Enver Kazaz

JER JE SVAKA STOPA ZEMLJE ZA NAS TUINA

(Miljenko Jergovi, Rod, Fraktura, Zagreb, 2013)

Jergoviev Rod vrlo vjeto je organiziran roman koji je istodobno melanholina

ispovijest naratora o vlastitoj ivotnoj poziciji u donosu na dogaaje i likove o kojima

pripovijeda, duga pria sa traginim tonovima o porodinoj drami tokom prolog i poetkom

ovog stoljea, ali i povijest o smrti naratorove majke, koja se pojavljuje u romanu i kao neko

od koga se saznaje porodina drama pa nerijetko preuzima ton prianja u skladu sa vlastitom

optikom i senzibilitetom. Istodobno, Rod je i roman o historiji, njenom svirepom usisavanju

ljudskih sudbina, nainima na koji ona melje ljude i dere ljudsku supstancu, ali i slojevita,

mozaika pria koja odozdo, iz porodine i individualne perspektive motri, osporava i revidira

konstruirane istine ideoloki projektiranih historiografskih naracija. I ne samo to, Rod je

roman unutra, u psihi ovjekovoj, u kovitlacu misli i osjeanja i dugoj drami umiranja

naratorove majke. Tu se, u susretu sa nitavilom, raskriva sloen i slojevit ljudski ivot i sav

onaj nerazmrsivi koloplet odnosa unutar porodice koji zbog etikih dogmi ili malograanskog

kulturnog koda ostaje sakriven pred svakim pogledom izvana, a tajne o ljubavima, mrnjama i

stravinim napetostima u ljudskim relacijama, nikad izgovorene, odlaze u grob, smrt i

nitavilo. Rod je uz to i porodina saga, napeta i bolna, ali i mozaika pria o strancima i

identitarnim drugostima koje veinska identitarna i kulturoloka mo iskljuuje, stigmatizira i

demonizira, jednom rijeju gazi i mrvi eda bi ih pokuala asimilirati u svojoj fantazmi o

homogenosti i organskoj cjelovitosti vlastitog identiteta. Zato je to i duga pria o moi, njenoj

slijepoj mrnji u ideologiji, historiji i kulturi; moi koja kapilarno oblikuje ljudske sudbine ne

dozvoljavajui individui nikakvu mogunost autonomnosti i prava na slobodu. Potom, ovo je i

roman o pokuaju udomljavanja i ukorjenjivanja porodice stranaca, doljaka, kako ih obino

percipiraju domai, te njihovom kasnijem nestajanju u kovitlacima vremena i promjenama

povijesnih paradigmi u ratovima i politikim obratima.

Piui sasvim osoben porodini roman, Jergovi zalazi u drutvene lomove da bi

osvijetlio mnogobrojne naine na koje drutveni i povijesni prostori utjeu na ovjekov ivot i

najee ga pokuavaju do kraja smrviti. Otud je Rod dugaka, narativno uzbudljiva, vrsno

organizirana slika ljudskog trajanja u nemilosrdnim vremenima, gdje dva rata preoblikuju

porodinu sudbinu, ali i roman koji ne preza da na vidjelo iznese i ono skriveno u ovjeku kao

nutarnjem kosmosu razliitih tajni, sudara ljubavi i mrnji u paradoksalnoj zasnovanosti

ljudske egzistencije koja stremi ka harmoniji, a suoava se sa tragedijom i smrtnim nitavilom.

Sve navedene narativne linije prati ona o sjeanju kao skladitu slika to ih

romaneskna naracija ugrauje u jezik razvijajui alternativu kolektivnom ideoloki

zasnovanom pamenju, da bi Rod neprestance preispitivao to i takvo pamenje preko istina

individue koje stoje nasuprot proklamiranim istinama svakog tipa zajednice. Stoga je ovaj

roman prian iz perspektive onih koji su na razliite naine iskljueni iz zajednice, ili se kao

identitarni hibridi nalaze na njenoj margini, ili su stranci, odnosno oni to postupno shvataju

da ostaju bez domovine i mogunosti ukorjenjivanja i pripadanja nekoj zajednici. Zapravo, to

je nukleus Jergovieve transformirane porodine hronike koja se grana ka pojedinim

pripadnicima autorove/naratorove porodice, pri emu hroniarska naracija prelazi u

romanesknu i ostvaruje se kao mozaik narativnih biografija, psiholokih portreta, ljubavnih

pria, slika drutvenih drama, povijesnih prevrata i egzistencijalnih lomova. Na toj osnovi taj

nukleus kojemu su u centru romaneskne panje bile porodice Stubler i Rejc razvija se u gustu,

uzbudljivu sliku smjena epoha, drutvenih poredaka i ratova.

Jergovi je napisao roman koji u svojoj narativnoj osnovi polazi od porodine hronike,

ali ta se osnova razgranava, nadograuje, transformira, pri emu pria prati sudbinu najprije

dvije, a potom tri porodice, Stublere, Rejce, a onda i Jergovie, dok se romansijer na vrhunski

nain poigrava odnosom narativnih instanci. Naime, on u ovom romanu unekoliko insistira na

ukidanju razlike izmeu naratora i aktuelnog autora, pa je njihov glas ponekad sasvim

stopljen. Meutim, te dvije pozicije esto se i razdvajaju, a u glas naratora uplivavaju drugi,

prije svih majka koja na momente donosi priu o Stublerima i Rejcima, ali i niz drugih likova

koji se ispovijedaju na mozaikoj romanesknoj pozornici iznosei pred itatelja svoju sudbinu.

Na toj osnovi unutar autobiografske naracije omogueno je naratoru da u prii ostvari

nekoliko razliitih identitarnih pozicija i narativnih funkcija. On iz sadanjeg vremena moe

motriti sebe biveg, obraati mu se kao nekome drugom, na izvjestan nain razliitom od sebe

sadanjeg i ak vriti analizu njegovih identitarnih karakteristika. U isto vrijeme ukidanjem

razlike izmeu naratora i aktuelnog autora, pria u romanu funkcionira i kao stvarnosno tana

autobiografska ispovijest postajui na odreeni nain i narativnom metaforom drutvene

stvarnosti naeg vremena. Takvo graenje narativnih instanci u prii omoguuje zamuivanje

granice izmeu fikcije i fakcije. One se ponekad izjednaavaju u tolikoj mjeri da roman na

svojoj metapoetikoj razini problematizira teorijske osnove romana kao anra i samu prirodu

fikcionalnosti s tenjom da uspostavi tvrdnju kako je sve u njegovoj prii istodobno i

stvarnosno i istinito. Ali, kad se u naratorov glas i optiku ukljue perspektive i fokalizacijski

opseg drugih, ili kada narator u romanu razvija priu izvan njenog glavnog toka o porodici

(npr. u poglavlju Kalendar svakodnevnih dogaaja, s podnaslovom fikcije, te priama o

Albertu Bertiju Plaschki, Emanuleu Prpiu, Ganimedu Trojanovskom, a posredno i Omer-pai

Latasu i njegovoj gradnji zgrade Sarajevske opere, gdje je prianje podreeno izmiljanju, ak

na momente razvijeno u osobenu fantastiku, pa time udaljeno od stvarne historije, ali

istodobno i zaogrnuto njenim traginim logosom.), tada je oigledno da je Rod i fikcionalna

pria, a sam narator u romanu i fikcionalna konstrukcija. A to znai da narativno Ja

uspostavlja napet odnos sa onim autorskim, pa se moe rei da je Jergovi, poput Mirka

Kovaa u romanu Vrata od utrobe, izgradio vrlo sloen sistem narativnih instanci, ali bez

kovaevskih postmodernistikih metatekstualnih igara. To lagano klizanje narativnih instanci

od aktuelnog autora prema fikcionalnom naratoru ostvareno je na vanredan nain. Ono je na

prvi pogled neprimjetno, ali sama pria i priroda njenog ustrojavanja povlai bitne razlike

izmeu naratora i aktuelnog autora, da bi nas na koncu drala, kao svaka vrhunska umjetnost,

u tajni pretakanja stvarnosti u priu. Jergovi je majstor takvog pripovijedanja, romansijer

koji je potpuno ovladao jezikom i vjetinom ustrojavanja prie koju plete poput eherzade u

Hiljadu i jednoj noi.

Kad se izrekne ovakva ocjena, onda valja imati na umu da ovaj pisac moe napisati

priu o svemu, o zgradi, kui, nekoj ulici, davnom dogaaju, ljudskom karakteru, povijesnom

lomu, ba o svemu. Majstorstvo pripovijedanja i vrhunski pripovjedni dar omoguuju

Jergoviu da na preko hiljadu stranica ispria transformiranu porodinu hroniku koja ne prati

linearno dogaaje, nego njihove odjeke u ljudskoj dui i umu te naine na koji oni oblikuju

ljudske sudbine. Tako se hroniarska naracija pretae u psiholoku, a roman ide od jednog do

drugog pripadnika porodice i donosi niz njihovih gotovo biografskih pria i egzistencijalnih

drama, odnosno narativnih slika ljudske sudbine. Veze meu tim priama odravaju se ne

samo pripadanjem porodici Stubler ili Rejc nego i relacijama meu likovima tako to

sudbonosna odluka jednog prouzrokuje prelom u ivotu drugog lana porodice, pa kao u

grkoj tragediji krivnja ili dobro postaju relacioni fenomeni. U tako postavljenoj prii sudbina

nije iskljuivo nepojamna, transcendentalna kategorija ve proistie iz karaktera drutva i

historije, ali svoj korijen ima i u porodinim odnosima.

Roman u kojem autor/narator ve na poetku naglaava da u njegovoj prii ne smije

biti izmiljanja i nadopisivanja, nego e u maksimalnoj mjeri, onoliko koliko doputa priroda

prie, pratiti stvarnost, na kraju postaje velikim stvarnosno-fikcionalnim romanom koji skida

jedan po jedan veo sa ljudskog ivota, da bi kao i svaka velika umjetnost pokuao prodrijeti

do skrivenih sutina ovjekovog postojanja u vremenu. injenica da u svega nekoliko

metatekstualnih intervencija autor/narator naglaava ovakvu prirodu svoje prie trai da se

poblie osmotre njeni izvori, odnosno romaneskna graa.

Jergovi na vrhunski narativni nain pretae sjeanja i porodina prianja u roman,

gdje su s jedne strane to autorova lina sjeanja, s druge majina, dok im se pridodaje i ono

to bi smo mogli nazvati porodinim narativnim nasljeem koje je transgeneracijsko i u kojem

je smjetena osobena porodina povijest. Tim se narativnim izvorima pridruuje i

dokumentarna graa, a pisac u romanu pokazuje i naine na koje dokumentarne izvore

pretvara u priu. Stoga je Rod veliki stvarnosno-fikcionalni roman u kojeg uplivavaju

melanholija, nerijetko tuga, ona najplemenitija, pa potom groza, ona pred kojom se nad

ljudskom nesreom i nemoi poesto ostaje nijem. Ponekad tako ustrojen roman postaje vrsna

poezija bola, jer u konanom zbiru ono to ostaje iza svakog od ljudskih ivota u ovom

romanu jest bol, na najplemenitiji nain pretoena u priu, te time pomalo zauzdana, ureena i

naracijom prekaljena u melanholiju. Zato je Rod i roman linog i porodinog sjeanja koje se

pretakanjem u jezik i arhiviranjem u priu pretvara u itav sistem narativnih mnemotopa koji

vre reviziju historiografije i kolektivno normiranog pamenja.

Rod je i batinik velikih porodinih romana svjetske knjievnosti, Manovih,

Tolstojevih, Markesovih, samo da nabrojim neke pisce takvog romanesknog modela. Ali, niti

je on manovski porodini roman, niti se oslanja na Tolstojevu rekonstrukciju porodice u

prelomnom povijesnom dogaaju, francusko ruskom ratu, niti ide za markesovskom

magijom u prii. To je, reklo bi se po njegovom topografskom obuhvatu, bosansko-balkanski

i srednjoevropski roman, gdje su u centru panje etiri grada, Sarajevo, Dubrovnik, Kakanj i

Zagreb, ali se radnja protee i do Berlina i Bea, ide u Bugarsku, i nostalgino u rumunjski

Banat i mali gradi Bosowicz, mjesto porijekla porodinog patrijarha, gotovo mitske figure u

romanu, otate Karla Stublera. Zasnovan na takvoj topografiji, Rod je i pria o nasljeu

austrougarske civilizacije na bosanskom prostoru i postupnom propadanju u vremenu njenog

modela multikulturalizma i interkulturalnosti. Takav topografski zahvat pokazuje da je novi

Jergoviev roman pria o prostorima koliko i vremenima i modelima unutar kojih historija

formira simboliku vrijednost prostornih odrednica ljudske egzistencije. Ali, i roman nad

kojim neprestano lebdi, kao kakva muzika fraza u simfoniji, spoznaja to ju autor ve na

poetku iskazuje - jer je svaka stopa zemlje za nas tuina.

Odakle takva spoznaja i zato ona odreuje semantiki tok romana? I Stubleri i Rejci,

ali ne samo oni, u svom profesionalnom identitetu ostatak su jedne nestale imperije, Austro-

Ugarske, Kakanije, kako ju narator imenuje u romanu. Oni su pa prema tome stranci, doljaci,

oni koje se odreivalo u austrougarskoj Bosni kuferaima, ljudima koji su doli s tom

imperijom, te se oekuje da e s njom i nestati, otii, vratiti se tamo gdje pripadaju. Ali, ni

Stubleri, ni Rejci nisu puki kuferai, kakanijski nomadi, nego se ukorjenjuju u Bosnu u njenoj

fazi tadanjeg modela evropeizacije i procesa civiliziranja. Zato njihovo ivljenje u BiH i jest

obiljeeno nekom vrstom liminalnosti izmeu nemogunosti povratka i nemoi potpunog

ukorjenjivanja, budui da historija tee drugaijom logikom. Ona u svom naumu, slijedei

ideoloku i politiku mo, tei za homogenizacijom kolektivnog identiteta i postupnim

asimiliranjem svake drugosti. Zato svaka stopa zemlje za marginalne i hibridne identitete i

mora biti tuina. Meutim, takvo tuinstvo ne proizlazi iskljuivo iz hibridnosti porodinog

identiteta Stublera i Rejca nego se stalno nadograuje u skladu sa historijskim procesima.

Naime, naratorov/autorov pradjed, otata Karlo, prognan je u sarajevsko naselje Ilidu

iz Dubrovnika, jer je kao Nijemac, sindikalist eljezniar, ljeviar, podrao trajk eljezniara

u Dubrovniku. Stoga je otata Karlo na svakom mjestu viestruki drugi: Nijemac unutar

junoslavenskih kulturnih i nacionalnih prostora, ljeviar, sindikalist, pomalo komunist,

narator esto insistira upravo na toj odrednici otatinog individualnog identiteta, u drutvu

konzervativnom, kapitalistikom, koje ne trpi nikakav oblik radnikog organiziranja i

sindikalne solidarnosti, potom doljak bez anse da se uklopi u vertikalni institucionalni

poredak drutva. Pored toga otata Karlo je kao politiki prognanik neko ko dri do svoje

njemakosti, pa se u porodici - koja se neprestance hibridizira, jer se nastoji odomaiti u

osobenoj vrsti stranosti, a otatini zetovi nisu Nijemci, nego ili identitarni hibridi kao Franjo,

naratorov djed, nono, kako je odmilja nazvan u romanu, ili domai Slaveni sa otatom

komunicira na njemakom jeziku. Ali, njegova njemakost kao unutarnji osjeaj pripadnosti

jeziku, nee slijediti hitlerizam, nego e otata voen idealima humanizma na Ilidi spaavati

Srbe od krvolonih ustaa suprotstavljajui se nacistikoj ideologiji. Otata Karlo izgraen je u

romanu kao gotovo mitski lik dobrote, smirenosti i mudrosti, neprestano voenim nalozima

moralnosti i humanosti.

Poslije Drugog svjetskog rata u partizanskom pobjednikom trijumfu on e biti na

osoben nain kanjen, jer je uhapen od strane partizana i umalo prognan iz Titove

Jugoslavije zahvaene talasom ideoloki postulirane germanofobije. Spaavaju ga oni

ilidanski Srbi koje je on u ratu spasio od ustakog noa. Otud je otata viestruka rtva

poretka, politike i ideoloke moi koja konstruira svoje fantazme i namee ih ukupnom

drutvu. Ta sistemska germanofobija rezultirat e ienjem Titove Jugoslavije od Nijemaca,

a oni stigmatizirani, ne samo u Jugoslaviji nego i u ukupnoj antifaistiki zasnovanoj

civilizaciji poslije Drugog svjetskog rata, iako su bili protiv Hitlera i njegovog nacizma ili ga

naprosto nisu podravali, i postaju ljudi za koje je svaka stopa zemlje tuina. Ta linija prie o

germanofobnosti koja je nakon Drugog svjetskog rata zahvatila tzv. antifaistiku civilizaciju

provlai se u Jergovievom vrhunskom romanu kao neka vrsta lajtmotiva i postaje narativnom

parabolom o nasilnosti svakog sistema ustrojenog na svojim ideoloki konstruiranim fobijama,

predrasudama prema drugima, stigmama, stereotipima i mrnjama. Naravno, njih svaki takav

sistem negira razvijanjem niza autostereotipnih predstava i fantazmi o vlastitoj etikoj

utemeljenosti. No, to nije jedni razlog da svaka stopa zemlje postane tuinom. Naime,

semantike mogunosti romaneskne parabole vode ka zakljuku da svaki drutveni sistem u

svojoj narcisoidnosti i autostereotopijama gradi vertikalu moi koja sve drugosti iskljuuje iz

sebe, progoni, diskriminira, stigmatizira ili kanjava na druge naine.

U Jergovievom Rodu postoji nekoliko, na prvi pogled neprimjetnih, ali dubinski

ustrojenih narativnih refrena. Oni proizlaze iz onog to se obino odreuje kao romaneskno

opetovanje sudbina. Otatina sudbina viestrukog drugog odredit e modele smjetanja

porodice Stubler kao marginalaca, stranaca, pa potom neke vrste unutarnjih stranaca kad se

oni odomae i unekoliko ukorijene u Bosnu. Na slian nain e u naem vremenu obiljeenom

nacionalistikim ideolokim i ratnim lomovima i sam autor postati viestruki drugi u Zagrebu,

gradu u kojem ivi, nakon izbjeglitva iz ratnog Sarajeva, a potom i u postratnom Sarajevu,

kao rodnom gradu, koji ga na razliite naine odbacuje, ak neprijateljski doivljava u

pojedinim kulturnim krugovima. Otud je Rod preteito roman o ivotu kulturalnih i

identitarnih marginalaca, onih koji su prisiljeni trpjeti mo dominantne, vladajue kulturne

norme i teror ideoloki zasnovanih identiteta odanih fantazmama o svojoj homogenosti,

krvno-srodnikim vezama i sljedstveno tome svojoj organskoj cjelovitosti.

Novi Jergoviev roman po svom zahvatu prostora, vremena, kultura, povijesnih

dionica ostvaruje se u formi interkulturne prie o nasljeu austrougarskog tipa civilizacije na

ovim prostorima. Tome se pridodaje i interkulturna dimenzija prie o postjugoslovenskom

ideolokom preoblikovanju nacionalnih identiteta, kada se nakon rata u kojem se raspala

Titova Jugoslavija svi njeni nacionalni identiteti homogeniziraju oko svoje militantne osi i

demonizatorskih predodbi o drugima kao stalnim svepovijesnim neprijateljima. Porodice o

kojima Jergovi pie funkcioniraju u takvom interkulturnom romanu kao povijesne

metonimije, a u sudbinama njihovih lanova oitovan je naprijed pomenuti sistem moi,

ideologije, kulture, religije, politike, koji ih mrvi i presudno odreuje.

Takav interkulturni roman ostvaruje svoju slojevitost ponajprije priom o prostoru. Tu

slojevitost s pravom naglaava i Davor Beganovi u svom prikazu1 ovog Jergovievog djela.

1 Isp. Davor Beganovi, Sarajevska knjiga mrtvih, dostupno na internet adresi ivanlovrenovi.com, 13. 3. 2015.

Pri tom, to nije samo semantika i narativna slojevitost ve i ona u kojoj je neprestano

prisutan interkulturni napon as dijaloga, as sukoba, da bi se historija ostvarila kao

nacionalna i etnocentrina sila koja, zarad svojih ideolokih fantazmi, ukida sve identitarne

razlike u nakani da ostvari homogene koncepte kolektivnih identiteta. Zato Jergovi pie dugu,

bolnu porodinu sagu o nestalim svjetovima i modelima interkulturalnosti i na prostornoj i na

vremenskoj osi historije.

No, vratit u se jo jednom narativnoj osnovi Jergovievog romana. U njenom centru

je svakako naratorov glas i njegov fokalizacijski opseg, ali tome se pridodaje glas i optika

njegove majke Javorke koja pria porodine prie na samrti, u bolesnikom krevetu,

presabirui vlastiti i ukupan porodini ivot. Prianje prie traje otprilike onoliko koliko traje

njena bolest, dok se vrijeme prie pomie unazad, do otatinog odlaska iz Bosowicza i zahvata

historijske dogaaje, Drugi svjetski rat, a potom rat u kojemu se raspala Jugoslavija. Vrijeme

prie ide i dalje u prolost od toga, pa obuhvata austrougarsko doba obiljeeno doseljavanjem

u Bosnu stranaca koji su je industrijalizirali i civilizirali. Javorkina i naratorova sjeanja su

nukleus slojevite prie romana, slojevite i po njenoj narativnoj dubini, ali i po irini

prostornog i vremenskog obuhvata te zbroju linosti i dogaaja to ih tematizira.

Ako je u uvodnom poglavlju pod naslovom Tamo gdje ive drugi ljudi, predavanje

naratorov glas dominantan, u drugima, Stubleri, jedan porodini roman, Rudari, kovai,

pijanci i njihove ene, kvarteti, Inventarna knjiga i Kalendar svakodnevnih dogaaja, fikcije,

on se mijea sa drugima, Javorkinim, potom onim djeda Franje, pa glasom ujaka Rudija, te

glasom i perspektivom bake Olge (narator ju zove nona), ali i itavog niza drugih likova. Otud

se narativni glasovi i fokalizatorska stajalita umnogostruavaju, pa je Rod na koncu jedna

sloena polifonija narativnih glasova i perspektiva. Ta polifonija omoguuje da se jedan isti

dogaaj ili ma koji drugi egzistencijalni fenomen promatra i procjenjuje iz vie perspektiva,

pri emu se narativna polifonija pretae u bahtinovski shvaen romaneskni dijalogizam. Iznad

svih tih perspektiva lebdi naratorov melanholini pogled na vlastitu i egzistenciju cijele

porodice.

Nakon kraja ivljenja Stublera i Rejca u Bosni, nakon to narator, kao njihov zadnji

ivi potomak naputa fiziki, ali i emotivno Sarajevo i Bosnu poslije majine smrti, s

osjeajem da su oboje ideoloki i identitarno prekodirani, roman se razvija kao melanholino

sabiranje djelovanja historije na porodini ivot i njegove ostatke u sjeanju. Rod je u toj

liniji prie ostvaren i kao dugo narativno svoenje rauna sa sobom i svojima, ali i sa

prostorom rodnog grada i negdanje domovine. Pri tom svoenju mozaiku priu u romanu

odrava cjelovitom tragini dogaaj koji e presudno odrediti sudbinu svih lanova porodice.

Taj kljuni tragini dogaaj u romanu jeste pogibija ujaka Mladena u uniformi njemakog

vojnika za vrijeme Drugog svjetskog rata, a iz nje se, poput tragine krivnje u grkoj drami

lepezasto iri zao udes na sve lanove porodice - na nonu Olgu i nona Franju prije svega, a

onda na Javorku, da bi obuhvatila i lanove ire porodice, i ujaka Rudija, otatu Karla, i tetku

Nevenku itd. Mladenova pogibija, kao presudni porodini dogaaj, postaje naknadna krivnja

za druge. Odluku o njegovom pristupanju Hitlerovoj vojsci donosi nona Olga, nadajui se da

e on tamo preivjeti Drugi svjetski rat. Nono Franjo, pak, iako svjestan da e Hitler, onaj

luak, kako ga on odreuje, na kraju izgubiti rat, ne protivi se dovoljno odluno noninoj

odluci. Zbog toga izmeu njih i stalno postoji vie-manje neizgovorivo optuivanje za

Mladenovu smrt. To e presudno promijeniti i Franju i Olgu, a tragina krivnja koju Olga

osjea zbog te smrti prenijet e se i na Javorku. Nesposobna da se suoi sa svojom

odgovornou, a nemona da uvidi kako je Mladenova smrt rezultat povijesnih okolnosti,

nona Olga e ak i Javorku okriviti za tu smrt. Javorka se, naime, raa pred Mladenovu smrt

pa je Olga doivljava kao osobenu neeljenu zamjenu za Mladena, te time i neeljeno dijete

na mistian nain krivo za bratovljevu pogibiju.

Jergovi na vanserijski nain pripovijeda o ovoj porodinoj traumi i nemogunosti

njenog iscjeljenja, a pria u kojoj za ivota ne postoji mogunost dostizanja katarze postaje

tek u etici pripovijedanja naknadni, posmrtni katarktiki in, vrhunsko narativno razrjeenje

ivotnih krivnji i fatalnog porodinog dogaaja. Tako se i Javorka kao neeljeno dijete, stalno

odbacivano od majke, izravno ili preutno okrivljavano, tek u prianju prie, u suoavanju s

traumom Mladenove smrti, u predsmrtnim trenucima na bolesnikoj postelji moe izmiriti sa

svojim mrtvima i stei kakvu-takvu utjehu. Tu, u toj dimenziji prie Jergoviev roman

doivljava svoje estetske i etike vrhunce, a Mladenova pogibija refrenino se provlai kroz

roman i sjeni egzistenciju svakog lana porodice. Ona e osjeniti i naratorov ivot, a njena

narativna rekonstrukcija i Mladenov grob postaju vrsnim narativnim metaforama uinaka

velike povijesti na ivote onih odozdo, ljudi bez ikakve moi i zatite, onih koji su objekti

velike povijesti.

U takvoj situaciji, kad Mladenova tragina pogibija postaje izvorom nemira, grinje

savjesti, mnogostrukog meusobnog preutnog ili izgovorenog okrivljavanja, gubi se

unutarnja kohezija porodice Rejc. Krivnja i grinja savjesti postaju transgeneracijski fenomen

bez anse za konano razrjeenje za ivota. Ba zbog toga za Jovorku prianje porodine prie

u predsmrtnim danima na bolesnikom krevetu znai i mogunost detraumatizacije, izljeenja,

ali se ona tada susree i s novom velikom traumom svojom boleu i izvjesnou smrti.

Davor Beganovi u svom prikazu Roda s pravom povlai paralelu izmeu prialake situacije

u Hiljadu i jednoj noi i ove u Jergovievom romanu.2 Naravno, eherzada prianjem prie i

dranjem na njoj ahrijarove panje odlae carevu kaznu i vlastitu smrt, da bi umilostivila

okrutnog cara i na kraju humanizirala i dovela u prostor ljubavi. I Javorka kao naratorka ovog

romana suoena sa vlastitom neumitnom smrti, bez anse da je odloi, prianjem prie o

Rejcima i Stublerima, odlae misao na nju, na neki nain je mentalno udaljava i ini

podnoljivom. Njen sin, narator i autor romana, omoguuje joj to svojim stalnim insistiranjem

na prii, zapitkivanjem i pretvaranjem njene prie u katarktiki roman. On je, kako kae

Beganovi, humani ahrijar, mirni sluatelj, koji ne moe donijeti spas, ali utjehu da. Tako se

roman i zbiva u krajnjoj ljudskoj situaciji, a Javorkina sjeanja pretoena u priu njenog sina i

na kraju uobliena u romanesknu naraciju postaju osobeni porodini mnemotop, ali i

melanholina ispovijest sa udnjom za katarzom koja za ivota neprestano izmie.

Jergovi kao vrhunski majstor naracije gradi narativnu sliku napetog odnosa izmeu

sina i majke. Ne ostaje u toj slici nita ili gotovo nita sakriveno, a bolna pria o nadolazeoj

smrti postaje i bolnom priom o jednom nesretnom i na izvjestan nain uskraenom ivotu.

Optereena Mladenovom smrti za koju je gotovo iracionalno optuuje majka, Javorka e

tokom ivota tegliti taj teki, traumatini odnos s majkom i osjeati se kao neeljeno dijete.

Meutim, i ona prenosi vlastitu nemo na sina, nemo da nakon razvoda otpone novi ivot,

pa je i narator izloen odbacivanju i zanemarivanju, ak okrivljivanju. Tako se stvara sloen

odnos sukoba, napetosti, okrivljavanja, gdje je izmirenje predaleko i gotovo nemogue, ali se

namjesto njega razvija bliskost izmeu naratora i majke, bliskost u prii i prianju koje oboma,

u dramatinim predsmrtnim Javorkinim danima, donosi kakav-takav smiraj.

Ba kao to je Mladenova smrt izvor porodinog nesporazuma zbog kojeg nestaju

unutarnje kohezivne sile u porodici, isto tako Javorkin udes biva izvorom nesporazuma i

udaljenosti izmeu majke i naratora, ali i majke i none, pa i drugih lanova porodice, a

Jergovi u ovim romanesknim dionicima dostie narativne vrhunce ne samo junoslavenskog

psiholokog romana, ve i onog u znatno irim, svjetskim kontekstima.

Ako se unutarnja porodina napetost razvija iz ove dvije smrt, koje funkcioniraju i kao

jezgre u zapletu ukupne romaneskne prie, ona spolja nezaustavljiva je po logici drutvene

moi. Moglo bi se rei da se Jergoviev roman lepezasto iri u prii sa Javorkine bolesnike

postelje, gdje je pria bazirana na suoenju sa smrtnim nitavilom, ka povijesti i drutvu, gdje

se pria zasniva na osobenom analitikom obuhvatu sila koje destruiraju i unitavaju ljudski

ivot. Na toj osnovi se uspostavlja nova narativna jezgra romana porodica, a pria pratei

2 Isp. Davor Beganovi, navedeni rad.

ivote njenih lanova zalazi u historijski, kulturoloki, drutveni i itav niz drugih konteksta.

Jergovi je od porodine intime napravio romanesknu metaforu strepnje koja dolazi iz dubina

ljudskog bia i oblikuje njegove akcije ili njegovo povlaenje u osamu, kao npr. Franjino u

brigu o pelama, otatino u brigu o zeevima itd., pa je Rod na krajnjim rubovima svoje prie,

zapravo, metafora historije i ovjekovih muka u njoj.

Sve je u kompozicijskoj organizaciji romana i njegovoj semantikoj slojevitosti dobro

promiljeno. Najprije hroniarski osnov prie o porodicama Stubler i Rejc, kao onima koji

ostaju iza austrougarske okupacije Bosne i profiliraju njen hibridni identitet to e nestati

nakon zadnjeg rata, kada se taj identitet razara pod navalom sila nacionalistike kulturne

ideologije bazirane na fantazmi o homogenosti etnikih identiteta. Potom pretakanje

hroniarskog tipa naracije u mozaiku romanesknu priu. Nadalje, produbljivanje te

mozainosti u psiholoke portrete junaka i njihove moralne dileme, bez anse da se ivot

ucjelovi i harmonizira. A onda smjetanje tih ivota u kulturni i drutveni kontekst koji ih na

razliite naine melje. Potom pria klizi iz ose vremena u osu prostora, gdje Rod postaje

antropoloki roman o simbolikim vrijednostima grada Sarajeva i BiH u cjelini, pri emu se

Sarajevo i Zagreb meusobno ogledaju po stupnju ideoloko-kulturolokog odbacivanja

svakog oblika drugosti vienog iz ugla drutvene moi.

Iz toga proistie i novi sloj romana, onaj u kojem se on ostvaruje kao kulturoloko-

antropoloka studija prostora, najprije Sarajeva i njegovog ueg lokaliteta Mejtaa, a onda i

pojedinih ulica u gradu u kojem novi tip kulture gura u zaborav onaj prethodni i vri

simboliko preoblikovanje prostora. Iza toga dolazi zavrni semantiki udar prie, onaj o

lutanju nonim Sarajevom, s dalekom asocijacijom na lutanje Joyceovih junaka Dublinom,

gdje narator svoju ispovijest pretae u gotovo grotesknu fantazmagoriju o sarajevskim psima i

tranzicijskoj deurbanizaciji grada.

U svom kulturoloko-antropolokom sloju prie Jergoviev roman zasniva itavu

paljivo profiliranu kartografiju linih i povijesnih mnemotopa Sarajeva. Ambivalentan odnos

naratora prema rodnom gradu postaje osnova za ponajbolje prozne stranice o Sarajevu ikad

napisane na ovdanjem jeziku/jezicima. Sarajevo kao ideoloki prekodirana kulturoloka i

povijesna cjelina postaje u prii toposom strepnje i nelagode, jer njegova sadanjost na neki

nain jest iznevjeravanje njegove prolosti zarad iskljuivosti ideologije koja se kapilarno

sputa u grad i temeljito preoblikuje njegov identitet. Takvo, novo, tranzicijsko Sarajevo

postaje nemilosrdno mjesto, a zavrna pria Sarajevski psi tu nemilosrdnost vodi ka

udovinosti noi, osobenoj narativnoj apokalipsi u kojoj se stapaju unutarnji nered, onaj u

naratoru koji iekuje majinu smrt, i nered prostora kojim vladaju jo samo sarajevski psi.

No, grad kao topos strepnje i odbijanja u Jergovievoj prii dobija svoju mnemotopsku

dubinu u kojoj se raskriljuje njegova prolost. Ona se ucjelovljuje u linu kartografiju

mnemotopa, kao npr. u narativnim epizodama Mejta, opis mjesta, Sepetarevac, uspon,

Zatikua, zaboravljeni sokak, Ulica porodica Foht, ili kraj umjetnosti, Ulica marala Tita,

san i sjeanje, Crkva svetog preobraenja, povijest komara, Dva groblja itd. Ta lina

mnemotopska mrea upisana je u naratorov proli identitet i rez u njemu izazvan ratnim

iskustvom i osjeajem da je iskljuen iz svakog oblika ideolokog, homogeno zasnovanog

kolektivnog identiteta. Na drugoj strani, takva mnemotopska mrea potaje slikom, u izvjesnoj

dimenziji nostalginom, nestalog identiteta grada. Upisivanje ideologije u prostor, od

promjena naziva ulica, kao u sluaju Ulice porodice Foht, preko preoblikovanja simbolike

podloge grada donosi osjeaj nelagode i nemogunosti pripadanja, a granica izmeu prolosti

i sadanjosti grada nije povuena samo ratom ve i kapilarnim radom ideologije u prostoru.

Ideologija se na taj nain pretvara u novu prostornu kulturu i pokuava nametnuti kao

prirodna nunost u procesu arhaizacije i getoizacije identiteta grada. Sarajevo kao grad

mnemotop ranijeg linog identiteta sada postaje simboliki topos gdje se osjea da je svaka

stopa zemlje postala tuina. Drugim rijeima, grad je radom ideologije od domaosti postao

strepea stranost koja odbija, ali istodobno i odbacuje naratora, ak ga u nekim kulturnim

krugovima demonizira, napada i na koncu i progoni. Jergoviev roman ovdje doivljava

vrhunce transformiranja naracije u antropoloko-kulturoloki niz mikroeseja, a osobena

nostalgija prema prolom postaje enjom za autentinim oblikom postojanja u budunosti.

Na taj nain sve ono to nas, kako bi rekao Lacan, odbija, istodobno nas i mami. U ovom

sluaju to to naratora mami jeste mogunost prianja prie, ona plemenita andrievska, u

kojoj je pria postala ontolokim prostorom. Pria tako postaje ontolokom supstitucijom za

nestali simboliki prostor u kojemu se formirao lini identitet.

Nasuprot kolektivnom pamenju iji se novi ideoloki postulirani narativi

opredmeuju u prostoru, ili dre na okupu praksom rituala i nametanjem ideologije kao znanja,

odnosno nove prirode identiteta, stoji romaneskna naracija koja taj identitet vidi kao osobenu

vrstu mentalnog nasilja i simbolike devastacije prostora. To je ponajbolje prikazano u

epizodi o porodici Foht, koja se prikljuila antifaistikoj i komunistikoj ideji svoga doba, a

nakon Drugog svjetskog rata postala drutvenim simbolom ratne tragedije. Ukidanjem imena

ulice ukida se i drutveno sjeanje na tu porodicu, a nje se niko vie ne sjea nakon zadnjeg

bosanskog rata. Tako je rat stvorio novu prostornu kulturu kojoj je cilj ponititi prethodnu, a

Sarajevo, i ne samo ovaj ve i drugi gradovi, postaje novi simboliki imaginarij na kojem

poiva ortodoksno shvaen kolektivni identitet. Sada se one sile historije koje gaze

marginalne i hibridne identitete opredmeuju u prostoru, a mnemotopska kartografija biveg

linog i identiteta grada u cjelini postaje u romanu simbolikom Atlantidom, nestalim

svijetom kojega se uskrsava u prii.

Mnemotopskoj mrei Sarajeva i Bosne naporedna je i osporavajua porodina

kartografija mnemotopa oitovana najprije na grobljima, onom u Dubrovniku, potom

sarajevskim grobljima, Svetog Josipa i Barama, a onda i Mladenovom grobu u Slavoniji, pa

potom gradovima, Kaknju, Zenici, Dubrovniku, Bosowiczu itd. Sloena kartografija

mnemotopa potvruje Jergovievu nakanu da iz vremenske osi prenese priu na onu

prostornu. Tako se oko sarajevskog Templa ispreda vrhunska epizoda o zloinu nad Jevrejima

na poetku Drugog svjetskog rata u Sarajevu i kolektivnoj utnji nad bestijalnim divljanjem

rulje u toj jevrejskoj zgradi. A onda se iz Templa kao mnemotopa zloina pria iri ka

zloinima ustaa, pogotovu Luburievim u Sarajevu, da bi na svojim krajnjim semantikim

rubovima izrasla u narativnu metaforu o zlu tokom historije.

Pretakanje jedne mnemotopske mree u drugu pokazuje da je Jergovi majstor

prostorne naracije, pisac u ijoj prii sudjeluju historiografija, kulturologija, antropologija, a

Sarajevo kao sloena povijesna cjelina u ovom romanu, ali ne samo u njemu ve i u

glasovitom Sarajevskom marlboru i nizu drugih Jergovievih proznih djela i tekstova,

pogotovo u onim najnovijim, dobija najbolje prozne stranice o sebi u dosadanjoj povijesti

knjievnosti. Tako taj grad postaje u svojoj ambivalentnosti jedan od kljunih toposa

Jergovieva proznog opusa, pa se moe ak i rei da on zauzima fundamentalnu poziciju u

Jergovievoj knjievnoj topografiji.

Treba samo u tom smislu pratiti pievu fikcionalnu povijest i vrsnu proznu

imaginaciju o Latasovoj gradnji imaginarne zgrade Sarajevske opere, da bi se uvidjelo koliko

ta fikcija nosi enje za drugaijom, humanijom povijesti. Na koncu ta zgrada u ovom romanu

postaje fikcionalni fukoovski shvaen heterotop kompenzacije koji svojom savrenom

prostornom organizacijom omoguuje spoznaju o prostornom, ali i ukupnom povijesnom

neredu u kojem egzistiramo. Ili se prepustiti prii koja se ispreda o noninoj posjeti grobljima

kao fukoovski shvaenim heterotopijama koje umnaaju svoja prostorna znaenja u rasponu

od metafizike dimenzije do intimne, potom porodine, a onda egzistencijalistike i

psiholoke do one u kojoj postaju i metaforama historije.

Ali, ako je npr. u Ulici porodice Foht i sarajevskom Templu kao povijesnim

mnemotopima sadran simboliki rad sila historije, drugi mnemotopi u romanu ostvaruju se u

rasponu od naracije o individualnom identitetu do one o identitetu zajednice koja vri

simboliko prisvajanje i preoblikovanje memorijske dubine prostora. Tako se prostorne

relacije ukazuju kao izvorite vrsnih proznih metonimija, a Rod kao roman kojeg nije mogue

kritiki do kraja odgonetnuti. Npr. on kao zbir psiholokih portreta lanova porodica Stubler

ili Rejc postaje vrsnom mozaikom priom koja se protee od bosanske eljeznice i njenih

stanica kao toposa sjeanja, do psiholokih reakcija likova na splet okolnosti u kojima se

zatiu. Na taj nain se prostor i egzistencija ukazuju u svojoj neraskidivosti, pa se prostor

neprestance u prii i psiholoki oivljava. Takva psiholoka podloga prostora vodi ka tome da

on u svom simbolikom potencijalu postaje unutranji fenomen u mapi individualnog

identiteta, dok je u realnoj dimenziji izloen simbolikom posvajanju od strane vladajue

ideologije i njene kulturoloke norme.

No, Rod se kritiki do kraja ne moe odgonetnuti i zbog niza drugih semantikih

dimenzija. Naprosto, roman u svojoj slojevitosti neprestano izmie svakom itanju, pa se

moe rei da on u svojoj prii ostvaruje itavih niz narativnih teita. Tako se na primjer u

portretu nona Franje na vanserijski nain uklapaju razliite epizode u priu. Na mikro

razinama Jergovieve mozaike prie ostvaruje se sistem narativnih linija, te se ini da je npr.

epizoda o Franjinom spaavanju ivota njemakom oficiru, koji u Sarajevu doivljava

epileptini napad dosegla vrhunac narativne napetosti, a onda slijedi rukavac prie o odnosu

Franje i Olge, da bi sve bilo uokvireno Franjinim Dnevnikom pela i narativno obojeno smru

sina Mladena i neizljeivom tugom za njim. Ili se u epizodi o Nevenkinom ivotu oslikava

Ilida u zadnjem ratu i zloini koje vri komija pripadnik Vojske Republike Srpske, da bi se

ta epizoda dozvala sa otatinim spaavanjem Srba u Drugom svjetskom ratu. Ili se o tetki iz

Dubrovnika razvija vrsni psiholoki portret nesmirive ene, a onda se tom poretretiranju

pridodaju jedna po jedna linija prie o ljubavi, porodinoj drami, usudu historije i nesretnoj

pogibiji naratorovog roaka pilota. Ili se u epizodi o ujaku Rudiju i njegovom putovanju u

Berlin razvije maestralan prozni portret nesretnog ivota Joke Hercla u kojemu se u svega

nekoliko poteza oslika malograanski milje pavelievskog doba Zagreba i udovinost koju

malograantina moe proizvesti u ovjekovom postupanju na primjeru porodice Stini. Ta

porodica se moralno izvitoperuje do kraja muenjem i odricanjem sina Joke zbog njegove

runoe i neposjedovanja muzikog talenta. A potom taj sin poima sebe kao Jevreja i

doivljava Hitlerov ulazak u Austriju, te masovno deportiranja Jevreja u koncentracione

logore, kad bivaju uhapene njegove roake udomiteljice koje on osjea kao majku i sestru. A

Jokin portret se u toj epizodi ogleda u onom njemakog muzikog genija Wilhelma

Furtwanglera, koji je dirigirao pred publikom, dok je u prvome redu sjedio Adolf Hitler. Ali,

bez obzira na svoju genijalnost Furtwangler ne moe spasiti od odvoenja u logor svoga

uenika Karla HolbeinaTako se u jedan ugrauje drugi, pa trei, pa etvrti narativni portret

junaka, a Jergovi na maestralan nain uplie priu u priu i gradi vrsnu narativnu arabesku, a

onda se ta arabeska pretae u mozaik pria, da bi se vratila osnovnoj narativnoj liniji od koje

je i pola. Mogla bi se o tom majstorstvu pripovijedanja napisati opsena studija, a Jergoviev

narativni dar moe se uporediti sa onim u najveih romansijera svjetske knjievnosti

Jergovi je majstor uplitanja razliitih linija prie u mozaiku cjelinu romana koji se

ita s onim intenzitetom panje kakvu pobuuju najvei romani svjetske knjievnosti. Rod je

remek djelo ija e vrijednost s protokom vremena samo rasti. Djelo koje se ita uz saznanje

da mu se, kao velikoj klasinoj literaturi, mora stalno iznova vraati. Bez sumnje Rod je uz

Sarajevski marlboro estetski najzanosnije Jergovievo prozno ostvarenje. A nakon ovog

romana ve se moe govoriti i o pievoj proznoj geografiji, o vezama izmeu npr. romana

Gloria in excelsis, Karivana, Mame Leone, Oca i Roda, te vezama to ih ovaj roman

uspostavlja sa drugim Jergovievim djelima koje nisu tematski direktne, npr. sa njegovim

Historijskim itankama, ali po esejistikom zahvatu u prii i njenom kulturoloko-

antropolokom zasnovu izbijaju u prvi plan. Ili bi se pak mogla vui paralela unutar prozne

osjeajnosti i vizije odnosa historije, drutava i ljudske sudbine izmeu Rute Tanenbaum i

Roda, odnosno Roda i Freelandera po osjeaju nemogunosti pripadanja ideoloki

normiranim identitarnim kategorijama. Mogao bi se pored svega toga uspostavljati i drugaiji

sistem veza u Jergovievom opsenom proznom i romanesknom opusu koji je bez sumnje

postao novom klasikom ukupnog junoslavenskog knjievnog prostora.