jĘzyk polski - gptyczyn.edomena.pl · vademecum gimnazjalisty | jĘzyk polski strona 2 z 22...

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona � z 22

JĘZYK POLSKI

SpiS treści

1 fonetyka3 częścimowy7 częścizdania8 rodzajewypowiedzeń8 słowotwórstwo9 interpunkcja10 wypowiedźpisemna14 słowniczekterminówliterackich20 epokiliterackie

FONetYKA

Głoska i litera

Głoskajesttonajmniejszy,dającysięwyodrębnićsłuchowo,elementwypowiedzi.Wjęzykupolskimmamynastępu-jącegłoski:

a,ą,b,b’,c,ć,cz,d,d’,dz,dź,dż,e,ę,f,f’,g,g’,h,h’,ch,ch’,i,j,k,k’,l,l’,m,m’,n,ń,o,p,p’,r,r’,s,ś,s’,sz,t,t’,u,w,w’,y,z,ź,z’,ż.

Kreskapogłosceoznaczajejzmiękczenie.Pominiętotugłoskirzadkowystępujące,np.cz’.Głoskatonietosamocolitera, choćmająonezesobąwielewspólnego.Literajestgraficznym(czylipisanym)znakiemgłoski.

Wjęzykupolskimwystępują32litery:a,ą,b,c,ć,d,e,ę,f,g,h,i,j,k,l,ł,m,n,ń,o,ó,p,r,s,ś,t,u,w,y,z,ż,ź.

Polskieliterypochodząodliterłacińskich.Wyżejwymienioneliterywtakustalonejkolejnościnazywasięalfabetem. Wedługkolejnościalfabetycznejporządkujesięhasławencyklopediachczysłownikach.

Każdaliterawystępujewdwóchformach:•jakowielkalitera,•jakomałalitera.

Niekażdejgłoscewjęzykupolskimodpowiadajednalitera.Czasamizapomocądwóchliteroddajemyjednągłoskę.Takiedwieliteryoznaczającejednągłoskęnazywasiędwuznakiem.Dwuznakamisą:ch,cz,dź,dż,rz,sz.

Samogłoski i spółgłoski

Najważniejszympodziałemgłosekjestpodziałnagłoskiotwarte,czylisamogłoski,igłoskizamknięte,czylispółgłos-ki. Jesttopodziałzewzględunastopieńotwarciajamyustnej.

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona 2 z 22

Samogłoskajestgłoskądźwięczną,wymawianąprzyznacznymotwarciujamyustnej.Możeonasamodzielnietwo-rzyćsylabę.

Wjęzykupolskimmamy8samogłosek.Sąto:a,ą,e,ę,i,y,o,u.

Spółgłoskajestniesamodzielnągłoską,czylitaką,którasamanietworzysylaby.

Głoski ustne i nosowe

Gdypowietrzewydostajesiętylkoprzezusta,powstajewtedygłoska ustna.Natomiastgdypowietrzewydostajesięiprzeznosiusta,powstajewówczas głoska nosowa.

Wjęzykupolskimmamydwiesamogłoskinosowe–ą,ę–orazczterytakiespółgłoski–m,m’,n,n’.Pozostałegłoskisągłoskamiustnymi.

Głoski dźwięczne i bezdźwięczne

To,czygłoskajestdźwięcznaczy bezdźwięczna,zależyodwiązadełgłosowych.Jeśliwiązadłasązsunięte,powietrzeprzeciskasięprzeznieiwprawiajewdrgania,topowstajegłoskadźwięczna.Jeżelinatomiastwiązadłasąrozsunięte,czyliniedrgają,powstajegłoskabezdźwięczna.

Dogłosekdźwięcznychzaliczamy:•wszystkiesamogłoski,•większośćspółgłosek.

Spółgłosekbezdźwięcznychjestmniejniżdźwięcznychizawszemająswojedźwięczneodpowiedniki.Poniżejprzy-kładyspółgłosekdźwięcznychibezdźwięcznych.

•głoskidźwięczne–b,b’,d,d,’g,g’,w,w’,•głoskibezdźwięczne–p,p’,t,t’,k,k’,f,f’.

Spółgłoski twarde i miękkie

Wzniesienie się środkowej części języka ku podniebieniu twardemu daje nam spółgłoskę miękką, zaś brak tegowzniesienia–spółgłoskę twardą.

Przykłady:spółgłoskatwarda–b,c,d,dz,f,g,h,ch;spółgłoskamiękka–b’,c’,d’,dz’,f’,g’,h’,ch’

Wpiśmiemiękkośćspółgłoskizaznaczamy:•kreseczkąnadc,n,s,z,dzprzedinnąspółgłoską(ćma,drań,jeść),•literą„i”pisanąmiędzyspółgłoskąasamogłoską(biały,ciepły,dialog),

Miękkościniezaznaczamyżadnymdodatkowymznakiemanidodatkowąliterą,jeślipospółgłoscemiękkiejwystępu-jesamogłoska„i”będącaośrodkiemsylaby(cichy,gitara,miska).

Upodobnienia spółgłosek pod względem dźwięczności

Jeślispółgłoskadźwięczna(aletylkotaka,któramaswójbezdźwięcznyodpowiednik)sąsiadujezespółgłoskąbez-dźwięczną,tozregułyobiestająsiębezdźwięcznelub(rzadziej)obiedźwięczne.Takiezjawiskonazywamyupodob-nieniem spółgłosek pod względem dźwięczności.

Upodobnieniaparspółgłosekdźwięczna–bezdźwięczna(lubodwrotnie)możemypodzielićzewzględuna:

1.kierunekupodobnienia(wstecznelubpostępowe),2.utratębądźteżuzyskaniedźwięczności(udźwięcznienielububezdźwięcznienie),3.miejscewystąpieniaupodobnienia(wewnątrzwyrazowelubmiędzywyrazowe).

podział 1

Upodobnieniewsteczne–pierwszaspółgłoskawparzeupodabniasiędodrugiej(awięcupodobnienieodbywasięwstecz),np.ławka.

Upodobnieniepostępowe–drugaspółgłoskawparzeupodabniasiędopierwszej(awięcupodobnienieodbywasiędoprzodu),np.swoboda.Upodobnieniupostępowemupodlegajątylkodwiespółgłoskidźwięczne:w,rz.

podział 2


Ubezdźwięcznienie – spółgłoska dźwięczna traci swoją dźwięczność pod wpływem sąsiedniej bezdźwięcznej,np.babka.

Udźwięcznienie–spółgłoskabezdźwięcznauzyskujedźwięcznośćpodwpływemsąsiedniejdźwięcznej,np.prośba.

podział 3

Wewnątrzwyrazowe–upodobnieniezachodziwobrębietylkojednegowyrazu;należądotegoupodobnieniazpo-działu1oraz2.

Międzywyrazowe–upodobnieniezachodzimiędzydwomawyrazami(azatemdotyczyostatniejgłoskipierwszegowyrazuipierwszejgłoskidrugiegowyrazu),np.mążTeresy.Jesttozawszeupodobnieniewsteczne.

Utrata dźwięcznościSpółgłoskidźwięczneb,d,g,w,z,ź,ż,dz,dź,dż,awięcte,któremająbezdźwięczneodpowiedniki(p,t,k,fitd.),tracąnakońcuwyrazówdźwięczność,np.chleb,skład,próg.

SylabaSylaba jestczęściąwyrazuskupionąwokół jednejsamogłoski iwymówionąna jednymnieprzerwanymwydechu.Ośrodkiemsylabyjestsamogłoska.

Sylabykończącesięsamogłoską(np.ro-dzi-ce)nazywamysylabamiotwartymi,natomiastsylabykończącesięspół-głoską(np.war-kocz)sylabamizamkniętymi.Litera„i”przedsamogłoskąnietworzysylaby,służyonabowiemtylkodooznaczeniamiękkości,np.ziemia.

cZĘści MOWY

rzeczownik

rzeczowniknazywaosoby,zwierzęta,rośliny,zjawiskaitp.Odpowiadanapytanie:kto?co?.Jestodmiennączęściąmowy.Odmieniasięprzez przypadki i liczby.

Nazwa Pytanie Liczba poj. Liczba mn.

Mianownik Kto?Co? słowo babcie

Dopełniacz Kogo?Czego? słowa babć

celownik Komu?Czemu? słowu babciom

Biernik Kogo?Co? słowo babcie

Narzędnik Kim?Czym? słowem babciami

Miejscownik Okim?Oczym? słowie babciach

Wołacz O! słowo babcie

Odmianarzeczownikaprzezprzypadkipoleganawymianiejegokońcowychcząstek,czylikońcówek.


Mianownik Kto?Co? syn syn-owie

Dopełniacz Kogo?Czego? syn-a syn-ów

celownik Komu?Czemu? syn-owi syn-om

Biernik Kogo?Co? syn-a syn-ów

Narzędnik Kim?Czym? syn-em syn-ami

Miejscownik Okim?Oczym? syn-u syn-ach

Wołacz O! syn-u! syn-owie!


Odmieniającysięrzeczownikdzielisięnatemat ikońcówkę,np.:

Temat Końcówka Całość

syn a syna

syn owi synowi

syn em synem

Tensamrzeczownikmożemiećwróżnychprzypadkachdwaalbotrzyniecoróżniącesiętematy.Sątotematy oboczne,np.szkoł-a,szkol-e,szkół.Wtemaciemogąsięwymieniać:samogłoskinainnesamogłoski(wąż;węż-a)lubspółgłoskinainnespółgłoski(much-a;musz-e).Wtemaciemożezniknąćipojawićsięe;jesttoeruchome(mech;mch-u).

Rzeczownikwystępujewjednymztrzech rodzajów:

Rodzaj Rzeczownik

męski zeszyt

żeński kobieta

nijaki dziecko

Rzeczowniknieodmieniasięprzezrodzaje.Każdyrzeczownikmatylkojedenrodzaj.Abyokreślićrodzajrzeczownikaw liczbie mnogiej, należy podać go w formie mianownik liczby pojedynczej. Na przykład: dziewczynki – M. l. poj.dziewczynka–rodzajżeński.

przymiotnik

Przymiotniknazywacechyiwłaściwościprzedmiotów,ludzi,zwierząt,roślinitp.Odpowiadanapytania:jaki?jaka?jakie?(jaki?–piękny;jaka?–miła;jakie?–dobre).


Mianownik Kto?Co? pustapółka pustepółki

Dopełniacz Kogo?Czego? pustejpółki pustychpółek

celownik Komu?Czemu? pustejpółce pustympółkom

Biernik Kogo?Co? pustąpółkę pustepółki

Narzędnik Kim?Czym? pustąpółką pustymipółkami

Miejscownik Okim?Oczym? pustejpółce pustychpółkach

Wołacz O! pustapółko! pustepółki!

Przymiotnikodmieniasięprzez rodzaje.W liczbiepojedynczejmatrzy rodzaje:r. męski (ten)–zielony;r. żeński (ta)–zielona;r. nijaki(to)–zielone.Natomiastwliczbiemnogiejmadwarodzaje:r. męskoosobowy(ci)–zieleni; r. niemęskoosobowy(te)–zielone.

Przymiotnikwystępujewrodzajumęskoosobowymtylkowtedy,gdyokreślarzeczownikrodzajumęskiegonazywa-jącyludzi,np.modnipanowie,alemodnegarnitury.

czasownik

czasowniknazywaczynnościistany.Odpowiadanapytanie:corobi?cosięznimdzieje?

Występujewformach osobowych i nieosobowych.Formyosobowe–wskazująnawykonawcęczynności,np. ja–mam,ty–masz,oni–mają.Formynieosobowe–niewskazująnawykonawcęczynności.Formęnieosobowącza-sownikazakończonąna-ćlub-cnazywamybezokolicznikiem,np.kłaść,biec,wiedzieć.


Odmieniasięprzezosoby i liczby:

Liczba poj. Liczba mn.

1. osoba (ja)siedzę 1. osoba (my)siedzimy

2. osoba (ty)siedzisz 2. osoba (wy)siedzicie

3. osoba (ona,ona,ono)siedzi 3. osoba (oni,one)siedzą

Czasowniki występują w trzech czasach: teraźniejszym, przyszłym i przeszłym.W czasie teraźniejszym wskazu-ją,żedanaczynnośćwłaśniesięodbywa(odrabiamlekcje).Wczasieprzyszłym,żeczynnośćdopierosięodbędzie,awczasieprzeszłym,żejużsięodbyła(odrobiłemlekcje).

Czasownikiwliczbiemnogiejczasieprzeszłymiprzyszłym,podobniejakprzymiotniki,występująwrodzajumęsko-osobowymorazrodzajuniemęskoosobowym:zrobili,będęrobili–r.męskoosobowy;zrobiły,będąrobiły–r.niemę-skoosobowy

Czasownikmatrzyformytrybu:

•formatrybuoznajmującegowyrażaczynnośćdziejącąsięteraz,dawniejlubmającąsiędziaćwprzyszłości,np.śpie-wam,śpiewałem,będęśpiewał,zaśpiewamy,

•forma trybu przypuszczającego wyraża czynność tylko przypuszczalną. Zawiera w każdej osobie cząstkę -by-,np.chciałbym,zrobiłby,

•formatryburozkazującegowyrażaczynność,którąmaktośwykonaćnanaszeżądaniebądźprośbę,np.zrób,idź.

Czasownikizakończonena: -liśmy, -liście, -łyśmy, -łyścieakcentujesięna trzeciejsylabieodkońcanp.wybraliśmy,wybraliście.

poprawne formy czasownika:

Umieć

Osoba L. poj. L. mn.

1 umiem umiemy

2 umiesz umiecie

3 umie umieją

rozumieć

Osoba L. poj. L. mn.

1 rozumiem rozumiemy

2 rozumiesz rozumiecie

3 rozumie rozumieją

Wzakończeniachczasownikóww1.,2.i3.osobieliczbypojedynczejczasuprzeszłego:-ą-wymawiasięjak-on-(ciąg-nąłem,kopnął);-ą-wymawiasięjak-o-,alezapisujejak-ą-(wziąłem,zdjąłem,wziął).

Liczebnik

Liczebniktoczęśćmowy,któraoznaczaliczbęlubkolejnośćczegoś.Jestkilkarodzajówliczebników:

•liczebnik głównyoznaczaliczbęczegoś,np.ile?,trzy,pięć,

•liczebnik zbiorowyoznaczaliczbęosóbróżnejpłcialboosóbniedorosłych,np.dwojerodziców,czwororodzeń-stwa,trzynaściorodzieci,

•liczebniki ułamkowe oznaczająliczbyniecałkowite,np.dwaipółjabłka,jednatrzeciaklasy,

•liczebniki porządkoweoznaczająmiejsceczegośwokreślonymszeregu,np.któryzkolei?pierwszyuczeń,ósmywrzędzie,dwudziestyrok.


ZaimekZaimektoczęśćmowy,którazastępujerzeczownik,przymiotnik,liczebniklubprzysłówek.Zaimekodpowiadanatesamepytania,coczęśćmowy,którązastępuje,np.zaimekrzeczownynapytania:kto?co?(jakrzeczownik).

podział zaimków•rzeczowne–np.kto,co,nikt,nic,ja,ty,•przymiotne–np.jaki,czyj,ten,taki,mój,swój,ich,•liczebne–np.ile,tyle,wiele,kilka,kilkanaście,•przysłowne –np.jak,gdzie,kiedy,taj,tam,wszędzie,nigdzie.

przysłówekprzysłówekmówiookolicznościach,któretowarzyszączynnościlubstanowi.Najczęściejodpowiadanapytania:jak?(dobrze),gdzie?(wszędzie),kiedy?(wtedy).Jestnieodmiennączęściąmowy.

przyimekprzyimek jest to wyraz nieodmienny i niesamodzielny, który wskazuje na związki zachodzące między wyrazamisamodzielnymi.Częstookreślamiejsce,gdziecośsięznajduje(w,na,pod,za,obok).

Przyimekrządziprzypadkami,tzn.wpływanakońcówkęwyrazu,doktóregosięodnosinp.nastole(miejscownik).

podział przyimków•proste–np.do,dla,na,po,•złożone –np.poprzez(po+przez),znad(z+nad).

SpójnikJesttowyraznieodmiennyiniesamodzielny,któryłączyzdanialubwyrazy.

podział spójników•łączne:i,oraz,tudzież,•rozłączne:lub,albo,bądź,czy,•wyłączające: ani,ni,•przeciwstawne: a,ale,lecz,jednak,zaś,natomiast,przecież,•wynikowe:więc,zatem,dlatego,toteż.

Spójniki a interpunkcja

Przecinekstawiamyprzedwszystkimispójnikamizwyjątkiemspójnikówrozłącznych,łącznychiwyłączających(LUB,I,ANI).

Jeślijakiśspójniksiępowtarzadwarazylubwięcejrazy,toprzedkażdympowtórzeniemzawszestawiamyprzecinek(dotyczytowszystkichspójników).

partykułapartykułajesttonieodmiennaczęśćmowy,któramodyfikuje(czylizmienia)lubwzmacniaznaczenieinnegowyra-zu.

podział partykuł

1.Modyfikujące:• pytające: czy,-li,• twierdzące:tak,wszak,no,• przeczące: nie,• przypuszczające: by,bym,byś,byście,• rozkazujące: niech,niechaj,oby,• osłabiające:chyba,może,bodaj,• ograniczające: tylko,jedynie,choć,• nieokreślone: bądź,byle.

2.Wzmacniające:-że,-ż.


WykrzyknikWykrzyknik tonieodmiennacześćmowy,którawyrażauczucialubwolęmówiącegobądźteżnaśladujenaturalnedźwięki.

cZĘści ZDANiA

podmiotPodmiotemwzdaniunajczęściejjestrzeczownikwformiemianownika,np.Marekmiałdwieblizny.GrządkibyłydlaZosi.

Podmiotoznaczato,oczymwzdaniuorzekamyzapomocąorzeczenia,np.„Okomocnosięzaczerwieniło”.Podmiotiwyrazy,któregookreślają,tworzągrupę podmiotu.

Wszyscy uczniowie z klasy | śpiewają

PODMIOT ORZECZENIE

GRUPAPODMIOTU

OrzeczenieCzasownikwformieosobowejjestczęściąmowy,któratworzyzdanie,np.„Stanęła.”,„Pada.”,„Myśleliśmy.”.Wzdaniuczasownik pełni funkcję orzeczenia. Inne części mowy służą do rozwijania zdania, np.„Ostrożnie stanęła obok.”,„Deszczciąglepada.”.

Orzeczeniewrazzwyrazami,którejeokreślają,tworzy grupę orzeczenia.

Uczniowie | bardzo ładnie śpiewają w chórze szkolnym

PODMIOT ORZECZENIE

GRUPAORZECZENIA

DopełnienieDopełnienie tookreślenieczasownika(rzadziejprzymiotnikalubprzysłówka)uzupełniającetreśćwyrazu,zktórymsięłączy.Odpowiadanawszystkiepytaniaprzypadkówopróczmianownikaiwołacza:

• Kogo?Czego?• Komu?Czemu?• Kogo?Co?• Zkim?Zczym?• Okim?Oczym?

Przykład:Wierzęludziom.Aktorbyłrządnysławy.

przydawkaprzydawkajesttookreślenie(najczęściejrzeczownika)wskazującenawłaściwośćjakiegośprzedmiotu.Odpowiadanapytania:

• Jaki?Jaka?Jakie?Jacy?• Który?Która?Które?Którzy?• Czyja?Czyje?Czyj?

Przykład:Zdolnyuczeńwygrałkonkurs.


OkolicznikOkolicznik jest to określenie oznaczające okoliczności, które towarzyszą czynnościom, stanom, właściwościom.Odpowiadanapytania:

• Jak?Gdzie?Kiedy?

Przykłady:Mówiłcicho.Mówiłwczoraj.

rODZAJe WYpOWieDZeŃ

równoważnik zdaniaRównoważnikiemzdaniajestwypowiedzenie,któreniezawieraczasownikawformieosobowej,np.Znowutosamo.Nareszciewiosna.

Zdanie pojedynczeZdaniepojedynczetotakiezdanie,którezawierajednoorzeczenie,np.Przyszlidonasgoście.

Zdanie złożoneZdaniezłożonetotakiezdanie,którezawierawięcejniżjednoorzeczenie,np.Przyszlidonasgoście,więcrazemzjed-liśmykolację.

Zdanie złożone podrzędnieZdaniezłożonepodrzędnietotakiezdaniezłożone,którewktórymjednozdaniejestzależneoddrugiego.Składasięonozdwóchczęści:zdanianadrzędnegoizdaniapodrzędnego.

Zdanie złożone współrzędnieZdaniemzłożonymwspółrzędnienazywamytakiezdaniezłożone,któreskładasięzezdańniezależnych,np.Chmurypokryłyniebo,zrobiłosięciemno.

SŁOWOtWÓrStWO

rodzina wyrazówrodzina wyrazówtowyrazypochodzącebezpośredniolubpośrednioodwspólnegoprzodka.Jesttogrupawyra-zów,któremajątensam rdzeń,czylicząstkęniepodzielnąiwspólnądlawszystkichwyrazów.

Ręka

Ręcz-yćRącz-kaRęk-aw Rękaw-ekRekaw-ica Rekaw-iczka

Wyraz podstawowy

Wyraz podstawowytowyraz,odktóregoutworzononowywyraz(np.rękajestwyrazempodstawowymdlawyrazurączka).Wyrazpodstawowy(bezkońcówki)nazywamy podstawą słowotwórczą.

Wyrazpodstawowy+formant=wyrazpochodny

dome + ek =domek

PodstawasłowotwórcaFormant


Wyraz pochodny

Wyraz pochodnytowyrazutworzonyodinnegowyrazupoprzezdodaniecząsteczkisłowotwórczejzwanejforman-tem.

Wyrazpodstawowy+formant=wyrazpochodny

dome + ek =domek

PodstawasłowotwórcaFormant

iNterpUNKcJA

. –kropkainformujeokońcuzdaniaoznajmującego, –przecinekoddzielawzdaniuteczęści,któresiępowtarzają.; –średnikbywaprzydatnyprzywyliczeniach– –myślnikjestużywany,gdywprowadzasiękomentarz: –dwukropekpoprzedzawyliczenia? –znakzapytaniasłużydosygnalizowania,żezdaniemacharakterpytania! –wykrzykniksłużywzmacnianiu,uwydatnianiuuczuć„”–cudzysłówsłużyprzedewszystkimprzytaczaniuwtekściecudzychsłów...–wielokropekjestsygnałemprzerwaniatokumowy() –nawiasjestwykorzystywanyprzywyodrębnieniufragmentutekstumającegocharakteruzupełnieniowy

przecinek w zdaniu1. rozdziela się przecinkiem •Współrzędnezdania irównoważnikizdań,wchodzącewskładjednegozdaniazłożonego, jeżeliniesąpołączone

spójnikami:„i”,„oraz”,„lub”,„albo”,„bądź”,„czy”,„ani”;np.:„Obiecywałdużo,tymczasemnicniezrobił”;•Zdaniapodrzędne(lubichrównoważniki)odnadrzędnychbezwzględunaichkolejnośćwramachzdaniazłożone-

go,np.:„Każdy,gdziechcewchodzić,tamwchodzi”;•Niepołączonespójnikiem,sąsiadującezesobąjednorodneczęścizdania(podmioty,orzeczniki,dopełnienia,przy-

dawki,okoliczniki),np.:„Podobnepismawysłałdodyrektora,RadyZakładowejiZwiązkówZawodowych”;•Częścizdaniapołączonespójnikamiiwyrażeniami:„ale,ajednak,anawet,aprzecież,atakże,atymczasem,awięc,

azatem,czyli, lecz,wobectego,wskutektego” itp.,np.:„Byłzdolny,ale leniwy”;„Możesiętowydawaćdziwne,anawetgłupie”;

•Przydawkęstojącąpowyrazie,doktóregosięodnosi,abędącąjegododatkowym,ubocznymokreśleniem,np.:„Nadrodzestałniebieskiautobus,wypełnionydostatniegomiejsca”;

•Wyrazyiwyrażeniapowtórzone,np.:„Prędzej,prędzej–przynaglałgo”

2. Ujmuje się w przecinki: •Wyrazyiwyrażeniawtrącone,takiejak:„krótkomówiąc,jednymsłowem,przypuśćmy,byćmoże,istotnie,niestety,

oczywiście,odwrotnie,przeciwnie”itp.;•Wykrzykniki(np.:„och,ach”)iwołaczenp.:„Tegowam,koledzy,niezapomnę”;•Wyrażeniazaczynającesięod„jako”,któresiędadzązastąpićzdaniamirozpoczynającymisięod„ponieważ...”,np.:

„Nowak,jakonajsilniejszy,cieszyłsięnajwiększymszacunkiem.”

Stawiamy też przecinek: •Przedpowtarzającymisięspójnikami„albo,bądź,czy,lub,ani,i,ni”,jeżeliwramachjednegozdaniazłożonegowpro-

wadzająnastępująceposobiezdaniaskładowelubwramachjednegozdaniapojedynczegowprowadzająnastę-pująceposobiejegoczłony;stawiasięwówczasprzecinekprzeddrugim,atakżeewentualnymtrzecimiczwartymspójnikiem,np.:„Albojasięmylę,alboonisiępomylili”;„Niebyłoanicegieł,aniwapna”;

•Przedspójnikiem„a”rozpoczynającymzdanieskładowewramachzdaniazłożonego,np.:„Wołaliśmygo,aonsięniezatrzymał”;

•Przedwyrazami„jak,jakby,niżby,niż”wprowadzającymiporównaniawtrąconelubmająceformęzdań(alborówno-ważnikówzdań),np.:„Biegnie,jakbygoktogonił”;

•Przedwyrażeniami„ito,alboraczej,albolepiej”itp.łączącymizdaniaiichczęści,np.:“Zarazdomnienapisz,albolepiejzatelefonuj”;

•Przedwyrażeniami„chyba,ewentualnie,naprzykład,nawet,raczej,przynajmniej,zwłaszcza,tojest,toznaczy”,ale

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona �0 z 22

tylkojeśliwprowadzająjakiśszczegółogólniezapowiedzianywpoprzedniejczęścizdania,np.:„Niemamczasudlanikogo,nawetdlaciebie.”

3. Nie rozdziela się przecinkiem: •Wyrażeń„zwłaszczaże,chybaże,mimoże,podczasgdy,tylkoże”;przecinekstawiasięprzednimi,np.:„Poszedłdo

pracy,mimożebyłchory”;•Dwuspójnikówlubspójnikaizaimka,jeżelisąsiadujązesobąwskutekwbudowaniajednegozdaniawdrugie,np.:

„Dałsłowo,żekiedyzechcemy,wróci”;rozpoczynającychzdaniepodrzędnewyrażeńtypu:„takaby,także,dopierogdy,zchwilągdy,tamgdzie,taksamojak”itp.,jeżeliichpierwszeczłonynienależąwyraźniedozdanianadrzędne-go,np.:„Wróciłwcześniej,takżewszystkichzastał”(ale:„Powiedziałtak,żewszyscyzrozumieli”);

•Utartychzwrotówtypu:„Niewiadomogdzie,Bógwiedlaczego”;•Niestawiasięprzecinkaprzedspójnikami„albo,ani,bądź,czy,i,lub,oraz”,chybażesiępowtarzają,wprowadzając

następująceposobiezdanialubwyrażenia.

4. Zasada cofania przecinka •Jeżeliprzedzaimkiem„który”pojawiasięjeszczeprzyimek(przed,z,do,za,przezitympodobne),wtedystawiamy

przecinekprzedprzyimkiem.•Pawilon,przedktórymzaparkowaliśmy,okazałsięzamknięty.• Idędokinazkolegą,zktórymbyłemdzisiajumówiony.•Tylkotaosoba,doktórejmaszzaufanie,możeznaćtwojenajskrytszemarzenia.•Musipaniśćprostoażdoczerwonegobudynku,zaktórymwłaśniestoiteatr.•Tasamazasadadotyczypołączeń(spójnik+zaimek,spójnik+przyimek,spójnik+zaimekwzględny)typu:-odkiedy,dokiedy;-podczasgdy,właśniegdy,dopierogdy,zwłaszczagdy,jakgdyby;-mimoże,jakoże,tylkoże,zwłaszczaże,tymbardziejże,dlategoże;-ajednak,awięc,amimoto,azatem,amianowicie.

WYpOWieDŹ piSeMNA

Opowiadanie

Niemaopowiadaniabezwydarzeń.Zatemwpracymusicośsiędziać,musitoczyćsięakcja.Wartozrobićplanopo-wiadania.Spowodujeto,iżnaszapracabędziekompozycyjnieprzemyślana,np.:

• wstęp,• rozwinięcie,• zakończenie.

Naśrodkuzapisztytułopowiadania.Jeżelirozwinięciebędziedługie,podzieljenaakapity.

Opis przedmiotu

Najogólniejukładtekstuopisumożnaująćwnastępującepunkty:

• przedstawienieprzedmiotu:jegonazwa,przeznaczenie,położeniewprzestrzeni,• cechyprzedmiotu:wielkość,kształt,kolor,częściskładowe(iichcechy),• ewentualnie:ocena,stosunekautoradoopisuprzedmiotu.

Wartozgromadzićsłownictwo,którezostaniewykorzystaneprzysporządzaniuopisu:

• rzeczowniki:długopis,wkład,przycisk,obsadka,zaczep,skuwka,plastik,sprężyna,• przymiotniki:podłużny,czerwony,metalowy,srebrny,niebieski.

Opis krajobrazu

Pejzaż to widok przyrody, naturalnego krajobrazu. Pejzażem też nazywa się obraz lub fotografie przedstawiającenaturalnykrajobraz.Możnagozobaczyćwszędzie.Wiejskadroga, las,szczytygór, jezioro,brzegmorzatopejzaże.Pejzażamisąteżmiejskaulica,osiedle,widokzaoknem.

Pytaniapomocnicze:

• Jakijesttypkrajobrazu?Górski,nadmorski,wiejski,miejski,leśny.

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona �� z 22

• Gdzieznajdujesiękrajobraz(położenie,kraj)?• Jakjestukształtowanapowierzchnia?Wyżyna,kotlinagórska.• Jakawystępujewtymmiejscuroślinność?Las,bór,krzewy,łąki–wartopodaćnazwyroślin.• Jakajestpogoda?Burza,śnieżyca,mgła.• Jakajestporaroku?• Jakajestporadnia?Świt,południe,zmierzch.• Czywidocznesąjakieśniezwykłezjawiska?Tęcza,babielato,kluczodlatującychptaków?• Czywobrębiekrajobrazusąwidocznezwierzęta–kaczki,mrowiska?• Czyjestjakiśkolor,którydominuje?Biel,zieleń,czerwień,brąziżółć.• Czyjestjakiśelementkrajobrazu,któryszczególniezwracauwagę,np.potężnedrzewo?

Opis postaci

Aby dokonać opisu, należy najpierw zebrać materiał, który pomoże napisać pracę. Sposobem może być poniższatabela,doktórejnależywpisaćjaknajwięcejokreśleńopisującychpostać.

Wiek 12lat

Wzrost niski,raczejniewysoki

Sylwetka wysportowany,dobrzezbudowany

Włosy długie,kręcone,blond

Twarz okrągła,pociągła

Oczy niebieskie,duże

Nos wydatny

Usta małe

Broda pociągła

Szyja krótka

Znakiszczególne bliznanadprawymokiem

Ubranie strójsportowy,ulubionykolor–niebieski

Terazwykorzystująctabelę,staramysięzebranymateriałująćwzdania.Pamiętajmyowstępie,rozwinięciuizakończe-niu,którewyszczególniamyakapitami.

Opis dzieła sztuki — obrazZadaniemautoraopisujestprzedstawieniesposobu,wjakimalarzutrwaliłswojedzieło.Należyzatemuwzględnićto,coobrazprzedstawia(tematobrazu),orazsposób,wjakizostałnamalowany.

Opisjestformąwypowiedzi,którawymagawiernościwobecopisywanegoprzedmiotu.Powinniśmywięcpisaćtak,byczytelniktekstumiałwyobrażenieodziele,któreopisujemy.Dlategopowinnosięuwzględnićwszystkieelementywypełniająceobraz,ichukład,cechycharakterystyczne(kolor,kształt,wielkość)itd.,atakżetechnikęmalarską.

Słownictwo i wyrażenia

• Temat:portret,pejzaż,martwanatura,akt,scenarodzajowa,scenabatalistyczna.• Technika:pastele,rysunek,akwarele,obrazolejny,gwasz,fresk,rycina,szkic,linoryt,drzeworyt,miedzioryt,akwafor-

ta,malowidłonaszkle.• Słownictwo opisujące kolory: jednobarwny, różnobarwny, wielokolorowy, pstrokaty, ostry, krzykliwy, czerwony

(malinowy,karminowy,purpurowy,amarantowy,szkarłatny,wiśniowy,bordowy,różowy,cynober),pomarańczowy(rudy,ryży,rdzawy,marchewkowy,łososiowy,tycjanowski),zielony(groszkowy,seledynowy,malachitowy,trawia-sty,oliwkowy,szmaragdowy,turkusowy,zgniłozielony),niebieski(błękitny,indygo,laurowy,szafirowy,granatowy,chabrowy),brązowy,beżowy,kasztanowy,bursztynowy,czekoladowy,orzechowy,kawowy,herbaciany(żółty,słom-kowy, słomiany, złoty, ugier, ochra, bananowy, szafranowy, sjena), biały (perłowy, śnieżnobiały), szary (popielaty,stalowy,grafitowy,srebrny,srebrzysty,siwy).

• Słownictwooddającestosunkiprzestrzenne:napierwszymplanie,nadrugimplanie,naeksponowanymmiejscu,wcentrumobrazu,przy,obok,koło,nieopodal,wpobliżu,blisko, tużza,dalej,niecodalej,wgłębi, z tyłu,w tle,zprzodu,wrogu,nagórze,nadole,naprzeciwko,poprzeciwnejstronie,poobustronach,nad,ponad,poniżej,pod,

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona �2 z 22

podspodem,wśrodku,pośrodku.

Jak stworzyć opis dzieła?

• Opisywanedziełodokładnieobserwujemy.• Zastanawiamysięnadporządkiemopisu,wjakiejkolejnościprzedstawićposzczególneelementy.• Sporządzamyplanopisu.• Przekształcamyplanwtekstciągły,dbającostylistycznąpoprawność.

SprawozdanieSprawozdanie to przedstawienie przebiegu jakiejś działalności (np. pracy samorządu szkolnego), opis wypadków,zdarzeń,wierneidokładneprzedstawieniewydarzeń,którychautorbyłświadkiemlubuczestnikiem.Sprawozdanietoinaczejrelacja.

Sprawozdanie wymaga do autora:

• Wiernegoodtworzeniaprzebiegurelacjonowanychzdarzeń,wygląduosóborazprzedmiotów.• Dystansowaniasięwobecukazywanychzdarzeń(rezygnujemyzwyrazówzdradzającychprzeżyciaiwzruszenia).• Wybieraniatego,conajistotniejsze.• Sięganiapoformyczasuprzeszłego.

Zasady:

• Wydarzeniaprzedstawiamywporządkuchronologicznym.• Podajemyinformacjesprawdzone.• Niemożemypominąćistotnychfaktów.• Piszemywsposóbprostyilogiczny.

Budowa sprawozdania

Składasięzczęścisprawozdawczej(daneouroczystości,filmie,przedstawieniulubprogramie,informacjeoichtwór-cach)iczęściomawiającejnajważniejszezdarzenia.

Streszczenie

Streszczenietoskrótoweprzedstawieniezdarzeń,zazwyczajwfabularnymutworzeliterackimlubfilmie,uwzględ-niająceichkolejnośćidramaturgię.Generalnieobowiązujezasadaminimumsłówimaksimumtreści–wtensposóbuzyskamyzwięzłośćwymaganąwtejformiewypowiedzi.Streszczeniemożnateżokreślićjakorozwiniętąformępla-nu.Sporządzenieplanuczytanegotekstumożnauznaćzapierwszyetappracynadstreszczeniem.

Wwstępienależyzacząćodzapowiedzi,czyjutwóripodjakimtytułembędziestreszczonyorazcojestjegotema-tem.Zasadniczaczęśćstreszczeniamazazwyczajformękrótkiegoopowiadania.Mogąbyćwniewplecioneuwaginatematutworu–jesttouzasadnionezwłaszczawówczas,gdyjestonaistotnadlasposobuprzedstawieniatreści.

Wzakończeniustreszczenianiedodajemywłasnychkomentarzy,np.zawierającychjakieśoceny.Możnanatomiastdodaćkilkasłówopopularnościstreszczanegoutworu,jegoocenieprzezkrytykę,znaczeniuwkulturzeitd.

Kartka pocztowa

Kartkępiszemy,gdychcemykogośpozdrowić,złożyćmużyczenia,króciutkodaćznać,counassłychać.Piszemykart-kędokogoś,kogoznamy–doczłonkówrodziny,koleżankilubkolegi.

Na kartce pocztowej powinny się znaleźć:1.adresodbiorcy:2.zwrotgrzecznościowy–np.WP(WielmożnyPan,WielmożnaPani),3.imięinazwiskoadresata,4.ulica,numerdomuinumermieszkania,5.kodpocztowy,6.datanapisaniakartkiinazwamiejscowości,wktórejkartkazostałazapisana,np.Gdańsk,23maja2003roku,7.zwrotdoadresata,np.KochanyWujku,DrogaCiociu,8.tekstgłówny.Totrzy,czteryzdaniazawierającepozdrowienia,życzenia–zależnieodokazji,zjakiejzostałakartka

wysłana,9.formułapożegnania,np.Dozobaczeniawdomu,TęsknięzaWami,10.podpis–musibyćczytelny.


List oficjalny

Listoficjalnytojednozpodstawowychdlakorespondencjiurzędowejpism.Jestbardziejsformalizowanyniżlistpry-watny.

Wprawymgórnymrogulistuwpisujemymiejscowośćidatę.Wkorespondencjiurzędowejdatamaczęstobardzoistotneznaczenie;wzasadziedokumentbezniejniejestważny.

Wlewymgórnymrogu,nieconiżejniżmiejscowośćidata,umieszczasiędanetego,ktopiszelist.

Powyżejnagłówka,poprawejstronieumieszczasięzwrotdoadresata.Jeżelijestnimosoba,poprzedzamyjejimięinazwiskotytułemlubzwrotemgrzecznościowym(np.SzanownyPanieProfesorze!).Poniżejpiszemyadresosobylubinstytucji.

Następnieformułujemytreśćnaszegolistu.Wprzypadkulistuurzędowegopowinnabyćonawyrażonastylemurzę-dowym,jasnoilogicznie,zwyraźnympodziałemtekstunaakapityiczęści.

Listkończyzwrotgrzecznościowy(np.Zwyrazamiszacunku).Potymzwrociemożnaumieścićinformacjeozałączni-kach.

List prywatny

Tochybanajczęstszeinajpowszechniejszezpism.Jeststosunkowomałosformalizowane,niemniejmapewnetrady-cyjneczęści.

Wprawymgórnymrogulistuwpisujemymiejscowośćidatę.Jesttoważne–informacjetemogąbyćistotnedlaod-biorcy.Poniżejumieszczamyzwrotdoadresata.Następniepiszemytreśćnaszegolistu(należypamiętaćotrójdzielnejkompozycji:wstęp,rozwinięcie,zakończenie).Listkończyzwrotgrzecznościowy(np.TwojaBasia).

Potymzwrociekończącymmożnajeszczedopisaćkrótkidopisek,mówiącyosprawach,któreprzyszłynamnamyślponapisaniulistu.NosionnazwęPOSTSCRIPTUM(dosłownie:popiśmie).WyrażamytoskrótemPS(bezkropek).

Zaproszenie

Zaproszeniewysyłasię,kiedyorganizujesięjakąśuroczystość,np.swojeurodziny,abyotympowiadomićgości.

co musi się znaleźć w zaproszeniu:

• ktozaprasza,np.SzkolneKołoMiłośnikówDobrejKsiążkiserdeczniezaprasza...,• kogozaprasza,dokogojestkierowanezaproszenie,np....PaniąAnnęNowak...,• naco?Spotkanie,uroczystość,przyjęcie?Cosięodbędzie?...naspotkaniepoświęconeprzygodomHarregoPotte-

ra...,• kiedy?Potrzebnajestdata!...któreodbędziesię10września2002r.ogodz.16.00...,• gdzie?dokądmaprzyjśćzaproszonaosoba?...wsalipolonistycznejSzkołyPodstawowejnr187.

co jeszcze może się znaleźć w zaproszeniu?

• szczegółydotycząceuroczystości,np.Wprogramieprzewidzianopoczęstunekiwspólnązabawęprzymuzyceszkol-negozespołurockowego,

• prośbaoszczególneprzygotowaniesiędospotkania,np.Uczestnicyproszenisąoprzyniesienieobuwianazmia-nę,

• prośbaopotwierdzenieprzyjścia,np.Prosimytelefoniczniepotwierdzićprzybycie.

Dodatkowe uwagi

Zaproszenie musi wyglądać ładnie, być dobrze rozplanowane. Zazwyczaj piszemy je na ozdobnym kartoniku. Niemożebyćżadnychskreśleń,poprawek,kleksów.Brudnezaproszeniebardzoźleświadczyozapraszającym.

Zawiadomienie

Zawiadomienietopismoużytkoweowybitnieinformacyjnymcharakterze.Jegocelemjestprzekazanieokreślonejosobielubgrupieosóbwiadomościopewnymzdarzeniu,zwłaszczaczymś,comasięodbyć.

Zawiadomieniemożedotyczyćsprawosobistych–wtedyjestwypisywanenakarcielubozdobnymblankiecieikiero-waneprzezkonkretneosobydoinnychosóbpocztą.

Zawiadomieniabardzosięróżnią:zależnieodtego,czymająprywatnyczyoficjalnycharakter,ktojedokogokieruje,


jakiejdotycząsprawyitd.Każdezawiadomieniepowinnozawieraćdwaelementy:

• co,kiedyigdziemasięwydarzyćlubsięwydarzyło,• ktootyminformuje.

Ogłoszenie

Ogłoszenietokrótkaforma,którejcelemjestpowiadomieniekogoś(najczęściejgrupyludzi)oczymś,cosięwydarzy-ło(np.zaginięciewalizki),wydarzy(dyskoteka)lubjestplanowane(sprzedażdomu,samochodu).

Najważniejsze elementy ogłoszenia:

• ktolubco?Pies,samochód(należypodaćszczegóły–wyglądpsa,markasamochodu),• cosięstałolubstanie?Zaginął,dosprzedania,• jakskontaktowaćsięzogłoszeniodawcą?Numertelefonu,e-mail.

Najważniejsze zasady:

• Należypisaćkonkretnieinatemat.• Należypodaćwszystkiepotrzebneinformacje.• Należypamiętaćonumerzetelefonulubinnejformiekontaktu.

instrukcja

Instrukcjatoopiskolejnychetapówpostępowania,którypomagawosiąganiuzamierzonegocelu;dokładnepoucze-nie,wskazówka.

Instrukcje spotykamy wszędzie. Towarzyszą one wszelkim urządzeniom technicznym, do których są dołączone(instrukcjaobsługi).

Najważniejsze cechy:

• zachowaniezasadykolejnościpostępowania,• używanieczasownikówwformietryburozkazującego.

przepis kulinarnyPrzepiskulinarnyskładasięzdwóchczęści.Częśćpierwszazawieraskładniki,adrugasposóbprzygotowaniapotrawy.Opisującposzczególneczynności,należyzastosowaćczasownikiwformiebezokoliczników(ugotować,pokroić)lubczasownikiwtrybierozkazującym(ugotuj,posmaruj).

SŁOWNicZeK terMiNÓW LiterAcKicH

rodzaje literackie i gatunki literackie

LIRYKA EPIKA DRAMAT

tren podanie tragedia

hymn dziennik komedia

sonet przypowieść

fraszka baśń

bajka

AkcjaAkcjawdziełachliterackichtoukładwszystkichzdarzeńświataprzedstawionegoutworu.

Adaptacja filmowa Filmowawersjadziełaliterackiego,przeniesienienaekranświataprzedstawionegowutworzeliterackimzgodniezideąisensemutworu.


Adaptacja sceniczna Przetworzenietekstuliterackiego(pozadramatycznym)dlapotrzebteatru.

Alegoria Motywzawartywdzieleliterackim–np.postać,zdarzenie–któryopróczznaczeniadosłownegomasensprzenośny.Wbajkachalegoriamiludzkichcechsąpostaciezwierzęcychbohaterów.Odsymbolualegoriaróżnisiętym,żewszy-scyrozumiemyjąjednakowo,zaśsymbol–wielorako.

Animizacja Inaczejożywienie.Jesttorodzajmetaforypolegającejnanadaniuprzedmiotomlubpojęciomabstrakcyjnymcechistotżywych.

Apostrofa Bezpośredni,częstouroczystyzwrotdoosoby,pojęcia,przedmiotustosowanywutworzepoetyckim(lubprzemówie-niu).Najbardziejznanąapostrofąjestwliteraturzepolskiejsąpierwszewersypana tadeusza.

Archaizm Elementjęzykadawnejepokihistorycznej,którywyszedłzużycialubzostałzastąpionyinnym.Archaizmemmożebyćwyraz(kmieć –chłop, jeno–tylko).Wpowieściachhistorycznychstosujesięróżnetypyarchaizmów,nadającmustyldawnejepoki.

Bajka Krótka,najczęściejwierszowana,opowiastkazezwierzęcymipostaciami.Światprzedstawionybajkikonstruowanyjestnazasadziekontrastu,ajejfabułaprzekazujemorał–pouczenie,przestrogę,wskazówkężyciową.Wśródbajekmożnawyróżnićbajkinarracyjne(zawierająprostąfabułę)orazbajkiepigramatyczne(sąpozbawionenarracji).

BalladaWierszowanaopowieśćoniezwykłych,częstofantastycznychzdarzeniach,októrychopowiadanarrator-obserwator.Utrzymanawnastrojutajemniczościigrozy.Tematyczerpiezbaśni,legend,wierzeńludowych.

BohaterBohater to postać występująca przede wszystkim w utworach prozatorskich. W zależności od roli jaką odgrywawdanymutworzewyróżniasię:

•bohaterapierwszoplanowego(odgrywanajważniejsząrolęnp.TomekSawyer),•bohateradrugoplanowego(np.Huckwpowieści„PrzygodyTomkaSawyera”),•bohateratrzecioplanowego(epizodyczny).

Dodatkowowliteraturzewyodrębniasięm.in.postaciepozytywneorazpostacienegatywne.

Burleska Najwcześniejszaodmianakomediifilmowej,nieskomplikowanahistoryjkaopartanazatargu,nieporozumieniu,przy-padkowymkonflikcie.Prości,nieporadni,aleczęstoagresywnibohaterowietychkomedii,tocząbijatykinatorty,wy-mierzająsobiedziesiątkiklapsówiuderzeń,uprawiajągonitwypomieście,odbywająniezamierzonekąpielewodne.Podstawąburleskibyłgag (zabawnasytuacjawywołującaśmiechwidowni,chwytkomediowy,np.upadeknaskórcebanana).

Dramat Jedenztrzechpodstawowychrodzajówliterackich(obokepikiiliryki).Obejmujewszystkieutwory,któreprzedsta-wiajądziałaniaiwypowiedzibohaterówbezpośrednio–bezudziałunarratora.Przeznaczonydowystawianianasce-nie (widz jestwtedyświadkiem działania postaci), jest dziełem literackim imoże być również czytany. Podzielony


kompozycyjnienaakty,odsłonyisceny,jakotworzywowykorzystujedialog,którywrazzmonologiemstanowitekstgłówny.Tekstempobocznymsąwskazówkiiwyjaśnieniaautora–didaskalia.Wczasiekilkutysięcylatrozwojudra-matstworzyłszereggatunków(np.tragedię,komedię,dramatromantyczny),jednakdziśtepodziałynieodgrywająistotnejroli.

Dziennik Utwór w postacie relacji o wydarzeniach autentycznych, których autor był uczestnikiem lub świadkiem (narracjapierwszoosobowa).Stanowićmożerównieżzapispoglądów,przeżyćiuczućautora.Zapiskiwdziennikuzapisywanesąnabieżąco,mniejlubbardziejregularnie,wodróżnieniudowspomnieniazwanegoteżpamiętnikiem,wktórymrelacjonujesięwydarzeniazdystansuczasowego.

ekspozycja Wutworzeepickim,dramatycznym(takżewfilmie)–początkowaczęść,którawstępniezapoznajeodbiorcęzposta-ciami,problemamiicałąhistorią,którabędzieopowiedziana.Wyraźneekspozycjespotykamynp.wbaśniachnato-miastpowieścikryminalnesąichzregułypozbawione.

elegia Utwórpoetyckimającysweźródłowstarogreckiejpieśniżałobnej,najczęściejpoświęconyzmarłejosobie.Szerzej–typlirykiosobistej(filozoficznej,refleksyjnej)opoważnej,smutnetonacji.Gatunekpokrewnytrenowi.

epika Jedenztrzechpodstawowychrodzajówliterackich(oboklirykiidramatu),obejmujeutworywktórychnarratoropo-wiada o świecie przedstawionym. Relacja narratora, czyli narracja, mieści w sobie opowiadanie o zdarzeniach (ichukład to fabuła) i wszelkiego rodzaju opisy. Oprócz narratora w epice wypowiadają się również postacie (dialog).Wdziejachliteraturyrozwinęłosięwielegatunkówepickich,np.opowiadania,baśnie,legendy,bajki,nowele,powieści.

epitetWyraz,którywtekścieliterackimjestokreśleniemrzeczownika.możenimbyćprzymiotnik,imiesłówprzymiotnikowy,atakżerzeczownik.Jestto jedenzpodstawowychelementówjęzykapolskiego,częstoocharakterzeprzenośnym(metaforycznym).(Przykłady:panieńskirumieniec,pobielaneściany,ziemiamatka,statekwidmo.

epopeja (epos)Najstarszyzgatunkówepickich,wywodzącysięzestarogreckichpieśniobogachibohaterach.Jesttoutwórwierszo-wany(poemat),częstoogromnychrozmiarów(dziesiątkitysięcywersów).Tematemepopeisąnajczęściejlosyjakiejśzbiorowości,np.narodureprezentowanejprzezniezwykle,wybitnepostacie.Istotnyjestczasakcjiepopei–toczęstoprzełomowy,ważnyokreswdziejachukazywanejzbiorowości.

epopeja narodowa Poematepickiszczególnieważnydladanegonarodu,najważniejszydlańrodzimyutwórliteracki.Wiążesięzprzeło-mowymichwilamiwnarodowejhistoriiistanowizazwyczajwzórpięknanarodowegojęzyka.jestzatemnieodłącz-nymskładnikiemtradycjikulturowejdanegonarodu.

esej Tekstzpograniczaliteraturypięknejirozprawynaukowej.Możedotyczyćsztuki,nauki,filozofii,polityki,obyczajów.zazwyczajproponujenowyogląd,nowerozumieniedanegoproblemu,zjawiska,wymagawięcodkrywczościmyśli.Autoresejuniestroniodpięknejformyliterackiej,nieunikaparadoksów,aforyzmówmetafor.Celemesejujestbo-wiemprzekonać,olśnić,uwieśćczytelnika.

Fabuła Układwszystkichzdarzeńwświecieprzedstawionymutworuepickiego,atakżeutworydramatycznego(występu-jącegoniekiedywliryce).Wydarzeniaskładającesięnafabułę,biegnąnaogółchronologicznie(następująposobie


wczasie)isązesobązwiązanenazasadzie:przyczyna–skutek.Wbardziejskomplikowanychfabułachwydarzeniaukładająsięwkilkaróżnychciągów–wątków.Wobrębiefabułyrozwijasięakcja–wyraźniezarysowanyprzebiegwydarzeńzmierzającychkupewnemucelowi.Konstrukcjaakcjiobejmujejejzawiązanie,rozwój,punktkulminacyjny,rozwiązanie.

Farsa Odmianaprostej,nieskomplikowanejkomedii,takżejakogatunekfilmowy.Opierasięnabłahymkonflikcie,jejakcjajestpełnanieprawdopodobnychkomplikacjiizbiegówokoliczności.Stylgryaktorskiejcharakterystycznydlafarsyjestprzejaskrawionyikarykaturalny.Celemfarsyjestpoprostuwywołanieżywiołowegoibeztroskiegośmiechuwidzów.

Felieton Wypowiedździennikarskaniewielkichrozmiarównapisana lekkim,przystępnym,atrakcyjnymjęzykiem,częstoza-wierającaelementyhumoruisatyry.tematemfelietonumożebyćzarównoważnyiaktualnyproblem,jakizwykłaciekawostka,któreautorprzedstawiawsposóbsubiektywny(osobisty).Rozmiaramiiujęciemproblemufelietonróżnisięodróżnisięodobszerniejszegoipoważniejszegoeseju.felietonyczęstomiewającharaktercykliczny(istałemiej-scewczasopiśmie).

Fikcja literackaŚwiatprzedstawionykażdegoutworuliterackiegoopierasięnafikcji.Niematutajznaczeniacharaktertegoświata.Świattenmożebyćbardziejlubmniejrealistyczny,alezawszebędzieświatem,któryistniejetylkowwyobraźni.

GroteskaSzczególnysposóbprzedstawianiaświatawdziełachliterackich,teatralnych,filmowych,plastycznych.Światgrote-skowegoopowiadania,dramatu,filmuczyrysunkujestrzeczywistościąniespójną,niejednorodną,wktórejmieszająsięelementy(postacie,zdarzenia,nastroje)sprzeczne,kontrastowe,pochodzącezróżnychświatówiporządków(np.śmiechipowaga,błazenadaigroza,rycerzikomputer).Światgroteskowytoświatparadoksalny,zdeformowany.Gro-teskowycharaktermożemiećrównieżutwórmuzyczny.

Hymn Odmianapieśniouroczystym,podniosłymnastroju.Jesttoutwórpochwalny,układnyiwykonywanynacześćbóstwa(wGrecji–Apollina,Dionizosa,Afrodyty),Boga,osobylubjejczynów,takżewydarzeń.Hymnmożerównieżsławićotaczanepowszechnieszacunkiemwartościiinstytucje,np.naród,państwo,iwyrażaćpoczucieodrębności(odin-nych)iwspólnotypomiędzyczłonkamidanegonarodu–jesttowówczashymnnarodowy(państwowy).

inscenizacjaWystawienie utworu dramatycznego na scenie, poprzedzone opracowaniem tekstu (np. jego skróceniem, przesu-nięciami w jego obrębie). Słowo to oznacza jednocześnie interpretację (własne, twórcze odczytanie) tekstu przezinscenizatora,czylinajczęściejreżysera.

inwokacjaRozwinięta,pełniejszatreściowoapostrofa,umieszczonanapoczątkuutworu,najczęściejepopei.Zawierazregułyprośbęautoraskierowanądoistotynadprzyrodzonej(Bóg,muza).SłynneinwokacjespotykamywIliadzie,Odysei,PanuTadeuszu.

ironiaŚwiadomiezastosowanaprzezautoracechastylupolegającanasprzecznościmiędzyznaczeniemdosłownymasen-sem zamierzonym, właściwą oceną, której nie formułuje się wprost. Najprostszy, choć nie najelegantszy, przykładironiitoreakcjanauczycielanazabazgranyzeszytucznia:“Cozapięknepismo”.

KiczOkreślenie nadawane dziełom literackim, plastycznym, filmowym, odmawiające im prawa do miana prawdziwej


sztuki.Kicztodziełoprzeznaczonedlamasowegoodbiorcy,uproszczone,nieodkrywcze,posługującesięprzesadąwswymoddziaływaniunaodbiorcę.Samopojęciekiczuijegoistotasąnieostreidyskusyjne.

Komedia Jedenzpodstawowych,oboktragedii,gatunkówdramatu,przedstawiającybohaterówizdarzeniawsposóbwesoły,częstosatyryczny.Odznaczasięm. in.nieskomplikowanąakcjązpomyślnymzakończeniem,nasyconąkomizmemsytuacyjnym,charakterologicznymi językowym.PoczątkikomediisięgająstarożytnejGrecji iwesołychpieśniorazprocesjikuczciDionizosa.Antycznitwórcyuważalikomedięzaprzeciwieństwotragedii.

KompozycjaBudowautworuliterackiego,czyliwzajemnyukładelementów,Któreskładająsięnadzieło.Mówiąc“elementyutwo-ru”, mamy na myśli składniki świata przedstawionego, np. narratora, podmiot liryczny, postacie, zdarzenia, myśli,wypowiedzi.Wobrębiekompozycjimieści sięnp.konstrukcja fabuły,ułożeniezdarzeńwwątki,wzajemnerelacjepostaci.Jeśliświatprzedstawionyjestwyraźnieuporządkowany(widocznezwiązkimiędzyzdarzeniami,następstwozdarzeńwczasie,klarownabudowafabuły)mamydoczynieniazkompozycjązamkniętą(np.powieścikryminalne),gdyniedostrzegamywutworzetychzasad,odznaczasięonkompozycjąotwartą.

LegendaWywodzącasięzgłębokiegośredniowieczaopowieśćożyciuświętych(apostołów,męczenników) lub innychnie-zwykłychpostaci.Wlegendzieautentycznośćmieszasięzelementamifantastyki icudowności. (Potoczniekojarzysięlegendęzpodaniemludowym–opowieściąnapołyfantastyczną,mówiącąopowstawaniumiast,państw,rodów,narodów,luboważnychzdarzeniachzichdziejów).

Liryka Jeden z trzech podstawowych gatunków literackich (obok epiki i dramatu). Obejmuje najczęściej utwory wyraża-jącewformiemonologuosobistewrażenia,uczucia,przeżycia,przemyślenia,refleksjeosobymówiącej (podmiotulirycznego).Jeżeliwypowiadasięonawpierwszejosobie(jako“ja”liryczne)inadajeswojejwypowiedziformęwyzna-nia,tekstnależydolirykibezpośredniej.Kiedyosobamówiącapozostajenieujawniona,ukryta,mamydoczynieniazlirykapośrednią,wyrażającąuczuciazapomocąopisu,narracji,nawetdialogu.Utwórlirycznyprzyjmujezazwyczajformęwiersza.

ListWypowiedźpisemna(niekoniecznieocharakterzeprywatnym)skierowanadookreślonegoadresata,indywidualne-golubzbiorowego.Szczególnystyl,wyszukanesłownictwo,niebanalneobserwacjeiprzemyśleniamogąnadaćlisto-wirangęliteratury(np.listySłowackiego).Zkoleiniektórzytwórcycelowokształtująswojetekstynapodobieństwolistów(np.listyzpodróży),zktórychkomponujączasamiwiększeutwory(np.powieściwlistach).

List otwartyPismoadresowanedookreślonejosoby(grupyosóbinstytucji),podejmującesprawęważnąwmniemaniuautora,ogłaszanepublicznie(wprasie,Internecie).

Mit 1)Opowieśćprzekazującanajdawniejszewyobrażeniaopochodzeniuświataiczłowieka.Mity,właściwewszystkimludomstarożytnym,przekazywanepoczątkowow formieustnej,uzasadniały i tłumaczyłynie tylkopostaćświata,prawanatury,aleisenspraktykmagicznychiobrzędówreligijnych(np.kuczciDionizosa).Mitydałypocząteknajdaw-niejszymgatunkomliterackimnp.eposowi.2)Powszechneprzekonanieoczymś,niepoparteżadnymwiarygodnymuzasadnieniem(np.przeświadczenieoistnieniuUFO–niezidentyfikowanegoobiektulatającego).Takżelegendaota-czającajakąśpostać,wydarzenie,kraj.

MonodramMonologinscenizowanywformieprzedstawieniateatralnegoodgrywanegoprzezjednegoaktora.


Montaż 1)Wsensietechnicznym:łączenieujęćfilmowychpoprzezklejeniefragmentówtaśmy,naktórejsązarejestrowane;takżezgrywanieobrazówfilmowychzdźwiękiem.2)Umiejętnośćopowiadaniahistorii (przedstawiania fabuły)zapomocąobrazówfilmowychpołączonychzdźwiękiem.

Motyw Składnik świata przedstawionego w dziele literackim, np. postać, zdarzenie, przedmiot (motyw koncertu w PanuTadeuszu,motywwróżkiwbaśniach).Motywpowracającywtymsamymutworzenosinazwęprzewodniego,moty-wypowracającywwieluutworach(zazwyczajjednegogatunku)określasięjakowędrowne.

NarratorFikcyjnaosoba,którawutworzeepickimopowiadaoświecieprzedstawionym.Możebyćuczestnikiemzdarzeń,którerelacjonuje(czyliprzebywaćwewnątrzświataprzedstawionego)lubtylkoichobserwatorem(czylipozostawaćpozaobrębemświataprzedstawionego).Możeposiadaćnieograniczonąwiedzęobohaterachizdarzeniach(n.wszech-wiedzący)lubtylkoczęściową.Jeśliwiemykimjestnarrator,możemygonazywaćkonkretnym,jeślinie–abstrakcyj-nym.

NarracjaWypowiedźnarratoraoświecieprzedstawionym,jegorelacjaozdarzeniachprzedstawionychzwyklezdystansucza-sowego.Wjejskładwchodzą,opróczopowiadaniaozdarzeniach,równieżopisyikomentarzenarratora.Jeśliopowia-daonwtrzeciejosobie,snujetzw.narracjęautorską(zwanątrzeciosobową),gdyzaśmówiwpierwszejosobie,jesttonarracjapamiętnikarska(pierwszoosobowa).

NeologizmNowywyraz(wyrażenie,zwrot)nazywającynowyprzedmiot,pojęcie,czynność.Zaneologizmuzasadnionyuważasięwyrazpotrzebny,zrozumiałyipoprawnieutworzony.Tejmiarynieprzykładasiędoneologizmówartystycznych,tworzonychdlapotrzebliterackich(główniepoezji).

NowelaNiewielki,zwięzłyutwórepickipisanyprozą.Fabułanowelizawierajedenwątek,akcjaodznaczasięmocnozaznaczo-nympunktemkulminacyjnym(któryzmienialosybohatera)iwyraźnymdobitnymzakończeniem.Czasakcjinoweliobejmuje niewielki okres z życia głównej postaci, narrator zaś, ogranicza swoje opisy i komentarze.W twórczościpisarzyXXwiekuzacierająsięgranicemiędzynoweląaopowiadaniem.

Obraz poetycki Światwierszaprzedstawionyjęzykiempoetyckim.Możebyćrealistyczny,czylipokazywaćświatwjegorzeczywistej,widzialnejpostaci,lubfantastyczny,awięcwprowadzaćelementynieobecnewrzeczywistości.Ważnąrolęwtworze-niuobrazuodgrywametafora,którynadajemuniezwykłyiwizyjnycharakter.

podmiot lirycznyPodmiotlirycznytoosobamówiącawwierszu–„ja”liryczne.

poezjaToformatekstuzpodziałemnawersyizazwyczajzwyraźniewprowadzonymrytmem,czyteżrymem.

powieśćTodługaliterackawypowiedźpisanaprozązrozbudowanąwielowątkowąfabułąitłemorazobejmującanarracjęod-autorskąidialogipostaci.Powieśćwystępujewwieluodmianachgatunkowych(np.powieśćhistoryczna,kryminalna,obyczajowa,psychologiczna,fantastyczna).


prozaToniewierszowanaformatekstuprzeciwstawionapoezjiiprzybierającaróżneformygatunkowe(np.opowiadanie,nowela,powieść).

przenośnia (metafora)Totakiepołączeniewyrazów,któregonienależyrozumiećdosłownie,np.gwiazdyspadają

refrenWwierszowanychutworach lirycznychtopowtórzeniedosłowne lubzniewielkimizmianamiczęściwersu,całegowersulubstrofywtychsamych,stałychmiejscach.Refrenywystępująnajczęściejwpiosenkach.

rymPowtórzeniejednakowychlubpodobnychcząstekwzakończeniachwyrazów,np.znasz–dasz.

świat przedstawionyFikcyjnarzeczywistośćstworzonawutworzeliterackim.Jejelementamisą:czas,przestrzeń,zdarzenia,postacie,ichmyśli,wypowiedzi.Podczaslekturyczytelnikodtwarzaświatprzedstawionywtekście,tworzygowswoichmyślach.

Uosobienie (personifikacja)Polegananadaniucechludzkichprzedmiotowi,zwierzęciu,zjawisku,np.Niebopłacze,Kamieńkrzyczy.

WątekJest to ciąg zdarzeń o więzi przyczynowo-skutkowej, skupionych wokół jednej postaci lub grupy osób (np. wątekmiłosny,rywalizacji,zdrady).

Wyraz dźwiękonaśladowczy (onomatopeja)Towyraznaśladującydźwięk,odgłosyprzyrody,brzmieniemprzypominajątedźwięki.Dowyrazówdźwiękonaśla-dowczychnależą,np.szelest,łomot,ćwir.

Zwrotka (strofa)To w tekstach poetyckich grupa wersów w zapisie wyodrębniona graficznie (większa przerwa po ostatnim wersiezwrotki).

epOKi LiterAcKie

epoka, czas trwania Najwybitniejsi twórcy i dzieła Style w architekturze, sztuce i literaturze

Najważniejsze hasła i pojęcia epoki

Nowe gatunki literackie

ANTYKIXw.p.n.e.–Vw.n.e.(476);antyktrwałok.1300lat

Filozofowie:Sokrates,Platon,Arystoteles,ZenonzKition,EpikurzSamos,ArystypzCyreny;Poeci:Homer–Iliada,Odyseja;Tyrtejos,Anakreont,Safona,Symonides,Horacy,Wergiliusz;Tragicy:Ajschylos,Sofokles–Antygona,EurypidesUwaga:Biblia,mitologiagrecka–dziełafundamentalnedlakulturyeuropejskiej

klasycyzm stoicyzm,epikureizm,horacjanizm,hedonizm;carpediem;konflikttragiczny,winatragiczna,katharsis,mimesis

epos,satyra,tren,oda,elegia,tragedia,komedia

VADEMECUM GIMNAZJALISTY | JĘZYK POLSKI strona 2� z 22

ŚREDNIOWIECZE476r.–XV/XVIw.wEuropie;ok.1100lat;wPolsce:500lat

twórczośćanonimowa;F.Villon–poezjaFilozofowie:św.Augustyn,św.TomaszzAkwinu,św.FranciszekzAsyżuUwaga:BoskaKomediaDantegoAlighieri–dziełozpograniczadwuepok

stylromańskidopoł.XIIIw.,stylgotycki;wliteraturzedwanurty:świeckiireligijny

„admaioremDeigloriam”(nawiększąchwałęBożą);teocentryzm,augustynizm,tomizm,franciszkanizm;uniwersalizm,asceza,alegoria,„dansemacabre”,scholastyka,„arsmoriendi”–sztukaumierania

utworyhagiograficzne–żywotopisarstwo,kronika,kazanie,misterium,mirakle,moralitety

RENESANSXV/XVIw.–k.XVIw.weWłoszech:ok.200lat;wEuropie:ok.100lat;wPolsce:ok.150lat

ErazmzRotterdamu–Pochwałagłupoty,MikołajKopernik-Oobrotachciałniebieskich,LeonardodaVinci,MichałAnioł,RafaelSanti,G.Boccaccio–Dekameron,F.Petrarca–SonetydoLaury,JanKochanowski,MikołajRej,AndrzejFryczModrzewskiUwaga:twórczośćM.SępaSzarzyńskiegonapograniczudwuepok

stylrenesansowy „Cogito,ergosum”(Kartezjusz:Myślę,więcjestem)racjonalizm,empiryzm,utylitaryzm,wolterianizm,wolterianin,„Homosum,humaninilamealienumputo”(Terencjusz:jestemczłowiekieminiccoludzkieniejestmiobce);antropocentryzm,humanizm,reformacja:luteranizm,kalwinizm

nowela,sonetwłoski,fraszka,dramatrenesansowy

BAROKXVI/XVIIw.–k.XVIIw./poł.XVIIIw.wEuropie:ok.150lat,wPolsce:ok.160lat

W.Szekspir,M.Cervantes–DonKichote,P.Corneile–Cyd,Molier–komedie,J.Racine–tragedie.D.Naborowski,J.A.Morsztyn,JanCh.Pasek

stylbarokowy,wliteraturzedwanurty:dworski,sarmacki;konceptyzm

kontrreformacja,sarmatyzm

dramatszekspirowski,komediacharakterów

OŚWIECENIEk.XVIIw.–ostatniećwierćwieczeXVIIIw.wEuropieok.80lat,wPolsceok.60lat

Filozofowie:Kartezjusz,J.Locke,I.Newton,Wolter,Diderot,J.J.Rousseau–Julia,czylinowaHeloiza,I.Krasicki,J.U.Niemcewicz–Powrótposła,A.Naruszewicz–satyry,S.Trembecki,F.Karpiński–poezjaUwaga:Encyklopedia–dziełomającestanowićfundamentmyślinowożytnej.KrólStanisławAugustPoniatowskijakoinspiratorżyciakulturalnegoimecenassztuki

klasycyzm,sentymentalizm,rokoko,marinizm,gongoryzm

„Cogito,ergosum”(Kartezjusz:Myślę,więcjestem)racjonalizm,empiryzm,utylitaryzm,wolterianizm,wolterianin

„gatunkiczyste”–antyczne,rozwójgatunkówpublicystycznych,esej,felieton,list,powieśćsentymentalna

ROMANTYZMdrugapoł.XVIIIw.–poł.XIXw.wEuropie:ok.70lat,wPolsce:ok.60lat

Filozofowieniemieccy:F.Hegel,F.Schlegel,W.Schelling;J.W.Goethe–CierpieniamłodegoWertera,Faust,G.Byron–Giaur,W.Scott–powieścihistoryczne;A.Puszkin–EugeniuszOniegin,A.Mickiewicz–Dziady,J.Słowacki–Kordian,Z.Krasiński–Nie-Boskakomedia,C.K.Norwid,A.Fredro–komedie

sentymentalizm,romantyzm:specyfikapejzażuistrukturydziełaliterackiego(otwartość,chaotyczność,stosowanieinwersji),orientalizm

mistycyzm,natura,ludowość,artysta--kreator,wieszcz,mesjanizm,prometeizm,wallenrodyzm,miłośćromantyczna,absolut,orientalizm,bajronizm,werteryzm,improwizacja,profetyzm(zdolnośćprorokowania),idealizm,irracjonalizm

balladaromantyczna,powieśćpoetycka,dramatromantyczny,poematdygresyjny,powieśćgotyckaUwaga:noweśrodkiwyrazu:ironiaromantyczna,frenetyzm(skłonnośćdoprzedstawianiaapokaliptycznychobrazówisytuacji)


POZYTYWIZMpoł.XIXw.–lata90.XIXw.wEuropie:ok.50lat,wPolsce:ok.30lat

Filozofowie:A.Comte,H.Spencer,J.S.Mill,H.TaineWynalazcy:A.Nobel,D.Mendelejew,K.Darwin,A.Bell,M.Skłodowska-CuriePisarze:E.Zola,G.Flaubert,L.Tołstoj,F.DostojewskiH.Sienkiewicz(noblista)–Trylogia,B.Prus–Lalka,E.Orzeszkowa–NadNiemnem

realizm,naturalizm,realizmkrytyczny,literaturatendencyjna

pozytywizm,pozytywny,rozum,scjentyzm,utylitaryzm,ewolucjonizm,determinizm,pracaorganiczna,pracaupodstaw,emancypacja,asymilacja,tolerancja,filantropia

powieśćnaturalistyczna,powieśćrealistyczna,nowelapozytywistyczna,felieton,reportaż,listzpodróży,obrazek,powieśćhistoryczna(ewolucjagatunku)

MODERNIZMMłodaPolskaostatniedekadyXIXw.–1918r.koniecIWŚ;wEuropie:ok.30lat,wPolsce:ok.30lat

Filozofowie:A.Schopenhauer,H.Bergson,F.NietzschePisarze,poeci:K.Baudelaire–Kwiatyzła,A.Strindberg,M.Maeterlinck,H.Ibsen–twórczośćdramatyczna;P.Verlaine,A.Rimbaud,G.Flaubert,F.Dostojewski–powieść;J.Kasprowicz,K.Przerwa-Tetmajer,L.Staff,B.Leśmian–poezja;S.Wyspiański–Wesele,twórczośćdramatyczna,malarstwo;G.Zapolska–MoralnośćpaniDulskiej,W.Reymont(noblista)–Chłopi,S.Żeromski–Ludziebezdomni

naturalizm,dekadentyzm,symbolizm,ekspresjonizm,neoromantyzm,secesja

„Sztukadlasztuki”,symbol,dekadent,cyganeria,estetyzm,nirwana,filister,kołtun,dulszczyzna,findesiecle,ludomania

dramatsymboliczny,dramatnaturalistyczny,prozapoetyckaUwaga:nowyśrodekwyrazupoetyckiego:synestezja

DWUDZIESTOLECIEMIĘDZYWOJENNE1918-1939

Filozofowieipsychologowie:E.Husserl,R.Ingarden,C.G.Jung,Z.Freud,A.Adler;Prozaświatowa:E.Hemingway–Pożegnaniezbronią,M.Proust–Wposzukiwaniustraconegoczasu,J.Joyce–Ulisses;Pisarzepolscy:Z.Nałkowska–Granica,M.Dąbrowska–Noceidnie,S.Żeromski–Przedwiośnie,B.Schulz,S.I.Witkiewicz-Witkacy,W.Gombrowicz,K.I.Gałczyński,J.Tuwim,J.Czechowicz,Cz.Miłosz,A.Słonimski–poezja

ekspresjonizm,futuryzm,nadrealizm,dadaizm,neoklasycyzm,katastrofizm,realizm,kubizm

intuicjonizm,pragmatyzm,fenomenologia,archetyp,behawioryzm,3xM–miasto,masa,maszyna;awangarda,czystaforma,witalizm,neologizm,leśmianizm

powieśćspołeczno--obyczajowa,powieśćpsychologiczna

LITERATURAWSPÓŁCZESNA

Literaturawojenna:K.K.Baczyński,T.Gajcy–poezja;Z.Nałkowska,G.Herling-Grudziński–lit.łagrowa,T.Borowski–lit.lagrowa;Literaturapo1956r.:W.Szymborska,Cz.Miłosz(nobliści),Z.Herbert,T.Różewicz,S.Grochowiak,S.Barańczak,E.Lipska,U.Kozioł,A.Zagajewski,J.Kornhauser–poezja,T.Konwicki,J.Andrzejewski–proza,S.Mrożek,J.Szaniawski–dramat

literaturalagrowaiłagrowa,socrealizm,literaturaemigracyjna,poezjalingwistyczna,poezjaturpistyczna,nurtkatastroficzny

hitleryzm,stalinizm,totalitaryzm,nowomowa,zniewolenie,stabilizacja

bogactwoformigatunkówliterackich–odsatyry,groteski,karykaturyażdodużegokręgugatunkówpublicystycznych

jĘzyk polski - gptyczyn.edomena.pl · vademecum gimnazjalisty | jĘzyk polski strona 2 z 22...

Documents