jean etxepare
TRANSCRIPT
Jean Etchepare Argentinan, Buenos Aires probintziako Marchiquita herrian jaio zen 1877an guraso euskaldunengandik.
Aita garai hartako euskaldun asko bezala Hegoamerikara aberasteko asmoarekin joana zen (artzain lanak egitera) eta bertan Gratienne ezagutu zuen. Ezkondu eta 1883. urtean etxepare familia Euskal Herrira bueltatu zen, hain zuzen Lapurdiko Lekorne herrira.
Lekornen betidanik ia-ia biztanle gehienek euskaraz hitz egin dute, hain zuzen ere euskalkia behe-nafarrera da. Hori dela eta literatur euskalki hori izan zen gure Jeanek idazterakoan erabili zuena.
Lekornera itzuli egin zenean sei urte zituen, hau da, eskolara joateko adinean zegoen, eta herri horretako eskolan sartu zuten bere hasierako ikasketak egiteko.
2.Mailako ikasketak
LarresorokoSeminarioa
1889.urtea
12urte
Hiriart-Urruty ArnaudAbbadie
Larralde AdemaJeanBarbier
EZAGUTU
MAISUAK
Eskualduna,1887anLouis Etcheverryk sortutako
aldizkariako idazle garrantzituenak
Jean Etcheparirieuskal mundurakogrina piztu
Hiriart-Urruty
2.Mailako ikasketak
LarresorokoSeminarioa
1889.urtea
12urte
Hiriart-Urruty ArnaudAbbadie
Larralde AdemaJeanBarbier
EZAGUTU
MAISUAK
Eskualduna,1887anLouis Etcheverryk sortutako
aldizkariako idazle garrantzituenak
Jean Etcheparirieuskal mundurakogrina piztu
Arnaud Abbadie
2.Mailako ikasketak
LarresorokoSeminarioa
1889.urtea
12urte
Hiriart-Urruty ArnaudAbbadie
Larralde AdemaJeanBarbier
EZAGUTU
MAISUAK
Eskualduna,1887anLouis Etcheverryk sortutako
aldizkariako idazle garrantzituenak
Jean Etcheparirieuskal mundurakogrina piztu
Larralde
2.Mailako ikasketak
LarresorokoSeminarioa
1889.urtea
12urte
Hiriart-Urruty ArnaudAbbadie
Larralde AdemaJeanBarbier
EZAGUTU
MAISUAK
Eskualduna,1887anLouis Etcheverryk sortutako
aldizkariako idazle garrantzituenak
Jean Etcheparirieuskal mundurakogrina piztu
Adema
2.Mailako ikasketak
LarresorokoSeminarioa
1889.urtea
12urte
Hiriart-Urruty ArnaudAbbadie
Larralde AdemaJeanBarbier
EZAGUTU
MAISUAK
Eskualduna,1887anLouis Etcheverryk sortutako
aldizkariako idazle garrantzituenak
Jean Etcheparirieuskal mundurakogrina piztu
Jean Barbier
2.Mailako ikasketak
LarresorokoSeminarioa
1889.urtea
12urte
Hiriart-Urruty ArnaudAbbadie
Larralde AdemaJeanBarbier
EZAGUTU
MAISUAK
Eskualduna,1887anLouis Etcheverryk sortutako
aldizkariako idazle garrantzituenak
Jean Etcheparirieuskal mundurakogrina piztu
Jean Etxepare
1894
2.Mailakoakbukatu
BordeleraMedikuntzaikasi 1898
Medikuntza ikasi zuen
1894
2.Mailakoakbukatu
BordeleraMedikuntzaikasi 1898
•Euskualdunakolankidea. • Gure Herria aldizkariarensortzaileetako bat
1899 Probenza
Provenza
1899 Probenza
Buruxkak-ekobi artikulu
“Lilien usaina”“Villeneuvette”
Etxepareren lehenengoliburua Buruxkak izan
zen
“Quelques remarques surLe joueur de pelote” esku pilotarieneritasun berieziei buruzko ikerlanak
Geroago, haietako artikulubatzuk Buruxkak-en bilduko zituen:
“Pilota partida”, “Eskualdun Phestak Baigorrin”Eta “Misionerstaren ezteiak”
Lekorne(txikitako herria)
Aldude1905
Medikua
Lehen artikuluak
“L-Eskualzaleenbiltzarra”n parte hartu
Eskualduna
Mediku militarra(1914-18)Bere biitza
gehiena
Euskal kulturarenSustatzailea
1902an euskararen sustapen eta defen- tsarako elkartea
Lekorne
Lekorne-ren besteargazki zaharra
Lekorne(txikitako herria)
Aldude1905
Medikua
Lehen artikuluak
“L-Eskualzaleenbiltzarra”n parte hartu
Eskualduna
Mediku militarra(1914-18)Bere biitza
gehiena
Euskal kulturarenSustatzailea
1902an euskararen sustapen eta defen- tsarako elkartea
Lekorne(txikitako herria)
Aldude1905
Medikua
Lehen artikuluak
“L-Eskualzaleenbiltzarra”n parte hartu
Eskualduna
Mediku militarra(1914-18)Bere biitza
gehiena
Euskal kulturarenSustatzailea
1902an euskararen sustapen eta defen- tsarako elkartea
Aldude-ren argazkia
1921 Gure Herria
Hainbat idazkiekinparte hartu
1921 Gure Herria
Hainbat idazkiekinparte hartu
1911 Baionanezagutu zituen
GeorgeLacombe
PierreBoussaine
Julio deUrquijo
Cercle d´Étudeseuskariennes
Euskaltzaleen biltzarrekolehendakaria
Gure Herria aldizkariaren lehen-dakariordea
1922tik1926ra
1930etikaurrera
Euskaltzaindikolaguntzailea
EskualdunaGureHerria
•Lekorneko zein Aldudekoberriak• Gai orrokorreko zein medikuntzariburuzko artikuluak
Buruxkak Beribilez
1910
1931
Lehenagotik argitaratuakzeuden 26 artikuluz
osatua Txikitako oroimenak eta
Euskal Herriko bizi-ohiturakkontatu
•Jean Etchepare mirikuaren idazlanak I• Euskal gaiak II• Medikusolas III• Kazetaritza (A) IV• Kazetaritza (B)
P. Charritonek sakabanatuta zeuden beste artikuluakbildu
Jean Etcheparek ez zuen inoizargitu zergatik sakananatuta
zituen artikuluak liburubatean bildu.
Erantzun posiblea
Maisuek (Hiriart-UrrytykEta Abbadiek) inoiz ezliburu bat argitaratu.
Lehen edizioabere diruarekin
ordaindu
Tourseko Mameinprimategia
Bi gutun idatzi R.I.E.V.-enzuzendariari (Julio de Urquijo) bere idazlana
salgai zegoela aipatzeko
Euskal literaturangutxitan agertzen ziren
gaiak garatu
Frantziako barneko politika,Euskal Herriko hizkera etausadioei buruzko oharpenak,osasun aholkuak, euskara, pilota-partidak,haurtzaroko oroimenak…
Irakaskuntzari buruzko artikulu horren gaia da.
Etchepare gizon ikasia eta kultura mundukoa zenez gero, kezkatua zegoen Frantzian gertatzen ari zen Eskola Laikoaren sortzeaz, eta bere iritzi garbia utzi zigun.
Hitz batean, Etcheparek, bere garaiko Gobernuarekin ados, Eskola eta Erlijioa alde banatan ikusi nahi zituen, bakoitza zegokion esparruan, eta erabakitzeko ahalmenari eutsiz.
Haserrea sortu zuen bigarren artikuluari dagokionez, orobatsu, aipatu ditugun ideia liberalen barnean koka ditzakegu hor ematen diren iritziak. Izan ere, gorago azaldurikoa dela-eta, Elizaren eragina murrizturik dago gizartean, eta askatasun handiagoz ikusten dira sexu eta amodio kontuak.Aurreko denboretako ilunkeriatik nahiko urrun geratzen da amodioa gozatzeko modua, eta hori da hain zuzen gure egileak artikulu horretan islatzen duena:
Esaldi txiki hauek, esaterako, egun ez luketeinolako haserrerik ez asaldatzerik ekarriko,baina garai hartan, euskaraz erlijiozkoliburuak soilik irakurtzeko aukerazegoela, guztiz ez-ohikoak eta eskandaluzkoakgertatzen ziren. Areago, gizartearenikuspegi liberala zen, Elizaren dotrinari buruzburu.
Sei urte eta erdi nintuen Ameriketarik Frantziarat aitamekin etorri nintzanean. Adimenduaren adina, edo nunbait han, diotenaz. Hortakotz othe nizan hoinbertze orhoit Ameriketako lurraz, ala bi tokiak hain direlakotz itxuraz berexak non batetik bertzerat aldatzeak begia joiten baitio den haurrenari, ttipian ikusi lekuez eta erabili gora-beherez orhoit niz, hasteko, han nizala oraino iduritzerainokoan.
Ez da deus garbiagorik ene buruan. Askotan banago ere kokatzen othe duenez bertzerik. Gogoa bethea daukat orduko zerez. O haurreko egun berriz jinen etzaretenak, zuetarik dut bihotzean nere bizi apurrak eman daukedan gozorik hoberena!
Orhoitzapen xumeak, bizkitartean, eta nork daki? geroztikako zenbeitekin nahastekatuak orobat, nehork ez baitu ikusten nola dabilkion bere barnea... Halere begiratu ditudan bezala ezarriko ditut hemenxe.
Etxe luze aphal bat ginduen, lastoz estalia, bi ixurkirekin; sahetsak beltz, ihia abere ongarriarekin gogortuz eginak. Barneak nola zituen, bazuenetz ere bihirik, ez nakike erraiteko. Buru batean, kanpotik, zurubi luze bat xutik zagokola, ba.
Zenbeit urhatsetan, ziloka batean, burdin hariz eta paxet gora batzuez hetsirik, barrio ttipia, zaldiena; zaldi basa xehe andana han zagon, ardura gizonek, zalthuts igan eta, handik baitzeramatzaten azpian putarka.
Haratxago, bainan hurbil hau ere, barrio handia, corral erraiten zakotena, burdin hariz berdin hetsia. Han ikusten ditut oraino ardiak, muturra bat bertzearen sabel azpirat zaudela, elgarri tinki.
Ikusten dut ere, lau zango besoetarik diliridan harturik, sartzen zituztela halako ur bat zaukaten aska batzuetan. Ur hartan piltzar bat bustirik, huntaz thorratzen zituzten zenbeit. Lan hori deitzen zuten: cura. Begien aitzinean daukat bertzalde nola, noizetik noizera, arkhina aski tinkatu zenean eta loditu, palaz urratzen zuten, zohikatuz, zohiak gero metatzeko.
Etxetik urrunxago ginduen zipua, zabal eta barna. Edateko ala zerbitzuko ura handik ginaukan. Noiztenka, soka bat gerrian estekaturik, hartarik dilingo, gizon batzu zolarat bazoazkion, ura zer heinetan zen ikertzeko arabez.
Begiz ikus ahal urrun hedatzen zen zelhaia, belharrez musker gizen, han hemenka bizkitartean pentoka larrutuño batzuez titatua. Zeru aphal urdin batek leherturik bezala zaukan; odaiertzean, urrutirat, ukurtuz haren ganat jausten zela iduri baitzuen. Nun nahi burua goiti zindezan, erdiz erdi aurkitzen zinuen iguzkia, zabal, xuri, dixtirantarekin llilluragarri, xipiltzeko sapa zariola.
Jendeez bezenbatean, gehienik orhoit nizana, bethi eta bethi gogoan baitaukat: aita. Eta bizkitartean etzaut bururat heldu behinere nehon ikusi dutala, ez baitezaket erran nolakoa zen begitartez ala trakaz. Ardurenik lanean ari zen nunbait, bere aneia eta sehiekin.
Haren beldur gaitza nuen. Arras goizik aditua bide nakon haurrer dagola ixilik egoitea jende larrien aitzinean, guziz jateko tenoretan; ezen, urrunerat hautemaiten nuen ber, ixilik jartzen nintzan, erdi ahalge, erdi izitua. Behatzera ere ez nintzoken ausarta. Hain barna sarthua ukan dut zainetan, ttipi danik, aitaren alderateko beldur hori non, gizondu ta, jarraiki baitzaut, halako uzkur eta, zer nahitarat abia nindadien, huts egiteko ikhara bat jauzarazten zaundala...
Buruxkak ezharrera ona
“Nor eskola-emaile.Zer irakats” artikulua
Amodioa artikulua
Ez onartu, etxean lagunenbrtean banatu
Etchepare irakaskuntzaerligiosoaren aurka.
Haeckel eta Nietzschefilosofoen obrakirakurri eta gero
Fedezko zalantzak
Nietzsche
Haeckel
• http://www.euskaletxeak.net/index.php?option=com_content&task=view&id=161&Itemid=274&lang=eu
XIX.Mendean idatziZiren (batez ere, Amerikan)
euskal aldizkariak
Ikus daiteke gai jakin batzuk alde batera utzi zituela Buruxkak-en lehenedizioa osatzerakoan. Izan ere, herriko auziei buruzko artikuluak edota Aldudeko eguneroko kontu txikiei buruzkoak ez ditu sorta horretan sartuko.
Esaterako, Eriaren gela sartuko du, ez ordea artikulu horrekin batera saila osatuz argitaratu zituen beste batzuk: «Eriaren artatzeaz», «Etche jende hiltzaleak» edota «Kutsua».
Medikuntzari buruzkoetan
Gure egileak bi artikulu sartu zituen, «Urrungo leihorretan» eta «Canadako berriak».
Emigrazioari dagokionez
Bi soilik gordeko ditu: «Villeneuvette» eta «Tratuak ordu batez».
Landa ekonomiari buruz
Ere bere lekua du liburuxka horretan:«Phesta-Berri», «Eskualdun Phestak Baigorrin1905ean», «Eskuararen ikasteko» eta«Ongi etorria».
Jeanek hainbeste maite zuen euskal kulturak
Adostasuna dago Etchepare mende honen maila jasoko idazletzat jotzean, eta batzuen ustez, nagusienen artean ere kokatzean.
DUINTASUNA
Idazkerari doazkion ezaugarriak.
HIZTEGIAREKIKO GARBITASUNA
1931n argitaratu (Buruxkak argitaratu eta 21 urtera)
Nafarroan eta Gipuzkoan zehar egun bateko bidaia egitearen aitzakiaz, oso modu ederrez egiten du irakurketa bat baino gehiago dituen Euskal Herriko deskribapena.
Esan dugunez, 21 urte igaro dira irakaskuntzari buruzko artikulua argitaratu zenetik, eta nabarmentzekoa da bigarren liburu horretan islatzen den katolikotasun kutsu ageria. Gogora ditzagun Buruxkak argitara eman zuenean gure idazleakzituen fedezko zalantzak. Alde benetanhandia dago garai hartako Etchepareren eta Beribilez argitaratu zuen Etchepareren artean! Fededun zintzoa, abertzalea eta tradizio zaharren gordetzailea agertu zaigu Jean garai honetan.
1 Gau ilunari zerua izarretan da. Itzalpetan gaindi eskuz-esku dabiltzan maiteri xoriño bat bada bihotzetik bihotzera kantari. 2 Xoragarri bihotzaren eleak maiteari. Ez du goxoagorik bizi guziak ametsetan baizik.
3 Munduko solas ederrenak maiten bihotzetan dagotzi betidanik ehortzirik maiteak maiteari erranak. 4 Maitek bakarrik dakite gordatzen gizon samurren begietarik ixil ixila zoriona. 5 Itsasoa kexu ta zerua ilun maiteak uros iganen dira beti maiten bihotzetan baita zoriona.