jerzy urban - jerzy urban rozmowa z martą stremecką

5/25/2018 Jerzy Urban - Jerzy Urban Rozmowa z Mart Stremeck

1/228


2/228


3/228

Spis treci

Okadka

Karta tytuowa

Karta redakcyjna

Na serio

Charakter

Cz I. KontestacjaDziecistwoGorczkaUmiarycie towarzyskieDlaczego nie w opozycji

Cz II. AkceptacjaPocztkiFascynacja generaemWsikanieSaboycie wadzy

Cz III. ProwokacjaRozczarowanie lewic

ycie syteTosamo

Indeks nazwisk

Okadka


4/228


5/228

Copyright Jerzy Urban, Czerwone i Czarne

Projekt graficznyFRYCZ I WICHA

Zdjcie na okadceBartomiej Molga

Zdjcia wewntrznePrywatne archiwum Jerzego Urbana, Wdowiski/CAF/PAP, Andrzej M arczak/FORUM , Wojtek Laski/East News, Laski Diffusion/East News, Lucjan

News, Erazm Ciolek/FORUM , Polfilm/East News, Ireneusz Sobieszczuk/FORUM , Teodor Walczak/CAF/PAP, Wojciech Kryski/PAP, ZbignMatuszewski/CAF/PAP, Piotr Dzicioowski/Reporter, Maciej Macierzyski/Reporter, Bartomiej Molga

Redaktor prowadzcyKatarzyna Litwiczuk

Korekta i indeks nazwiskMagorzata Ablewska, Katarzyna Szol

SkadTomasz Erbel

WydawcaCzerwone i Czarne sp. z o.o.

Rynek Starego Miasta 5/7 m. 500-272 Warszawa

Druk i oprawaDrukarnia Colonelul. Jana Henryka Dbrowskiego 16

30-532 Krakw

Wyczny dystrybutorFirma Ksigarska Olesiejuk

Spka z ograniczon odpowiedzialnoci S.K.A.ul. Poznaska 91

05-850 Oarw Mazowiecki

ISBN 978-83-7700-116-5

Konwersja do formatu epub:[email protected]

Warszawa 2013


6/228


7/228

Na serio


8/228

Musi pan prowokowa?Lubi.

Umwmy si, e bdziemy rozmawia o pana yciu na serio.Dobrze, cho to zuboy mnie i moe rozczarowa czytelnikw.


9/228


10/228

Charakter


11/228

Dokument chroniony elektronicznym znakiem wodnym

Czy pan jest egoist?

Moj zalet jest to, e majc 15 lat, wziem w rce swoje ycie i ju go z nich niwypuszczaem. Majc 80 lat, nie mog teraz niczego zwala na innych, na bieg historii, ktryustrj. Wszystkie ze przypadki potrafiem obrci na swoj korzy. Z kadego etapu swojegudawao mi si dobrze wybrn. Poczucie poraki czy nieszczcia trapio mnie tylko incyden

Chyba jest to recepta na szczliwe ycie, ale dla egoisty. Pytaj wtedy a co zrobbliskich i dalekich innych, dla swoich formacji politycznych, kraju, wiata? Odpowiem: toopowiem o takich take ambicjach i impulsach. Jednak nie wierz w sam antynomi altregoizm. Ludzie powicajcy si dla innych czerpi z tego satysfakcj. Mdry egoista dba

o fragment wiata i o swoje otoczenie, inaczej zredukowaby wasn egzystencj do ji wydalania. Moliwoci zale od okolicznoci.Dbaem o lepsze urzdzenie wiata, nie zapominajc o sobie, a zawsze troszczy

o siebie, nie ignorujc ycia publicznego, ywiou, w ktrym pynem. Proporcje midzy mos zmienne i popltane. Nie sposb ich zway i nie mnie to ocenia.

Podlega pan banalnym emocjom typu wzruszenie, mio?Cechuje mnie pytki sentymentalizm. Pacz w kinie na filmach, ktre powinny mnie

ako liche, w nieodpowiednich chwilach jak na mj stan umysowy. Przy kiczowatych finaachendach. mier znajomych nie wywouje we mnie ez, za to gdy umiera bohaterka Lovepacz. A co do mioci, zakochiwaem si kilka razy, chocia ten stan jest poniajcy dla czowieka jak ja, ktry ma ambicje racjonalnego panowania nad swoim yciem, nad odrnawet nad emocjami. Przestawaem stanowi o sobie, bo mio naley do uzalenie, to mnizoci.

Jak zachowuje si zakochany Jerzy Urban?Wtedy na pewno nie drani obiektu. A poza tym kwiaty, kolacja, czyli pows

stosowany zestaw rodkw do zdobycia kobiety. Plus listy, bo atwiej mi wszystko wyrapimie. Zakochany Urban jest jak narkoman, hazardzista, alkoholik. Myli tylko o jednym.

Czy jest pan dobrym mem?To chyba nie do mnie pytanie. Przynosz pienidze do domu, zreszt coraz mniej.

I sto piwonii na rocznic lubu.No nie, przecie bym ju nie unis.


12/228

Przecie widziaam.No dobrze, Gosia jest dla mnie bardzo wana. Wie pani, ja w ogle nie jestem sp

przykry w obcowaniu bezporednim dziki temu, e mam zawd, ktry pozwala si wyMnstwo ludzi publicznie jest bardzo ukadnych, a potrzeb agresji odreagowuj w doagresywnie pisz. Dlatego w kontaktach z ludmi jestem mao wyrazisty, spokojny, grzeczny,si przystosowa do rodowisk i do miejsc pracy. Wyadowuj si na ludziach i kierpolitycznych, ktre mi si nie podobaj, w pisaniu, poza tym jestem agodny jak baranek, zw domu, jak i podczas spotka z ewentualnymi antagonistami. Nie dlatego, e boj si ot

konfliktu. Nawet podczas spotka z przeciwnikiem politycznym nie widz powodu do ostentco miabym si kci z Janem Rokit podczas przerw w obradach komisji rywinowskiej?razem kaw, on wie, kim ja jestem, ja wiem, kim jest on, kady z nas ma swoje publiczne wyraania opinii i wzajemnej niechci i nie musi tego robi nad talerzykiem z kanRozmawiamy wic sympatycznie o nieistotnych w tym momencie sprawach.

Ale polubi pan swj wizerunek jako zego. I od czasu do czasu to wraenie podkrca.Lubi by nielubiany. Oczywicie kreacja zego Urbana jest troch udawana,

nieudawana. Jak to przy kadej kreacji. Ja twierdz, e jestem pijakiem, a to jest niepratwierdz, e jestem czy byem rozwizy seksualnie, a to nieprawda. Ja pisz, e nienawidza jest tak, e owszem, niezbyt lubi dzieci, ale pojedyncze, mie dziecko nie budzi we mnie odtwierdz, e nie lubi rodziny i w sensie rozumowym rzeczywicie uwaam, e bliskichswobodnie wybiera, a wizi biologiczne s trzeciorzdne, ale swoj rodzin lubi, chocion kontakty rodzinne s sabe. Ja twierdz, e jestem absolutnym ateist, ale tu mam teuszami. Kiedy wyrzucili mnie ze studiw i chcieli wzi do wojska, a budzio to we mnie najwprzeraenie, zrobiem ze sob zakad, e jeli uda mi si wywin, to przez miesic nie b

Niby ten zakad by pomidzy mn a mn, ale potem sobie zdaem spraw z tego, e zdradzawiatopogld, e te zobowizania wobec siebie odnosz si do jakiego arbitra, abZawstydziem si i nigdy wicej takich manipulacji umysowych nie robiem, ale to pokazuje,gdzie we mnie gboko jaka potencja wiary. Dwch rzeczy w sferze cudzych emocji nie roi to nie jest w najmniejszym stopniu udawane, czyli religijnoci i sportu. Moe std moja niewraliwo na Jana Pawa II i to, co si w Polsce wok niego dziao. Kompletnie nie czuemocji, do dzi ich nie rozumiem. Nie umiaem znale w nim ani wielkoci, ani urokwykluczam, e tego rodzaju brak wraliwoci moe by jakim defektem mojego umysu. A juniechci darz sport. Emocje kibicw s mi obce, obrzydliwe i dzikie. Wiem, e i tu rozmi

z ogromn czci spoeczestwa. Po czci chyba dlatego, e nienawidz wysiku fizycznego

Nie jest ju pan znudzony wizerunkiem skandalisty? Siedzi przede mn starszy, eleganckubrany pan o wietnych manierach, tymczasem bior do rki ostatni Newsweek z panapowanym wywiadem o aferze Rywina, zilustrowany zdjciem w samych majtkach w basTo ju przecie byo, po co powtarza w kko?

Skoro fotograf zapyta, czy wlazbym do basenu, wzi szampana, wywali jzyk, tobardzo, chocia te wydawao mi si to niewiee.


13/228

Ale przecie mg pan odmwi.Odmwiem, bo nastpna proba bya taka, ebym zdj majtki. To by byo z

nieestetyczne. No dobrze, jzyk sta si moim znakiem firmowym, basen i szampan jest znamluksusu w oczach odbiorcw. Pozuj wic na bezczelnego, bogatego, radosnego faceta.

Rozmawiamy u pana w domu, nie ma tu cienia ostentacyjnego bogactwa. I zdaje si, e ow domu Urbana to te efekt zrcznie podtrzymywanego wizerunku rozpustnego satyra.Rozmawiaam z Jerzym Pilchem, ktry bywa u pana na bankietach. Opowiada mi,e atmosfera jak u cioci na imieninach, gociom przygrywaa harfistka. Pan nie dementujplotek o swoim wyuzdaniu.

Ale te nie kultywuj w jaki szczeglny sposb tego wizerunku, nie zabiegam o to,chce mi si niczego dementowa. To Pilch przecie napisa Marsz Polonia, gdzie sportmnie jako wyuzdanego Beniamina Bezetznego. Zapewniam, e nie bya to ksika na zamProsz pani, ja ju od dawna o nic nie gram. Nie mam innych celw ni zachowawcze. Teraz zrobi si egoistyczny sybaryta, niegdy szukajcy wrae, teraz spokoju.

Co pana irytuje w yciu najbardziej?Nudziarze, monologici, alkoholicy, kabotyni. Nie znosz naruszenia nietykalnoci ci

Irytuje mnie dotykanie szczeglnie przez mczyzn, by moe podwiadomie boj si, e gdmnie gboko tkwi homoseksualne skonnoci, cholera wie. Kobieta moe mnie dotyka, awtedy, jeli mi si podoba. Jeli nie, jej dotyk tak samo mnie irytuje, jak mczyzny.

Czy jest co, co moe pana zabole?Wszystkie opinie na mj temat spywaj po mnie, jeli nie maj wymiernych zych sk

Na przykad poprzednia ona napisaa ksik Urban byam jego on, gdzie pado jednoe oeniem si z Gosi, obecn on, bo ona ma adn ma crk, na ktr poluj. To bw niczym nie obeszo, gdyby nie to, e zrobio niemie wraenie na Gosi. Na cae lata usztucmoje stosunki z t ma dziewczynk, dzi doros kobiet. Zaczem unika bliszych konprzytulania, jednym sowem nie zachowywaem si normalnie jak ojczym, ktry jej zastputylko jak pan potencjalnie podejrzany o pedofilskie skonnoci. Ta sytuacja tak mnie zmrodopiero gdzie od roku witam si z ni przez caowanie w policzek. I to wymagao jej inicjaty

Nigdy panu nie doskwieraa niech spoeczna?Nie.

Ja pana nienawidziam.Dzi te?

Nie, dzi budzi pan we mnie jedynie ciekawo.No wanie, obserwuj takie reakcje ze smutkiem, bo to znaczy, e Urban sta si niewa

Prosz si nie obawia, zapewne wielu nie znosi pana nadal. Jakie to uczucie by najbard


14/228

znienawidzon osob, a w moim rodowisku za tak pan uchodzi w latach 80.?Trudno pewnie bdzie pani uwierzy, zreszt nie tylko pani, ale w ogle waszej stro

nie odczuwaem wwczas tej zbiorowej nienawici, bo oprcz incydentu, e kto napisa nabloku, w ktrym mieszkaem, Urban, ty winio, nie doznaem adnej dotkliwej demonstracjemocji. A wrcz przeciwnie, komuchy mnie uwielbiay. Rzd Jaruzelskiego w 1986 r. zbadania opinii publicznej na mj temat. Byy tam pytania o motywy, jakimi zdaniem badanykieruj, badania niezdawkowe, a wic mona przypuszcza, e prawdziwie oddajce reakcje rzecznika wadzy. Wychodzio, e 48 procent dezaprobuje Urbana, a 35 aprobuje. 35 procen

milionw ludzi, czyli miaem du otulin, w ktrej byem pozytywnym bohaterem, gladwalczcym w ich imieniu. Dla subiektywnego samopoczucia czasem wystarczy stu zachwyludzi. Jak oni s u ciebie w biurze, w domu, pozdrawiaj na ulicy, przychodz na spoklaskuj, to ma si poczucie nie znienawidzonego Urbana, tylko Urbana kochanego przez cz spoeczestwa.

A ostracyzm towarzyski? Przecie wielu paskich bliskich kolegw opowiedziao si po dstronie ju nie mwi o twardych dysydentach jak Michnik czy Kuro ale rwnie ko

z Polityki, jak choby Hanna Krall, Dariusz Fikus, Stefan Bratkowski, Andrzej WrbleRne towarzystwa w rnych miejscach zachowyway si inaczej. W warsz

knajpach, jak SPATiF czy Bristol, wdka sprawiaa, e rnice polityczne mniej dzieliy i wze wszystkimi bratali si w pijackim bekocie. Inaczej byo na przyjciach dyplomatyw zachodnich ambasadach, gdzie zapraszano i wadz, i opozycj. Poniewa znaem nie mniz opozycji, jak z wadzy, to trzeba byo pyn przez te salony, nie kania si, co najwylekko skin gow z daleka kolegom z opozycji, eby im nie psu dobrego samopnieskalanych, i wsika w kko towarzyszy. To bya sztuka eglarska, ktra oczywicibawia. Pani mnie pyta o ostracyzm towarzyski. Ja bym to nazwa separacj i ona rzeczw pewnym wymiarze istniaa, istnieli te ludzie, ktrzy byli cznikami opozycji z wadz,niezomni, i maestwa, w ktrych tylko ony mnie nie znosiy. Separacja towarzyska maw Polsce dug tradycj, wszelkie rozamy polityczne powoduj, e ci, ktrzy co podpisalinie komunikuj z tymi, co nie podpisali. Dla mnie nie stanowio to adnego problemu, bprno zaspokaja i mio, i nienawi, chocia nie akn nienawici jak wampir krwi. Mnprostu nie bardzo przejmuje.

Jest sowo wytrych, ktre okrela pana do dzi cynik.

To mao precyzyjne sowo, ktre ma jeszcze t wad, e cynizm w rnych ustach ozninnego.

Zimny manipulator, kamca. Czy pan czuje si cynikiem w takim pojciu?Przede wszystkim chc zwrci uwag na to, e ja sam ten epitet podrzuciem, poniew

najbardziej pamitana publikacja z Po prostu, cho jedna z najgorszych, miaa tytu Wnawrconego cynika. Nawrconego mi dodali, bo oryginalny tytu by Wyznania cynika.mody antystalinowskiego bicia si w piersi skamaem w tym tekcie, e donosiem na po

z mojej szkoy w odzi. gaem, cakowicie zmyliem swoje wasne winy. Ale


15/228

samookreliem 60 lat temu i podsunem to okrelenie na stae. Pani podaa kilka cech Owszem, niektre pasuj do mnie, inne nie. Na przykad, wstyd si przyzna, ale prawdomwny. To nie znaczy, e nigdy nie kami, lecz moim odruchem jest mwienie przeczowe odpowiadanie na pytania, nieumykanie od wyrazistoci odpowiedzi. Zdarzao i zdarza kama w wyranie okrelonym celu, ale to jest rzadkoci.

Na przykad?Kiedy wyszedem z przyjcia, zostawiajc tam swoj obecn on, poniewa ziry

mnie, e siedziaa na kolanach innego mczyzny. Pojechaem do hotelu, wziem pokj i dziez baru. Rano przyjechaa ona, ju spaem sam. Zobaczya niedopaki w popielniczce i stwie to nie moje papierosy. Skamaem, e dostaem niesprztnity pokj, dziewczyny si wyNiestety, dziewczyna ukrada mi majtki, wszystko si wydao i ona chciaa mnie zabi.

Ale to s drobne kamstewka maeskie i nie z ich powodu ma pan opini kamcy. Do dzw obiegowej wiadomoci funkcjonuje okrelenie kamstwa Urbana na pana konferencprasowe.

Raz skamaem jako rzecznik, w sprawie mierci Przemyka. Przeczuwaem, e co jestnie wierzyem w materiay przygotowane przez resort Kiszczaka, czuem, e kami, chociatylko moje przypuszczenia, a nie twarde dowody. auj, e gosiem wersj MSW, wtpic w

Nie, prosz nie kama, e tylko ten jeden raz.wiadomie jeden. A skd to przekonanie o kamstwach Urbana? Wadza bywaa ka

a ja byem emanacj informacji, ktre od niej dostawaem. Tylko e ja w nie wierzyem, wicsensie nie kamaem. A czy manipulowaem prawd? Tak, jak kady rzecznik kadej ins

Czsto dostawaem dodatkowe informacje nie do publikacji i zachowywaem je tylko dlaCzyli manipulowaem. Przypuszczam, e kady zaufany rzecznik wie wicej, ni mwrzecznika jest z natury rzeczy manipulatorska, choby dlatego, e nie ma on nawet instrumentzbada, czy informacje, ktre podaje, s prawdziwe.

Powiedzia pan, e immanentn cech pana natury jest prawdomwno. Skoro tak, to dzdecydowa si pan obj funkcj, ktra nie pozwala prawdomwnoci stosowa na co dzJest tu sprzeczno midzy natur a wyborem pracy.

No dobrze, taka sprzeczno istnieje, ale jak mwiem, poza spraw Przemyka nie poczucia, e kami. A co do manipulacji wci to robi. W tygodniku NIE artykuy s tnie i to jest zasada tego pisma. Ja pisz tylko wtedy, kiedy mog pisa przeciw komu, dominujcej opinii, wobec tego to nie ma nic wsplnego z obiektywizmem, to jest przedstwyostrzonego punktu widzenia Urbana. Czy to jest kamstwo? Nie. Zatem do wszystkich cechwymienionych przez pani si przyznaj, relatywizujc sowo kamca.

Cynik to jeszcze kto, kto dziaa dla wasnej korzyci.Dziaaem dla wasnej pozycji, ale nie dla korzyci w rozumieniu prymitywnym. Bard

pienidze, ale pod tym wzgldem byem bardzo rygorystyczny. Patrzc jednak historycznie, fak


16/228

wzbogaciem si na tym, e byem rzecznikiem. Gdyby nie to, e 96 procent ludzi znanazwisko, nie sprzedabym 850 tysicy Alfabetu Urbana ani 500 tysicy NIE, jak to pocztku, kiedy dua grupa ludzi z chci lub niechci czy ciekawoci kupowaa pismo, niejednokrotnie w kiosku: Poprosz Urbana. Tylko e nie wynikno to z mojej wczekalkulacji. Nie po to staem si rzecznikiem. Przyszych korzyci nie mogem przewidzie.

Sta si pan wwczas czowiekiem bogatym. Lubi pan pienidze?Oczywicie. Ju w czasach socjalizmu marzyem, eby mie milion dolarw, przel

sobie, ile to przyniesie mi rocznie procentw z lokaty na luksusowe ycie.

Jak pan sobie wyobraa wtedy luksusowe ycie?O ile pamitam, nie wyobraaem sobie ycia, tylko sum. To byo jakie cztery

dolarw miesicznie, za to mona byo w Polsce wszystko. Ale nie wiem, co to znaczyo dwszystko, bo nie chciaem mie domu ani ogrodu, ani jachtu, chciaem po prostu wieycie. Nie byo wtedy wyobrani otwartej na dzi dostpne wydatki. Nie byo poday lukktre by tworzyy akomstwo. Na wczesne stosunki i tak miaem tyle pienidzy, ile potrzebo

Wystarczaa mi skoda czy fiat, nie byem maniakiem samochodowym. Auta interesoway mnio ile, jak jeszcze prowadziem, a to si skoczyo kilka miesicy temu, bo uznaem, e jestem i stanowi za kierownic zagroenie i dla siebie, i dla innych. Teraz ten mj wypasiony jagest mi potrzebny. Nawet si martwi, e tyle pienidzy kosztowa, a mnie w nim nie wida

ciemne szyby. Tylko mj kierowca jedzi nim dumnie, udajc panisko, a ja jestem zasonkobieta islamska.

Lewica si pana wstydzi. I to nie za styl ycia sytego sybaryty, bo sama taki prowadzi. Ja

wic gwny powd pana zdaniem?Bo nie miaem tsknoty do tego, eby si uperfumowa Michnikiem po roku 90. Oni s

do byych przeciwnikw, eby zdoby akceptacj. Przyja Michnika ich nobilitowaa, przyjmich w obrb nowego ustroju jako swoich. A przyja z Urbanem ich habia. Byem witrynowym poprzedniego ustroju i przyznawanie si do mnie przypominaoby ich rekorzenie. Zupenie nie leao to w ich interesie. Owszem, stosunki byy bardzo kurti towarzysko rozwinite, dugo mieszkalimy obok siebie na jednym osiedlu, nazwanym prZatok Czerwonych wi Kwaniewski, Miller, ja, Oleksy. Potem oni zaczli robi kariebyem miazmatem przeszoci. Punktem granicznym byo to, jak si pokazaem z szami jzykiem w 93 roku w sztabie wyborczym po wygranych przez lewic wyborach. Nie wyobraenia, e stanie si to symbolem odbierajcym im przyjemno zwycistwa, e oto starprzejmuje ich sukces. Jak nastpnego dnia zobaczyem siebie, a nie Kwaniewskiego na czowszystkich gazet, to zrozumiaem, e zabraem im widowisko. I staem si dla nich postaci haAle nie mylaem, e bdzie si to za mn cigno przez lata.

Czy nie ma pan poczucia przegranej? Zawali si PRL, paski tygodnik nie sta si gazetopiniotwrcz, a pan nie zosta papieem lewicy, jej mdrcem, tylko baznem.

Absolutnie nie. PRL lubiem, ale kapitalizm te nie budzi mego obrzydzenia. Co do


17/228

owszem, tego mi al. A co do pozycji na lewicy prosz pani, umiem oceni mointelektualne innych, ale te swoje. Niestety, Zygmuntem Baumanem nie jestem. W moim przrola mdrca odpada. Za papieem lewicy zosta nie mogem, bo nie miaem za sob imponujlegendy Michnika ani silnego, zwartego i twrczego rodowiska. A teraz nie mam przeadnych celw ani adnego akomstwa na starcze kariery. Niczego od nikogo nie chc i marznikt ode mnie niczego nie chcia. Wczoraj ogldaem dobry izraelski film o ojcu i synu. Ozajmuj si histori Talmudu. Ojciec czuje si niedoceniony i daje wywiad, w ktrym krytykuako hochsztaplera i idiot. Tymczasem syn dostaje nagrod pastwow. Przez pomyk wys

ojcu. On wie o tej pomyce, a mimo to odbiera nagrod z rk prezydenta. Ja nie jestem takim sktry wiele by da, eby by docenionym.

Czy byo jakie wydarzenie w pana yciu, ktrego pan si wstydzi?Pierwszych lat tygodnika NIE. Pismo byo agresywne i gupie, a ja pisaem wtedy

z ktrymi dzi si gboko nie zgadzam. Teraz z kolei martwi si, e stpiaem w radykalizmie, bo jestem stary i boj si popeni przez to jak gupot. Pokorniej. Wstyd.

Czy pan si czego lka?Niedonoci, chorb, mierci. W tym wieku czowiek takich rzeczy si lka.

Czemu mierci, skoro pieka nie ma?Bo ycie jest przyjemne i szkoda, eby si przerwao. Gdyby byo nieznone, nie obaw

si mierci. A jest za dobrze, eby si nie lka, mimo e dzi moje ycie szczeglnie ciekaest. Staem si nieruchawy, niesprawny, otpiay w takim rozumieniu, e zawsze byem

przygd, najwaniejsze byo by, a nie mie. A teraz jestem ani by, ani mie. Jestem o

zarwno na wyjazd na zakupy, jak i na wakacje. Moemy jecha, moemy nie jecha. Dzi bestem ciekawy lektur ni czegokolwiek innego. Ale jestem czowiekiem szczliwym.

Jakie szczcie pana w yciu spotkao?W modoci tworzyem najwaniejsze pismo naszego pokolenia, czyli Po prostu

potem przez wiele lat w Polityce ksztatowaem opini publiczn w stron pragmatyliberalizmu. W latach 80. tworzyem histori, w kapitalistycznej Polsce dorobiem si mPenia szczcia.

Porozmawiajmy zatem o pana yciu.


18/228


19/228

Cz I.Kontestacja


20/228


21/228

Dziecistwo


22/228

Jerzy Urbach, nazwisko zmienione w czasie wojny na Urban, urodzi si w 1933 roku w w ydowskiej rodzinie inteligentw. Prosz opowiedzie o swojej rodzinie.

Zaczn od tego, e o moim ydowskim pochodzeniu rodzice powiedzieli mi dopiero wojny, jak miaem sze lat. Wtedy si rozpakaem, e jestem taki brzydki jak oni. Bo dydzi to byli ci, ktrzy chodz w chaatach, z pejsami, a z nimi moja rodzina nie miaa i niemie nic wsplnego.

rodowisko moich rodzicw byo w sensie kulturalnym polskie, w sensie jzykowym w sensie orientacji kosmopolityczne. Ju dziadkowie nie mwili w jidysz, rodzice tym bardzspoeczestwem, narodem i towarzystwem byli tacy jak oni, czyli inteligencja i buo ydowskich korzeniach, rozsypana po wiecie, po Europie i Ameryce. Mieszkalimy w owci kto do nas przyjeda z Londynu, Parya, Nowego Jorku. W gronie znajomych

rodzicw nikt nie by katolikiem, przechrzt ani Polakiem o sowiaskich korzeniach. wyrana odrbno towarzyska, nie ma mieszanych maestw, zawiera si je tylko w swoimJednake w tym towarzystwie orientacje polityczne s polskie, nie ma syjonistw, bundoadnej wiadomoci ydowskiej. Przeciwnie, obrzydzenie i pogarda w stosunku do ydhooty mwicej w jidysz, chodzcej w kapotach, wrogo do szabasw i religii. Niech celudzi, ktrzy z czego wyroli i nie chc mie z tym nic wsplnego. Jednoczenie wyksztaconych czy pwyksztaconych, bo zawsze to byy warstwy porednie kui obyczajowo, dzielono na tzw. litwakw, czyli gorszych ydw pochodzenia rosyjskiegow ramach osiedlenia w dziewitnastym wieku przyjechali na ziemie Krlestwa, i nas, polskiczachodnich, cywilizowanych, kulturalnych, mwicych po francusku, grajcych na i recytujcych Tuwima. To byli moi rodzice i krg ich znajomych. Wrd nich panowaa ciekawo egzotycznego dla nich wiata gojw, katolikw, tak jakby oni mieszkali gdMalajach.

Co takiego ciekawego byo w gojach?Wszystko. Powiedzmy, e Mundek by z gojk na kolacji. No i co, no i co wypytyw

potem gorczkowo.

Mundek by za to pitnowany?Ale skd. Rdzenni Polacy imponowali. Oczywicie nie suba, tylko wysze sfery. Pa

wydarzenie, ktre wzbudzio kolosalne zainteresowanie w naszym rodowisku. Ojciec mia z potnym wwczas Kocioem mariawitw w Pocku. Przyjechaa do nas gowa tego Karcybiskup, ktry przybywa w bogatych szatach, takich jak arcybiskup katolicki, z on zakbo u nich celibat by dobrowolny. Mieszkalimy w oficynie i arcybiskup musia przejpodwrko. Wszyscy w kamienicy wylegli do okien, podniecenie panowao niesamowite, w

imponowaa im taka znajomo ojca.


23/228


24/228

Byem burujskim dzieckiem. Zadaem od rodzicw tyrolskiego stroju. Czuem si w niezwykle szykownie, byem nawet skonny cierpie bl, bo skrzane krtkie spodenk

ocieray mi uda. Na ulicy lekko si krzywiono na mj widok, bo na kocianych guzikach wygrawerowane wzory przypominajce swastyki.


25/228

Bylicie zamoni?Dziadkowie tak, rodzice naleeli do klasy redniej. Jeden dziadek mia wietnie prosp

zakad optyczny na Piotrkowskiej. Drugi, ten ktry polubi Frumkin, by fabrykantemmanufaktur w Zgierzu, majtek w Adelmwku ze sporym ogrodem, due mieszkanie w msamochd, szofera. U nich w majtku spdzaem lato. W niedziele zjawiali si tam rni zgrali w tenisa, odbyway si obiady na kilkadziesit czy kilkanacie osb. A moe ja ju wwyolbrzymiam po tylu latach, moe to wszystko byo skromniejsze? Mam jednak wraenie, burujskim dzieckiem, nieznonym, upartym bachorem, ktry jak zada tyrolskiego stroju

dosta. Czuem si w nim niezwykle szykownie, wrcz wytwornie, i byem nawet skonny bl, bo skrzane krtkie spodenki ocieray mi uda. Na ulicy lekko si krzywiono na mj widokkocianych guzikach byy wygrawerowane wzory przypominajce swastyki.

Mielimy na wczesne czasy mae mieszkanie, czteropokojowe, ale nowoz kaloryferami. Rodzice skasowali mieszczaski ukad, czyli nie byo salonu, jadalni, sypmiaem pokj dziecinny, a rodzice sypialni z dwoma tapczanami, do ktrych przykrcony bst. Ta dziwna konstrukcja suya po to, by na leco je, pisa, pracowa, czyta. Jeli chwyobrazi sobie mj dom, to prosz przypomnie sobie Modziakw z Ferdydurke Gomb

to wanie wypisz wymaluj moi rodzice. Ojciec by redaktorem naczelnym gazety sympatz PPS. Wstawa pno i pracowa do pna. Reszt nocy rodzice spdzali w knajpach. Wraranem. Dopiero koo jedenastej opiekunka prowadzia mnie do przedszkola, ebym nie mumczy porannymi lekcjami francuskiego. Twierdziem, e gowa mnie od tego boli, wic ninie zmusza. Wczeniej przychodziem do pokoju rodzicw, eby si przywita, a wieczoresi poegna. Prowadzono odrbn kuchni dla mnie i dla dwch gospo, odrbn dla rodzizawsze byli na diecie. Jedli wygotowane kury, rye, jakie inne paskudztwa, a ja normalne jed

W naszym domu suyy gojki. Mn zajmowaa si panna Jadzia, ktra bya crk i miaa ma matur. Jako kilkuletni chopiec rzuciem na spacerze butelk. Butelka odbiadrzewa i uderzya j w gow. Leaa w szpitalu i grozia ojcu, e do koca ycia bdzie prent. Ale jako wydobrzaa. Bya te u nas kucharka Genia, ona komunisty, ktry w wizieniu. Obie byy dobrane tak, aby mnie nie nawracay na katolicyzm. Ale niewytrzymyway i robiy mi choineczk z papierowymi ozdobami, burczay po ktach, e jakdziecku odbiera przyjemno z prezentu pod choink. Budzio to w domu pewne napicia rodzicami a sub.

Rodzice nie lkali si, e syn wychowywany przez gojki zatraci cakiem tosamo ydow

Lku przed utrat tosamoci nie mieli, ale przed utrat odrbnoci ateistycznej tak. Zwojciec, jak wskazuj na to dalsze wypadki. W czasie okupacji nie mg si przeama, eby wkocioa katolickiego. Na nic histerie matki, e przecie od tego, eby udawa katolika, zaleWtedy wszyscy ydzi ukrywajcy si na aryjskich papierach demonstracyjnie leeli kw kocioach. Moe jednak ten upr paradoksalnie wyszed nam na dobre, bo wwczas podejrzewa, e czowiek, ktry nie chodzi na msze, moe by ukrywajcym tosamo ydem

Jak pana wychowuj rodzice?

Przede wszystkim mao wychowuj. Nie maj takich ambicji, a jeli nagle budzi sitaka potrzeba, odnosz poraki, jak choby ta: byem niejadkiem, zaproszono wic na obi


26/228

dozorcy, ebym wzi z niego dobry przykad. I nastpi blama, bo on te niczego nie chciaPowiedzia, e u niego w domu w barszczu jest boczek, fasola, a tu jest czerwona woda. Zwmatka od czasu do czasu miaa silne motywacje, eby postawi na swoim. W lecie 39 roku bna wakacjach w Zakopanem. Uparem si, e bd nosi sanday ze skarpetkami, a matka Cay pobyt by zepsuty przez te ktnie.


27/228

Majtek dziadkw w Adelmwku. U nich spdzaem lato (na zdjciu ja z mam).W niedziele zjawiali si tam rni znajomi, grali w tenisa, odbyway si obiady na

kilkadziesit czy kilkanacie osb.


28/228

Mwio si w domu o grobie wybuchu wojny?Tak, ze strachem, poniewa ojciec ju figurowa na licie do rozstrzelania za a

atakujce Hitlera. W odzi bya mniejszo niemiecka, podziemne NSDAP, opublikowaproskrypcyjne. Ojciec ju latem 39 roku wiedzia, e musi ucieka.

Pan te si ba?Wrcz odwrotnie. Jest sierpie, rodzice decyduj si na wyjazd z letniska w Zakopan

drodze dyskutuj, czy wkrtce wybuchnie wojna. Bior udzia w tej dyskusji, mwi, e tatego chc, bo wojna to jest atrakcja, co si zmieni, wreszcie nie bdzie tak nudno. Wz Zakopanego otwartym samochodem, kabrioletem. Prowadzi ona Maksa Kona, dwidzewskiej manufaktury. Jest pikn kobiet, crk naczelnego rabina Polski i senatora. Twana posta. W samochodzie ma radio. Pierwszy raz widz radio w aucie, niewiele sgwnie piski, ale to dla mnie i tak wielka atrakcja. To ostatni przedwojenny akord, jaki pamTu przed 1 wrzenia wyjedamy z odzi do Warszawy i stamtd mamy wyrusza w dalsz una wschd wraz ze spor grup znajomych rodzicw. Mieszkamy w jakim hotelu. Rodzicedancing. Podnosz wrzask, boj si sam zosta, czuj, e co jest nie tak, bo na schodach w

koczuj tumy uciekinierw. Nazajutrz okazuje si, e nie wystarczy benzyny dla wszystkZapada decyzja, e pojad tylko mczyni jako bardziej zagroeni. Odjedaj na granic radzieck, nie wpuszczaj ich do Zwizku Radzieckiego. Dopiero 17 wrzenia ojciec trLwowa. Ja za z matk mieszkam w rdborowie pod Otwockiem koo Warszawy, czyli zaw nadziei, e Niemcy nie przejd rzeki. Tam ju byo niebezpiecznie, bo maruderzy z polskieprzychodzili w nocy po jedzenie, gwacili, strzelali, jak to kada pobita armia. Wrcilimy wodzi i wkrtce matka zaatwia przewonikw, ktrzy ciarwk przewieli nas przez granic midzy Rzesz, do ktrej naleaa d, a Generalnym Gubernatorstwem. To ju by l

miaem zimowe palto, z ktrego mi wyjmowali brylanty, broszki, zaszyte przez matk, o czwiedziaem. Potem przez dugi czas mylaem, e zawsze nosz biuteri w palcie. Przewprzeprawili nas przez Bug, nocowalimy zbiorowo w jakiej chaupie, gdzie te nas okradli.


29/228

W przedszkolu. W stroju hiszpaskim, pamitam piosenk, ktr wwczas piewaem jestem Pedro, Hiszpan wesoy. Opiekunka prowadzia mnie do przedszkola dopiero ko

jedenastej, ebym nie musia si mczy porannymi lekcjami francuskiego. Twierdziemgowa mnie od tego boli.


30/228

Jaki by pierwszy obrazek wojenny zapamitany przez pana?Czogi na szosie, ale widziane z daleka, czyli nic ciekawego. Potem Niemcw wi

w odzi, bo w kocu tam wrcilimy na jaki czas, ale oni ju byli zadomowieni. Ju wprowopaski z gwiazd, zajli nasze mieszkanie.

Jak to si odbywao, brutalnie?Nie. Pokazali nakaz, powiedzieli: prosz si wyprowadzi. Wynielimy si do dzi

ktrzy mieli ogromne mieszkanie, i tam skupia si caa rodzina. Pamitam, e przyszed Ni zabra radio, wszystkim rekwirowali radia. Dziadek strasznie to przey.

Trafiamy wreszcie z matk do Lwowa, gdzie czeka na nas ojciec. Dosta niez jak nwarunki prac, by administratorem kilku domw. W jednym z nich osiadamy, w mieszkaniu blwowskiego. Oprcz nas mieszka tam wiele osb, to bya typowa komunaka. W kuchni wszyawanturuj, kto komu wycign z rosou tuste kski. Jeden z pokojw zajmuje maszynistka z ze swoj crk Lub, ktra staje si moj koleank. Spdzamy razem duo czasu na podopowiadam jej, jak ylimy przed wojn, odpowiednio przesadzajc w opisach wspaniaodonosi matce, e tutaj mieszkaj wielcy buruje, a matka zapewne donosi dalej. Pewnego dni

wstajc w wannie, ktrej przedtem na oczy nie widziaa, uderzya gow w szklan peczkpotuko si, poranio j lekko. Jej matka, zamiast opatrywa pokrwawione dziecko, zamkw azience, wezwaa NKWD, e by zamach na crk. NKWD przyjechao, ale na szczuwierzyo w zamach.

Jadamy obiady w hotelu George. To trwa p dnia, bo wpierw si stoi w ogonku npotem wewntrz czeka si na stolik. Kolejki s wszechobecne. Na przykad do sklepw wojskktre otwarto we Lwowie, eby zaimponowa polskiej ludnoci wspaniaoci radzieckich toJest ju zima, straszny mrz. Chodz na lekcje fortepianu do nieogrzewanego mieszkania

w rkawiczkach.

Nauczy si pan gra?Skde. Nic z tego nie wyszo. Ja si niczego w yciu nie nauczyem, ani jzykw, ani

konkretnej wiedzy z zakresu jakiegokolwiek szkolnego przedmiotu.

Czujecie si bezpiecznie?Nie, bo rodzice ju przed wojn doskonale wiedzieli, co to jest stalinowski ZSRR, w

cz rodziny Frumkinw staa si ofiar stalinowskich czystek. Groz powiao, jak pewneojca wzili na NKWD. Nie dlatego, e opowiadaem, jaki on jest buruj, tylko dlatego, kolega Julian Tuwim przysa mu odkryt kart z Parya: Kochany Janku, jestem w Paryu. Wsi tutaj zjechali, jest ksi Janusz Radziwi i jeszcze minister ten i w. Same dobre nazwis

PrzyjedajNie. Tuwim chcia si tylko pochwali, w jakim to dobrym towarzystwie przebywa.

po kolei odczytywao te nazwiska, ojciec za kadym razem odpowiada, e nie zna. Wwycignli teczk ojca i tu zaczyna si zabawna historia. Ot w teczce by wycinek z

redagowanej przez ojca Dariusza Fikusa, z ktrym potem pracowaem w Polityce. Stary F


31/228

endekiem, napisa w swojej gazecie, e mj ojciec jest radzieckim agentem i opatrzy to zojca wychodzcego z paczk z poselstwa radzieckiego w Warszawie. Ojciec wytoczy muo zniesawienie i wygra. Ci z NKWD pogupieli skoro endecy oskaryli ojca, e by radagentem, to znaczy, e swj, i potraktowali go z honorami. Awansowa z administratora domgwnego urbanist miasta Lwowa. Ta posada zabezpieczaa przed wywzk na Sybir.

Zamierzalicie we Lwowie przetrwa ca wojn?Nikt ze rodowiska uciekinierw, w ktrym si obracalimy, nie zamierza. Wszyscy

wyjedali. Jedni przez Litw, Estoni, Finlandi do Ameryki Poudniowej. Inni przez RumPary. Wszyscy si gdzie wybierali, co zaatwiali. Lww to by przedpokj wyjazdowy.mia pecha, bo da dziesi tysicy dolarw swojemu wsplnikowi, ktry jecha do APoudniowej, eby w razie potrzeby wspomaga go stamtd. Pienidze przepady, a pidziesit tysicy zotych, gra forsy, moglimy za to przey spokojnie ca wojn.

Nie wyjechalicie wic z braku pienidzy?Chyba nie to byo gwnym powodem. Moi rodzice cae ycie chcieli gdzie z

wyjecha, tylko nigdy nie mogli si wybra. Przed wojn ojciec zakada wydawnictwo wz Ilj Erenburgiem. Ju wszystko byo zaatwione i nie wyjecha. Ale gadao si o tym bez pNawet po wojnie mia pojecha do Chin, jako attach prasowy ambasady polskiKuomintangu, i te nie wyjecha, chocia mia ju nominacj. Szkoda, bo ta ambasada wzwiaa na Tajwan razem z Czang Kaj-szekiem. Dziki temu, e mieli papiery dyplomatyczne, puciec wielu bogatym Chiczykom i wywie ich majtek. W rezultacie wszyscy z ambasadytam milionerami. Bybym teraz milionerem chiskim

Ale na razie jestemy we Lwowie.Id do szkoy. Przed wojn bya to polska ekskluzywna szkoa dla panienek. Ju wt

radzieck szko, dyrektorem zosta Ukrainiec. Nie znosz tej szkoy, jak zreszt kadej innejRobi mapie miny i mwi wyrazy na d, jak to okrelaj nauczyciele, codziennie mmeldowa u dyrektora, rodzice raz na tydzie. Ciko mi idzie.

Przyjeda Teatr Bolszoj. Idziemy na Eugeniusza Oniegina Czajkowskiego. Spektaklmnie tak wielkie wraenie, e dostaj gorczki. Najbardziej imponuj mi licie lecce z drzwiem jeszcze, e to prosty chwyt z magnesem.

Przychodzi lato i szef szkolnego Komsomou proponuje wyjazd na obz. Protestrodzice chtnie chc si mnie pozby na jaki czas. Wyjedam wic, obz jest w Brzuchosynnej przed wojn miejscowoci, tam si rozgrywaa sprawa Gorgonowej. Na oboziepierwszy stykam si z systemem radzieckim. Zgroza, bezhoowie. Zbiorowa sypialnia,ogolone, nie wolno mie nic wasnego, bo ukradn. Jak pada deszcz i jest zimno, trzebaw ogonku do magazynu, eby wydali sweterek i czapeczk. Ale trwa to godzinami, bo nie niczego zorganizowa, zaprowadzenie dzieci na posiek te jest problemem. Po kilku przyjedaj rodzice w odwiedziny. Widz mnie w aosnym stanie, ogolonego na zero, pytchc wraca do domu. Tak, oczywicie. Zabieraj mnie stamtd. Zaraz potem, dzie, dwa p

wyjedzie z obozu, wybucha wojna radziecko-niemiecka. I cay obz zosta ewakuowany


32/228

Zwizku Radzieckiego. Potem rodzice tych dzieci latami ich szukali, jedni znaleli, inni nie. szczcie, e rodzice mnie zabrali, bo mogem zosta ju nie chiskim milionerem, tylko myna Syberii.

Wkraczaj Niemcy. Groza?I panika. Na eb na szyj rodzice staraj si nas ewakuowa, nie dostajemy si jed

adnego rodka transportu i w kocu Niemcy zastaj nas we Lwowie. Natychmiast zmmieszkanie, rodzice wyrabiaj sobie aryjskie papiery, na szczcie ju wczeniej przezurzdnicze niedopatrzenie zmieniono nam nazwisko z Urbach na Urban. To brzmi zdecydmniej ydowsko. I wanie wtedy po raz pierwszy rodzice mwi mi, e jestem ydem i mam tego nie zdradzi. Oczywicie natychmiast wybiegam na podwrko i obwieszczam wsdzieciom, e jestem ydem. Za chwil waciciel mieszkania przychodzi do rodzicw i kwyprowadzi. I tak zaczynaj si przeprowadzki i gubienie ladw. Na szczcie mamy takdobry wygld, matka jest naturaln blondynk, ojciec nie ma semickich rysw.

W kocu zamieszkujemy w byym szpitalu pucnym, gdzie leczono grulic i astm. Mtam sami ydzi, ktrzy udaj przed sob nawzajem katolikw. Do mnie przychodzi ksidz, kt

mnie egna si i tego, czego si nie nauczyem w por Ojcze nasz i Zdrowa Maryjo,sowem wszystkiego, czego potrzebuje katolik. Po jakim czasie ojciec dostaje od jznajomego propozycj wyjazdu na wie z niemieckim dokumentem, e jest sprzedawc gazet. przedstawicielem niemieckiego urzdu kolportau. Od razu si tego chwytamy i wyjedmiejscowoci Budzanw, pod Tarnopolem, blisko rumuskiej granicy. Powiat Trembowla,sienkiewiczowskie. To jest miasteczko trzytysiczne, z czego jedna trzecia to byli ydztrzecia Ukraicy i jedna trzecia Polacy. ydzi to ndza handlujca i parajca si rzemDookoa gospodarstwa rolne, bogatsze Polakw, biedniejsze Ukraicw. Jest sdzia, pospolicji, dwch lekarzy, jeden adwokat, no i ksidz. Wynajmujemy mieszkanie. Jestemy ciaem wzbudzajcym zainteresowanie. Wpierw s plotki, e ojciec to dygnitarz sanacyjny, si schowa. To jest oczywicie dobra wersja. Potem przyzwyczajaj si do nas. Sprzedawanojca gazet to czysta fikcja, nikt tam gadzinwek nie kupowa.


33/228

Udawanie katolika. Okupacj przeylimy dziki aryjskim papierom. Do mnie przychodksidz, ktry uczy mnie egna si i tego, czego si nie nauczyem w por Ojcze nas

i Zdrowa Maryjo, jednym sowem wszystkiego, czego potrzebuje katolik. W Budzanogdzie si ukrywalimy, braem nawet udzia w pierwszej komunii. Tylko ojciec nie mg

przeama, eby wej do kocioa, mimo e wszyscy ydzi demonstracyjnie leeli tamkrzyem.


34/228

Z czego yjecie?Z tak zwanych zasobw. Nieatwo byo je spieniy. Ktrego dnia ojciec poje

Trembowli sprzeda brylant. Brylanty rodzice mieli wprawione w zby. Przyjecha tamw jedynym hoteliku, nikogo w tym miasteczku nie zna. I jak ten brylant sprzeda. wacicielk hotelu, czy nie zna kogo, kto by go kupi. Powiedziaa, e owszem, zna. Wprzyszed jaki facet, obejrza brylant i zapyta, czy moe sobie go zatrzyma, czy te ojcieeby zaprowadzi go na posterunek niemiecki, a tam sprawdz mu rozporek. I w ten sposbstraci brylant. Ale to jeszcze nie jest puenta. Koniec historii by taki, e ta kobieta

sprowadzia szmalcownika, po wojnie napisaa list, eby ojciec jej pomg, bo ona w czasigo przechowywaa

Dla mnie to jednak byy rajskie czasy. Chodziem do szkoy, w ktrej pan dyrekwszystkich uczniw kijem po plecach, ksidz na religii linijk wali po apach. Wszystkich, tymnie.

Czemu?Bo inteligent. Rodzice, kawusie w domu Dzieci w szkole byy przyzwyczajone d

nikt si nie buntowa. To by inny wiat, oni nigdy nie widzieli samochodu, kina, adnych utypu radio czy kaloryfer. Opowiadaem o tych wspaniaociach, imponowaem im, zzaakceptowany. Tam dopiero jak radzieccy wkroczyli, pojawiy si samochody, pokazalPrzysza cywilizacja. Odwrotnie, ni gosz stereotypy.

Nie pojawiali si Niemcy?Raz w roku jeden przyjeda na furmance pobra od chopw kontyngent. Byway ap

roboty. Ale gdy mieli przyjecha Niemcy, jedyna folksdojczka, jaka tam mieszkaa, upr

wszystkich i caa wie uciekaa do lasu. Przyjedali, nikogo nie zastawali, odjedali, wtemiejscowo wracaa z lasu. Pojawiali si te, jak bya jaka akcja. Po naszym przyjedzie wwywieziono ydw do getta w Trembowli. Byem tam akurat, gdy rozstrzeliwano ydw.

Pan to widzia?Rodzice nie wypuszczali mnie z domu, jak kule wistay. Przyjechalimy saniami w te

zaatwi jakie sprawy. Zatrzymalimy si na noc w burdelu, u kochanki waciciela nmieszkania w Budzanowie, ktra bya prostytutk. I zacza si akcja, strzay, krzyki. Wpadaydowska dziewczyna i staraa si wkupi w towarzystwo, piewajc Chryzantemy zocistkiedy si zacza strzelanina, nie wytrzymaa nerwowo i wybiega na ulic. Mwiono, e scsi przed Niemcami w gnojwce i jak wychylia gow, zastrzelili j. Ja tej makabry nie oglRodzice starali si odwraca moj uwag od tego rodzaju zdarze i ich znaczenia. Chodziedo szkoy, biegaem boso, pasem krowy, paliem pierwsze papierosy nie z tytoniu, dziwnymgustowalimy w papierosach z lici makowych, nic jeszcze wtedy nie wiedzc o opium, rzecObrzydliwy smak. Bya rzeczka, owiem ryby, pywaem cznem. No, raj dla dziecka.

Zero strachu?

Wie pani, czego si baem? Ptakw, a szczeglnie kur. I ten strach zosta mi do dzi, ni


35/228

ego podoa, ale mocno we mnie tkwi. Strachu zwizanego z wojn nie czuem w najmnstopniu. Moe dlatego, e nie widziaem trupw, a moe dlatego, e wyobrania dziecka stron kieruje lki. Na pewno rodzice si bali, ale nie rozmawiali o tym ze mn. Wiedzieli, ydzi jestemy szczeglnie naraeni, ale nie pamitam, eby ich to paraliowao. Wiele lat Jacek Kuro chyba najlepiej opisa wczesny mechanizm psychologiczny wywieli ydw,ICH wywieli. Oddzielenie niezbdne dla zachowania zdrowia psychicznego.

Niedawno byem w Budzanowie, po dzielnicy ydowskiej nie ma ladu. W ogle po nie ma ladu. Tylko przyroda zostaa pikna.

Spotka pan ludzi, ktrzy pamitaj wojn?Ju nie. Ale opowiem inn histori. W latach szedziesitych pojechaem do K

Opolszczynie, gdzie cay polski Budzanw zosta przeniesiony po wojnie. Pojechaem tamreporta, jak im si yje. Spotkaem dorose ju dzieci, z ktrymi si tam przyjaniem. Sptych starych, ktrzy jeszcze yli. Napisaem do Kulis tekst o tym, e przyjechali z miejscgdzie samochodu nie widzieli, a my wosy naleao tylko przed Wielkanoc. Szewc zdejmowa buty latem, a wkada na zim i przez ca zim ich nie ciga, nawet do spania.

prosz bardzo, Kole to Europa pen gb. Spotkaem mojego przyjaciela teraz by milickoleank teraz bya bufetow. Po ukazaniu si tekstu wcieko moich znajomych z czaswbya nieskoczona, e ja z nich zrobiem dzikusw. Tak jak potem film Boa podszewka woburzenie Kresowiakw.

Wracajc do wojennych czasw. Uprzedzono ojca, e jest na jakiej licie podejpolitycznie i moe zosta aresztowany. Uciek i zamieszka w innym regionie pod Zbnotabene to te sienkiewiczowskie miasto. Zosta buchalterem w niemieckim majtku pastwktry by trzymany dla przyszych zwyciskich niemieckich oficerw. Tam to ju bya Gorzelnia, jedzenia pod dostatkiem. A za jedzenie mona byo mie wszystko, co si chciao. Zzostalimy w Budzanowie, ale wkrtce musielimy ucieka, poniewa zaczy si rzezie ukrUkraicy, ktrzy w dzie orali i siali, w nocy palili polskie gospodarstwa. Za naszych czaspalili, nie mordowali. Potem podobno te mordowali. Wyjechalimy do Tarnopola. Ojciec coprzyjeda furmank wyadowan gsiami, prosiakami, wdk i wszelkim dobrem. Byli znajomi z Budzanowa, rodzina nauczycielska pastwa Baraskich. Mieszkali w pokojuDawalimy im jedzenie, a oni nam serce gorce. Byli w AK. Po kolacji zamykao si drzwi ni zasaniao okna, wycigao radio i suchao BBC, wyjmowao karabin ze schowka, czycio bogoojczyniane piosenki. Kpiem z tego na caego, mieszya mnie do ez ta patri

tromtadracja.

Przecie by pan smarkaczem.Ale ju wtedy bardzo wyczulonym na kabotystwo, a to byo kabotystwo w czystej

Pniej, jak zaczy si walki o Tarnopol, nie mogem schodzi do schronu, poniewa tam marozdawa ty ser i angielskie suchary, a ja mu bezustannie docinaem. Wybuch skandal, bowany czowiek. A do tego miaem si, jak baby si modliy. Nie mogem znie tej atmRodzice wic chodzili do schronu sami, powiedziaem im, e mam swj schron w okopie i

chowam. W kocu odkryli, e do tego okopu cignem proch, jakie karabiny. Bawiem w wojsko. Gdyby nadlecia byle odamek, wyleciabym w powietrze z caym moim arsenaem


36/228

Ale zanim rozpoczy si walki o Tarnopol, ojciec przey nalot ukraiski na mw ktrym pracowa. Najpierw Ukraicy daj wdki, ojciec ich prowadzi do kadzi w gorzsame opary zwalaj ich z ng tak, e nie s ju w stanie zaczerpn ani grama. Zanim si dopadli ich Niemcy.

Czasy s przekomiczne, bellum omnium contra omnes, czyli wszyscy ze wszystkimi Jest partyzantka radziecka, ba, partyzantka, ktra ma samochody, czogi, artyleri niczym rewojsko. S Niemcy, ktrzy walcz z t partyzantk. S dwie partyzantki ukraiskie, bandi bulbowcy, ktre walcz ze sob i walcz z Niemcami oraz z Rosjanami. I jest saba part

polska, AK, ktra gwnie walczy z Ukraicami. Dzikie pola. Ojciec opowiada scenkwidzia na wasne oczy: jedzie szos kolumna samochodw niemieckich, a w przeciwnkolumna aut radzieckich. Wszyscy odwracaj gowy, udaj, e nie widz si nawzajem, boedzie w swoich sprawach. I inna historia: pewnego dnia ojciec jedzie saniami ze

zaprzyjanionym szefem Niemcem. Widz radzieck partyzantk. Tamten by w mniemieckim, wic ojciec narzuci na niego jak szub, zagada Rosjan swoj pikn rusi uratowa Niemcowi ycie. I ju sta si przyjacielem ca gb, Niemiec chroni ojckontrolami, bo ojciec krad dobra na potg. Jednym sowem, kocwka wojny bya wesoa. R

na przyjcie radzieckich nazbierali ogromne zapasy papierosw i wdki jako walut i zakopaW pewnym momencie rozdzieli nas front. Ojciec znalaz si po radzieckiej stronie i wdo wojska. My z matk wyldowalimy po stronie niemieckiej i czekalimy na wyzwolenie. Pte wyglda groteskowo Niemcy przed Tarnopolem zostawili magazyny z wdk. Rosjanieupili, e wjechali do Tarnopola na wierzchu czogw i zostali wybici jak kaczki.

Zaczy si walki o Tarnopol. Siedzielimy w piwnicy, czekalimy na rozstrzyNiemcy zarzdzili ewakuacj ludnoci. Matka i jej przyjaciele doszli do wniosku, e nie btemu poddawa. Zamaskowalimy piwnic, ale andarmeria niemiecka nas znalaza, wycpostawia pod cian i ustawia karabiny maszynowe. Powiedzieli, e zaraz nas rozstrzelaj.

Co pan wtedy czu?Nic, bo dzieci w tym wieku, jeli nie widziay rozstrzela, nie wierz, e co

naprawd moe nastpi. W najmniejszym stopniu nie byem zdenerwowany.

A mama?Zapewne tak, ale to trwao chwil. Niemcy nagle si rozemiali i kazali nam i w

z tego miasta. I poszlimy do jakiego opuszczonego majtku ziemiaskiego. Zaczlimy gobo chopi ju nic nie chcieli sprzedawa. Wobec tego matka posza z panem BaraskTarnopola, eby uszczkn z naszych zakopanych dbr. Czyli poszli na front. Wtedy bardenerwowaem, bo zrobio si ciemno, a mama nie wraca. W pewnym momencie rozleg siz oddali. To wracaa matka z panem Baraskim, kompletnie pijani, ale z penymi plecakamikrzyczaa na mnie: Dlaczego ty nie pisz, co si gapisz. A ja tu w mylach ju si z ni egwic wszystko to ciko przeyem.

Wkrtce weszli radzieccy i zrobio si rozkosznie, bo dali je. Oni gnali cae stadaMona byo i krow zabi, i mleka dosta pod dostatkiem, i masa. Robilimy im pap

napychajc tyto do tutek. Mona byo i dla siebie cz zostawi. Wrcilimy wic uspokoBudzanowa. Od pewnego czasu bya z nami moja ciotka, ktra ucieka z getta, i jej crka. Przy


37/228

z Warszawy.

Czyli wiecie o getcie, o Auschwitz?Rodzice tak, ja nie. Tylko tyle, e dziadkw zabili Niemcy, ale nie znam adnych szcze

Rodzice te dokadnie nie wiedz, jak i kiedy to si stao. Wywieli ich do Treblinki, a tam lnie byy zindywidualizowane.

Rodzice zdaj sobie ju spraw z rozmiaru Holokaustu?Doskonale zdaj sobie spraw. Tylko mnie tego nie opowiadaj.

Wiedzielicie, co si dzieje z ojcem?Tylko tyle, e go wzili do armii. Siedzimy wic w Budzanowie, matka prowadzi sk

onierzy radzieckich. Wie si to ze strasznymi emocjami, bo wdka jest na kartki, oni ckartek i cigle jej gro pistoletami.

Daje? Nie, bo by wszystko od razu wzili. Moja ciotka jest gwnym buchalterem gminywan osob. I tak yjemy. A przyjeda ojciec. Ju jest polskim oficerem z orzekiem. Opak go wsadzili do bydlcego wagonu, w ktrym jechali sami Polacy, w wikszoci chopi, z

kilku inteligentw. Zaczli si naradza, co robi. S wystraszeni. Maj niby jecha do powojska, tylko e co tu nie gra. Wiadomo, e polskie wojsko to armia Andersa, a przecie onw Iranie i we Woszech. Moe wic jad bydlcym wagonem na Sybir, moe zrobi im Katy.

Skd ojciec wtedy wiedzia o Katyniu?Zna ca prawd. Niemcy wszystko ogosili.

Rosjanie te ogosili swoj wersj. Ojciec nie mia wtpliwoci?adnych. Katy to byo haso oczywiste. Londynu si suchao. Dlatego w tym

potwornie si bali. Ustalili midzy sob, e bd udawa analfabetw, tak byo bezpieczchopw nie ruszaj. Wreszcie zajechali do miejscowoci Sumy, miasteczka na gbokim zfrontu, gdzie formuje si armia Berlinga. Ojciec wychodzi z wagonu i wpada w ramiona zna

z odzi, ktrzy s ju eleganckimi oficerami. Natychmiast go prowadz gdzie trzeba, doficerski stopie, powierzaj kierowanie gazet dywizji, od razu znajduje si w elicie. To dywizja 1. Armii. Ojciec otrzsa si ze strachu, jest wrd przyjaci, poza wsniebezpieczestwami. Najpierw zaj si piciem i rozrywkami, wkrtce pojecha po nas. Mimieszkalne ciarwki z budami. W jednej bya redakcja, w drugiej mieszkanie.

Czyli bylicie wietnie zadekowani.Znakomicie. By ordynans ydowski, ktry tak kaleczy polski jzyk, e pakali

miechu. Jest wesoo, s tam modzi literaci, aktorzy. Za nami jecha teatr dywizyjny, Oficerowie romansuj z aktorkami, peny dobrobyt, obfite amerykaskie przydziay arcia, m


38/228

wdki, pijastwo przeraliwe. ycie prowadzimy nadzwyczajnie rozrywkowe. Wojsko idziecaymi dniami, my samochodami przejedamy dystans w dwie godziny i jest czas na zabaprawda ojciec dwa razy wpada w kopoty subowe, ale bez powanych konsekwencji. Rsucha niemieckich radiostacji. Wytumaczy, e redakcja musi wiedzie, co si dzieje. Przyzracj. Potem z nudw zacz organizowa seanse spirytystyczne. To te byo le widzianpolityczno-wychowawczych. Nie wiedzieli jednak do koca, jak si do tego ustosunkowa, wspokj. Jednym sowem tabor cygaski, nie wojsko. I tak zajedamy najpierw do Chemwanie ogoszono Polsk Ludow i manifest PKWN. Z tej okazji zorganizowano bal, jestem

i widz, jak gruby jak beka genera Kieniewicz prowadzi poloneza. Obrazek niczym scena Wajdy Popi i diament.

Potem jedziemy do Lublina w lad za frontem. Po drodze jest Majdanek, ktry dwa, wczeniej zosta wyzwolony. Pamitam bardzo ciekaw dyskusj w samochodzie. StoimMajdanku i rodzice rozmawiaj, czy mnie wzi tam i pokaza, ebym na cae ycie zapamito bdzie za duy szok dla dziecka. Przez dusz chwil nie mogli si zdecydowa, a wzapado kompromisowe rozwizanie, e mog i tylko do miejsca, skd nie wida trupw.leay ogromne zway trupw. Widz jednak z oddali, jak czonkowie zaogi Majdanka zako

a tum Polakw rzuca w nich kamieniami. Zrobio to na mnie straszne wraenie, wic rodzicemnie stamtd zabrali. Cig dalszy jest taki, e w kilka miesicy pniej odby si w Lpierwszy w Polsce proces zbrodniarzy wojennych, czyli wanie zaogi Majdanka. Podprowadzono pieszo przez miasto. W tumie ludzi obserwujcych to na ulicy bya moja matka.krzyczeli, szarpali ich, rzucali kamieniami, mimo e sza z nimi wojskowa obstawa. W pmomencie tum wcisn matk pomidzy tych esesmanw, dostaa kamieniem, zaczli j szdarli buty.

Pojechalicie z armi dalej, na front?Nie, jak dotarlimy do Lublina, ojciec postara si, eby go oddelegowano do dziacywilnej. Wstpi do PPS, z ktrym mia cise zwizki przed wojn. Zosta redaktorem pierorganu PPS, tygodnika. W Ministerstwie Propagandy dosta stanowisko szefa od prasy, zostado Krajowej Rady Narodowej. Jednym sowem wszed do drugiego garnituru ekipy lubelskiej

Ciekawie byo wwczas w Lublinie. Rodzia si wadza, widziaem Wand WasilBerlinga, Osbk-Morawskiego. Wtedy tam si odbywa gszcz dyskusji politycznych. Przyludzie z Londynu z emigracji, z gbi Rosji, z Sybiru. Potem z Ameryki. U nas w domu gromagwnie dziaacze PPS. Trway bezustanne dyskusje, co robi, co Rosjanie zrobi, co z

A take prywatne, czy wyjeda, czy nie. ycie polityczne pene emocji, a na dodatek sdookoa.

A jak pan funkcjonuje w tym wszystkim, wwczas 11-latek?Podsuchuj rozmowy, czuj, e dzieje si co wanego, i chodz do szkoy. Polskiej

bo tak ju otwarto. Wtedy ju pisz opowiadania, reportae, felietony. To taka twrczo do i odpowiada mniej wicej prozie, jak si sporzdza w tym wieku. Nadchodzi rok 1945 i zacstyczniowa ofensywa, radzieckie wojska wchodz do odzi i rodzice chc zaraz tam wrac

domu i przedwojennego ycia, bo im si wydaje, e odtworzenie tamtego ycia jest moliwew Lublinie wszystko jest na niby, a tam jest ich prawdziwe miejsce, ich prawdziwe


39/228

prawdziwy status. Wobec tego ojciec zaatwia sobie nominacj delegata rzdu na d. Bygrupy operacyjne i kilka osb jechao, eby zaj miasto. Ojciec jest jedn z takich osb, ktprzej dla Polski d. Dostaje penomocnictwa do zajmowania domw. Odzyskujemieszkanie po Niemcach. Gdy wchodzi, jeszcze stoj potrawy po nich. Ten Niemiec, ktmieszka, nazywa si Brunon Neurode, pamitam do dzi, chocia tak w ogle to niewiele jupamitam. Zostawi lokatork w naszym mieszkaniu, polsk gosposi. Zaczo si od awanturW subowym pokoju zamkna co lepsze rzeczy z mieszkania. Ojciec uwaa, e nale doNiemcy zabrali wszystko, co zostawilimy, wobec czego on zabierze to, co Niemcy zostawili

byo takie ueranie si na marginesie gwnej dziaalnoci ojca, czyli zajmowania mieszprzyjaci i znajomych, eby mieli dokd wraca. I urzdzanie naszego pamitam, e matksi, e musimy mie lodwk, wic ojciec w mundurze z drugiego koca miasta wiz t lodwzku. Wreszcie samolotem wojskowym matka i ja przylecielimy z Lublina i osiedlimy wPrzez duszy czas mieszkalimy w jednym pokoju, to byo nieznone wojenne przyzwycPrzez to pewnej nocy wysuchaem rozrachunku rodzicw, z kim si nawzajem zdradzaliz tych ludzi znaem i bardzo bolenie to przeyem.

W jaki czas pniej jedziemy do Jeleniej Gry obkupi si w poniemieckie dobra.

porcelan, bielizn pocielow, sprzty do mieszkania.

Od szabrownikw?Raczej od Niemcw, ktrzy ju byli wysiedlani i nie mogli wszystkiego zabra. T

w odzi byo mienie poydowskie, tak tam byo mienie poniemieckie. Dziesi, dwadziepniej ci Niemcy przyjedali w odwiedziny jako obywatele RFN z pretensjami: Paniprzecie to jest moja salaterka, niech pani odda, ja j zostawiam tylko na przechowanie.

Z Jeleni Gr mam jeszcze jedno wspomnienie. Rodzice wysali mnie kiedy nnarciarski YMCA w Sudety. Byem wcieky, e mam jecha z chrzecijask organizacj, a robili mi wyrzuty, e zapacili mnstwo pienidzy, bo to by bardzo drogi obz, a ja grymasz. Pojechaem wic w te Sudety nieszczliwy. Ju podczas podry pocigiem dobjki. Siedziaem przy oknie, nie chciaem ustpi miejsca, a moi wspobozowicze uwaalchrzecijasku sprawiedliwie bdzie, jak na drug poow drogi przesid si. Przyszed inszaoy nam rkawice bokserskie, ebymy si bili po rycersku. Stukli mnie. Bardzo mi sispodobao, wic w Jeleniej Grze, gdzie mielimy si przesi do autobusu, uciekem. Na zz YMCA, eby wpadli w popoch, bo im zgino dziecko, i w zemcie na moich rodzicach, emnie na taki ohydny obz.

Dokd pan uciek?Do Kosiskich, czyli Jurka i jego rodzicw, ktrzy si przeprowadzili z odzi do

Gry.

Pan chodzi z Kosiskim do szkoy.Ale zaledwie dwa tygodnie, bo zaraz mnie z niej wyrzucili, to by rok 1945,

wyzwoleniu. Powiedziaem na przerwie, e to jest zgnia buda. Koledzy donieli dyrekcji

straszne sowa wywieli mnie na taczkach. Dosownie. Poniewa ledwo wznowiono polsk


40/228

ktrej tyle lat nie byo, a tu przyszed taki i j obrazi. Rzecz polegaa na tym, e ja do polskieu chodziem przez rok, w Lublinie. Dla mnie wic to bya szkoa, jak szkoa. Tak wic ten dy

wieo wyzwolonych i staro wyzwolonych pozbawi mnie dalszego przebywania z Kow szkole. Ale Kosiscy byli bliskimi znajomymi moich rodzicw, dlatego wzajemne kw odzi trway, cho niezbyt intensywne.

Przyszedem wic do Kosiskich w Jeleniej Grze, nie przyznaem si do ucieczkitego, e rodzice o niczym nie wiedz, po prostu wpadem w odwiedziny. I wtedy prawtygodnie spdziem z Jurkiem jak z bratem na jedeniu na saneczkach, wypadach do Ka

Oczywicie po powrocie do odzi nastpuje jaka straszna awantura z rodzicami, ja odczuwam satysfakcj.

Znajomo z Kosiskim przetrwaa na duej?Nie. Potem spotykaem go sporadycznie, on tak jak i ja przenis si do Warszaw

lubiem go, bo ju na studiach sta si jaki taki sarkastyczny, opryskliwy, wyniosy. Gdy wyjeUSA, moja matka pilnie ledzia jego losy. Donosia mi, e oeni si z amerykask miliawdow po jakim krlu stali. Mieszka w paacu, ale jest nieszczliwy, bo nie moe p

szklanki z whisky tam, gdzie ma ochot, wszystkie bowiem meble s zapisane w testamencakiemu muzeum i regularnie przychodzi do nich kustosz pilnowa, czy ich nie niszcz

ploteczki z wyszych sfer amerykaskich. Potem coraz bardziej ga w wywiadach, co wywoburzenie moich rodzicw, ktrzy doskonale wiedzieli, co Kosiscy naprawd robili wokupacji. Zreszt opisaa to do precyzyjnie Joanna Siedlecka w Czarnym ptasiorze. kontakt miaem z nim dopiero w latach 80., gdy jako rzecznik rzdu pojechaem do Ai w polskim konsulacie w Nowym Jorku wydawaem przyjcie. Tylko Jurek przyszed zaproszonych Polonusw.


41/228

Rodzice.Mama i ojciec (stoi po mojej prawej rce) nie chcieli mie syna kontestatorwoleli mie syna konformist. Miaem cicho siedzie, urzdzi si jak najlepiej i zwycza

y. Ich filozofi byo: schowa si. A moj filozofi: pokazywa si. Wszystko to wi ztraum wojenn i poczuciem obcoci wobec komunizmu.


42/228

Wrmy do dziecistwa w odzi.Wkrtce zacz si kopot z ojcem. Ot wszystkie funkcje, ktre sprawowa, zobowi

go do przeniesienia si do Warszawy, a on chcia spokojnie y w odzi. Zacz si wizwalnia. Najpierw z zarzdu frakcji poselskiej PPS. Zosta szeregowym posem. Zwoz funkcji redaktora, z ministerstwa itd. W odzi nie bardzo mia co robi, wobec tego mianonaczelnym redaktorem Monitora Polskiego. Komedia, bo Monitor Polski to jest durzdowy, wic tam adnego naczelnego nie potrzeba, tylko redaktora technicznego. Az pensj redaktora naczelnego wanego pisma rzdowego powoa tam spory zesp dziennika

Fikcyjne stanowiska dla kolegwTak. Kolegw, koleanek. Popijaj tam ostro, jest bardzo wesoo.

Jaki jest stosunek pana rodzicw do porzdkw sowieckich?Peen obaw. Wiedz wicej ni tubylcy, bo dwa lata mieszkali we Lwowie pod rad

wadz. Poza tym zawsze obawiali si komunizmu, przed wojn straszne wraenie na nichstalinowskie czystki w 37 roku. Ojciec ba si, bo nie wiadomo, co bdzie, ale z drugiej st

co jest, na razie bardzo mu si podobao. By jeszcze mody, wid zabawowe ycie. Nednak pewne rozdarcie. Wycofujc si ze wszystkich funkcji publicznych, subowo i zaw

sam si degraduje. Potem ciko to przeywa. Szamoce si, stara si co odzyska u wadz. Wroku musi sprzeda majtek po dziadkach, bo ju powstaa PZPR i wyrzucaj z partii tycowcw, ktrzy maj prywatn wasno. Daje w prezencie swojemu pracownikowi odziedwarsztat i sklep optyczny przy Piotrkowskiej i w ten sposb ratuje czonkostwo w partii. urzdnikiem w centrali tekstylnej, jest referentem prasowym, czyli ma czyta w gazetach, copisz. Nie wytrzymuje tej degradacji, jedzie wic do Warszawy i tam koledzy daj mu stan

sekretarza redakcji w Rzeczpospolitej. Przenosi si do stolicy, a my zostajemy w odziprzyjeda w soboty. To jest czas, w ktrym ja, pitnastolatek, znajduj sens ycia.

Co takiego si wydarza?Najpierw opowiem pani o szkole, do ktrej chodz, bo ta szkoa jest egzempl

zjawiska politycznego w powojennej Polsce, ktrego nikt jeszcze nie opisa. Oczywicie beprzedwojenni. Podrczniki s przedwojenne, cznie z ksikami o bohaterskim maymWszystko jest bogoojczyniane. Czytanki o harcerzach, co wytropili sowieckiego szpiega. Wszkole dziaa Zwizek Walki Modych organizacja komunistyczna, ZMW RP Wici, SoMariaska, skauting amerykaski, harcerstwo polskie, koo naukowe, spdzielnia uczniowWszystko to razem poczone jest w rad organizacji uczniowskich, ktra jest samorzdem szkOdbywaj si do niego wolne wybory, konfrontacyjne, z agitacj, ze wszystkim, co trzebnaukowe ma sekcje rnych przedmiotw. Mj kolega Krauze daje odczyt o historii Cpocztku do koca ca histori wymyla, a wszyscy, cznie z nauczycielami, kiwaj gowKrauze taki mdry i tak si napracowa. Tam a kipi od ycia.

W klasie na cianie, na samej grze wisi krzy, pod krzyem orze, pod orem Bibokach Bieruta Cyrankiewicz i ymirski, zamieniony potem na Rokossowskiego. Kiedy kto

szmat obrzuca ten otarzyk, nauczycielka na lekcji wychowawczej mwi, e nie wolno


43/228

szmat, bo mona trafi w krzy, po drugie Cyrankiewicz, jaki jest, to jest, ale duo wycign z Syberii, a orze to orze, i w ogle po co nam kopoty. W tej tonacji to si odbylekcjach wychowawczych ucz nas takich rzeczy, jak przewodzenie zebraniom i kongresom. Wdalej idcy, wniosek bliej idcy, co si najpierw gosuje, czy wpierw si wybiera kmandatow, czy wpierw skrutacyjn. Jednym sowem wszystkich regu demokracji. S lekcjeale jeli kto jest ateist, nie musi odmawia pacierza. Stoj wic, sucham tych paciorkz nudw zaczynam krci w rkach owek. Ksidz si wciek i wyrzuci mnie z klasy. Nie mtego darowa. Obmyliwaem zemst i jakim trafem znalazem przepis mwicy o tym, e

maj prawo zwolni dziecko z lekcji religii. Przepis wwczas mao znany i w pkomunistycznym wcale nie wykorzystywany. Oczywicie natychmiast wymogem na roowiadczenie, z du satysfakcj wrczyem j ksidzu. Sam biskup podobno go ochrzani zsprowokowa precedens nieuczszczania.

Do jakiej organizacji pan si zapisa?Do ZMP, ktra powstaa w 1948 r., bo wwczas jeszcze kontestowaa mieszczaski po

i styl ycia, bya nonkonformistyczna, wyzwolona obyczajowo, czyli speniaa wszystkie te k

ktre s dla mnie istotne przez cae ycie. Jestem ju pod urokiem marksizmu. Z tego zewynika moje przekonanie o determinacji historii. Dla mnie jest wrcz naukowo udowodnibiegiem dziejw steruj cise reguy, cigle te same. e kiedy cywilizacja zaczyna growstosunkami spoecznymi, ktre staj si zacofane wobec poziomu cywilizacji, to wtedy naprzewrt itd. Z tego wynikao przewiadczenie, e komunici bez wtpienia historycznie wi kady, kto nie popiera tego ruchu, jest wyrzucony na mietnik mylowy i spoeczny.

Ale pan ma wtedy zaledwie 15 lat.

No tak, ale jestem po lekturze co prawda jednej jedynej ksiki na ten temat, alenapisanej Wstpu do teorii marksizmu Adama Schaffa. To byo jak objawienie, na kdeterminizm historyczny sta si dla mnie zracjonalizowanym odpowiednikiem katolickiej wiaktrzy s w naszym Kociele, bd zbawieni rni si tylko aparatur uzasadniajc.

Kiedy pan zacz wtpi?Trudno powiedzie, to by proces, na pewno rok 56 przynis bardzo mocne zac

wiary, pomogy lektury biografie Stalina czy Trockiego Izaaka Deutschera, Ciemno w poKoestlera. W latach 60. ju nawet ladw po niej nie byo. Ale na razie jestem gorliwym wyzNa caego zaangaowaem si w dziaalno zetempowsk. Podczas wakacji zawsze z rowyjedaem na lato do Sopotu. Rano chodz tam z matk i ojcem do kawiarni, potem nspacer po molo, nuda jak cholera. Mj przyjaciel z odzi Andrzej Berkowicz ju by bzaawansowany, dziaa w strukturze dzielnicowej. Napisaem wic list do dzielnicowego ZMmnie ratowali, e ja ju tego mieszczaskiego ycia nie mog wytrzyma. Skaryem si, e prbezbarwne, bezsensowne, bezideowe ycie. Wkrtce dostaem depesz, e mog przyjI przyjechaem. Wpierw zostaem czonkiem zespou prelegentw, to bya grupa, ktra moga do jeszcze gupszych i co mwi. Wkrtce awansowaem, zostaem czonkiem prezydium

Dzielnicowego rdmiecie-Lewa. Szalenie mi to imponowao, podlegao mi dwadziecia sz


44/228

W jakim sensie?Kontrolowaem szkolne koa ZMP. Chodziem do dyrektorw i byem traktowany jak

W eskiej szkole gospodarstwa domowego panienki piszczay na mj widok i zamykw klasach, bo widok samca w ich szkole szokowa. Jedna nawet zemdlaa, jak wpinajc oharcersk, wbiem jej szpilk w pier, dosownie, bo byem przejty tym, e sigam dziewbiustu. Chodziem do szkoy ydowskiej na zebrania ZMP, podczas ktrych mwili w Protestowaem przeciwko temu, tumaczc, e to jest Zwizek Modziey Polskiej, e oni przekonspiruj w jidysz, e protok ma by po polsku. Od ksiy salezjanw zadaem pokoju d

ZMP. Nachodziem przeoonego regularnie, chocia bez skutku.Cigle byy jakie akcje. Wwczas panna Jadzia, ta, ktra zajmowaa si mn przed

staa si bardzo partyjna. Pracowaa jako szefowa kadr w wielkich zakadach przemysDzwoniem do niej: Panno Jadziu, dzi potrzebuj piciu robotnikw na akcj, niech pani ichz pracy. Oczywicie zaatwiaa, tylko e jak przychodzia do mnie na dzielnic, mJureczku. Wstydziem si przed towarzyszami.

Kiedy zostaem mianowany zastpc komendanta obozu dla modziey ze szk zawodTo by obz na kilka tysicy uczestnikw. Matka wpada w przeraenie, powtarzaa, e zwari

i skocz w wizieniu, bo jak ja, szesnastolatek, mog odpowiada za setki ludzi i finanseZaatwia mi zwolnienie lekarskie. Przed wyjazdem na obz wygosiem jednak poprzemwienie agitacyjne, suchao mnie kilka tysicy osb na wieym powietrzu. Za to pojna obz instruktorw politycznych, urzdzany przez zarzd gwny ZMP. Prowadziem tam sez marksizmu-leninizmu.

To bya penia ycia, galeria postaci skupionych wok mnie niesychana. Pieprzewodniczcym dzielnicy by ydowski tragarz Puterman, wielkie monstrum, ktre nie czyta i pisa. Siedzia wieczorami za biurkiem z nahajk i opowiada, jak si bi z reakcjoz AK w parku. W 1990 roku, czyli ponad czterdzieci lat pniej, w Alfabecie Urbana takopisaem. Wkrtce potem dostaem list ze Szwecji od znajomej: Spotkaam najwikszego nszwedzkiego filozofa, profesora Putermana. Pyta mnie, dlaczego ty go opisa jako ani chama. By moe on nie umia czyta i pisa po polsku, a w jidysz tak? By moez reakami, ale poza tym czyta Hegla? Nastpnym przewodniczcym by hrabia Wierusz-KoSiedzia na awce przed domem, w ktrym mieci si zarzd dzielnicy, bo koledzy tak miee on nie mg wytrzyma. Potem zosta profesorem fizyki jdrowej. Dalej by zawodowy zktry okrad zarzd ze wszystkiego, w tym bra do kieszeni pienidze, jakie cyrki paciy dZMP za uyczenie sali do szycia namiotw cyrkowych. W zwizku z powszechnym zodziejstw

sobot miaem dyur przy kasie, jak organizowalimy potacwki. Byem bowiem jedydzielnicy, co nie ukradnie pienidzy. Do tego dochodz jeszcze kampanie polityczne. W wielu dziwnych rzeczy, ktrymi si zajmuj, jest rozwizywanie k marksistowskich w szko


45/228

Przyjaciel. Z Andrzejem Berkowiczem (siedzi obok mnie) bylimy nierozczni a do jeemigracji w 1968 roku. To on mnie wcign do dzkiego ZMP, gdzie jako kilkunastola

zrobiem oszaamiajc karier dziaacza.


46/228

Nie rozumiem? Dlaczego nagle marksizm sta si zy?ZMP jest organizacj, ktra ma zrzesza ca modzie pragnc budowa so

niezalenie od wiatopogldu. A to s kka sekciarskie, ktre zajmuj si rozwaaniem diamarksistowskiej. O wzgldnoci rzeczy i zjawisk, o walce przeciwiestw i o Osiembrumairea Ludwika Bonaparte Marksa. Komu to jest potrzebne? Wic trzeba rozwiza. marksistowskie tak si wcigny w omawianie marksizmu, e nie chc si rozwizywa.

Jak si rozwizywao? Grob, bijatyk?Nie. Szedem do dyrektora, mwiem, e zmieni si etap i koczymy z

marksistowskimi. Dyrektor wzywa przewodniczcego koa i powtarzaem to przy niwzmocnienia efektu czyniem dyrektora odpowiedzialnym za to, eby przewodniczcy wytukolegom, e to sekciarska dziaalno. A my teraz jestemy federacj dawnych organizacji o pogldach.

Pan to wszystko robi powanie czy dla hecy?miertelnie powanie. Potrafi nie spa przez trzy noce przed pierwszym maja z podn

i ze zdenerwowania. Wszak odpowiadam za przygotowanie pochodu dzielnicy, za hasa, za szkoa numer 8 zesza si o okrelonej godzinie ze szko numer 9. Kto bdzie szed na czw ogonie. Jak wypa najlepiej przed trybun. Wtedy nic waniejszego na wiecie dla mistniao. Oczywicie, jak to szesnastolatkowi, jakie dowcipy kryy mi po gowie. Na pwydzwaniam Bermana z trybuny, bo si zaoyem, e go stamtd wycign.

Jakim cudem dzieciak mg zadzwoni do Bermana?Zadzwoniem do urzdu miejskiego, udajc, e dzwoni z KC. e jest pilna spr

towarzysza Bermana i prosz go wezwa do telefonu. Koledzy w tym czasie obserwowalidzieje na trybunie. I faktycznie, kto podchodzi do Bermana, mwi mu co na ucho, on z trybuny, idzie do budynku miejskich wadz, sysz jego gos w telefonie i rzucam sucWygraem.

To nie by pierwszy szczeniacki dowcip tego typu. Wczeniej, udajc kobiet, bo goto jeszcze pozwala, zadzwoniem do Polpressu, poprzedniczki PAP, z informacj, e wnastpi koniec wojny japoskiej, cho trwaa ona w najlepsze. Umiecili to w sygnaach, aleaki czas sprawdzi w innych agencjach i musieli zamieci dementi.

Tamte czasy to bya zabawa, chodzenie z kolegami do baru wieczorem, gdzie zamawkiebas, setk wdki do tego. Kosztowao 10 zotych. To bya doroso. Pierwszy seks zaktywistk w krzakach na obozie. Zreszt ten zwizek skoczy si bardzo szybko. A byrodzice akurat wyjechali na trzy dni. Zaprosiem wic pann do domu, eby ze mn na tzamieszkaa jak ona. Przeprowadziem j dumnie przez podwrko, tak jak ojciec arcymariawitw. Oczywicie po powrocie rodzicw ssiedzi natychmiast donieli o tym matce. w popoch, wezwaa przyjacik, ktra zrobia mi pogadank, e seks rwna si straszliwe cdzieci, a nawet maestwo. Tak si przeraziem, e na dobrych kilka lat ta sfera yciazapomnieniu.


47/228

Co na t pana zetempowsk aktywno rodzice?Jak to rodzice, krzyczeli, e dom nie jest hotelem, e przychodz tylko na noc, e nie

do szkoy.

A nie mwili: nie angauj si w te gupoty?Mwili. Ale nie tak obcesowo. Podchodzili do tego pedagogicznie. Nie mwili wi

gupoty, bo widzieli, e ja w to wierz. Moja dziaalno ich drania, niepokoia, ale byo toni gdybym, bro Boe, w jak konspiracj si bawi. Po wojnie ju zawsze moimi rorzdzi strach. Nie chcieli, ebym w cokolwiek si angaowa, ale nie chcieli te, ebym odNie chcieli mie syna kontestatora, woleli mie syna konformist. Potem, jak pracowaemprostu, a na ulicach wybuchay petardy i milicja paowaa modych ludzi, jeszcze bardziej Miaem cicho siedzie, urzdzi si jak najlepiej i zwyczajnie y. Rodzice we wszystkichpoczynaniach, czy ja byem reimowy, czy antyreimowy, przeladowany, czy przeladujcysi bali. Ich filozofi byo: schowa si. A moj filozofi: pokazywa si. Wszystko to witraum wojenn i poczuciem obcoci wobec komunizmu. Chocia ojciec by w PZPR a do m

Poucza pan rodzicw ideologicznie?Nie. Natomiast namiewaem si z ich mieszczaskiego trybu ycia, byem przeciwk

mocno zbuntowany. Jak siedzieli w kawiarni, przychodziem z puszk i ostentacyjnie zbpienidze na jakie rewolucyjne cele. Oni opdzali si ode mnie jak od muchy, mwili: Juinnym spokojnie poy.

Rzdzi pan odzi. Przewrcio si panu w gowie?Oczywicie, e tak.

Jak pan sobie wyobraa dalsz karier?Bardzo prosto. Mwiem rodzicom, e chc rzuci szko i zosta etatowym pracow

ZMP. A co potem organizacja ze mn zrobi, to ju ich sprawa. Rodzice oczywicie nie pozwto. Ale i tak mnie ze szkoy znw wyrzucono.

Za?Za to, e cakiem straciem kontakt z przedmiotami cisymi, e wagaruj, sied

dzielnicy zamiast w szkole. Po prostu nic nie umiem. Ale poniewa byem ju w tym szkoosob, wydawao mi si, wan, w kocu dyrektorzy szk musieli ze mn rozmawia jakz rwnym, poszedem do mojego przeoonego w zarzdzie dzkim ZMP, kierownika wszkolnego, Wodzimierza Natorfa. Nazwisko znane potem, bo by naszym ambasadorem przambasadorem w Moskwie, sekretarzem KC itd. Powiedziaem mu, eby mi znalaz najgorszw odzi. Znalaz na Widzewie. Tam ju nic nie musiaem umie. Dyrektor mnie poprosi,poprowadzi radiowze, skoro jestem taki aktywista. Od tego czasu staem si osob niew szkole. Rano zasiadaem w radiowle, braem Trybun Ludu i robiem praswk. Wzaczli do mnie przychodzi z innych klas z prob, e maj klaswk na trzeciej lekcjiposzed do dyrektora i powiedzia, e dzi jest rocznica mierci Ry Luksemburg i szkoa p


48/228

to uczci. Wygaszaem wic przez radiowze pogadank na temat ycia tej zacnej rewolucjSzczliwi byli uczniowie, szczliwi nauczyciele, bo odciaem ich od pracy. To szpowszechne trwao rok, po czym wyprowadzilimy si do Warszawy.


49/228


50/228

Gorczka


51/228

Jaki Jerzy Urban przyjeda do Warszawy i do jakiej wwczas Warszawy?Przyjeda do Warszawy facet, ktry ma w obcej, na dodatek dobrej szkole rozpocz

maturaln. Wywodzi si z najgorszej szkoy w odzi, ktr sam celowo wybra, eby przebrnprzedostatni klas. Ma ju przewrcone w gowie, poniewa by zetempowskim dygnitarzrana do wieczora zajtym dziaalnoci, obradami, ktry mia tam zaplecze, kolegw, antagozwolennikw. Czu si wan osob i powanym dziaaczem jak na swj wiek. I jedWarszawy, gdzie nie ma wsptowarzyszy walki o socjalizm ani zwykych kolegw, nikogo nnikt nie zna jego. I uwaa, e znalaz si w sytuacji tragicznej, e ycie zostao mu pi zmarnowane. Jest nikim.

Due pojcia pan wprowadza

Bo tak to odczuwaem. Nagle nie byo dzielnicy, nie byo kolegw, nie byo zaj. Byoale zupenie inne ni to, do ktrego wstpowaem. Wstpowaem do ZMP jako orgmodzieowej kontestacji. Przeciw mieszczastwu, przeciw paskoci bezideowego ycia, religii, wyzyskowi. Praktykowalimy woln mio, cho nie istniao jeszcze takie okrelenipapierosy i pili wdk. Robilimy to, czego nie wolno.

Kady mody chopak robi rzeczy zakazane. Nie trzeba do tego ZMP.No tak, ale organizacja, ktra buduje postawy kontestacyjne, tworzy pewien styl ycia

poczucie pokoleniowego buntu. A tymczasem w nowej szkole moje ukochane ZMP zajmowtym, eby chodzi w kapciach, nie pali papierosw w kiblu i eby si dobrze uczy. Nadnych wpyww, adnej wadzy, nikt si ze mn nie liczy. Jedyne, co mog zrobi, to zamiazaoy do szkoy ciemne ubranie z kamizelk i muszk, ze zot dewizk i pali w klozecie I to bya moja reakcja. Wci miaem potrzeb przekory, kontestacji, ale czuem si spozdegradowany. Jestem nieukiem, ktry ma kopoty z wszystkimi przedmiotami, mam siedem na procze na osiem przedmiotw, perspektywy uzyskania matury s minimalne. Wobec tz zasady si nie ucz, popadam w depresj, le na tapczanie w swoim pokoju i patrz w sufest moja kondycja w Warszawie. Ale dzieje si co niesamowitego, powstaje w mojej klasie

osb, ktre nie wiadomo dlaczego zmawiaj si, eby mi pomc.

Z sympatii?Tak, odczuwaem du serdeczno z ich strony. azili po nauczycielach i perswadow

trzeba mnie przecign, eby dali mi spokj z matematyk, bo i tak nigdy nie bdzie mi potrzebna. Z drugiej strony matka chodzia z poczochami i apaszkami z Woch, ebprzepchn.

Nadal mia pan pogardliwy stosunek do szkolnej wiedzy?


52/228

Oczywicie. Nie przypominam sobie najmniejszego zaciekawienia adnym przedmiotetym nie przypominam sobie przedmiotw, ktre by byy tego warte. Wykorzystaem jednakwynikajce z umiejtnoci poruszania si w sferze politycznej. Przed matur byo plenum KCna ktrym zapady decyzje o zmianie stosunku partii do Owiecenia. Wiedziaem wicegzaminie na pewno bdzie Owiecenie. I kiedy nikt z moich kolegw nawet nie mia pojbyo jakie plenum KC, ja braem Nowe Drogi, wyczytywaem, jaki teraz jest obowizujpartii. I faktycznie, Owiecenie na maturze byo, zrobiem wykad z jedynie susznej wykadokresu. To oraz jeszcze kilka bezczelnych trikw pozwolio mi zda matur. Jest to ostatni s

edukacji, jaki zaliczyem, bo i ze studiw dziennikarskich, i potem z prawa mnie wyrznieuctwo.

Mimo to zaraz po maturze zosta pan dziennikarzem.Tak, mj przyjaciel Andrzej Berkowicz wciga mnie do redakcji Nowej Wsi. Bar

si tam podoba. Mam osiemnacie lat, jestem znowu wany, pan redaktor to ju brzmi lepiej nZostaj kierownikiem dziau, ktry wymylam. A wymylam po to, eby si nie zanudzi. Bo pmojego dziennikarstwa wygldaj aonie. W redakcji sadzaj mnie przy dugim stole

odpisywa na listy. Pira, stalwki, atrament, chropowaty papier, skrobi odpowiedzi. niektre listy pamitam, bo ich absurdalno bya zadziwiajca. Droga redakcjo, stdziewictwo, majc 70 lat i od tego czasu przez dziewi lat jestem w ciy. Co mam zrobitego bol mnie koci, brzuch i tak dalej.

Co pan odpisuje?Wedle zdrowego rozsdku: id, droga czytelniczko, do lekarza. Pamitam te odpow

ankiet gazety, kto jest twoim ulubionym bohaterem literackim: Droga redakcjo, moim ulu

bohaterem literackim jest wieloryb, poniewa daje tran dla dzieci. Wytrzymaem tgorczkowo mylaem, co by tu zrobi, eby na wieki nie zosta skryb. Wpadem na pomtrzeba zrobi w gazecie stron powicon Subie Polsce, wkrtce powsta z tego cay dzzostaem jego szefem. Naczeln jest Irena Rybczyska, mama Agnieszki Holland.

Lawrence Weschler, dziennikarz New Yorkera, przytacza w swojej ksice wspomnieRybczyskiej o panu: To by przystojny, troch niemiay chopiec. Przyszed z opiniutalentowanego, nieco niesfornego todzioba. Ale by zabawny, wesoy, egzotyczny. Lugo, ale potrafi by zoliwy, bolenie rani, i po prostu nie wiedzia, kiedy przesta.

Czy bardziej pani zaskakuje w tej opinii, e byem przystojny, czy niemiay?

Zdecydowanie przystojny, bo pewn niemiao w bezporednich kontaktach i ja w panuodnajduj.

Byem modziecem jeszcze bujnie owosionym, dbajcym o ubir, mam nawet wraCybulski ode mnie zmapowa styl czarny golf i skrzana kurtka. Jako nikt jeszcze nz moich uszu, mam ksyw Brzu. Wiod na powrt ycie wesoe. Zarabiam 600 zotyhonoraria. Wystarczajco, jak na moje potrzeby, a s one wycznie zabawowe. Papierosy

takswki i wdka. Przesiadywanie w kawiarni, potem w modnych knajpach. W redakcji


53/228

Wsi, mieszczcej si na Wiejskiej 17, by zwyczaj, e o dziesitej rano szlimy do baru Jontekrloway dwie charakterystyczne postacie. Wadysaw Broniewski, ktry codziennie owdrwk ze swojego domu na Mokotowie do Jontka, i pewna stara dama, ktr nazywhrabin. Wchodzia, trzsy jej si rce w koronkowych mitenkach, podawano jej set, wkada na barze odliczon kwot i wychodzia jak zjawa. Natomiast Broniewski by rozmowny i bekota ju od rana. Przestrzega nas, eby nie zaksza, bo jak si zakszamarnuje alkohol. Jedlimy tam na niadanie wiskie ryje, ucha, takie to byy specjay. Po to szkodliwoci zakszania, Broniewski kaza nam czyta swoje wiersze, obiecywa, e nas

razem nam je przyniesie. Nie przynosi, ale i tak czytalimy, bo to by poeta bardzo wzitcodziennie w kko to samo. Jak szlimy do pracy, on zostawa w barze. Wychodzilimy przepod przewodnictwem pana, ktry si nazywa Susid. By sekretarzem redakcji Nowew czasie wojny oficerem radzieckim. yd i nieco zruszczony Polak. Mia wspaniae, opowieci o piciu. Poszed do Armii Czerwonej, zosta adiutantem dowdcy puku. Zapyta, ego obowizki. Dowiedzia si, e ma wzi szmat, zapakowa w ni amerykaskie ko

podgrzewania konserw nasczone spirytusem, polewa to wod i wyyma. I wyyma ten sJak zabrako kostek, pdzi wdk z koskiego nawozu, mierdziao jak nieszczcie, ale alko

I bya te cudna radziecka onierka. Dostawia si do niej i on, i pukownik. Wobec tego pukownika pen butelk wdki w eb. Za niemal zabicie swojego dowdcy postawili gsdem wojennym. Zosta skazany na trzy miesice agru na Syberii. Takiego wyroku nikt w ZRadzieckim nie zna, poniewa trzy miesice trwaa podr. I tak te si stao. Zawieli goz powrotem przywieli. Pukownik wydobrza, wybaczy, na koniec si wycaowali. anegdotami sypa Susid, ktry nas, osiemnastolatkw, uczy, e nie naley przesadza, altrzeba zaczyna od setki wdki i dobrej zakski. Z czasem sam kupowa ju nie setk, a koniecznie cytrynwki, bo ona miaa jego zdaniem o jeden procent mocy wicej, kad j zkaloryferze, przekonujc nas, e dziki temu nabierze jeszcze jeden procent mocy. Takie wimoje pierwsze znajomoci w Warszawie. Potem rozszerzay si silnie o bardzo wielu pijakw

Kto wwczas nadaje ton Warszawie?Jak zawsze literaci, filmowcy, dziennikarze. Zostaje otwarta Kameralna i od r

formuje towarzystwo, ktre jest wpuszczane na zasadzie selekcji. Facet na bramce wybiera osob, ktr wpuszcza. Kryteria s mieszane: pienidze i bywalec. Trzeba wic koniecznie bywalcem. Przy barze peno literatw. Jerzy Andrzejewski, Bohdan Czeszko, pniej Marek Pij na umr, kobiet prawie nie ma, tylko mskie grono, jeli jest jaka kobieta, to wia

prostytutka, zreszt je si rozpoznaje te po tym, e tylko one jedz. Tam jest jedno danieObciachem byoby to zamwi. Wdka i tylko wdka interesuje bywalcw.

Nastpuje przewrt w moim yciu. Z modego komunisty, ktry nie spa trzy nocpierwszym maja z powodu organizacyjnych kopotw na gowie, staj si warszawskim sByo mi gupio przed sob. Wyszukiwaem usprawiedliwienia, e wracam z reporterskich wygdzie tam w terenie si troch omieszyem, baem si wej do chaupy moich rozmwcstaa kura, wic trzeba i do Kameralnej si oczyci, otrzsn. Czuem dwoisto egzyspraca, czyli walka o lepszy byt modziey chopskiej, a wieczorem zupeny kontrast, tra

w knajpie. Pamitam tak scen, gdy wychodz z Kameralnej, a jaki stary aktor wyrywa mjszatniarzowi, rzuca si na klczki i podaje mi go. achnem si, e to przesada. On na


54/228

kademu gwniarzowi podaje palto, bo nigdy nie wiadomo, co z niego wyronie.

O czym si trajkocze w knajpach?Duszne mskie rozmowy, plotki o tym, kto z kim pi, kto postpi jak winia.

A rozmowy o polityce?Te.

Jak si rozmawia o polityce w latach stalinowskich? Szeptem?Ale nie, warszawce ju si nudzi rewolucja spoeczna i jzyk partii. Nie przypomina

zasadniczych dylematw politycznych, poza zaznaczaniem dystansu, cynizmu.

Pogarda dla wadzy?A tak jeszcze nie. Zainteresowanie, co tam si w rodku kotuje. Plotki o w

wewntrznych, interpretowanie wydarze midzy wierszami, czyli jeli Berman powied

trzeba wzmc krytyk w prasie, to znaczy, e trzeba si wystrzega krytyki, bo bd leciay gkrytyk. Gada si o tym wszystkim z dystansem, ale te z pewnym przejciem, bo to jednakwadza i wane jest, co oni mwi, co robi.

Wsadzaj do wizie. To przecie wci czas stalinowskiego terroru. Raski, KrwawaBristigerowa rozmawiacie o tym?

Nie. W tym towarzystwie to w ogle nie wchodzi w gr. Nie znamy nikogo, ktrepresjonowany. Nie te krgi. Nie odczuwamy lku. Mwimy na razie o wczesnych latach 50czasu upynie, zanim stalinowski terror bdzie powszechnym tematem rozmw.

Trudno mi w to uwierzy.Tak przypuszczam, bo ulega pani dzisiejszej optyce, e wczesne represje st

oglnospoeczny problem. Owszem, stanowiy problem dla rodowisk poakowskich, zbpodziemia antykomunistycznego i dla chopw, ktrych przetrzymywano w wizieniach tygodnie, eby oddali zboe. To nie miao takiego wymiaru jak czystki w ZSRR, ktre dmilionw ludzi, terror tam by powszechny, wic i strach by powszechny. Z krgu nznajomych nikt nie gnije w stalinowskich wizieniach. Wic znowu, jak z ydami w czasie

nastpuje mechanizm zobojtnienia ICH wsadzaj. A jeli si mwi w moim gronie o represna zasadzie anegdoty, e kogo wsadzono za nieprawomylny tatua nie pamitam, czy to co napis, czy wizerunek. Sami prbowalimy drukowa w Nowej Wsi, moe nawet to histori chopa, ktrego zamknli, bo na jego polu sta poniemiecki czog. Uruchomi go i wyz lufy, bo nacisn nie t dwigni, co trzeba. Aresztowano go za posiadanie broni i uycie jwic represje aparatu stalinowskiego znalimy wwczas z absurdalnej strony. Kurtyna dopiero pniej. Pamitam, jak w 1956 roku, ju jako dziennikarz Po prostu w Instytucieczytaem studentom referat Chruszczowa. Jaka dziewczyna wzburzona do granic tym, co u

o stalinowskich metodach, krzykna: To kamstwo!, i zemdlaa. Uczelnia wystosowaa prnaczelnego Po prostu, e przyszed jaki dziennikarz i mwi o okropiestw


55/228

nieprzygotowanej na to modziey.

Nie sucha pan Wolnej Europy, Gosu Ameryki?Ja sporadycznie, ojciec regularnie. Jeszcze polskiej sekcji BBC i najbardziej rad

antykomunistycznego Radia Madryt, byy to wszak czasy generaa Franco. Tylko e ojciec przesiknity pookupacyjnym strachem, e z tej wiedzy nie robi adnego uytku, nawet domzapewne bojc si, eby mi co gupiego nie strzelio do gowy.

Nie ma wrd was donosicieli?Zapewne byli, ale nie mylelimy o tym. To si pojawia w moim yciu trzy lata pnie

zaczynam by kapusiem UB. Widz zdumienie w pani oczach, no sama pani widbezwartociowe s zasoby IPN, nie znalazem tam ani ladu tej historii. A byo tak: w rokdostaj telefon, e jaka pani z Ministerstwa Bezpieczestwa chce si ze mn spotka. Ochocdo kawiarni.

Dlaczego ochoczo?Bo mam 21 lat i mi imponuje, e kto jak mylaem wany, z wanego ministerstw

ze mn rozmawia. Ta kobieta tumaczy, e chce pogada o ledztwie w sprawie zabjstwa Martyki. To bya wwczas gona sprawa, Martyka, wicedyrektor Teatru Polskiego iantyimperialistycznej, propagandowej audycji radiowej Fala 49, zosta zastrzelony w domgrup zbrojn z podziemia. W spraw wmieszana bya korektorka ze Sztandaru Modych. I ministerstwo ma dalsze lady, ktre sigaj prasy modzieowej, ta kobieta prosi mnie o Spotykam si z ni kilka razy i w pewnym momencie orientuj si, e jej pytania dotycz tylkomoich kolegw z redakcji Kazimierza Dziewanowskiego i Wiesawa Nowakow

Odpowiadam na nie, bo wydaj mi si niewinne z punktu widzenia ledztwa w sprawie zabot, choby, co wiem o zwizkach Dziewanowskiego z ambasad amerykask. W gupocieopowiadam, e by w kinie w ambasadzie. Nie wiem, do czego by doszo, gdybym nie zwiez tych rozmw przyjacielowi Andrzejowi Berkowiczowi. On zwrci mi uwag, e jej pytansi coraz bardziej odlege od morderstwa. Otrzewiaem faktycznie to podejrzane. A na ona popenia bd psychologiczny. Jako si dowiedziaa, e w prasie modzieowej powstazapisw na wycieczk do Bugarii i poprosia, ebym jej pomg dosta si na ni. Wtedy cz

kurcz, pomylaem, ty taka wana ministerialna ledcza od morderstw chcesz si dosta sekretarek i maszynistek? Co jest nie tak. Poszedem do Ireny Rybczyskiej i opowiedziaemt histori. Dziewanowskiemu zrelacjonowaem, co na niego doniosem. To do tz ministerstwa widocznie doszo, bo wicej baba si nie pojawia. Kiedy ju wspczenie tym zastanawiaem, doszedem do wniosku, e sprawa nie jest taka prosta, poniewa koledonosili na mnie. I by moe to byo krzyowe sprawdzanie donosw. Kaziu Dziewaw tamtym okresie mj najserdeczniejszy przyjaciel, mia uwikania jeszcze z wczeniejszego zwizane ze rodowiskiem arystokratycznym, z ktrego si wywodzi. Szczegw nie znzostay pilnie zakopane.

Gdzie si podziewa wwczas pana zaangaowanie polityczne na miar modego dziaacza


56/228

w odzi?Budzi si na nowo w Po prostu, gdzie zaczynam prac jako kierownik dziau polity

Szumnie to brzmiao, w istocie najmniej stosownie, bo przez polityczny rozumiano informo midzynarodowym ruchu studenckim. Oczywicie socjalistycznym.

Obejrzaam t legendarn gazet. Przez kilka pierwszych lat byo to pismo drtwe jakwszystkie wwczas, tp indoktrynacj komunistyczn uprawiaj Bratny, Czeszko, KonRewicz, Woroszylski w swych najbardziej pryszczatych wcieleniach. Szaleje pochwsocrealizmu i prymitywna agitacja.

Owszem, i nikt tego nie czyta. Ferment zacz si dopiero w 1954 roku po zmianie sEligiusza Lasot, a w rok pniej radykalnie zmienilimy charakter pisma.


57/228

Po prostu. To nie bya tylko gazeta. Stworzylimy rodowisko, ruch, instytucj. Od ratoczylimy w redakcji dyskusje polityczne, pilimy wdk, pisalimy po nocach. Romanty

zawrt gowy, poczucie wielkiego poparcia spoecznego, aplauzu. Na zdjciu poniejredaktor naczelny Ryszard Turski i wicenaczelna Anna Bratkowska w redakcji.

jerzy urban - jerzy urban rozmowa z martą stremecką

Documents