LBBSSTBLSBL JlAEII DE lIItTHODELlItB VUl DEN

EERW. HEER PH. DE COSTER. Gewezen dirt'kteur van ' 5 ryks lIormatlschool, te Lier.

00011

I. MORTIER,

oud-I('aling dier ichool, thaod8 hoofdondtrwyzer by de gemet'oteschool van Yper .

DERDE LEESBOEK. - LAEGSTE KLAS.

BRUSSEL, C. CALLEWAERT EN BROEDERS, BOEKDRUKKERS,

Wolvengracht, n" IS en 1:1 .

1862

DERDE LEESBOEK VOOR

DEL A E G S T E K LAS.

DERDE LEESBOEI VOOR

DE LAEGSTE KLAS

NAER DE ONDERRIGTSUER HN

DEN EERW. HEER PH. DE COSTER,

DOOR

B. MORTIER1

HoofJODt!PI'WYZPI' by ,Ic gemeentesrhool van Yp .. •.

BRUSSEL,

C. CALLEWAERT EN BROEDERS, BOEKDRUKKERS, Wolvengracht, D° lil pn Ir..

1862

DERDE LEESBOEK VOOR

DE LAEGSTE KLAS

NAER DE ONDERRIGTSLEER

VAN DEN EERW. HEER PH. DE CaSTER.

Oefeningen voor de veellettergrepige woorden.

TAFEL DER ACHTERVOEGSELS.

E, en, end, er, el, Jg, lOg. Be, ben, bend, ber. bel, big, bingo De, den, dend, der, del, djg, ding. Fe, fen, fend, fer, fel, · .. , fing. Ge, gen, gend, ger, gel, · .. , glOg. Je, jen, jend, jer, jel, · .. , jlOg. Ke, ken, kend! ker, keI, kig, king.

-6-

Le, len, lend, Ier, ... , lig, ling. Me, men, mend, mer, meI, mIg, mmg. Ne, nen, nend, ner, ... , mg, nmg. Pe, pen, -pend, per, pel, plg, pmg. Re, ren, rend, rer, rel, rlg, rmg. Se, sen, send, ser, sel, SIg, sing. Sche, schen, schend, scher, ... , ... , sching. Te, ten, tend, ter, tel, tig, ting. Ve, ven, vend, ver, vel, Vlg, vmg. We, wen, wend, wer, wel, WIg, wmg. Ze, zen, zend, zer, zeI, ZIg, zmg. Aer, achtig, aedje of agie, aerd, erd. Baer, dom, heid, heden, hande, haftig.

halve, lei. Jg, in, ik, ist; je, tje; ken, sken, kyn. Lyn, laer, loös, ling, lyk. Ny, ms, py, ry, dy. Ste, ster, schap, uw; wa erts , zaem.

AENMERKniG. De onderwyzer dient de leerlir.lgen tot

zoo verre op die achtervoegsels te oefenen, dat zy die even zoo goed lezen en schryven kunnen als enkele letters. Het belang dezer ,oefening, alsook den leer­gang voor dit leesboek, vindt men in onze Handlei­ding uitgebreid.

-7-

EERSTE LES.

Webbe, schubben, hebbend, krabber, dubbel, drabbig, krabbing.

Schrabbing, grabbel, dubben, schrabber. Kladde, schudden, weddend, voedeJ', vaendel,

knoddig, houding. - Vader, dooden, voedend, wedding, handel.

Bode, bieden, moeder, grendel, hoofdig, zending. -Broedei', zenden, bloedend, kleeding, zadel, ladder.

Doffe, stl'affen, heffend, straffer, griffel, heffing. Blaffen, stoffe, keffend, straffing, gaffel, straffe. Leege, vliegen, deugend, vleugel, drager, weging. -

Zorgen, dage, wroeging, klagend, beugel, trager, vraging, nagel.

B. B. Men merke wel op dat de e in de achtel'· voegsels : he, hen, bend, bel, ber, enz., met eenen doffen klank uitgesproken wOl'dt, juist gelyk men die in de volkstael hoort. De i in de achtervoegsels: big, dig .... bing, ding, enz., spreekt men ook uit zoo als zy in den mond des volks kliNkt :namelyk de i

van big, dig, lig, gelyk de e van be, ben, bend, enz., en de i van bing, ding, enz., spreekt men uit gelyk zy klinkt in het woord: kind.

-8-

TWEEDE LES.

Lachen (f), kuchend, echel, pocher, lacher, kachel. l\foeije, draeijen, waeijer, loeijend, laeijen, maeijer,

naeijend, koeijen, dooijen, vleijend, vleijer, luije. Leeke, duiken, makend, vloeker, duikel, strekking,

hoekig. Ruiker, kokend, making, suiker, fakkel, bakken,

sloking. Kale, dolen, velend, vuiler, doling. - Zullen, krul­

lend, malen, maling, bale, molen, daling, schuilen, kaler, bolling, vuilig, stelen.

DERDE LES.

KI'omme, kammen, zwemmend, kemel, hamer, lui­mig, storming. Kamer, luimen, hemel, dl'oomend, zemel, stomme, komen, doeming.

Kunne, winnen, leunend, winner, zuinig, leuning. Vinnig, schooning, fyner, leenend, zoenen.

Schepe, nypen, druipend, dorpel, roeper, koppig, schepping. Lepel, gespen, slepend, slaper, knappig, kruipel', snoepen, gaping.

Dorre,varen, keerend, Karel, durer, teering, harig. Peerel, zurend, keering, boeren, leering, scheel'en, zure, gierig,

(1) De eh behoort tot de eerste lettergreep : Lach-en, kuch-end, enz.

-9-

VIERDE LES.

Losse, messen, passend, passer, bussel, kruising. Mossig, kousen, vylsel, missend, losser, bootsing. Duitsche, kuischen, lesschend, dorschel', kuisching. Versching, menschen, kuisehe, wensching, vorscher. Natte, voeten, bytend, klater, luttel, kwyting, nietig. Meling, velter, wete, latend, kryten, later, nuttig. Hoeve, leven, bevend, zuivel, kever, droevig,

wryving. Hevig, derving, werven, knevel, dryver. Ruwe, blauwen, stuwend, verwel', ouwel, eeuwig,

nieuwing. Lauwe, bouwing, brouwer, nieuwe, verwen,

murwing. Buize, lezen, suizend, lezer, yzel, lezing, vadzig. Yzer, wezel, duizend,. knyzig, wyzen, yzing, reize.

VYFDE LES.

De eigentlyke uitgangen : end, er, el, ig, ing, kunnen verders verbogen worden, en aldus verlengd worden met: e, en, s. De volgende oefeningen WOI'­

den voorgeschreven ter studie der buigingsvormen.

Hebbende, voedende, straffende, wegende, lachende, draeijende, makende, dolende, nemende, leunende, druipende, keerende , passende, kuischende, bytende,levénde, blauwende, duizende.

-10 -

Hebbenden , voedenden , straffenden , deugendelI , kuchenden, waeijenden, vfoekeRden, stelenden, zwemmenden, winnenden, druipen,den, voerenden, passenrlen, kuisehenden , bytenden, levenden, blauwellden, duizenden.

ZESDE LES.

Krabbers, moeders, straffers, dragers, lachers, vleijers, suikers, hamers, winners, roepers, jou­wers, kiezers.

Dubbels, grendels, griffels, beugels, echels, krekels, kruimels, lepels, ketels, vezels, ouwels, peerels.

Drabbige, knoddige, hoekige, luimi~e, vinnige, koppige, harige, mossige, nuttige, droevige, eeuwige, vadzige.

Drabbigen, knoddigen, hoekigen, luimigen, vinnigen, koppigen, hal'igen, mossigen, nuttigen, droevigen, eeuwigen, vadzisen.

ZEVENDE LES.

KI'abbingen, weddingen, heffingen, neigingen, draei­jingen, strekkingen, dolingen, doemingen, leuning­en, gapingen, leeringen, kruisingen, kwytingen, wasschingcn, wryvingen, nieuwinge'n, lezingen.

-11-

ACHTSTE LES.

HERHALING.

Kromme, schoonen, helper, harigen, peerels, kie­zers, kousen, botsing, nuttige, later, lepels, vad­zige, duitsehe, varen, zuinig, hoekigen, kever, hoeve, kwyting, nypen, kamer, druipend, nietig, eeuwigen, ketels, schepping, hui per, boeren, kammen, voeder, grendel, droevigen, ezels, schepe, vinnig, keering, werkingen, slaper, droevige, moeders, gespen, dorpel, leering, koppige, schee­ren, hal'Ïg, snoepers, deegen, hamer, vaendels, vloekE.'llden, dolende, sprekend, moetende, hel­penden, nuttigen, kruimels, beste, wysten.

NEGENDE LES.

Aer. Leeraer, dienaer, kunstenaeI' , leveraer, brusselaer, antwerpenaer, oefenaer.

Açhtig. Waerachtig, leugenachtig, roodachtig, wit­achtig, grysachtig, woonachtig, dampach­tig, regenachtig.

Aeije of agie. Persoonaedje of persoonagie, b06chaedje of boschagie, krauwaedje of krauwagie.

--l2-

Aerd. Woestaerd, gierigaerd, drollkaerd, wreedaerd, koppigaerd.

Erd. tomperd, moslerd. Baer. Eerbaer, zeegbaer, hoorbaer, zigtbaer,

dienstbaer. Dom. Menschdom , rykdom, heiligdom, edeldom ,

wasdom, heidendom, eigendom.

TIENDE LES.

Heid. Wysheid, grootheid, eerbaerheid, droefheid, goedheid, zoetheid, vryheid, boosheid, gierigheid.

Hande. Allerhande, velerhande. Hanig. Krygshaftig, manhaftig, heldhaftig. Halve. Mynenthalve, uwenthahe, onzenlhalve,

reglshalve, hunnenthalve. In. Vorstin, leeuwin, heldin, bakkerin, koningin,

keizerin, boerin. Ik. Havik, leeuwerik, botterik, luijerik. lat. Bloemist, vioolist, harpist.

ELFDE LES.

Je. Mesje, huisje, stokje, hoekje, boekje, kindje. Tje. Tafeltje, pennetje, mandetje, nageltje, vogeltje. Ken. Manneken, hondeken , kindeken, liedeken ,

mandeken.

- 13-

Sken. Boeksken, zaksken, taksken, krieksken, slok-sken.

Kyn. Kindekyn, maegdekyn, hemdekyn, hondekyn. Lyn. Oogelyn, maegdelyn, vogellyn, hemdelyn. Laer. Pruï'melaer, notelaer, kriekelaer, kerzelaer,

wandelaer. Lei. Allerlei, velerlei, geenerlei, tweederlei ,

menigerlei.

TW AELFDE LES.

Loos. Magtèloos, zielloos, zoutloos, nutteloos, eer­loos, kinderloos.

Lyk (1). Eerlyk, ziekelyk, doenlyk, pynlyk, mogelyk, denkelyk, goelyk, zienlyk.

Iy. Razerny, slaverny, gekkerny, spotlerny. lis. Duisternis, doemnis, vonnis, kennis, groetenis,

lavenis. Ry. Bakkery, dweepery, snoepery, drukkel'Y,

kramery, verwery, snakel'Y, boerdery. Dy. Abdy, voogdy, kleedy, waerdy. Ste. Eerste, laetste, eerlykste, zedigste. Ster. Zangster, houdster, strykster, ekster, voedster. Sohap. Boodschap, heerschap, broederschap, mees-

terschap, niendschap. Py. Maetschappy, heerschappy. Uw. Geeluw, zwaluw, zenuw, murruw, velTlIW.

(1) De uitgang lyk spreekt men uit als de eerste lettergreep van het fransch woord lecture.

- i4-

Waerts. Huiswaerts, hemelwaerts, buitenwael'ts, binnenw!lerls.

Zaem. Deugdzaem, leel'zaem, zeldzaem, buigzaem, hool'zaem, heilzaem, traegzaem.

DERTIENDE LES.

Buigingsvormen der uilgangen : laer, loos, lyk, enz.

Wandelare, kriekelaren, nuttelöoze, eerloozen, deug­delyke, dergelykell, zonderlinge, kunstenaren, goedheid, grootheden, krygshaftige, leeuwinnen, leeuwerikken, vioolisten, huisjes, stokjes, tafeltjes, mandekens , rykdommen, gierigaerds, persoon­agien, zuerachtige, wetenschappen, zigtbare, boos­heden, boerinnen, voedsters, pruimelare, zwart­achtigen, zeldzame, heilzamen, . eerlyke, heilige, zaligen, krankheden, heerschappen, maetschap­pyen, deugdzaemste, schoonsten.

VEERTIENDE LES.

Duisternissen, spotternyen, heldhaftige, leugenach­tige, grenzeloozen, woestaerds, vryheden, boekjes, maegdelynen, ziellooze, pynlyke, dl'ukker'yen, kennissen, leerzame, eksters, vonnissen, eigen­dommen, boschagien, dienaren, koppigaerds, goedheden, koninginnen, zalige, dwaesheden, hoorbaren , havikken , bloemisten, witachtige, wollige, groetenissen, beeldtenissen.

-·H; -

VYFTIENDE LES.

TAFEL DER VOORVOEGSELS.

Aen, af, al, achter, ant, aerts, argo Be, beneden, boven, buiten, binnen. Der, derre, des, door. Er; her, herre; ge; m; los. Mede, meê, mis; na, nader, neder, neêr. Om, on, ont, op, onder, open, over, oor. Rond; tegen, terug, toe. Uit; Weder,

ver, weêr, wan,

voor, voort. weg, wel, wes.

ZESTIENDE LES.

Aen. Aenhang, aenzeggen, aenpassen, aenval, aenmatigen.

Af. Afdoen, afwachting, afkeuren, afborstelen, aflaten, afzenden, afvalling.

AI. Alwysheid, allezins, almogend, almagt, alleen­Iyk, almagtig, alhoewel.

Aohter. Achterlaten, achtergaen, achterloopen , achtel'Uit, achterdenken, achterwaerts.

Ant. Antwoord, antwoorden, antwoordelyk.

- t6-

Aerts. Ael·tsbisdom, aertspriester, aertsvader, aerts­bisschop, aertsvyand, aertsengel.

Arg. Argwaen, arglistig, arglistigheid.

ZEVENTIENDE LES.

Be. Bekwaem, begeven, bewyst, betrouwen, albe­hoeder, aenbevelen, beantwoorden, bewys.

Beneden. Benedenkomen, benedenloopen, beneden­leggen, benedengaen, beuedenbrengen.

Binnen. Binnenloopen, binnenzien , binnenzetten , binnenkomen, binnengaen, binnenwaet'ts.

Boven. Bovendien, bovenvlotten, boven trekken , bo­venzwemmen .

Buiten. Buitenwaerts, buitoozenden, buitenwerpen, buitendoen.

Der. Derwyze, derhalve, dermate, dervoege. Des. Destyds, deswegens. Derre. Derrewaerts. Door. Doorvaren, dool'zigtig, doorsteken, doorluch­

tig, doorkruisen, doortogt.

ACHTTIENDE LES.

Er. Ervaren, erbarmen, erkomstig, el'kenlenis, ervarenheid.

Ber. Hervallen, herhaling, herberg, hernemen, herschryven, herdoen, herinnering.

Berre. Herrewaerts.

-17 -

Ge. Geschreven, gemaekt, afgewerkt, bovengemeld, buitengejaegd, algemeen, doorgezakt.

In. Inbreuk, ingang, herinsteken , ingewanden, inspraek, inneming, invetten.

Los. Loslaten, loswringen, losschieten, aflossen, los­hoofd, losgedaen.

Mede. Medebroeder, medenemen, medegezel, mede­pligtigen, medegevraegd, medeloopen.

Meê. Meêzenden, meêslepen, meêleiden, meêdoen. Mis. Misnoegen, misgreep, misdoen, misbruiken,

mishandeling, misbael'. Ra. Nabootsen, nalatig, nabUl'jge, nagezongen, nabe­

staenden, nagenoeg, onnavolgbaer.

NEGENTIENDE LES.

Reder. Nedervallen , nederschryven, nedergaelI, nederig.

Reêr. Neêrgelegd, neêrgeschreven, Ileêrgevallell, neèrstorten, neêrzinken.

Om. Omkeer, omvang, omgevallen, omarmen, om­gaen, omdraeijen.

On. Onbezielde, onmagtig, onachtzaem, onklael', onnavolgbaer, ondeugdend , ollkalls, on­misbaer, onachtzaemheid.

Ont. Ontsluiten, ontveinzen, ontvlogen, onthalzing, on~beeren, onterfde, onttroonen, ontroe­ring.

- iS-

Op. OphefdieriifS, oppassen, GBoph€mdetyk, opbrensst, 0fKlienen, opsomming, opdra­gen, opvolging, opzetten, oJllOpgemerkt.

TWINTIGSTE LES.

Onder. Onderneming, ondersteunen, oDdermynen, onderhoud, onderbrak, onderslaen, onderv ra gen.

Open. Openbreken, opensta en , ope'Bscheuren, openhertig, openbaring, openbael'lyk.

Over. Overwinning, onoverw~nnelyke, overbodig, overlasten, overgankelyk, overpeizcn, overheid, overtollig.

Oor. Oorkonde, oorsprong, oorkomstig, oOI'spron­kelyk.

Rond. Rondborstig, rondzwaeijen, rondzwerven. rondzoeken.

Tegel. Tegendeel, tegenkomen. tegenwerking, tegenstrydigheid, tegengesproken.

Terug. Terugbrengen, terugkeeren, teru~zellding,

terugkomst. Toe. Toekomst, toeval, toelating, toepassen, toesluiten,

olltoegankelyk. Uit. Uitkomst, onuitvoerbaer, uitlegging, ODllitspre­

kelyk, uitharden, uitzigt, uiteinde.

- 19-

EEN EN TWINTIGSTE LES.

Ver. Verslag, onversaegd, verworpeling, onverzoen­bare, vergelyking, onverstaenbaerheid, misverstand.

Voor. Voorzien, onvoorzigtigheid, voortreffelyk, voorwel'p, onvool'ziens. voorbedacht.

Voort. Voortryden , voortbrengen, voortplanti.ng, voortgangen, voortslepen, voorttrekken.

Wan. \Vansehepsel, wantrouwig, wanluidend, wangèdl'ocht,. wanhopig.

Weder. Wederleggen, wederkeeren, onwederstaen­Imer, onwederlegbaer, wederstand.

Weêr. Weêrkla,nk, weêl'wolf, onweêrstaenbael', weêrgalm, weêrgeven, weêrkaetsing.

Weg. Wegleiden, weglating, wegvoeren, weggevlo­gen, wegvallen, wegsmilting.

Wel. Weldenkend, welstellend, welvarend, weldoe­ners, weldaden, weldadigheid.

Wes. Weshalve.

- 20-

TWEE EN TWINTIGSTE LES.

OEFENINGEN OP SOMMIGE WOORDEN DIE VREEMDE UIT­

GANGEN HEBBEN.

Kampernoelje, peterselie, Oceanië, secretaris, kom­missaris, seminarie, legioen, Sicilië, trawant, bliksem, kapitein, kaporael, sergeant, majoor, Druïden, perzik, abrikoos, bezie, soldaet.

Majesteit, elektriciteit, (barnkracht), Jehovah, statie, gratie, gebenedyd, Jesus, menagie, (Moyses) Mozes, ivoor, koornaer.

Salie, berrie, olie, oliesel (olysel), matroos, cherubin, serafin, (cherub, seraf), meloen, kevie, andivie, oranje, melaetsch, gotisch, praktisch, poëtisch (dichterlyk), poëzy (dichtkunde).

Korael, metacl, kardinael, porei, ajuin, sieraed, kleinood, juweel, pastei, citroen, koetsier, vinke­nier, vizioen, millioen, olifant, serpent, harmony, melody.

Bazuin, fluweel, rosteel, clavecimbel, klawier, drai­nering, mekaniek, muziek, viool, piano, trompet, klarinet, jesuïet, karmeliet, kwetsuer.

- 2i-

DRIE EN TWINTIGSTE tES.

HERHALING EN OEFENING OP EIGENNAMEN EN SA~IENGESTllLDE

WOORDEN.

De lieve Vrouwe kerk van Antwerpen is een del' schoonste gotische gedenkstukken van België. Jesus­Chr'istus is onze Zaligmaker; Hy stierf op Calvarie, om het menschdom uit de slaverny te verlossen. Lau­rens Cos ter is de uitvindel' der boekdrukkunst; hy werd te Haarlem geboren.

Simon Stevin was een beroemde wis- en letter­kundige; hy heeft de decimale breuken uitgedacht. .Jan Van Eyck vond te Brugge de kunst uit om te schilderen met olieverw. Rubens, Jordaens, Telliers, Crayer, Ommeganck zyn Antwerpsche schilders, die den roem onzes vaderlands wyd hebben uitgebreid .

. Van Berckem, een Bruggeling, is de uitvindel' van het diamantslypen. De gl'aven Egmont en Hom waren warme voorstaenders onzer onafhankelykheid ; hunne vaderlandsliefde heeft hun hoofd op het schavot doen vallen.

Jakob van Artevelde, die moedige en vryheidslie-

- 22-

velllle Gentenaer, wel'd door zyne laffe vyanden vermoord, nadat hy zyn gansche leven had gewyd ter ontsla ving onzer vlaemsche ge~eenten, welke door franS1:~gezWde :grave. jn <ti w.j~gelandy gehouden waren.

VIER EN TWINfJ1IGSTE LES.

Karel V werd geboren te Gent, in het jaer 1500. Maria-Theresia was eene beminnensweerdigevorslin, wier ge'heugenis eeuwig in het hert der'Belgen zat leven. Ambiorix en Boduognat waren moedIge Belgen" die den vel'overaer Jufius eesar veèl werksgaven, Jan I, hertog van Bra'band,beoefende de vlaemsche dicht­kunde ; hy was een warme voorstaender der kunsten en wetenschappen.

Het 'heela:I is al wal bestaet. De aerde wordt ver­ileeld in vyf weerelddeelen : Europa, Azië, Afr.ika, Amerika en Oèeanië. Europa is verdeeld in zestien staten: 'De Britsche eilanden, bevattende voornamelyk 'Engeland, Schotland en, Ierland; het vereenigd koningryk -Zweden met Noordwegen ~ Denemarken" -Rusland" Bëlgië, lIoTland, FrankJoyk, Pruisen, het DuitséhVerbond, Zwitserland, Oostenryk, Italië, Griekenland, Turkye, Spanje en PortugaeI.

- 23-

VYF EN TWINTIGSTE LES.

België, ons vaderland, is verdeeld in negen provin­ciën : Westvlaenderen, Oostvlaenderen, Antwerpen, Limburg, Luik, Luxemburg, Namen, Henegouwen en Braband. Brussel is de hoofdstad van België en de zetel des koningryks. De voornaemste steden onzes lands zyn : Brussel, Antwerpen, Gent, Luik, Brugge, Namen, Doornik, Bergen, Kortryk, Oost­ende, Mechelen, Verviers, Hoei, Yperen, Audenaerde, Leuven, Arlon, Hasselt, Tongeren, Lier, Dender­monde.

De Schelde en de Maes zyn twee zeerivieren van België. Ons land is ryk in mineralen; men vindt er yzer, koper, zink, lood; verders hebben wy ryke koolputten, marmer- en steengroeven, kristaelzan~, pot-, pyp- en porceleinaerde. De gro~d van België is over het algemeen' vruchtbaer, en de Belgen weten door hunne nyverheid en handel groot nut uit hunne l1atuerlyke voortbrengsels te trekken. België is een grondwettig koningryk; de naem van onzen wel be­minden vorst is Leopold.

EINDE VAN HET DERDE DEEL.