyczaj kończą Ci się pieniądze, które powinny Ci wystarczyć na cały
tydzień?
A Poniedziałek – Wtorek
B Środa – Czwartek
C Piątek – Sobota – Niedziela 4. Na co wydajesz pieniądze w zwyczajnym tygodniu w czasie roku szkolnego?
Ponumeruj odpowiedzi, od największych wydatków, do najmniejszych.
… Ciepłe posiłki
… Produkty spoŜywcze
… UŜywki
… Ubrania
... Bilety, wejścia do klubów
… Inne