john kenneth galbraith - pieniądz pochodzenie i losy - 1982 (zorg)

8/6/2019 John Kenneth Galbraith - Pienidz pochodzenie i losy - 1982 (zorg)

1/227


2/227

PIENIDZ

POCHODZENIE ILOSY

John Kenneth Galbraith


3/227

Przedmowa

John Kenneth Galbraith, jeden z najwybitniejszych wspczesnych eknmistw amerykaoskich, jest

czwiekiem o wielkim i wszechstrnnym wiaczeniu yciwym. Urzny w 1908 r.

w kanayjskiej rzinie farmerskiej, stuiwa na uniwersytetach w Trnt, Berkeley i Cambrige.

W latach 1939-1942 pracwa naukw na Uniwersytecie w Princetn. W czasie wjny by

wiceyrektrem amerykaoskieg Urzu s. Kntrli Cen, a pniej pracwnikiem Departamentu

Stanu. Od 1949 r. a przejcia na emerytur w 1974 r. by prfesrem eknmii na Uniwersytecie

Harvardzkim. W latach 1961-1963, za prezyentury Jhna Kenney'eg, by ambasarem Stanw

Zjencznych w Iniach. By prezesem Amerykaoskieg Towarzystwa Ekonomicznego i jest

cznkiem Amerykaoskiej Akaemii Sztuk i Nauk. Opublikwa wiele ksiek, w ktrych stara si

spjrzed w nwy spsb na gspark amerykaosk, uwzglniajc zmiany instytucjnalne, jakie

nastpiy w niej w wieku XX, a szczeglnie w ostatnich czasach. Charakterystyczne jest u niego

pejcie histryczne zjawisk eknmicznych raz uwzglnianie uwarunkwao specznych

i plitycznych tych zjawisk. Z teg wzglu mna g uwaad za kntynuatra teg nurtu

amerykaoskiej myli eknmicznej, ktry nsi mian instytucjnalizmu. Jak wiam, zapcztkwa

go jeszcze pod koniec XIX w. Thorstein Veblen w swej sawnej ksice Teria klasy prniaczej(Theory

of the Leisure Class), a rzwinli eknmici tej miary, c W. C. Mitchell i J. M. Clark.

wiatwy rzgs przynisy Galbraithwi szczeglnie trzy ksiki, mianwicie: Speczeostw

dobrobytu (The Affluent Society), wydana w 1958 r., Nwe paostw przemyswe (The New Industrial

State), wydana w 1967 r. oraz Ekonomia a cele speczne (Economics and the Public Purpose),

wydana w 1973 r. Dwie pierwsze ukazay si w Plsce w obszernych fragmentach w 1973 r., a trzecia

w penym tumaczeniu w 1979 r. Wszystkie te ksiki miay charakter nwatrski I byy szerkdyskutowane, przede wszystkim w Stanach Zjencznych. Autr krytykwany by szczeglnie przez

knserwatystw za bnaenie rli wielkich krpracji w gospodarce i za proponowanie przyznania

wazm paostwwym prawa bezpreniej interwencji tam, gzie zarwn krpracje, jak

zwizki zawwe wywieraj zakcajcy wpyw na rynek. Pmawian g o socjalizm, co jednak nie

jest uzasanine. Sti n bwiem na gruncie gsparki kapitalistycznej, chcia prpnuje

ulepszanie jej funkcjnwania, tak aby mgy w niej byd realizwane szersze cele speczne.

W statniej swjej ksice pt. Pieniz, wydanej w 1975 r., ktrej przeka ajemy rk

Czytelnikw, zaj si Galbraith szerk rzumian prblematyk pieniza i jego roli w gospodarce,

gwnie w gsparce amerykaoskiej. Psze teg tematu w spsb histryczny, c znalazwyraz w podtytule: Pochodzenie i lsy. Przestawi bwiem pwstawanie i rzwj rnych pstaci

pieniza raz zwizanych z nim instytucji na przestrzeni wiekw. Rwnczenie pkreli

kniecznd baania zjawisk pieninych na tle rzwju caej gsparki i zmian, jakie zachz w jej

strukturze. Galbraith uwaa histryczne ujcie tematu za barziej celwe, gy - jak powiadaz

histrii pieniza mna si wiele nauczyd.

Wikszd rzwaao autra dotyczy dolara oaz amerykaoskich instytucji mnetarnych, plityki waz

amerykaoskich w dziezinie pieniza, szczeglnie pcztku XX w. S t sprawy prawie cakiem

nieznane w Plsce. Tak si zy,e wskutek wiekwej minacji funta sterlinga w gospodarce

wiatwej prace eknmistw zachnich na tematy pienine, tumaczne na jzyk plski,kncentrway si przee wszystkim na angielskim systemie pieninym i bankowym oraz na


4/227

angielskiej plityce pieninej. O larze i o tym, jakie ta waluta przechzia kleje, zanim si staa

kluczw walut wiatw, niewiele u nas na g wiam. Ksika Galbraitha wypenia wic

wyran luk w tej dziedzinie.

Niezmiernie interesujce s uwagi autra o pinierskiej rli klnii amerykaoskich w dziedzinie

wprowazenia biegu pieniza papierweg jeszcze w XVII i XVIII w. Skania g t twierzenia, e o ile wynalazek bankwci i wkaw bankwych naley przypisad Wchm,

a stwrzenie pierwszeg banku centralneg, ktry si sta wzrem la wszystkich krajw,

zawziczamy Anglikm, t zastswanie w obiegu pieniza papierweg naley przypisad

Amerykanm. Zapewne Chioczycy mieliby c teg wtpliwci, ale wiaczenia amerykaoskie

z pienizem papierwym s niezmiernie puczajce.

Analizujc lsy pieniza amerykaoskieg na przestrzeni wustu lat, jakie upyny Deklaracji

Nieplegci, autr zwraca uwag na wielki wpyw czynnikw plitycznych i specznych na

uksztatwanie si instytucja pieninych.

Wpyw czynnika politycznego zaznaczy si ju w czasie wojny o nieplegd mizy trzynastma

klniami a Wielk Brytani. Tumaczy n kniecznd zastswania inflacyjnej emisji pienizy

papierowych u zarania istnienia Stanw Zjencznych. Pieniz papierwy, ktrym pacn za bro

i dostawy na zapatrzenie armii rewlucyjnej, sta si - zdaniem Galbraitha - narzziem rewlucji

amerykaoskiej. Pbnym narzziem sta si - jego zdaniem - pieniz papierwy w czasie

rewlucji francuskiej raz przesz st lat pniej w czasie rewlucji paziernikowej, a jeszcze

pniej - w czasie rewlucji; chioskiej. We wszystkich tych przypakach klicznci wymagay emisji

pieniza papierweg. Bez nieg sukces tych wszystkich rewlucji nie byby mliwy.

Czynniki polityczne i speczne raz zmiany zachzce w strukturze gsparki wywieraj staywpyw na instytucje i stsunki pienine.

Rne warstwy speczne pchz spraw pieninych z punktu wizenia swich interesw.

Jeeli knserwatyci ptpiaj inflacj, t lateg, e psiaacze majtku, a przede wszystkim

wierzyciele, s zaintereswani w trwaci siy nabywczej pieniza. Z rugiej strny, rbtnicy

i farmerzy nie s sknni pnsid ksztw brny wartci pieniza, a rzy nie s w stanie im si

przeciwstawid i gz si na eprecjacj pieniza. W amerykaoskich stsunkach pieninych

szczegln rl egray wpywy plityczne rlnikw. Dziaaniem tych wanie wpyww Galbraith

tumaczy wie charakterystyczne cechy amerykaoskieg systemu pienineg, mianwicie pwstanie

ogromnej liczby maych bankw i niezmiernie pne pwanie banku centralneg.

T wanie agrariusze z Punia i Zachu Stanw Zjencznych ppierali twrzenie mnstwa

maych prwincjnalnych bankw, w ktrych farmerzy i rzemielnicy mgli atw zacigad na miejscu

pyczki, ptrzebne im rzwju gsparstw i warsztatw pracy. Czst banki te bankrutway

i waciciele wkaw lub inni wierzyciele pnsili straty, ale ich ksztem rzwijaa si gsparka.

Ju w 1890 r. by w Stanach Zjencznych 8 201 bankw. Liczba ta wzrsa w 1900 r. do 13 053, w

1910 r. do 25 151 i osigna maksimum w 1921 r. 31 076. W czasie wielkiego kryzysu liczba tych

bankw spaa o pw. W 1940 r. wynsia 15 076 i na tym pzimie utrzymuje si chwili

obecnej.


5/227

Agrariusze przeciwstawiali si rwnie stale iei utwrzenia banku centralneg, bawiajc si jeg

nacisku na wzmocnienie dyscypliny w dziezinie bankwci. A kiey w pcztkach istnienia

Republiki utwrzn w Filaelfii Bank Stanw Zjencznych, ktry zacz w pewnym sensie

kntrlwad mae baraki prwincjnalne, prwazili ni jeg likwiacji. A pcztkw wieku

XX Stany Zjenczne nie miay wic banku centralneg, ktry by mg suyd maym bankm jak

r kreytu w krytycznej sytuacji. Dopiero w 1913 r. dsz utwrzenia Systemu Rezerwy

Federalnej. Ale i teraz, p wpywem rlniczeg lbby, ktre si ba namiernej ingerencji banku

centralneg w ycie gsparcze, utwrzn nie jeen, lecz 12 krgwych bankw Rezerwy

Federalnej, w duej mierze niezalenych 7-sbweg Zarzu Rezerwy Feeralnej w

Waszyngtnie. Obawa prze ewentualnym inflacyjnym wpywem ziaalnci tych bankw znalaza

nawet wyraz w takim curiosum, e banknty emitwane przez banki Rezerwy Feeralnej nie s

podpisywane przez ich urznikw, ale przez urznikw paostwwych, mianwicie sekretarza

skarbu i skarbnika Stanw Zjencznych. Okazuje si, e obecna struktura Systemu Rezerwy

Federalnej jest wynikiem politycznego kompromisu z pcztkw becneg stulecia.

W naszych czasach zmiany w strukturze gsparki, wyraajce si w pwstaniu ptnych

krpracji przemyswych i silnych zwizkw zawwych, ziauj w isttny spsb na plityk

paostwa w dziezinie pieniza. Krpracje ligpliczne wywieraj tak wielki wpyw na rynek

i panujce na nim ceny, e mg je pwyszad nawet w okresach zastju gsparczeg. Zwizki

zawwe, brnic interesw zrzesznych w nich rbtnikw, prwazaj wtey pwieniej

pwyki pac. Prwazi t pjawienia si zjawiska tzw. stagflacji. Jest t czywicie sprzeczne

z zamierzeniami waz paostwwych, majcych na celu zahamwanie inflacji. Galbraith

w pprzenich swich ksikach przestawi w spsb sugestywny t nwe zjawisk w gospodarce

amerykaoskiej, jakim jest rsnca ptga korporacji i zwizkw zawwych. Obecnie zanalizwa

ich wpyw w dziezinie pieniza na knkretnych przykaach ze wspczesnych nam czasw.

Wr rzajw plityki gsparczej, przy pmcy ktrych waze paostwa kapitalistyczneg mg

wpywad na stsunki pienine, a przez nie na gospark narw, naczeln rl graj wa. S

nimi plityka pienina i polityka fiskalna.

Plityka pienina prwazna jest przez bank centralny i plega na tym, e wpywa si na rzmiary

biegu pienineg i sum kreytw uzielanych przesibircm. Rbi si t przy uyciu jeneg

lub kilku narzzi. Pierwszym z nich s zmiany stpy yskntwej, p jakiej banki kmercyjne mg

uzyskad kreyt w banku centralnym. Pwyszenie tej stpy pciga za sb wzrst stpy

procentowej w bankach kmercyjnych, c granicza rzmiary uzielanych przez nie kreytw.

Drugim jest plityka twarteg rynku, ktra plega na kupwaniu bankw kmercyjnych

papierw paostwwych, c pwuje zmniejszenie rezerw gtwkwych tych bankw i tym samym

granicza mliwci uzielania przez nie kreytw klientm. Me na rwnie plegad na

sprzeawaniu bankm papierw paostwwych, c wywuje skutek wrtny. Trzecim narzziem

jest zmiana wyskci rezerw, jakie banki musz utrzymywad bwizkw na rachunkach w banku

centralnym. Zmniejszenie prcentu tych rezerw aje bankm atkwe rki na uzielanie

kreytw klientm, a jeg zwikszenie - granicza te rki. Pza tymi traycyjnymi narzziami

bank centralny me zastswad rki barziej bezprenie w celu graniczenia lub zwikszenia

ilci pieniza w obiegu.


6/227

Plityka fiskalna plega na zwikszeniu wyatkw buetu paostwa i dopuszczaniu eficytw

buetwych p t, eby pnied chy pienine lunci i przesibirstw, umliwiajc im

zwikszenie zakupw twarw i usug, c ziaa ywcz na prukcj i zatrunienie. Me rwnie

plegad na grmazeniu nawyek w buecie przez pniesienie patkw lub graniczenie

wyatkw, ktre t ziaania wywuj w gospodarce skutek wrtny ni eficyt buetwy.

Wszystkie te rki byy stswane w Stanach Zjencznych w cigu statnich kilkuziesiciu lat;

w ksice Galbraitha znajujemy szczegw analiz warunkw i zakresu ich skutecznci.

Jeli chzi o plityk pienin, prwazn przez Zarz Rezerwy Feeralnej, t Galbraith ma o niej

barz negatywn pini i t zarwn w oniesieniu przeszci, jak i do ostatnich czasw.

Wypmina Zarzwi, e przez swj bnie stswan plityk prwazi czst pgbiania

depresji i rzptywania bmu, a prze wielkim krachem giewym w 1929 r. nie hamwa

spekulacji papierami wartciwymi, ktra teg krachu prwazia. Ale niezalenie teg

uwaa, e plityka pienina nie jest skuteczna i sama nie me ad panych rezultatw

w gsparce. W szczeglnci nie uaje si za jej pmc zwalczyd inflacji. Nawet znacznepwyszenie stpy yskntwej przez bank centralny me bwiem nie prwazid

graniczenia kreytw i zmniejszenia glbalneg ppytu. Susznd teg pglu mna by

stwierzid wisn 1980 r., kiey nawet rastyczne pwyszenie stpy yskntwej Rezerwy

Federalnej do historycznego szczytu 16%, a stpy bankw kmercyjnych kreytw la

pierwszrznych klientw 19,5% nie strczy wielu przesibircw zacigania nwych

kreytw na takich warunkach. P prstu spziewali si ni, e inflacja rzu 15% rcznie utrzyma

si naal, wskutek czeg realna stpa prcentwa bzie la nich wynsia niecae 5%, a wic nie

bzie wyska. W tej sytuacji Zarz Rezerwy Feeralnej musia signd barziej bezprenich

spsbw graniczania kreytw.

Plityk fiskaln zaczt stswad w Stanach Zjenoczonych w okresie rooseveltowskiego New

Dealu, p wpywem terii J. M. Keynesa. Galbraith sam by wwczas i przez szereg lat potem

wyznawc tych terii. Ale z czasem zaj stanwisk krytyczne. Dsze wnisku, e ta plityka

przynosi wprawdzie dobre rezultaty wtedy, gdy chodzi o oywienie gsparki przez pwikszenie

ppytu glbalneg, ale nie naaje si graniczania teg ppytu. Patki mna bwiem

pwyszad tylk p naciskiem wjny lub inneg pwaneg zagrenia, a wyatkw publicznych

w ogle si w praktyce zmniejszad nie a. Plityka fiskalna nie ziaa wic w d. Jeeli miaaby

ziaad, trzeba by j pwieni usknalid. Galbraith nie precyzuje jenak, jak by t nalea

zrbid. Pnadt zwraca uwag na t, e w gruncie rzeczy Keynes rzumwa w kategoriach

instytucjonalnych kapitalizmu, w ktrym panuje wlna knkurencja. A przecie w kapitalizmie zaszy

wielkie zmiany i wpyw, jaki wielkie krpracje i silne zwizki zawwe wywieraj na ceny i pace,

me zniweczyd ziaanie zarwn plityki fiskalnej, jak pieninej. Pnat wielkie krpracje

pnanarwe mg przez swje mizynarwe peracje finanswe utrunid prces kierwania

pienizem w pszczeglnych krajach. T wszystk skania Galbraitha uznania kniecznci

bezpreniej interwencji paostwa w ycie gsparcze wszzie tam, gzie wpywy wywierane na

rynek przez korporacje i zwizki zawwe s sprzeczne z dugfalwym interesem gu. Wizi

rwnie ptrzeb planwania pay, jak te uytkwania wanych twarw i usug.

Charakterystyczne jest, e nie wizi ptrzeby interwencja paostwwej w tych dziedzinach gospodarki,

w ktrych panuje wlna knkurencja, a wic w rlnictwie, rbnym przemyle i usugach.


7/227

Nie pwiaaj Galbraithwi pgly prfesra Miltna Friemana i innych mnetarystw na

prblem kierwania pienizem. Uwaa, e chcc wpywad na rzmiary chu narweg nie

mna si pierad na kntrlwaniu jenej tylk zmiennej, t znaczy ilci pieniza w obiegu. Jak

wiam, mnetaryci uwaaj, e ild t naley zwikszad w tempie rwnym stpie wzrstu

pstulwaneg chu narweg przy uwzglnieniu zanej stpy inflacji i e t cakiem

wystarczy. Galbraith uwaa, e teria monetarystyczna jest zbyt uproszczona i nie znajdzie

zastosowania w praktyce. Ale w tej sprawie si myli, gy zarwn w Stanach Zjencznych, jak w

Wielkiej Brytanii i niektrych innych krajach zaczt jenak p kniec lat sieemziesitych

stswad t teri w praktyce.

Jeeli pmind czd histryczn tyczc pwstania i rzwju rnych pstaci pieniza na wiecie,

t Galbraith zajmuje si w swich rzwaaniach wycznie dolaremjak wewntrzn walut

amerykaosk. Rzpatruje rne aspekty plityki gsparczej w dziezinie pieniza, ale tylk

z punktu wizenia ich wpywu na kniunktur w Stanach Zjencznych. Nie zajmuje si spraw

kursu dolara w stsunku innych walut ani spraw wpywu, jaki zmiany teg kursu mg mied na

amerykaoski bilans patniczy, a tym samym take na kniunktur wewntrzn. A sprawa ta nabraa

w latach sieemziesitych wielkiej wagi, szczeglnie w zwizku z ogrmnym, prawie ju

dwunastokrotnym wzrostem ceny ropy naftowej po roku 1973 i ogromnymi deficytami

amerykaoskieg bilansu patniczeg. Oczywicie ze wzglu na rzmiary gsparki amerykaoskiej,

najwikszeg kraju kapitalistyczneg, niezbne jest wnikliwe zbaanie funkcjnwania pieniza

wewntrz tej wanie gsparki. Ale narzucaaby si ptrzeba uwzglnienia take

mizynarwej rli lara jak kluczwej waluty wiata kapitalistyczneg. Rzwaania Galbraitha

sprawiaj wraenie, e przy frmuwaniu wewntrznej plityki pieninej w Stanach Zjencznych

te sprawy nie s w ogle brane p uwag. Przynajmniej nie zstay przez nieg sameg

uwzglnine. A przecie niebagateln jest spraw, e lar jest na wiecie walut rezerww i erezerwy te wynsz becnie pna 300 ml larw. Dla psiaaczyrezerw larwych wane jest

nie tylko to, ile za 1 lara mna nabyd innych walut, ale take t, czy wewntrzna sia nabywcza

dolara nie zmniejsza si w zbyt szybkim tempie, pwujc erzj realnej wartci psiaanych

rezerw larwych. Szka, e caa ta bszerna prblematyka zstaa przez Galbraitha pminita.

Rzpatrujc sprawy pieniza i plityki pieninej Galbraith pkrela swje emokratyczne

i liberalne pgly. Chtnie przeciwstawia interesy warstw psiaajcych interesm prstych luzi,

pwiaajc si p strnie tych statnich. Ale nie jest rewlucjnist. Nie y teg, eby

wstrzsnd wiatem i zmienid jeg blicze. Stara si w swjej ksice wyjanid i zrzumied

mechanizm wspczesnej gsparki w dziezinie pieniza raz wytumaczyd jeg funkcjnwanieprzecitnemu bywatelwi.

Ksika jest napisana ywym i jasnym jzykiem, zrzumiaym la kaeg. Galbraith uwaa, e

przecitny bywatel me zrzumied trun prblematyk pieniza, jeeli przestawi mu si j

w jasny spsb. Dlateg na przyka zaczyna niezmiennie prstej efinicji pieniza - krela, e

jest nim t, c si zwykle aje lub trzymuje przy kupnie lubsprzeay twarw, usug lub

czegokolwiek innego. Uwaa, e w speczeostwie nagrmazi si wiele mitw na temat

pieniza, ptrzymywanych przez pzujcych na wszechwiez przestawicieli sfer bankwych

i finanswych, ktrzy si szczyc psiaaniem rzekomej wiedzy tajemnej w tej dziedzinie.


8/227

Krytycznie wyraa si o ekspertach w sprawach pieniza i doradcach ekonomicznych, wspaniaych,

jeli chzi o wskazywanie celw, ale sabych we wskazywaniu rkw. Daje teg uwag, e

koncepcje gsparcze, ktre wspaniale wyglaj w terii, mg wykazywad pwane luki

w praktyce. Jest t regua, ktra nie puszcza wyjtkw. Nie ma te wyskieg wybraenia

o badaniach naukowych w dziezinie pieniza i twierzi, e najlepszymi wynikami baao s te, ktre

z naukw pwag ptwierzaj rzeczy czywiste. Nie szczza te praktykw w dziedzinie spraw

finansowych. Jego zdaniem ludzie praktyki, jeli nie ptrafi pjd jakiej myli, ratuj si

wywaniem bezsprnej wyszci zrweg rzsku. A zgne ze zrwym rzskiem jest

to, w co zawsze wierzono. Teg rzaju uwagi na pewn mu nie zjenay sympatii ekspertw ani

praktykw w dziezinie pieniza.

Jak t Czytelnik atw zauway, pewne pgly Galbraitha maj charakter kntrwersyjny. Niemniej

jenak jeg ksika nie tylk wyjania wiele skmplikwanych zjawisk z dzieziny pieniza, ale aje

te kazj niejenej refleksji. W szczeglnci uzmysawia nam, jak bardzo skomplikowanym

zaaniem jest kierwanie pienizem i jak wiele klicznci nie tylk eknmicznych, ale take

specznych, plitycznych i psychlgicznych trzeba przy tym brad p uwag. Czst ziaania na

pzr cakwicie uzasanine aj rezultaty sprzeczne z zamierzeniami i przynsz grzki zaw ich

inicjatorom. Dwiaczenia z przeszci mg jenak pzwlid na uniknicie wielu bw, a ksika

Galbraitha, w ktrej przestawia n i analizuje barz u tych wiaczeo, me byd la kaeg

eknmisty cenn pmc przy cenie zjawisk zachzcych na wiecie w dziezinie stsunkw

monetarnych.

STANISAW RCZKOWSKI


9/227


10/227

Podzikowania

Ksika ta zrzia si w jaki niezamierzny spsb, jakby sama z siebie. Pcztkw naa t byd

ugi esej na temat prblemwkierwania gspark i stabilizacji pieniza, raz ich genezy.

Zamierzenie t pwsta we waciwym mmencie. Mgem si bwiem przed na lekturze z okresu

caeg meg ycia - dorywczej tylko czy systematycznej - pniewa kierwanie gspark

i stabilizacja pieniza s t prblemy, na ktrych eknmista bwizany jest si znad. Ponadto

zawsze uwaaem histri pieniza - wczesn i pniejsz - za niezmiernie interesujc.

Przesiwzicie t kaza si tak ciekawe, e esej przerzi si w ksik, i t w ksik ug.

Mna sbie wybrazid, e - jak na tego rodzaju zadanie - a mi t u zawlenia.

Niema czd przyjemnci zawziczam mim wsppracwnikm. Jenym z nich by Davi

Thomas, bardzo oddany, inteligentny i sympatyczny pomocnik, ktreg niestety pniej utraciem na

rzecz jeg praktyki awkackiej. Mia n wybitn zlnd wynajywania teg, czeg

ptrzebwaem,jak i teg, c wymaga pprawienia przeze mnie. Kaeg przestpc, ktry bzie

mia szczcie wpad w rce Davida, uratuje wynalezienie przez nieg jakiej nie znanej t ustawy

czy zarzzenia, ktre g uniewinni.

Jak niemal wszystk, c napisaem, ksik t czyta, krytykwa i pprawia Arthur Schlesinger. Nikt

inny nie uczyniby teg na pstawie wikszeg zasbu wiedzy i krytycyzmu. Za by, ktre jeszcze

pzstay, sam pnsz ca pwiezialnd.

Mja kleanka i pmcnica, Emeline Davis, wielkrtnie przepisywaa i pprawiaa rkpis, jak te

kierwaa glnym jeg przygtwaniem ruku. Nanny Bers pmagaa jej i mnie.

Tak jak w przypaku wszystkieg, c przez cae ju lata wyawaem, sprawy tyczce trafnci

wyjanieo, reakcji, stylu i p prstu breg smaku pawane byy niezawnej krytyce Anrei

Williams - nieubaganeg w tych rzeczach autorytetu. Wszystkim im skaam tu pzikwanie.


11/227

Rozdzia I

Pienidz

Pani Bl ma tysic wiecie wasneg chu rcznie i wyaje mi si, e p. Haring ma

zamiar z ni zamieszkad.

Tysic wiecie wasneg chu rcznie! pwiezia Slpe i wkrtce potem wysze [...]

Tysic wiecie rcznie, pwiezia siebie jac pwli mu. Jeeli t prawa, e pani

Bl ma tysic wiecie wasneg chu rcznie, t bybym gupcem, gybym si

przeciwstawia pwrtwi jej jca jeg awneg mu. Tk myli p.Slpe bzie

prawpbnie jasny la wszystkich mich czytelnikw *...+ tysic wiecie rcznie...

Anthony Trollope, Barchester Towers

Nieawn temu leztw tyczce zawikanych w spsb charakterystyczny spraw trzyziesteg

simeg prezyenta StanwZjencznych wycign na wiat zienne wyjtkw interesujc

transakcj. Charles C. Rebz, wierny i dyskretny przyjaciel R. Nixna, trzyma na plityczny

i osbisty uytek wczesneg prezyenta 100 000 dol. jeszcze yskretniejszeg przesibircy,

Hwara Hughesa. Ta znaczna suma bya nastpnie, jak twierzn, trzymana w gtwce w sejfie

przez wicej ni trzy lata, zanim zstaa zwrcna p. Hugheswi. Jeli chzi o t transakcj, t

zaciekawienie buzi nie t, laczeg ktklwiek miaby zwracad p. Hugheswi kwt, ktra i tak

bya krpl w mrzu jeg majtku, lecz raczej t, laczeg tyle pienizy zsta p prstu schwane

szuflay. Wiam przecie kaemu, e pzstawine w ten spsb musiay znacznie stracid na

wartci. Dlar z 1967 r. mia si nabywcz tylk 91 centw w 1969 r., kiey p. Rebz zastswa

swj met przechwywania pienizy, a mniej ni 80 centw, kiey je wyby z sejfu i zwrci. Z

pcztkiem 1975 r. ich sia nabywcza spaa 64 centw. Skutki takieg trenunie mgy pzstadniezauwane przez tych wu entelmenw. Tracili bwiem czciw rekmpensat tej straty,

chcia najmniej nawet zapbiegliwy czwiek mia praw jej czekiwad w postaci odsetek, dywidend

czy nawet zyskw z kapitau. Ju w biblijnej przypwieci o talentach najopieszalszy z tych, ktrym

zstay ne pwierzne, trzyma nagan za t, e wrci tylk z pierwtnie trzyman kwt. Ani p.

Nixna, ani p. Rebz nie uwaan za bjtnych na sprawy pienine, a obaj spali tu pniej

biblijnego minimum w zakresie wynikw finanswych. Fakt, e kazali si ni a tak nieulni,

wywa pwszechne niewierzanie i kiwanie gwami.

Epiz ten kaza si gnym uwagi wem na t, jak si zmieniy nasze pstawy w stosunku do

pieniza. Kay si spziewa, e straci n na wartci. Nikt nie szi, by prezyent,w ostatecznym rachunku pwiezialny za ptrzymywanie wartci waluty, by na tyle

nierzwany, aby w swjej prywatnej sprawie stawiad na sw wasn umiejtnd signicia teg

celu. Uwaan, e ptrzebna mu jest -jak kaemu innemu - strategia przeciwziaajca bnianiu

si wartci pieniza, ale nie me n liczyd na jej skutecznd. A spr przywcw wszystkich

krajw niescjalistycznych wanie prezyent Stanw Zjencznych mg pkaad najwiksze

zaufanie w swich mliwciach utrzymania wartci waluty. W wych latach wszzie panwaa ta

sama tenencja: zwyka cen i osabienie siy nabywczej pieniza bywajce si w niejednostajnym,

niemliwym przewizenia tempie. Wprawzie nic nie jest wieczne, wcznie z inflacj, ale

niejenemu musiaa si ta tenencja wyawad beznaziejnie uprczywa.


12/227

Zreszt ci, ktrzy niefrasbliwie przechwali 100 000 dol. w bankntach, nie byli najwikszymi

ofiarami inflacji. O wiele smutniejsze by penie tych, ktrych niewielki majtek czy ch by

ustalony w dolarach, funtach, markach, frankach lub innych walutach i ktrzy nie mgli przewizied,

co za nie bmgli kupid w przyszci, pza faktem, e czywicie mniej. W pprzenim stuleciu

w krajach uprzemyswinych istniay pwane wtpliwci c teg, czy czwiek ptrafi zbyd

pienize, natmiast niewielkie c teg, na c bzie je mg wykrzystad z chwil, gy je zarbi.

W becnym stuleciu prblem zbywania pienizy,chd naal pwany, zsze na alszy plan. Na

jeg miejsce pjawia si nwa niepewnd: ile b warte pienize, bez wzglu na t, w jaki

spsb zstay nabyte i zgrmazne. Kiey uwaan, tak jak p. Slpe, psiaanie trwaeg

chu, krelneg w pienizu, za barz krzystne. W statnich czasach szi si, e psiaanie

ustalneg chu me prwazid zubenia i t d szybkieg. C si sta z pienizem?

*

O awna histrycy zwykli zachwywad pwcigliwd przy wyciganiu nauki z historii. Ale tam,

gdzie wchodzi w gr pieniz, ta pwcigliwd jest nieuzasanina. Z histrii pieniza mna siwiele nauczyd. I faktycznie barz jest wtpliwe, czy wielu trwaych praw o pienizu mna si

nauczyd w jakiklwiek inny spsb. Pstawywbec pieniza plegaj ugim, cyklicznym

wahanim. Kiey pieniz jest zy, luzie chcieliby, eby by lepszy. Kiey jest bry, w ogle o nim

nie myl. I tylk wwczas, gy sprawy rzpatruje si z perspektywy czasu, mna zauwayd, e

luzie, ktrzyprzeywaj inflacj, tskni staeg pieniza, a ci, ktrzy s pani yscyplinie

i ksztm zwizanym ze stabilizacj, skaniaj si przyjcia ryzyka inflacji. Ten wanie cykl uczy

nas, e nic nie jest trwae, nawet inflacja. Dwiaujemy si rwnie, e bawa prze inflacj, ktr ta

statnia p sbie pzstawia, me byd rwnie szkliwa jak sama inflacja. Pnat pejcie

histryczne pzwala nam zapznad si - w spsb wyrazistszy ni jakieklwiek inne - z rozwojem

pieniza raz technikami brego i zeg nim gsparwania, jak rwnie ze wspczesnymi

metami psugiwaniasi nim i przypakami, kiey te mety zawz. Przeszd pkazuje nam

rwnie, jak nwe instytucje - krpracje, zwizki zawwe, speczeostw brbytu - wpyny

na utrzymanie staci cen w chwili obecnej i jak pwanie si t zaanie skmplikwa wskutek

zmieniajcych si warunkw, a mianwicie enia takiej struktury klaswej, w ktrej craz mniej

luzi mna z pwzeniem sknid zawalania si niszymi zarobkami, oraz wskutek

zmieniajcych si plitycznych zaintereswao bgatych.

W ksice tej zajmuj si wicej naukami pyncymi z histrii ni sam histri. Jej cel jest

dydaktyczny i wyjaniajcy, ale nie tyle w stsunku przeszci, c teraniejszci. Jenake nie

zawsze sprawy traktwane s w niej cakiem seri i pwanie. W histrii pieniza jest wiele spraw

fascynujcych, a wicej jeszcze takich, ktre rzucaj peni wiata na pstawy luzi i luzk gupt.

Mna przypuszczalnie pad w wtpliwd twierzenie, e pieniz jest rem wszelkieg za.

Aam Smith, ktry jest la wielu prrkiem o niemal biblijnym autrytecie, uwaa w rku 1776, e

ze wszystkich zajd, jakim si czwiek wych czasw awa - a wic wjna, plityka, religia,

hulaszcze rozrywki, bezinteresowny sadyzm - rbienie pienizy by najmniej szkliwe specznie.

Nie ulega jenake wtpliwci, e gnitwa za pienizem i wszelkie trwalsze z nim zwizki mg

wywad nie tylk ziwaczne, lecz wrcz perwersyjne zachwanie si luzi.

Jest to w peni uzasanine. Pbnie jak awniej luzie szlachetnie urzeni i obarzeni wietnymi

tytuami, tak zi luzie psiaajcy pienize niemiennie wierz, e nabnaczed i podziw, jakie


13/227

ten pieniz buzi, s w rzeczywistci spwwane ich wasn mrci i osobistymi walorami.

Kntrast mizy w ten spsb upikszanym ich brazem we wasnych czach a rzeczywistym

czwiekiem, czst miesznym i niemralnym, by zawsze rem zumienia i rubasznych nieraz

artw. Pbnie szybkd, z jak si ta nabna czed i pziw ulatniay z chwil, gy z pienizmi

danego sbnika zia si c niebreg, bya zawsze rem pewnej - chd niewybrenej me -

przyjemnci.

Pieniz szaamia z innego jeszcze powodu. Wielokrotnie w cigu wiekw pwracaa wiara w t, e

czwiek panwa tajemnic pmnaania pienizy w nieskocznd. I z rwn pewnci, z jak

ludzie przekonywali o tym samych siebie, przeknywali rwnie innych. Niemiennie wchzi tu

w gr - me w nieco znowelizowanej formie - pnwne zastswanie jakieg wieczneg

szustwa. Ostp czasu mizy przebywaniem na zawrtnych wyynach finansweg geniuszu

a znalezieniem si na nie upaku wynsi czasem kilka miesicy, a c najwyej kilka lat. Tak by

w przypadku Johna Lawa - wybawiciela francuskiej Regencji; Johna Lawa - skruszonego pokutnika w

Wenecji; Nicholasa Biddle'a - pierwszeg mistrza amerykaoskich finansw, pstaci buzcej lk

u prezyentw; Nichlasa Bile'a - najznakomitszego z filadelfijskich bankrutw; wreszcie

w przypadku Bernarda Komfelda1

- samltw rzutwych i konkubin o pwczystym

spojrzeniu i Bernarda Kornfelda - z wizienia w St.Antine. Te szaamiajce wzlty i straszliwe

upaki wywuj zumienie i pewn zliw przyjemnd, jeeli si zarzaj innym luzim. Tu

niewtpliwie na uwag zasuguje sama histria, a nie jej interpretacja.

Trzeba tu pwiezied sw na temat nastawienia, zjakim chciabym, eby Czytelnik pchzi

niniejszej ksiki.

Wiele dyskusji na temat pieniza zawiera spry aunek urczysteg kaznziejstwa i magii.

Czciw jest t rzmylne. Ci, ktrzy mwi o pienizu, ucz o nim i zarabiaj na ycie przy jeg

pmcy, zyskuj presti, pwaanie i krzyci pienine, krzewic - jak lekarz lub znachor -

przeknanie, e maj jakie uprzywilejwane pwizania z wiez tajemn, e maj wgl w sprawy

niestpne la zwykeg miertelnika. Chd jest t krzystne z punktu widzenia zawodowego

i przynsi zyski sbiste, jest jenak rwnczenie psplit frm szustwa. W niesieniu

pieniza nie ma niczeg, czeg by nie mga zrzumied sba o przecitnej zie zaintereswania,

pilnci i inteligencji. Na alszych strnach tej ksiki nie ma niczeg, czeg by kt taki nie mg

pjd. I chd nasza histria me zawierad rne by interpretacyjne czy faktgraficzne, czytelnik

me byd pewien, e nie ma w niej bw wynikajcych z uproszczenia. Badania w zakresiepieniza s w wyszym stpniu ni wszystkie inne ziay eknmii ziezin, w ktrej znd jest

wykorzystywana w celu zaciemnienia lub minicia prawy, a nie w celu jej ujawnienia. Wikszd

1Bernar Krnfel zrganizwa Investrs Overseas Services (IOS) w powie lat pidziesitych. By t

knglmerat zagranicznych usug finanswych, przee wszystkim funuszy wsplnych, ferwanych gwniesbm mieszkajcym pza USA. Agenci IOS ziaali na caym wiecie, przee wszystkim w Ameryce acioskiej iEuropie Zachodniej, zbierajc funusze na rzmaite przesiwzicia charakterze nader spekulacyjnym. Kiedyw 1970 r. nastpi zaamanie rynkwe, IOS mia wswym psiaaniu 2,4 ml cuzych pienizy. B. Krnfeli niektrzy z Jeg najbliszych racw wyszli z tej klski stosunkowo bez szwanku, ale od tego czasu

wytaczano im wiele prcesw, gy -jak atw si mylid - rbni Inwestrzy stracili wwczas wszystk. Byn awanturnikiem finanswym - spekulantem i kmbinatrem najgrszeg rzaju. Napisa znan ksik DoYou Really Want to Be Rich? Przyp. tum.


14/227

rzeczy w yciu - na przyka samchy, kchanki, chrba nwtwrwa -jest wana tylk la tych,

ktrzy je maj. W przeciwieostwie teg pieniz jest rwnie wany la tych, ktrzy g maj, jak

la tych, ktrzy g nie psiaaj. Jeni i ruzy s zaintereswani w tym, eby pjd jeg tajniki.

Jedni i ruzy pwinni mied pene przeknanie, e t ptrafi.

W zwizku z tym mna zapytad, czy ksika na temat histrii pieniza nie pwinna si zaczynad rzetelnej efinicji pieniza. C sprawia, e jaki krelny, w istcie bezwartciwy skrawek

papieru jest uyteczny przy wymianie, a inny pbnych rzmiarw kawaek papieru takiej wartci

nie psiaa. Dtychczaswe prby stwrzenia takiej efinicji nie s zachcajce. Reprterzy

telewizyjni, majcy saw wnikliwie mylcych, z reguy zaczynaj wywiay z ekonomistami od

pytania: Prsz mi pwiezied, czym, waciwie jest pieniz? Odpowiezi s z reguy

nieknsekwentne. Wykaajcy eknmi elementarn lub nauk o pienizu i bankwci zaczynaj

swe wykay naer wymylnych efinicji. Suchacze starannie je nastpnie przepisuj, z cikim

truem wbijaj w pamid i w kocu - na szczcie - zapminaj. Czytelnik pwinien czytad strnice tej

ksiki ze wiamci, e pieniz jest tylk tym, za c g tychczas uwaa, mianwicie tym, c

si zwykle aje lub trzymuje przy kupnie lub sprzeay twarw, usug czy czegklwiek inneg.

Jakie istniej frmy pieniza i czeg zaley, ile za nie mna kupid - t cakiem inna sprawa.

Nastpne strny maj nam t wanie wyjanid.

Ostatnia uwaga. Ksika ta t histria pieniza. Ale jest t znacznie mniej ni histria wszelkich

rzajw pieniza we wszystkich czasach, gy takim tematem nieprk si prawpbnie

zajmie ktryklwiek z histrykw. We wszystkich kresach trzeba wic by knywad wybru.

Selekcj part, tak jak w przypaku Banku Angielskieg, na tym, c najbarziej wpywa na rzwj

pieniza, alb tak jak w przypaku spru mizy Jacksnem a Bile'em na tym, c najlepiejilustrwa siy rywalizujce o kntrl na nim, alb wreszcie, jak w przypadku pracy Keynesa

i najnowszej historii - na tym, c si najbarziej becnie przyczyni jeg zrzumienia. Natmiast

niektre zaganienia zstay niewtpliwie wybrane lateg tylk, e najbarziej interesway autra.

Jak si wkrtce kae, w alszych rzziaach tej ksiki uwzglniaem w swym wyborze w coraz

wikszej mierze lara. W tym t wanie sensie uyem sweg prawziweg czy domniemanego

talentu wierneg zwiercielenia rzeczywistci. Histria pieniza chzi bwiem lara

i na nim si - jak na razie - koczy.


15/227

Rozdzia II

Monety i skarb

Pieniz jest wygnym, uywanym wiekw narzziem, ale pgl, e jest n rzetelnym twrem

rki luzkiej, ktry mna przyjmwad bez zastrzeeo i kaneg sprawzania, by w kaym razie

nieczsty i rzpwszechni si gwnie w ostatnim stuleciu. Poprzednio, przez jakie cztery tysice lat,

panwa glnie przyjty zwyczaj psugiwania si w celach wymiany jenym luf wicej z trzech

metali, mianwicie srebrem, miezi i ztem, przy czym srebr i zt byy rwnie uywane kiey

w postaci ich naturalnego stpu, zwaneg wtey elektrnem. Przez wiksz czd teg ugieg

kresu minwa srebr; krcej, na przyka w kresie myceoskim czy w Knstantynplu p

pziale Cesarstwa Rzymskieg, zt zajmwa pierwsze miejsce2. Fakt, e Juasz wya Chrystusa

za trzyzieci srebrnikw, uwaan zawsze za uwaczajcy. Ale klicznd, e t by srebr,

sugeruje tylk, i bya t nrmalna transakcja hanlwa.

Gyby t byy trzy zte aureusy (taka bya prawpbnie stpa wymiany w owym czasie),

transakcja byaby raczej wyjtkwa. Jeli chzi o zasig stswania, zt zajmwa czasem miejsce

p miezi. Trzeba wspmnied, e niekiey na krtk psugiwan si rwnie elazem. A znacznie

pniej tyto mia take, jak o tym jeszcze pwiemy, graniczny bieg, ktry jenake zasuguje na

wzmiank. Przemity kptliwsze w uyciu czy te egztyczne, jak by, muszle, wka i kamienie,

chcia sprawiaj grmn uciech wykawcm z zakresu pieniza, nie miay nigy trwalszeg

znaczenia la luzi, ktrzy alek eszli prymitywneg, wiejskieg stylu ycia. Histryczny

zwizek mizy pienizem a metalami jest niezmiernie cisy: z praktycznego punktu widzenia przez

wikszd czasw pienizem by metal - mniej lub wicej szlachetny.

Metal - zarwn w formie proszku, jak w kawakach - by niewygny przyjmwania, waenia,

dzielenia i ceny jakci, niemniej jenak by p tym wzglem wygniejszy ni np. by. Dlateg

najawniejszych znanych czasw, a najprawpbniej jeszcze wczeniej, metal ksztatwano

w monety, o krelnym ciarze. Innwacj t Hert przypisuje krlm Liii. Wprwazn j

prawdopodobnie w rugiej pwie VIII w. p.n.e.

Wszystkie me kbiety w Liii uprawiaj prstytucj, zbywajc w ten spsb swje wian. Tym

wianem oraz i swj sb yspnuj nastpnie w spsb, jaki uznaj za i stosowny [...] Zachowanie

i byczaje Liyjczykw nie rni si w spsb zasaniczy panujcych w Grecji, z wyjtkiem

prstytucji mych kbiet. S ni pierwszymi lumi, o ktrych wiam, e wybijali mnety ze zta

i srebra oraz prowadzili handel detaliczny...3.

Na podstawie wzmianek w epsach hinuskich wyaje si mliwe, e mnety, zielce si weug

systemu ziesitneg, byy rzeczywicie w uyciu w Iniach ju kilkaset lat wczeniej4. W la za

Liyjczykaimi bicie mnet rzwiny na u skal miasta Grecji i jej kolonie na Sycylii i w Italii. Sta

2Nie ma penej zgy c stswania rnych metali. Przytczylimy tu stanarwy pgl na te sprawy

w ujciu Keynesa. Zob. J. M. Keynes, Essays In Persuasion, Harcourt, Brace & Co., New York 1932, s. 181-182.Interesujcy szkic na temat wczesnej histrii metali i pieniza paje F. Brauel w: Capitalism and MaterialLife 1400-1800, Harper & Row, New York 1967, s. 325-372.3

Hert, Ksiga I, Clio(przeka William Bele), M'Carty an Davis, Philaelphia 1844, s. 31. 4A. Del Mar, History of Monetary Systems, Efflngham Wilson, London 1895; Augustus M. Kelley, New York 1969

s. 1-2.


16/227

si tam n jen z waniejszych frm sztuki. Niektrych z zachwanych kazw nie mna glad

bez zachwytu na ich piknci. O czasw Aleksanra Wielkieg przyj si zwyczaj umieszczania

na mnecie wizerunku gwy panujceg - nie tyle, jak sugerwan, jak gwarancji ciaru i czystci

metalu, c jak uprzejmy gest wacy w stsunku sameg siebie. Ale ten gest mg nied skutek

przeciwny zamierzneg. Weug Swetniusza, p mierci Kaliguli mnety przez nieg bite zstay

wycofane i przetpine, tak eby nie tylk imi, lecz take rysy tyrana pszy w zapomnienie.

Bicie mnet by znakmitym ugnieniem. By take zacht paostwwych szustw na

wielk skal i prywatnych na mniejsz. Rzrzutni alb barz przycinici brakiem pienizy wacy

(a taka bya na przestrzeni ziejw znakmita wikszd tej klasy) niemiennie znawali w pewnej

chwili lnienia, e przecie mg zmniejszyd ild metalu w swych mnetach alb wprwazid

nich niec taoszeg msizu i liczyd na t, e nikt teg nie zauway, a przynajmniej nie prk. W

ten spsb za mniejsz ild srebra czy zta bzie mna kupid tyle sam c przetem alb za t

sam ild czysteg metalu - o tyle wicej. Prywatnym przesibircm rwnie przychzi namyl, e p ubiciu interesu mg bcid lub piwad kilka mikrmiligramw z mnet, ktre si

zgzili zapacid. P jakim czasie zwiksza t ich zyski w spsb niezbyt me wyatny, ale ajcy

satysfakcj. Prabianie pienizy jest rwnie wczesnym wynalazkiem. Mwi, e ju w roku 540

p.n.e. Plikrates z Sams szuka Spartan ajc im mnety z faszyweg zta.

Z upywem czasu raz w zalenci finanswych ptrzeb wacw, ich niewielkiej na g

zlnci pierania si pkusie i prywatneg rzkwitu sztuki faszerstwa mnety zaczy si

wyranie i zecywanie pgarszad. Wyaje si, e Grecy, a szczeglnie Ateoczycy, parli si

deprecjonowaniu monet, gy brze rzumieli, e wybieg ten ziaa na krtk met i braca si

z czasem przeciw swim twrcm, natmiast uczciwd jest c najmniej br plityk hanlw. Ppodziale Imperium Rzymskiego i pnwnym ustalenia si wpyww greckich w Knstantynopolu

bizant sta si na kilkaset lat wiatwym symblem slineg pieniza, przyjmwaneg wszzie tak

jak zt, ktre zawiera.

W przeciwieostwie teg, histria barz rzwinitej sztuki bicia mnet w samym Rzymie

sprwaza si, jak gsi legena, staeg bniania ich wartci, ktre weug pwszechneg

przeknania zacz si w nastpstwie naciskw finanswych wjen punickich. Z czasem pcign

t za sb przejcie imperium z systemu waluty ztej i srebrnej na miezian. W czasach Aureliusza

pstawwa mneta srebrna zawieraa k 95% miezi, a pniej zawartd srebra spaa 2%5

Przypuszcza si, e wspczeni zbieracze mnet s becnie wacicielami rzetelnych ztychi srebrnych mnet, ktre byy tezauryzwane przez ich wacicieli, a nastpnie - po zamordowaniu

tych ostatnich, przymusowej ich ucieczce czy nrmalnej mierci - zstay przucne i zapomniane6. Z

czasem pjawi si stanwcze twierzenie, e splenie pieniza pciga za sb upaek Rzymu.

Jak si przeknamy, teg rzaju historiografia - przypisujca alek ice ujemne nastpstwa takiej

sytuacji w ziezinie pieniza, ktr any bserwatr ptpia - pwtarzad si bzie czst. Nie

trzeba przypminad, e naley si mej nsid z najwysz nieufnci.

5N. Angell, The Story of Money, Frederick A. Stokes Co., New York 1929, s. 116-117.

6 Tame s. 117-118.


17/227

W starytnym i reniwiecznym wiecie mnety pchzce z rnych bszarw zbiegay si

w wikszych miastach hanlwych. Jeeli istniaa tam jakaklwiek sknnd przyjmwania mnet

na wiar, t nieuchrnnie przy wymianie byy ferwane mnety grsze, a dobre zatrzymywano

la siebie. W tej strnci ma swe r zawsze prawziwe spstrzeenie Thmasa Greshama

z rku 1558, e zy pieniz zawsze wypiera bry. Wczeniej pczynili t spstrzeenie Oresme i

Kopernik, a zwierciela si n w tezauryzowaniu dobrych, rzymskich monet. Jest to chyba

jeyne praw eknmiczne, ktreg nigy nie kwestinwan, lateg zreszt, e nigy nie by

nieg pwaneg wyjtku. Natura luzka me byd nieskoczenie zmienna, ale ma jakie elementy

stae. Jenym z nich jest t, e luzie -jeeli maj mnd wybru - zachwuj t, c najlepsze, la

siebie i la tych, ktrych najbarziej kchaj.

Oklicznd, e mnety w biegu byy w rny spsb faszwane, przycinane, napiwywane,

cierane i przykrawane - z tym e najpierw wydawano najgorsze z nich - staa si pwanym

prblemem. Otwrzya si rga nastpnej wielkiej refrmy, ktra plegaa na pwrcie

waenia. Ten ecyujcy krk, pjty przez miast Amsteram w 1609 r., wie histri pieniza

z histri bankwci. Pwem by przee wszystkim rzlegy hanel Amsteramu, a ten z kolei

wiza si z wyarzeniami, ktrych nastpstwa kazay si najpwaniejsze la histrii pieniza,

mianowicie z prami Klumba i wpywem na Eurp pniejszeg pbju i rozwoju Ameryki

Hiszpaoskiej.

P rku 1493 spr by w Eurpie luzi, ktrzy tylk mglicie zawali sbie spraw z odkrycia

i pbju krajw zamrskich alb ktrych ta wied wcale nie tara. Ale niewielu tylk z nich nie

czu jeneg z najwaniejszych skutkw tych wyarzeo. Okrycie i pbj ay pcztek

ptnemu strumieniwi szlachetnych metali z Ameryki Eurpy, ktreg wynikiem bya lbrzymiazwyka cen - inflacja spwwana zwikszeniem pay pieniza najtwarszeg z twardych.

Prawie nikt w Eurpie nie by tak alny wpyww rynkwych, eby nie czuwa pewnych ich

nastpstw w swoich zarobkach, w cenach tego, c sprzeawa, w cenie najrbniejszej chdby

rzeczy, ktr musia kupid. Zwyka cen pjawia si najpierw w Hiszpanii, ktrej metale szlachetne

tary najwczeniej. Pniej, gy je przenszn alej w drodze handlu, czy w mniejszym chyba

zakresie - przemytu lub w celach pbju: Francji, Nierlanw i Anglii, inflacja sza tam w la za

nimi. W Analuzji mizy rkiem 1500 a 1600 ceny wzrsy przypuszczalnie picikrtnie. Jeeli ceny

w Anglii w rugiej pwie XV w., t znaczy prze Klumbem, przyjd za 100, t w ostatnim

ziesicileciu XVI w. wynsiy ne w przyblieniu 250. Osiemziesit lat pniej, w latach 1673-1682

wynsiy ne k 350 i chziy pzimu trzy i p razy wyszeg ni prze Klumbem,

Cortezem i Pizarrami. P rku 1680 ich pzim si wyrwna i bniy, a w Hiszpanii spa ju

znacznie wczeniej7.

7Wiele wspczesnych wiamci z teg kresu zawziczamy skrupulatnym, a mna nawet pwiezied

fenomenalnym badaniom Earle'a J. Hamiltona, pierwotnie z uniwersytetu Duke, a potem z uniwersytetu w

Chicago, ktremu Keynes (pbnie jak wielu innych) wyrazi grce uznanie, krelajc jeg przyczynek jakprac o wielkiej histrycznej wartci. Prfesr Hamiltn pwici tysice gzin swjej mci nastuiwanie ksig rachunkwych i sprawzao hiszpaoskich szpitali, klasztrw i innych instytucji i na

obliczanie z nich wskanikw cen. Pbnie pracwa w archiwach hiszpaoskich (wcznie z Archivo General deInias, bcym wspaniaym pmnikiem zamiwania biurkraty papieru); ustala tam ra, r zaj i ildskarbw amerykaoskich, ktre tary Hiszpanii. Zob. przede wszystkim jegoAmerican Treasure and the


18/227

Jak wspmnielimy, nie pwieci o konkwistadorach, lecz te wanie ceny, ay wikszci

Eurpejczykw znad, e Ameryka zstaa kryta. Zacza tu ziaad, chd w prymitywny jeszcze, ale

niewtpliwy spsb, pstawwa zasaa tyczca zwizku pieniza i cen: ilciwa teria

pieniza. W swej najelementarniejszej frmie utrzymuje na, e jeli inne wielkci pzstaj takie

same, ceny zmieniaj si wprst prprcjnalnie ilci pieniza w obiegu. W XVI i pcztkach

XVII w. ceny pnsiy si, i to znacznie, wraz z pwanym zwikszeniem si pywu zza Atlantyku

metali szlachetnych naajcych si bicia mnet. Bziemy mieli pniej w trakcie tej pwieci

kazj bliej si przyjrzed terii ilciwej pieniza w jej nowoczesnej i bardziej wyrafinowanej

pstaci. Dyspnujc ju wielma infrmacjami o dawnych wiaczeniach w ziezinie pieniza,

bziemy j mgli atwiej zrzumied, a - c waniejsze - nie tumaczyd faszywie.

Ale nie sam rad przynisy zmiany pynce z obu Ameryk. W Hiszpanii nowe bogactwo

prwazi wprawzie zwyki pac, ale trzymywaa na z trudem kroku cenom. Natomiast

wszzie inziej w Eurpie pace pzstaway w tyle za cenami, przy czym mgy na t wpynd

rnice w przyrcie lunci. Dstpne liczby ukazuj tylk rzy wielkci. Pnat rbtnicy,

a przede wszystkim liczni pracownicy rolni, mieli w wych czasach chy, ktre nie wchziy

w ska ich pacy pieninej. Niemniej jenak w Anglii w cigu ziesicilecia 1673-1682, gdy poziom

cen by prawie trzy i p razy wyszy preklumbijskieg, pace wzrsy przypuszczalnie tylk

wukrtnie. Pbna rzbiend wystpwaa we Francji i -jak mna przypuszczad - w handlowych

miastach Nierlanw i pncnej Eurpy.

Nie po raz ostatni, i prawdopodobnie nie po raz pierwszy, inflacja miaa gbki wpyw na pzia

chu. Szczeglnie najubszym awaa si na najbarziej tkliwie we znaki. T, c by strat

la tych, ktrzy trzymywali nie naajce za cenami pace, by z klei zyskiem la tych, ktrzy im

pacili i otrzymywali wysokie i wci rsnce ceny. Nastpstwem teg byy wyskie zyski8 a z czasem -

glne przyspieszenie rzwju kapitalizmu hanlweg raz pierwtnej pstaci kapitalizmu

przemysweg. Histrycy awna mwili - zreszt czst z wiksz z przesay ni zrzumienia

problemu - o tym, jak skarby Ameryki sfinansway, uatwiy, pbuziy czy wjaki inny spsb

przyspieszyy wczesny rzwj kapitalizmu w Eurpie. Weug jenej pinii zt i srebro same przez

si ywiay ten kapitalizm. Wrzeczywistci nie same te metale wywieray taki wpyw, lecz

knsekwencje ich becnci, a te nie byy bynajmniej czym tajemniczym. Wyskie ceny i niskie pace

znaczay wyskie zyski. Z wyskich zyskw rziy si wyskie szcznci i silny motyw do ich

inwestwania. Pnat rsnce ceny uatwiay zarabianie pienizy; naturalnych krzyci

pyncych ze sprytneg hanlwania czy wyajnej prukcji czy si z biegiem czasu zysk pyncy

z umiejtnci sprzeawania tej samej rzeczy rej. Inflacja rzeczywicie ywia hanel, ale przez t,e ratuje hanlujcych bw ptymizmu lub gupty. Mna wreszcie przyjd, e atwe zyski

stwarzay lepsze mliwci la nwych przesibircw, ktrzy byli, jak t si czst zarza,

energiczniejsi, agresywniejsi, mieli wiksz wybrani alb mniej si zraali trunciami nie

Price Revolutlon In Spain, 1501-1630 (Harvard Economic Studies, t. XLIII, Harvard University Press, Cambridge1934) iAmerican Treasure and the Rise of Capitalism, 1500-1700 (Economica 1929, t. IX, nr 27), z ktrychzaczerpnem zamieszczne tu wskaniki cen. Cytowane tu z pewnym zakrgleniem wskaniki angielskie szieem niemieckieg histryka, Gerga Wiebe. Jeg bliczenia, publikwane po raz pierwszy w roku 1895,zstay pprawine w pewnych szczegach, lecz nie c rzu wielkci, w pracy A. P. Ushera, Prices ofWheat and Commodity Price Indeics for England, 1259-1930 (The Review f Ecnmic Statistics 1931, t. XIII,

nr 1, s. 103 i nast.).8Rzrnienie zrbine przez Keynesa, ktry mwi o inflacji zyskw w przeciwieostwie inflacji chw.

Zob. M. Keynes,A Treatise on Money, Harcourt, Brace & Co., New York 1930, t. II, s. 148 i nast.


19/227

pknania ni ci, ktrzyju byli na placu boju. W taki t spsb amerykaoski pieniz i zwizana

z nim inflacja pmgy w narzeniu si eurpejskieg kapitalizmu. Bez wtpienia byby si n

narzi i bez teg. Ale ta pmc bya niewtpliwie isttna.

W przypaku Hiszpanii legena ta utrzymuje si uprczywie, wbrew czywistym faktm. Dzieje si

tak przypuszczalnie lateg, e hiszpaoscy histrycy, w przeciwieostwie histrykw innych krajw,

rzak awali si pnied narwejzarzumiaci. Gtwi byli przyjd najgrsze. wita Inkwizycja

w Hiszpanii pozostaje w umysach wszystkich najwybitniejszym przykaem urzweg

krucieostwa, przynajmniej czasw Hitlera. Nie chcemy jej czywicie chwalid. Ale wynszca

najwyej kilka tysicy liczba yw, Marranw i innych heretykw, ktrzy w cigu trzech stuleci

panwania Inkwizycji byli fiarami jej rzekm swej prceury, bya mniejsza ni liczba ranie

czasem mordowanych w miastach nareoskich w cigu jeneg rku. Hiszpaoska Armaa pzstaje

p zi zieo klasycznym przykaem przewaajcej i wspaniaej ptgi militarnej, pknanej przez

mniej liczneg, lecz znacznie barziej krwierczeg i czujniejszego wroga. Tego przekonania prawdanigy nie ptrafia balid. A przestawia si na tak, e Anglicy mieli niemal taki sam tna o wiele

lepiej sknstruwanych krtw wjennych, z wiele wiksz liczb armat i znacznie lepiej

bsaznych wjskiem, ktre tym samym przestawiay o wiele wiksz si militarn9.

Pbnie rzecz si ma z przyjtym pglem na amerykaoskie skarby w Hiszpanii. Legena gsi, e

jest t zt zrabwane w wityniach Aztekw, wyarte jak kup za Atahualp przez Pizarr

(kmnata pena wspaniaych wyrbw ze zta, ktrych maga si Pizarr za Ink) alb ane

przez Inian p szczeglnie blesneg rzaju perswazji. Ten skarb zsta nastpnie przewieziny

Hiszpanii galeonami, z ktrych wiele pa fiar hr piratw grasujcych wtey na Mrzu

Karaibskim. Ich rabunki byy czciw przynajmniej usprawieliwine wiksz jeszcze zbrniczcii zachannci Hiszpanw.

Skarby zrabowane w wityniach alb wyarte Inianm stanwiy w rzeczywistci znikm tylk

czd caci. Olbrzymia ich wikszd pchzia z kpalo. I skarby te nie skaay si ze zta. P

pierwszych kilku latach by t prawie wycznie srebr. Pczwszy ziesicilecia 1531-1540

ciar wybyteg srebra nie stanwi nigy mniej ni 85% caci, a od lat 1561-1570 nigdy mniej ni

97%10

. San Luis Potosi, Guanajuate i inne bogate kopalnie srebra w Meksyku, z ktrych czd

funkcjnuje p zi zieo, raz ich pwieniki w Peru byy rem amerykaoskieg skarbu.

Wreszcie, lbrzymia jeg czd zstaa przewiezina bezpiecznie i w rze zwykej rutyny

Hiszpanii. Jeli pmind wa lub trzy ze lata, straty na rzecz piratw - sprawiedliwych czy nie - byyniewielkie. Tak si zia a lat trzyziestych XVII w., a ptem najbgatsze za si wyczerpay

i eksprt srebra si zmniejszy.

9W rku 1588 Elbieta I waaaju najptniejsz flt, jak kieyklwiek glaa Eurpa *...+ flt zln

przecignd kaeg przeciwnika i przewyszyd g p wzglem taktyki przy wszelkiej pgzie raz uzyskadna nim przewag gniw *...+ z branej przez siebie legci, Zob. G. Mattingley, The Armada, HoughtonMifflin Co., Boston 1959, s. 195-196.10

E. J. Hamilton,American Treasure and the Price Revolution in Spain , 1501-1650, jw., s. 40. Thorold Hogers,

w swym napisanym w pprzenim stuleciu klasycznym stuium tyczcymcen w Anglii, mwi o znacznymwpywie nweg srebra i niewielkim wpywie nweg zta. Zob. A History of Agriculture and Prices in England,t. V, 1583-1702, Clarendon Press, Oxford 1887, s. 779.


20/227

Przewny Hiszpanii kruszec by - zgodnie z plityk merkantylistyczn - oficjalnie wybijany na

monety w hiszpaoskich mennicach. Mnety te szy nastpnie rkw hanlwych pncnej

Eurpy, ktre sprzeaway pane przez Hiszpani prukty alb miay nisze ceny wskutek

mniejszeg napywu pieniza. Wraz z mnetami napywa przemycany metal, ktry za mind

hiszpaoskie mennice alb w gle min Hiszpani. W XVI w. szlachetne metale napyny w uych

ilciach Francji, a w nastpnym Nierlanw jak zapata la armii hiszpaoskich ziaajcych

na tamtych terenach. Wjny, jak wart przypmnied, gryway w wym stuleciu wan rl

i stanwiy pwane bcienie chw paostwwych. Max Weber cenia, e w owym czasie

k 70%chw Hiszpanii raz k wch trzecich chw innych krajw eurpejskich sz

na ten wanie cel11. Niemaa czd teg strumienia kierwaa si Amsteramu, ktreg teraz

pwrcimy.

Amerykaoski skarb nie tylk pnis zyski raz ywi hanel i przemys, ale take zwikszy

mliwci tych wszystkich, ktrzy w pienizu wizieli rek zarabiania wikszej jeszcze ilci

pienizy. Mnety srebrne z tamtych czasw zawieray trch miezi. Nie by wic trun

faszerzm prukwad znakmite imitacje tych mnet, zawierajce trch wicej, a czasem nawet

u wicej miezi. Uatwia im spraw fakt, e bicie pienizy, nawet cile reglamentwane, tak jak

w Hiszpanii, by cigle jeszcze spraw prywatnych przesibircw. Kupcy amsteramscy p

koniec XVI w. - st lat p rzpczciu si wielkieg napywu srebra - trzymywali mas mnet

niezmiernie rnrnych i wybitnie bninej zawartci srebra i zta. T bnianie wartci

mnet przeprwazan na rnie spsby, nw wtey wynalezine. Prcznik la trunicych si

wymian pienizy, wyany przez parlament hlenerski w 1606 r., wylicza 341 mnet srebrnych i

505 ztych12. W brbie Republiki Hlenerskiej nie mniej ni czternacie mennic zajmwa si

biciem pienizy. Wyranie krzystne byo wtedy -jak zreszt zawsze - podstawianie zamiast

prawziwej jakci jej pzrw. Waenie trzymanych mnet by la kaeg kupca kptliwe. Dowag nszn si zreszt z nieufnci - i t suszn. Na temat rzwizania teg prblemu Aam

Smith wyrazi si w st sieemziesit lat pniej w nastpujcy spsb: Aeby usund te trunci,

zan w r. 1609 bank, ktremu miast awa swj gwarancj. Bank ten przyjmwa zarwn

monety zagraniczne, jak i monety krajowe o niepenej waze i wytarte weug ich rzeczywistej

wewntrznej wartci, blicznej w stsunku stpy menniczej kraju. Ptrcan jeynie tyle, ile

by trzeba, aby pkryd kszt bicia mnety i inne knieczne wyatki aministracyjne. Na sum, jaka

pzstawaa p tych niewielkich ptrceniach, otwierano kredyt w ksigach banku13. W ten spsb

pwsta, w celu uprzkwania waluty i graniczenia nauyd w tym zakresie, pierwszy pwany

bank publiczny14. Pbne instytucje zstay wkrtce ustanwine w Rtteramie, Delft i wanym

wtedy handlowym miecie Mileburg. Z biegiem czasu banki z gwarancj publiczn pjawiy si i w

innych krajach.

Wraz z pwstaniem tych bankw zmniejszyy si zyski ze cierania, faszwania i bniania w inny

spsb wartci mnet. W publicznym banku liczy si tylkmetal penwartciwy. Rwnie wane

lub nawet waniejsze by t, e wraz z pwstaniem paostw narwych ild mnet si zmniejszya,

11Tak Jak to cytuje E. J. Hamilton w:American Treasure and the Rise of Capitalism, 1500-1700, jw. s. 340.

12R. Van Der Borght,A History of Banking in the Netherlands.A History of Banking, The Journal of Commerce

and Commercial Bulletin 1896, t. IV, s. 192.13

A. Smith, Baania na natur iprzyczynami bogactwa narw, t. II, PWN, Warszawa 1954, s. 82.14Istnia przynajmniej jeen jeg krtktrway wenecki prekursr. Bank Amsteramu naley krelid jak bank

publiczny, a nie centralny; mia n niewiele cech i funkcji pniej wizanych z bankwci centraln.


21/227

a za t byy ne lepiej wybijane. Tak wic bicie mnet przesta ncid luzi o sknnciach

malwersacji. Zyski z takieg wymagajceg pmyswci zajcia stay si niskie lub cakiem znikme.

Prblemy wizane z pienizem nie nsiy si ju bicia mnet - stay si prblemami bankw

i skarbu paostwa, nie wyczajc tych instytucji, ktre ustanwin la kntrli nad biciem monet.

Niezmienn praw w histrii pieniza jest t, e kay rek zaraczy stajesi z pewnci

rem nweg nauycia.

Sprawzi si t w przypadku Banku Amsterdamu, o ktrym trzeba tu ad par sw la

uzupenienia jeg histrii. Przez st lat zaenia funkcjnwa n z pytkiem i znan,

bezwzgln uczciwci. Wkay byy wkaami i zepnwany pieniz metalwy pzstawa

zmagazynwany yspzycji czwieka, ktry by jeg wacicielem, pki nie przekaza g n

kmu innemu. Nic z tego nie wypyczan na zewntrz. W roku 1672, kiedy armie Ludwika XIV

zbliay si Amsteramu, pwsta ue zaniepkjenie. Kupcy blegali bank, przy czym niektrzy

z nich podejrzewali, e ich majtek me si ju tam nie znajwad. Wszyscy,ktrzy zaali

pienizy, trzymali je, ale kiey si przeknali, e pienize s w banku, przestali si magad

wypaty. Jak t nieraz mian zabserwwad w pniejszych latach, luzie - chdby najbarziej

rzpaczliwie magali si swich pienizy z banku - nie chc ich, gy si upewni, e mg je

trzymad.

Z biegiem czasu nastpi jenak zwrt na grsze. Istniay zawsze sbiste zwizki mizy burmistrzem

raz cznkami senatu miasta Amsteramu, ktrzy nieprzypakw byli wacicielami banku,

a dyrektorami holenderskiej Kompanii Wschodnio-Inyjskiej. Czst byli t ci sarni luzie! W XVII w.

kmpania ta bya niezmiernie slinym przesibirstwem, chcia nieraz ptrzebwaa

krtkterminweg kreytu na wypsaenie statkw alb na kres chwili przypynicia tyche

statkw. Takich pyczek bank uziela z funuszw zepnwanych na rachunkach innych sb. By

t may krk w kierunku teg, c la wspczesneg, nrmalneg banku kmercyjneg jest

najbarziej typw peracj. Ale p kniec XVII w. Kmpanii Wschodnio-Inyjskiej zacz si grzej

pwzid, a deficyty i ugi wzrsy. W XVIII w. sytuacja si jeszcze pgrszya. W 1780 r. wojna z

Angli przynisa cikie straty w statkach i aunku, bank zacz si wic jeszcze barziej pniad z

wypatami. Rwnczenie zarz miasta zacz si magad banku pyczek. Gyby teraz wszyscy

waciciele wkaw przyszli rwnczenie p swje pienize, nie mna by by ich ao

zaspkid. Czd pienizy znajwaaby si bwiem pza bankiem w postaci nie odebranych lub nie

ajcych si ebrad pyczek uzielnych kmpanii lub miastu. Pprzeni kupcy przy braniu

zapaty za twary lub przy spacie ugw przyjmwali przeniesienie wkau bankweg z premi

zamiast zapaty w wtpliwych mnetach, ktre byy ich alternatyw. Teraz, pejrzewajc kptybanku, przyjmwali zapaty w frmie transferu wkau tylk z yskntem. Wkrtce bank zacz

graniczad ild mnet, ktre mna by wycfad lub przenied inneg banku. Omwa ze strny

banku lub niemnd wypacenia wkaw w mnetach miay si stad w przyszci niezawnym

sygnaem, e bank jest w kptach i chdby nie wiem jak takie pstpwanie tumaczn, by t

znakiem, e kniec jest ju bliski. Dla Banku Amsteramu kniec nasze w roku 1819. Po dwustu

kilku latach ziaalnci jeg interesy zstay zlikwiwane.


22/227

Rozdzia III

Banki

Istniej trzy ra pchzenia pienizy: mennice, ministerstwa skarbu i finansw, ktre emituj

pienize papierwe, raz rzmaiteg rzaju banki. W sprzy o pierwszeostw banki nastpuj p

mennicach i - podobnie jak one - s barz star instytucj. Bankwd istniaa w pwanych

rozmiarach w czasach rzymskich, a ptem ulega upakwi w reniwieczu, kiey hanel sta si

bardzo ryzykowny, a udzielanie pyczek nie a si pgzid z ptpieniem lichwy przez religi.

Wraz z naejciem renesansu bankwd ya w miar ywiania si hanlu, a skrupuy religijne

ustpiy jak zwykle wbec krzyci pieninych.

O tyle, o ile jakiklwiek zaw me wykazywad jakie pwizania etniczne, bankwd wie si z

Wchami15. Zarwn jej upaek, jak rzenie, miay miejsce we Wszech. ani pniejsi

bankierzy, nawet Rotszyldowie czy J. Pierpnt Mrgan, nie rwnali we wspaniaci

Meyceuszm, ktrych dostjeostw pwanie zwiksza fakt, e byli agentami finanswymi Stlicy

Apostolskiej. Domy bankowe Wenecji16

i Genui s uznanymi prekursrami nwczesnych,

nrmalnych bankw kmercyjnych. Niemal na tym samym pzimie rzwju byy banki liny Pau,

lateg te gy w Lnynie rzwin si uzielanie pyczek, w spsb niejak naturalny ulic, na

ktrej si n skupi, nazwan Lmbarzk (Lmbar Street).

Prces, za pmc ktreg banki kreuj pienize, jest tak prsty, e buzi wrcz sprzeciw.

Wyawaby si, e tam, gdzie chodzi o tak wan spraw, naleaby czekiwad czeg barziej

skomplikowanego i tajemniczeg. Wkay we wspmnianym pprzeni Banku Amsteramu

plegay na pstawie zlecenia ich wacicieli transferwi na rzecz innych sb przy regulwaniu

rachunkw z nimi. By t uatwienie awn wprwazne przez prywatnych prekursrw bankw.

Niemniej jenak zepnwane mnety suyy jak pieniz, chcia pzstaway w banku i jednym

pcigniciem gsieg pira mgy zstad przekazane.

Nieuchronnie przeknan si wic - tak jak t by w przypadku konserwatywnych obywateli

Amsteramu, ktrzy w rli yrektrw Kmpanii Wschni-Indyjskiej faworyzowali w spsb

neptyczny swe wasne interesy - e za nastpnym pcigniciem pira mna - w oparciu

15Por. A. P. Usher, The Origins of Banking: The Primitive Bank of Deposit, 1200-1600, The Economic History

Review 9634, t. IV, nr 4, s. 399 i nast. Prfesr Usher sugeruje mliwe pwizanie mizy bankamistarorzymskimi a wskimi, ale statni chzi wnisku, e nie ma niczego w stpnych becnierach, c by wiaczy o bezpreniej cigci praktyki (s. 402).16

Pionierskim i niezmiernie interesujcym stuium na temat wczesnej praktyki bankwej jest The Bank ofVenice Ch. F. Dunbara (The Quarterly Journal of Economics1892, t. VI, nr 3). Banki epzytwe pwstayw liczbie stu czy wicej w Wenecji w XIII, XIV i XV w. Znaczna ich liczba upaa z wikszymi lub mniejszymireperkusjami. Senat pczyni wielkie wysiki w celu uregulwania ziaalnci bankwej, przewiujc nawettakie szczegy, jak gziny twarcia i bwizek liczenia przyniesinej gtwki p kiem jej waciciela. Alewyniki teg regulwania nie byy najlepsze. Szesnastwieczny senatr, niejaki Tmmas Cntarin i, wspmniaw swej mowie o rnych trunciach. Weug Dunbara,zauway n, e bankier .....me przyjacim uzielidpyczki bez wypacaniaim pienizy, p prstu przez umieszczenie krtkieg zapisu p strnie kreytu.Bankier me zaspkid swe wasne pragnieniapsiaania piknych mebli czy biuterii przez napisanie p

prostu dwu linijek w swych ksikach i me kupid majtek czy wypsayd zieck bez faktycznej wypatypienizy (s. 316). Zb. take: F. C. Lane, Venetion Bankers, 1496-1533;A Study in the Early Stages of DepositBanking, The Journal of Political Economy 1937, t. XLV, nr 2, s. 187 i nast.


23/227

o pierwotny i bezczynny wka - przyznad pyczk z banku czwiekwi nie bcemu wierzycielem,

czyli pierwtnym wkac. Niebagateln spraw by rwnie t, e bank trzymywa setki

takiej pyczki. Pierwtneg wkac mna by pinfrmwad o uyciu w ten spsb jeg wkau

i tym, e mu si za t zapaci. Pierwtnywka by w alszym cigu zapisany na br pierwtneg

wkacy. Ale teraz pjawia si nwy wka, pchzcy i pycznych rkw. Obu tych wkaw

mna by uywad knywania zapat, a wic psugiwad si nimi jak pienizmi. W taki wic

spsb zsta krewany pieniz. Okrycie, e banki mg stwarzad w ten spsb pienize,

nastpi w ziejach bankwci wczenie, pniewa pzwala zarabiad setki. Tam, gzie mna

si spziewad takich krzyci, luzie wykazuj naturalny p innwacji.

Jeli chzi o banknty, t istniaa jeszcze inna mliwd, z powodzeniem wykorzystana

w pniejszej Republice Amerykaoskiej. Plegaa na nie na twieraniu wkau na rzecz

pyczkbircy, lecz na wrczeniu mu kwitu bankweg (bankntu), wymienialneg na pieniz

kruszcwy, zny w banku jak kapita alb jak trway epzyt. Pyczkbirca mg przy uyciu

teg bankntu knywad zapaty, a trzymujcy tak zapat mg z kolei, zamiast wymieniad

banknt na gtwk, uywad g przy swich wypatach - i tak dalej w nieskocznd. A tymczasem

bank trzymywa setki za pierwtn pyczk. Me ktreg nia banknt pwrci i zostanie

wymieniny na mnety pchzce z pierwtneg wkau, ale teg czasu pyczkbirca spaci

swj pyczk, take w pienizu kruszcwym. Wszystk bzie w przku, a przez ten czas zarobi

si setki. Istniaa rwnie mliwd, e banknt bzie alej wrwa z rki rki i do

nastpnych jeszcze rk raz e nigy nie zstanie przestawiny wymiany. Pyczka, ktra

spwwaa jeg emisj, przyniesie setki i zostanie w pwienim czasie spacna. A banknt

bzie w tym czasie naal biega. Nikt nigy nie zgsi pretensji w stosunku do pierwotnych monet,

ktre pzwliy na pierwsz pyczk. W 1960 r. George W. Ball, niezwykle wzity prawnik, plityk

i yplmata, przuci paostwwy urz, by zstad wspwacicielem wielkiego banku LehmanBrothers na Wall Street. P jakim czasie kt usysza jeg pytanie: Dlaczeg nikt mi wczeniej mi

wspmnia o bankwci?

Piszcy w pwie pprzenieg stulecia Jhn Stuart Mili rzprawi si w kilku zdaniach z czynnikami

krelajcymi wartd pieniza, czyli jeg si nabywcz:

Wartd, czyli sia nabywcza pieniza, zaley przee wszystkim ppytu i pay *...+ Pa

pieniza *...+ jest *...+ caa ild pieniza w obiegu w anym czasie *...+ Ppyt za na pieniz skaa

si ze wszystkich br ferwanych sprzeay17.

Jeg tumaczenie by zupenie wystarczajce jak na we czasy. I mwi n o tym, c banki mg

zrbid z pienizem. Z pierwtneg wkau w pienizu kruszcwym mna uzielad pyczek.

Pwstan st nwe banknty lub nwe wkay, ktrych mna uywad jak pieniza. Przy nie

zmieninej pay br ceny pj w gr i wartd pieniza si bniy. Gyby bankierzy byli

zachanni lub rywalizwali z sb, lub jen i drugie, a pyczkbircy wykazywali naleyty

entuzjazm, ekspansja pyczek wraz ze zwizanymi z nimi odsetkami, a w nastpstwie teg wkaami

17J. S. Mili,Zasady ekonomii politycznej iniektre je) zastswania filzfii specznej, t. II, PWN, Warszawa

1966, rozdz. VIII, s. 96-97.


24/227

i bankntami mgaby byd lbrzymia. Pbnie wielki mgby byd wzrst cen alb bnienie

wartci, czyli siy nabywczej pieniza.

Zwyka cen bya wa systemu z punktu wizenia gu speczeostwa, a w kaym razie tych, ktrzy

wpacali pienize, ale ich nie trzymywali. Dla bankw rwnie krya si w tym puapka. Plegaa

na na tym, e psiaacze wkaw i bankntw mgliby przyjd p swje pienize rwnczenie.Pierwtny wkaca mg wtey stad swje pienize, pniewa ne tam jeszcze byy. Pbn

mliwd mia te czwiek, ktremu ten wka pyczn. Ale nie baj. Cuwna zlnd, jak

miay banki w zakresie pieniza, plegajca na krewaniu przez nie wkaw pieninych alb

emitwaniu bankntw, ktre speniayrl pieniza, zawisa na jenej cienkiej nitce. Nitk t by

warunek, eby stsunkw niewielka liczba wacicieli wkaw czy psiaaczy bankntw

przychzia p pienize kruszcwe, ktre bank by bwizany wypacad. Gyby bwiem wszyscy

przyszli naraz, bank musiaby zawiesid wypaty. Ale kiey zrzi si pejrzenie, e bank nie me

knad wypaty, przychzili wszyscy, nieraz z wielkim ppiechem. Gy tak si zia, wkay

i banknty, ktre pprzeni suyy jak pienize, przestaway ju speniad t rl. Pierwsi

przybywajcy mgli zainkaswad swje wkay i banknty, la spninych nie pzstawa ju nic.

Ich Wkay i banknty nie miay anej wartci - byy bezwartciwymi papierami upaeg

becnie banku. Jak takie, nie byy ju pienizem. Z wielkci cuu kreacji pieniza mga si

becnie mierzyd rzpacz zwizana z tym, e nagle pieniz ten przesta istnied.

Zmniejszenie si ilci pieniza nazakup twarw pwuje spaek cen. Ten spaek me byd

szybki i rujnujcy la tych, ktrzy maj twary na sprzea i ugi spacenia. Jest t epresja lub

panika - naturalne wahnicie si w przeciwn strn p pprzeniej eufrii. Znwu rzecz raczej

prosta.

W miar jak si rzwijaa bankwd, sieemnasteg stulecia pjawiay si, przy wspziaaniuinnych jeszcze klicznci, cykle eufrii i paniki. Ich ugd zacza z grubsza pwiaad czaswi,

jaki by luzim ptrzebny na zapmnienie pprzeniej katastrfy; na t, eby geniusze finanswi

jednego pokolenia wymarli w niesawie i zstali zastpieni przez nwych i eby atwwierni

i wystrychnici na uka mgli uwierzyd, e tym razem napraw - tak jak w przypadku Midasa -

wszystko, czego ci geniusze tkn,zamieni si w zt. Cykle eufrii i trzewienia przeplatay si

przez penych wiecie pidziesit lat, czc czasy Jhna Lawa z czasami Bernarda Kornfelda i z

Amerykaosk Spk Akcyjn (Equity Funding Corporation of America). Pniewa Jhn Law wykaza,

prawpbnie lepiej ni ktklwiek p nim, c bank me zrbid z pienizmi ijak ziaad na

pieniz, zasuguje n na specjaln uwag. Ze wzglu na t, i knywa n peracji finanswych

w Paryu, znaczay si ne stylem i rzmachem, ktrych by nie wykazyway w innych krajach,

o barziej przaicznym nastawieniu. Oznaczay si ne rwnie gn uwagi knsekwencj.

Law przyby Francji w 1716 r. z pleceniami, ktre nawet wtey mgy si niejenemu wyawad

niezbyt zachcajce. Pchzi ze Szkcji, na ktry t szczeg pniej zwrcimy uwag, a ucieka

prze skareniem o mrerstw knane w Anglii, gzie zbyt brze pwi mu si

w pjeynku. Strwniwszy spry zieziczny majtek utrzymywa si przez szereg lat z gier

hazarwych. Ksi e Saint-Simn, ktreg pamitnikm zawziczamy bszerne wzmianki na

temat ziaalnci Lawa, by jenym z niewielu francuskich szlachcicw znajcych g, a nieposzkodowanych finansowo w wyniku tej znajmci. Opisa g jak czwieka, ktry nigy nie


25/227


26/227

jak by si t zi z grubsza kreli. Jeg bank sta si Bankiem Krlewskim (Banque Royale), spk

part na naanym przez paostw statusie. Gyby Law zatrzyma si w tym mmencie, zstaby

zapamitany ziki swemu skrmnemu wkawi histrii bankwci. Kapita, wniesiny przez

akcjonariuszy w pienizu kruszcwym, wystarczyby na zaspkjenie ao wszystkich wacicieli

bankntw, ktrzy by je chcieli wymienid na mnety. A pniewa wymiana ta bya zapewniana,

niewielu by si jej maga. Ale mliwe, e p takim biecujcym starcie aenczwiek - nie tylko

Law - nie ptrafiby si zatrzymad.

Pierwsze pyczki i zwizane z nimi emisje bankntw kazay si wyranie krzystne,

a rwnczenie uatwiy ycie regentwi, lateg te zaprpnwa n atkw emisj-Jeeli c

ziauje w spsb krzystny, t uwaa si, e wicej teg musi pziaad jeszcze lepiej. Law zgzi

si.

Wyczuwajc ptrzeby, bmyli take met uzupeniania rezerw, za pmc ktrych Bank

Krlewski awa gwarancj rsncym ilcim swych bankntw. Wykaza przy tym, e nie zapmnia

swej pcztkwej kncepcji banku ziemskieg. Wpa na pmys, eby utwrzyd Kmpani Missisipi(Compagnie d'Occident), ktra by eksplatwaa barz wielkie za zta, kryjce si -jak szn -

w ziemi Luizjany. Otrzymany w ten spsb metal mian przywzid Francji, przy czym zyskw

z nieg miay jeszcze jd zyski z hanlu. Z pcztkiem rku 1719 Kmpania Missisipi, pniejsza

Kmpania Inyjska, uzyskaa przywilej wycznci hanlu z Iniami, Chinami raz krainami Mrz

Puniwych. Wkrtce ptem trzymaa take mnpl tytniwy, praw bicia mnety i cigania

patkw jak alsze ra chu.

Nastpnym krkiem by ulkwanie na rynku akcji, c by jakim pierwwzrem knglmeratu.

Zrobiono to w rku 1719, przy czym wik w speczeostwie bywiczniejszy, gniejszy,

a chwilami gwatwniejszy ni kieyklwiek przetem, a me i ptem. Gsty tum cisn si, ebykupid akcje, zgiek przy sprzeay by guszajcy. Transakcje byway si w starej giezie przy ulicy

Quincampix; pniej zstay przeniesine na plac Venme, a w kocu na teren Htelu Sissns.

Wartd ssiaujcych psesji gwatwnie wzrsa wskutek ppytu ze strny tych, ktrzy chcieli byd

blisk centrum tej ziaalnci. Cena akcji skczya w gr w spsb fenmenalny. Luzie, ktrzy na

pcztku rku ulkwali w nich kilka tysicy, p paru tygniach czy miesicach mieli ju w kieszeni

miliny. Nazwan ich milinerami. Niewtpliwie w wanie rk przynis nam t pyteczne

francuskie krelenie. W miar jak mija rk, sprzeawan nabywcm craz wicej akcji

konglomeratu.

W tym czasie Bank Krlewski rwnie bez przerwy zwiksza swe pyczki i tym samym ildbankntw, w ktrych je pejmwan. Z wisn rku 1719 wartd jeg bankntw w obiegu

sza 100 mln liwrw. W powie lata by ich 300 mln wicej. W rugiej pwie 1719 r.

emitowano dalszych 800 mln.

Mna by przypuszczad, e sprzea akcji stwrzya wielki funusz na zagsparwanie dziewiczych

terenw Luizjany. Ale tak si niestety nie sta. Dziki krzystnejla regenta umwie, wpyww ze

sprzeay akcji Missisipi nie skierwan Luizjany, ale brcn na pyczki majce pkryd wyatki

rzu francuskieg. Tylk setki tych pyczek mgy byd uyte na rzwj klnii i wydobywanie

zta, ktre mia stanwid rezerw Banku Krlewskieg. Upraszczajc niec spraw mna

pwiezied, e Law pycza rzwi (alb sbm prywatnym) banknty Banku Krlewskieg, ktrenastpnie przechziy rk lunci przy zwrcie ugw rzwych lub pkrywaniu innych jeg


27/227

wyatkw. Bankntw tych uywali ich bircy na zakup akcji Kmpanii Missisipi, a wpywy z tego

tytuu przechziy rk rzu na pkrycie wyatkw i zwrt ugw wierzycielm, ktrzy

nastpnie za te banknty kupwali atkwe akcje. Wpywy z teg szy na pkrycie nastpnych

wyatkw rzwych i spaty la alszych wierzycieli rzu. I tak si t tczy alej, przy czym kay

cykl mia szerszy zasig pprzenieg.

Fakt, e rz francuski stanwi jeszcze mniej zachcajc lkat ni bagna Luizjany, a nawet fakt, e

t n wanie, a nie Luizjana, by przemitem tej lkaty, nie zsta w tamtym rku zauwany

niemal przez nikg. Law, ktreg nazwisk zsta zmienine na lepiej p francusku brzmice Lass,

cieszy si pwczas najwyszym szacunkiem w caej Francji. Zachcny, jak t zawsze bywa

z geniuszami finansw, swim wasnym rzgsem, zwrci zaintereswania w kierunku innych

refrm gsparczych czy specznych, najczciej barz senswnych. a, by chpm an

nie uprawiane grunty kleru, by zniesin myta, zmniejszn ca, a hanel zbem uwlnin

graniczeo. Zacz take systematycznie finanswad rbty publiczne raz przemys swimi

pyczkami i pchzcymi z nich bankntami. Wzicznywaca nbilitwa g, a pniewa nie

mg g uczynid ksiciem Nweg Orleanu, gy t by mg prwazid nieprzumieo

z pwu pbneg tytuu regenta, zsta n mianwany pierwszym i jak na razie jedynym

ksiciem Arkansas20. 5 stycznia 1720 r. wyran mu najwysze uznanie za jeg geniusz finansowy:

zsta mianwany generalnym zarzc finansw Francji. Ale kniec jeg by ju barz bliski.

Nie trzeba pkrelad, e prblemem byy banknty. Z pcztkiem rku 1720 ksi e Cnti,

brany -jak mwin - tym, e nie mg kupid akcji p cenie, ktr uwaa za suszn, psa

wiksz ild bankntw Banku Krlewskieg, aby mu je wymienin na pieniz kruszcwy. Bya

t spra przesyka - psan trzy wzy, eby zabray z pwrtem zt i srebro. Law zaapelwa

regenta, aby kaza ksiciu zwrcid znaczn czd kruszcu trzymaneg wanie w drodze tej wymiany.

Ale inni, kierujc si intuicj, skrztnie wymieniali banknty Lawa na kruszec, ktry z klei wysyali

Anglii i Holandii. Jeden z nich, makler giewy nazwiskiem Vermalet, zby w ten spsb mnety

zte i srebrne na sum niemal milina liwrw, zaawa na wiejski wz, przykry sianem i krowim

nawzem. Przebra si nastpnie w bruny kmbinezn rbtnika rlneg czy te bluz wieniaka

i bezpiecznie przewiz swj cenny aunek Belgii21.

Trzeba by pjd krki w, celu przywrcenia zaufania pieniza papierweg. Jeen z tych

spsbw, nie pzbawiny pmyswci, wiza si z przymuswym nabrem kilku tysicy czy

wicej rzmaitych ebrakw z paryskich slumsw. Zstali ni wypsaeni w paty raz inne

narzzia i maszerwali maymi grupami przez ulice Parya jak gybyw rze kpalo zta

Luizjany. Wszyscy mieli si wiezied, e zt wybyte ich cik prac zacznie wkrtce napywad

Banku Krlewskieg na pkrycie bankntw. Gy luzie ci naleycie zwrcili na siebie uwag,

kazan im maszerwad prtw. Niestety ua ich czd ucieka w drodze na statki, a me ich

nawet kt teg zachci. Wizian ich wic pniej, jak p sprzeaniu swych narzzi znwu si

pojawili w swich awnych melinach. Wiamd, e w Paryu znaleli si znwu ebracy, a nie zt,

miaa negatywny wpyw na inwestrw i psiaaczy bankntw Banku Krlewskieg. Wkrtce trzeba

20N. Angell, The Story of Money, Frederick A. Stokes, Co., New York 1929, s. 247.

21Ch. Mackay, Memoirs of Extraordinary Popular Delusions and the Madness of Crowds, Richard Bentley,

London 1841; L. C. Page and Co., Boston 1932, s. 29. Jest t ywy pis ziaalnci Lawa, jak rwnie licznychinnych epizw z zakresu szaleostw tumu. Trun przypuszczad, e wszystk t wytrzyma prbnwczesnych baao histrycznych, a szka, b t jest fascynujca ksika.


28/227

by graniczyd wypacanie pienizy kruszcwych w zamian za banknty; by t niewtpliwy sygna,

e bm si skoczy. Pniej Law pj alszy i znacznie barziej stanwczy krk; zakaza

mianwicie psiaania zta i srebra - pza maymi ilciami - i ten zakaz rzcign na biuteri.

Infrmatrm biecywan uzia we wszelkich skarbach, o ktrych nieli. A tymczasem w Banku

Krlewskim w Paryu cisn si jeszcze wikszy tum luzi, ktrzy ali nie akcji czy bankntw, lecz

pienizy kruszcwych. Jeneg nia w lipcu 1720 r. tum by tak wielki, e pitnacie sb

zgniecin na mierd. Tak przynajmniej mwin. Law przesta ju byd finanswym geniuszem.

Wiam by, e gyby si pkaza paryskim tumm, rzszarpan by g na strzpy. Tte regent

trzyma g w ukryciu, a ptem wyekspeiwa z Francji. Law ua si Wenecji, gzie przez ziesid

lat pzi ycie w ubstwie, spkju i cnocie, a umar w wierze katlickiej, pbnie przyjwszy

Sakramenty Kcia22.

We Francji Law pzstawi zrujnwane frtuny, spaajce ceny, gspark w stanie depresji

i trwale zakrzenin nieufnd w stsunku bankw i bankwci. A jeli chzi o banknoty, to:

Ze wszystkich narw na wiecie Francuzi s najlepiej znani z teg, e piewem wyraaj swje alei pretensje [...] Ulice rzbrzmieway pisenkami *...+ Jena z nich [...] w szczeglnci razia, eby

przeznaczyd *...+ banknty *Lawa+ na najbarziej niegny cel, na jaki papier me byd uyty23.

Rekwiem ksicia e Saint-Simn la Lawa jest take gne, uwagi:

Jeeli rzetelnych zasug takieg banku a si -jak t rzeczywicie mia miejsce - mira

prjektu Mississippi, utwrzenie spki akcyjnej, techniczny jzyk, szukaocze mety plegajce na

wyciganiu pienizy Pitra, eby spacid Pawa, t cae takie przesibirstw nie majce ani

kpalo zta, ani kamienia filozoficznego, musi si nieuchrnnie skoczyd ruin, przy czym niewielka

tylk garstka wzbgaci si ziki bankructwu pzstaych. I tak si wanie sta

24

.

Weug pniejszej pinii ksicia e Saint-Simn, bank Lawa mg byd brym pmysem, tylk nie

we Francji. Francuzm brak by bwiem ptrzebnej pwcigliwci. Ale, jak zbaczymy, bya t

pinia naer wtpliwej wartci.

22

L. de Rouvroy, duc de Saint-Simon, Memolrs, jw., s. 299.23Ch. Mackay, Memoirs of Extraordinary popular Delusions..., jw., s. 37.

24L. de Houyroy, duc de Saint-Simon, Memoirs, jw., s. 269.


29/227

Rozdzia IV

Bank Angielski

Cu kreacji pieniza przez bank me, jak t wykaza Jhn Law w rku 1719, prwazid

ywienia hanlu i przemysu raz ad niemal kaemu przyjemne uczucie brbytu. Paryanie

nigy nie czuli si rwnie statni jak w wym wspaniaym rku. Ale jak t rwnie wykaza Law,

alsz knsekwencjteg me byd straszliwy zieo zapaty. W tym wanie tkwi w najkrtszych

swach sfrmuwany prblem, ktry mia przez wa nastpne stulecia zajmwad luzi chciwych lub

barznych finanswym geniuszem. Jak wywad cu bez pniejszej za nieg zapaty?

Jeni szli wnisku, e nie mna mied jeneg bez rugieg. Przez uszy czas p upaku Lawa

Francuzi ywili gbk nieufnd w stsunku bankw i bankntw, wszelkich pienizy

niemetalwych. Ta pejrzliwd pgbia si w czasie Rewolucji Francuskiej wskutek wiaczenia

z asygnatami, o ktrym jeszcze wspmnimy. Szczeglnie francuscy chpi przejawiali sknnd

utrzymywania swego bogactwa w pienizu kruszcwym i t nastawienie nie cakiem jeszcze u nich

wygas. Nie byli w tym zreszt odosobnieni. W Chinach i w Iniach srebr raz zt by rwnie

stawiane na pierwszym miejscu, a w Iniach nia zisiejszeg za w przezrnci uwaa si

przechwywanie szcznci w pstaci zta i srebra na szyi, rkach i w uszach ny. Jak kbieta

nie jest ona, w myl zasa przyzwitci, narana na gwaty i przemoc, a z ni nie plega im

i bgactw rziny. Wszyscy jubilerzy maj wagi, eby upewniad nabywcw c ciaru

szlachetnego metalu w sprzeawanej przez siebie biuterii. Ale pejrzliwd w stsunku bankw

i ich pienizy w ich najwczeniejszych pstaciach nie graniczaa si bynajmniej prstych luzi.

Miaa na szerki zasig. Thmas Jeffersn, chcia zgaza si na banki jak instytucje grmazce

wkay, silnie si sprzeciwia emitwaniu przez nie bankntw. Piszc w 1816 r. do Johna Taylorawyrazi si, e instytucji bankwych barziej si naley bawiad ni regularnych armii. Jhn Aams25

utrzymywa, e kay banknt emitwany pna ild zta i srebra w skarbcu banku nic nie

reprezentuje i dlatego stanowi oszustwo w stsunku kg26.

Tym surwym cenm przeczy wspmniany ju fakt o niezmiernej sile przeknywajcej: zt

i srebr zne w banku mna by wypyczad na prcent, a pyczkbircy mgli pacid setki

z teg, c ziki pyczce zarbili. A jeeli, jak t pisalimy w pprzenim rzziale, mna by

pyczad wicej ni lea w banku w frmie wkaw, t wbec znikmeg cakiem

prawpbieostwa, e wszyscy waciciele wkaw przyj rwnczenie pswj gtwk,

mna by uzielid wicej pyczek i zarbid wicej setek. Mniejsza wic o pini Jhna Aamsa.Specyficzna pkusa takich krzyci i pyncej z nich pprawy brbytu speczeostwa wywywaa

przemny nacisk na uzielanie pyczek, ktre zwikszay ild bankntw w obiegu i wkaw

pna ild zta i srebra w skarbcu. Prblem bankwciprzestawia si wic, cilej birc,

nastpujc: jak graniczyd uzielanie pyczek i pejmwad inne rki strnci,

zabezpieczajc si prze mliwci, e pewneg nia psiaacze wkaw i bankntw przyj p

szlachetny kruszec, ktreg z samej natury bankwci nie byby wwczas w skarbcach?

25John Adams (1735-1826), amerykaoski plityk i m stanu. Jeen z sygnatariuszy Deklaracji Nieplegci.

By rugim i klei prezyentem Stanw Zjencznych w latach 1791-1807. Przyp. tum.26H. E. Miller, Banking Theories In the United States Before 1880, Harvard Economic Studies, t. XXX, Harvard

University Press, Cambridge 1927, s. 20.


30/227

Istniej trzy rzwizania teg prblemu ijeli spjrzed na nie retrspektywnie, zupenie czywiste. W

praktyce mna czyd ze sb wa z nich alb wszystkie trzy. Mna pjd takie krki, eby

bankierm przestawiad systematycznie wymiany ich banknty lub wkay i ad nich

wypacania gtwki stanwicej ich zabezpieczenie. wiami kniecznci takiej wypaty bankierzy

b strni w uzielaniu pyczek i b si starali mied na pewn zawsze p rk wystarczajce

rezerwy kruszcu. Alb mna krelid w rze prawnej wyskd rezerwy mnet utrzymywanych

p rk. T wanie rzwizanie zsta pniej przyjte w Stanach Zjencznych. Mna si te

pstarad ojakie specjalne zabezpieczenie na wypaek, gyby wszyscy przyszli p kruszec, ktreg by

w skarbcu nie by w wystarczajcej ilci. Na przyka istnienie jakieg inneg, ptniejszego

ra pieniza kruszcweg, pzwalajceg starczyd g w takich klicznciach, sabiby

znacznie pragnienie jego posiadania, tak jak to obserwowano, gdy armie Ludwika XIV zbliay si

Amsterdamu.

*

W cigu wustu lat czasw Lawa stswan wszystkie te rzwizania, wraz z dalszym jeszcze,zabraniajcym bankm uzielania pyczek w bankntach (w przeciwieostwie trzymywania ich

w pstaci wkaw). Praw emisji bankntw w naziei, e b przechzid z rki rki i nigdy nie

zstan przestawine wypaty w pienizu kruszcwym, uwaan, i susznie, za szczeglnie

skaniajce nauyd. Pejmwane rki zaracze rzak byy wynikiem rzumwania -

stanwiy ne raczej rezultat grzkieg wiaczenia. Przez wszystkie czasy ludzie yli w rozterce,

wahajc si mizy bezprenimi krzyciami i kosztami braku umiaru a statecznymi krzyciami

z pwcigliwci. Dpier p wiaczeniu tych pierwszych, wprwazan ustawy tyczce

drugich.

Pinierskim narzziem refrm by Bank Angielski. Ze wszystkich instytucji zajmujcych si sprawamigsparki ana nie cieszya si przez tak ugi czas rwnym jemu autrytetem. P kaym

wzglem jest n w sprawach pieniza tym, czym bazylika w. Piotra w sprawach wiary. I sawa ta

jest zasuna, gy tam gwnie zrziy si zarwn sztuka kierwania pienizem, jak i taczajca

j tajemniczd. Dum innych bankw centralnych by alb wierne nalawanie Banku

Angielskieg, alb nieznaczne chylenia jeg met, uwaane ii w ryginalnci umysu czy

kultury.

W statnich czasach centralna bankwd staa si, jak t zbaczymy, zajciem niestety naer

przyziemnym. Rzy trzymaj swebanki centralne na barz krtkiej smyczy. Onsi si t, jak i do

wszystkich innych, rwnie Systemu Rezerwy Feeralnej Stanw Zjencznych, ktry yspnujewielkim ceremniaem niezalenci, ale isttn niezalenci nie me si pchwalid. Wikszd

czynnci banku centralneg zstaa awna sprwazna i rutyny. W myl traycji nawet

badania naukwe banku centralneg musz byd niekntrwersyjne, t znaczy musz mijad wane

prblemy, b wanie c takich me z atwci pwstad rnica zao. Najlepszymi wynikami

baao s te, ktre z naukw pwag ptwierzaj rzeczy czywiste: Wszechwana rola

pruktw rpy naftwej w glnej prukcji przemyswej sprawia, e pwyki cen paliw mg

znacznie zwikszyd presje inflacyjne przewiywane na przysze miesice27.

27The Business Situation, Federal Reserve Bank of New York, Monthly Review 1973, t. 55, nr 12, s. 291.


31/227

wiami wzglnej nieszkliwci Zarzu Rezerwy Feeralnej, prezyenci pchzcy z obu partii

uywali czasu czasu tej instytucji jak miejsca lkwania nie tylk funuszy paostwwych, ale

rwnie funuszy sb, c ktrych nie mna by mied pewnci, e ptrafi zrwnwayd

wasny buet. Panna Margaret Truman w swich barz miych wspmnieniach o jcu pstawia

p znakiem zapytania znajmd sztuki awania u jednego z mianowanych przez niego cznkw

teg zarzu, p. Jake'a Varamana, byeg aiutanta marynarki. We wspczesnym Banku Angielskim

ecyzji uwaanych za wane nie paje si prze ich pjciem wiamci yrektrw

mianowanych z zewntrz. Trun przypuszczad, e t pnsi ich presti. Niemniej jenak jaki blask

pzstaje. Czd teg blasku pchzi zreszt z sameg faktu pwizania z pienizem,chdby

wycznie frmalneg. On t skania barz skin inteligentnych mych luzi starania si na

przyka o stanwisk wiceprezyenta Chase Manhattan czy te o psa w Pruentialu. Ale

wikszd teg blasku wywzi si z tradycji Banku Angielskieg. Nie ma trch chdby

wyrniajceg si szefa banku centralneg, ktry by - pr nunej rutyny cziennych yskusji na

temat nie nieg zalenych ecyzji - nie marzy o tym, e naejzie kiey jeg zieo. Wwczas cay

wiat finanswy bzie czeka na jeg sw czy skinienie, jak kiey czeka na sw gubernatraBanku Angielskieg. Luzie b red prze nastpstwami jeg ecyzji, chd w najmniejszym

stpniu nie b rzumieli ich znaczenia.

Pwstanie Banku Angielskieg nie wywa wikszegwraenia. Zayciel, William Patersn, by

wspczesnym Jhna Lawa ijeg rakiem ze szkckich nizin. Mia t sam, byd me etniczn,

sknnd pmysw partych na zaufaniu speczeostwa. W statnich latach XVII w., w czasie

pbytu w Ameryce, a si pnied iei zaenia wielkiej klnii, strategicznie usytuwanej na

przesmyku Panamskim, zwanym wwczas Darien. P pwrcie Eurpy naptka pcztkw

trunci w sprzedaniuteg pmysu, jak przetem Law w przypadku swego banku ziemskiego. Ale

- tak jak Law znalaz pniej regenta ptrzebujceg pienizy p mierci Luwika XIV - tak samo

Patersn znalaz Wilhelma Oraoskieg bceg w tarapatach wskutek wojen prowadzonych z tyme

mnarch. Patersn zaprpnwa pbne rzwizanie. Nalea zrganizwad spk bankw

part na przywileju krlewskim, z kapitaem 1 200 000 funtw. P subskrypcji caa suma miaa

zstad wypyczna Wilhelmwi. Przyrzeczenie zwrtu tej sumy przez rz bzie zabezpieczeniem

bankntw emitwanych w

john kenneth galbraith - pieniądz pochodzenie i losy - 1982 (zorg)

Documents