jovanka kalic - despot stefan i nikola ii gorjanski

5/22/2018 Jovanka Kalic - Despot Stefan i Nikola II Gorjanski

1/8

AKADEMIK JOVANKA KALI UDC929.52 Lazarevi S. : 929.52.Gorjanski N.II

DESPOT STEFAN I NIKOLA II GORJANSKI

Saetak:U ovom prilogu se razmatraju porodini odnosi despota Ste-fana Lazarevia i NikoleIIGorjanskog krajem XIVi poetkom XVveka.Srodniki odnosi dveju porodica uspostavqeni su jo za ivota kneza La-zara, koji je udao svoju ker Teodoru za tadaweg bana Mave, Nikolu IIGorjanskog. Brak je sklopqen u periodu izmeu 1387. i 1389. godine. Iz togbraka potie NikolaIII Gorjanski, koji se u izvorima pomiwe od 1401. go-dine. NikolaIIGorjanski spadao je meu najodanije pristalice kraqa ig-munda Luksemburkog (1387-1437), kasnije krunisanog cara. Na poloajupalatina na ugarskom dvoru NikolaIIse nalazio od 1402. do 1433. godine, u

vreme najintenzivnijih odnosa Srbije despota Stefana sa Ugarskom. Pre-sudno je uticao na donoewe vanih odluka na dvoru kraqa igmunda.

Kqune rei: Despot Stefan Lazarevi Nikola Gorjanski, Srbija,Ugarska, Beograd, igmund Luksemburki.

Kada je u leto 1402. godine knez Stefan Lazarevi, sin kneza Lazara, uCarigradu stekao veoma uglednu vizantijsku carsku titulu despota iformalno je poelo doba koje se u srpskoj istoriji naziva vremenom vladesrpskih despota ili jednostavnije Despotovinom. Titula despota u Vi-

zantiji, najvia posle carske, dodeqivala se strancima retko i po ustaqe-nim pravilima. Dobijali su je obino srodnici carskog doma, sticala sesveano na carskom dvoru u prestonici, pruala je ugled i ast nosiocima,nije bila nasledna i nije zavisila od teritorije kojom je poastvovaniupravqao. Po tim pravilima, ukquujui i srodstvo sa carskom dinastijomPaleologa, dodelio je JovanVIIIPaleolog to dostojanstvo srpskom knezu.Tu titulu je kasnije stekao i ura Brankovi, wome su se diili i wegovi

95


2/8

naslednici u Srbiji i Ugarskoj.1 Titula despota je u Srbiji preivela islom drave (1459) u kojoj je utemeqena, pa su i sremski Brankovii produ-ili tu tradiciju. Bila je to, meutim, vrlo burna epoha srpske istorije savelikim i dubokim promenama u srpskom drutvu (prisustvo Turaka u

Srbiji posle Kosovske bitke, neprekidno irewe podruja wihove vlastiodnosno uticaja, razarawe drutvenih struktura, prve seobe, opti strahturski, itd). Tu poiwe istorija seoba Srba prema junoj Ugarskoj sa dale-kosenim posledicama u naputanim predelima, ali i u onima u novojsredini. Tom epohom se predano bavila i Duanka Dini-Kneevi duginiz godina, uvek kritiki i pouzdano. Ovaj prilog s posebnim potovawemposveujem uspomeni na wen dragoceni rad.

Izdvojila sam za ovu priliku jedan odlomak iz istorije dugih i razue-nih srpsko-ugarskih odnosa u sredwem veku. Re je o nezapaenim odnosimaStefana Lazarevia i Nikole IIGorjanskog Mlaeg, naravno u kontekstu

politikih i drutvenih odnosa krajemXIVi poetkomXVveka.Porodini odnosi meu vlasteoskim rodovima u sredwem veku su u svim

evropskim zemqama bili vaan oblik politikih veza, ali i u meunarod-nim odnosima. Feudalno drutvo zasnovano na osobenim vidovima linezavisnosti meu qudima (vazalski i drugi odnosi) pridavalo im je velikuvanost. Vlast i poloaj u drutvu i tim putem su se sticali odnosno gu-bili, savezi meu dravama su sklapani i potvrivani dinastikim ve-zama, male i velike ratove pratili su raznovrsni sporazumi te vrste. Takoje bilo u Vizantiji i na Zapadu, tako i u Srbiji. I sama despotska titulaprvobitno je bila uslovqena odgovarajuim porodinim vezama davaocaodnosno primaoca.

Porodine veze izmeu Lazarevia i Gorjanskih utemeqio je knez Lazarpred kraj svog ivota. Wegova ki, po svoj prilici Teodora, udala se zamavanskog bana Nikolu II Gorjanskog Mlaeg, sina izuzetno uticajnogpalatina Nikole Gorjanskog Starijeg, koji je poginuo 25. jula 1386.godine kod Gorjana branei kraqicu Jelisavetu, udovicu LudovikaIi wenuker Mariju, naslednicu ugarskog prestola. Dinastike borbe izmeupristalica kraqa igmunda Luksemburkog (13871437), Marijinog muai wegovih protivnika, koji su se zalagali za izbor novog vladara iz srod-

nike dinastije napuqskih Anujaca, trajale su dugo. Ugarsko plemstvo sepodelilo na dva jasno suprotstavqena tabora. Borbe su voene na raznimstranama, pored ostalog u Slavoniji i Sremu, u Vukovskoj upaniji, uMavi i na podruju Beograda. Bosanski kraq Tvrtko I je podravao

96

1 Boidar Ferjani,Despoti u Vizantiji i junoslovenskim zemqama, Beograd,

1960.


3/8

igmundove protivnike, jedno vreme i knez Lazar.2 U tim sukobima ig-mundove pristalice je predvodio mavanski ban Nikola Gorjanski Mlai.Zatim je dolo do preokreta u odnosima sa Srbijom. Prema navodima poz-nije igmundove poveqe, koja svodi zasluge Gorjanskih za krunu (1406), Ni-

kola Gorjanski je pre Kosovske bitke (1389) uspeo da izmiri kneza Lazara iugarskog kraqa i doprinese obnavqawu Lazarevih vazalskih veza sa kra-qem igmundom.3 To se moglo dogoditi izmeu 31. marta 1387. godine, kadaje igmund Luksemburki u Ugarskoj krunisan za kraqa, i pogibije knezaLazara na Kosovu 15. juna 1389. godine. Da je nesporazuma meu dvojicomvladara bilo, izgleda ne jednom, ukazuje i podatak o igmundovim namera-ma da poetkom 1389. godine napadne kneza Lazara. 4

Tom vremenu izmeu 1387. i 1389. godine po svoj prilici pripada i oro-avawe NikoleII Gorjanskog sa porodicom kneza Lazara. Iz tog braka La-zareve keri i NikoleIIGorjanskog potie sin NikolaIIIGorjanski Naj-

mlai, koji se u izvorima javqa od 1401. godine.Nikola II Gorjanski, zet Lazarev, imao je zapaenu ulogu u srpsko-

-ugarskim odnosima pre Kosovske bitke i naroito posle toga. Sve okol-nosti nisu dokuive prema raspoloivoj istorijskoj grai, ali neke poje-dinosti ukazuju da je kao poverqiv ovek kraqa igmunda obavqao i vrlodelikatne diplomatske misije prvorazrednog znaaja. Tako je ostalo zabe-leeno da je kraq igmund 7. jula 1389. godine ovlastio Nikolu Gorjanskogda ode u Srbiju i pregovara sa vojvodom Vukom Brankoviem plemenitimgospodinom i zetom velemonog mua Lazara, kneza Rake. Bilo jepredvieno da se pregovara o pitawima, kako stoji u dokumentu, korisnimza samog Vuka Brankovia, ali i za srpsku (raku) zemqu.5 Vuk Brankovije bio oewen najstarijom erkom kneza Lazara i bio je tada paenog Ni-kole Gorjanskog. U svakom sluaju, dravni poslovi su pratili tok linihodnosa ugledne vlastele. Pravi sadraj ove misije Nikole Gorjanskog nijepoznat, ak ni to da li je ostvarena ili je ostala besplodna. Nema sumwe dau danima neposredno posle Kosovske bitke ona nije mogla odgovaratiinteresima knegiwe Milice i srpskog dvora.6

97

2 G. Fejr, Codex diplomaticus ecclesiasticus ac civilis, X/1,416-7. Opti pregled:Istorijasrpskog narodaII,Beograd 1982, 43, 47; J. Kali-Mijukovi,Beograd u sredwemveku, SKZ, Beograd 1967, 78-80; P. Rokai, Z ere, T. Pal, A. Kasa, IstorijaMaara,Beograd 2002, 122-125.

3 F. ii,Nekoliko isprava iz poetka XV stolea,Starine JAZU 39 (1938), 279.4 G. Fejer,Codex diplomaticus ecclesiasticus ac civilis, X/1,517; J. Kali,Srbija i Beograd

poetkomXVveka,Godiwak grada Beograda 25 (1978), 98; S. irkovi,Srbijauoi bitke na Kosovu, Kosovsko-Metohijski zbornik 1, Beograd 1990, 17-18.

5 J. Gelcich - L. Tallczy, Raguza s Magyarorszg sszekttetseinek oklevltra,Budapest1887, 113-114.

6 I. Boi,Neverstvo Vuka Brankovia, Zbornikradova O knezu Lazaru, Beograd

1975, 23.


4/8

Nikola Gorjanski je otada tokom vie godina etovao u pograninimsrpsko-ugarskim predelima samostalno u svojstvu mavanskog bana ili usastavu vojnih pohoda kraqa igmunda protiv Turaka odnosno Srba, koji sukao vazali sultana Bajazita I, bili prinueni da im se pridrue.7 Meu-

tim, razmere turske opasnosti za Ugarsku pokazala je u pravom svetlu tekbitka kod Nikopoqa u Bugarskoj 1396. godine. Tu je velika krstaka vojskazapadnih ritera zajedno sa odredima kraqa igmunda 28. septembradoivela teak poraz u sudaru sa snagama sultana Bajazita I. Ugarski kraqse jedva spasao sa bojita i brodom zaobilaznim putem preko Carigrada iDubrovnika vratio u zemqu tek poetkom 1397. godine. U wegovoj pratwinalazili su se odani Nikola Gorjanski i grof Herman Ceqski. Na bojitukod Nikopoqa u turskoj vojsci borio se knez Stefan Lazarevi, sultanovvazal.

Kraq igmund je u samoj Ugarskoj imao snanu opoziciju u redovima

plemstva. Nezadovoqstvo wegovom vladom, posebno blagonaklonim odno-som prema strancima kojima je pruao znatne privilegije u Ugarskoj, uzitav niz drugih nesporazuma dovodilo je u vie mahova do ozbiqnihsukoba. Vrhunac su ipak dostigli u prolee 1401. godine, kada je deo pobu-wenog plemstva preao u napad i na samu vladarevu linost. Nezadovoq-nici su 28. aprila te godine u Budimu zarobili igmunda i zatim ga spro-veli u grad Viegrad. Sudbina zatoenog vladara je bila neizvesna.Plemstvo je trailo novog kandidata za ugarski presto. Jedni su seopredelili za kraqa Ladislava iz napuqske loze dinastije Anujaca, dru-gi su pomiqali na poqskog kraqa Vladislava II Jagelonca, neki su uHabsburkoj dinastiji traili pogodnog kandidata za presto. Nesloga jeoslabila tabor igmundovih protivnika. Tada je na scenu stupio NikolaIIGorjanski. On je posredovao u pregovorima izmeu kraqa i wegovih pro-tivnika. Najpre je uspeo da igmunda prevede iz Viegrada u svoj gradiklo u barawskoj upaniji i time bitno popravio poloaj zatoenika.Da bi to ostvario Nikola Gorjanski je kao taoce predao svog sina i svogbrata Jovana Gorjanskog.8 Zatim je opet zaslugom Nikole Gorjanskog po-stignut i sporazum sa vlastelom. igmund se odrao na prestolu (avgust1401). Sin Nikole II Gorjanskog, koga je otac dao kao taoca pobuwenoj

vlasteli u Ugarskoj (maj-avgust 1401), bio je wegov sin iz prvog braka sasrpskom princezom, erkom kneza Lazara. To je bio Nikola III GorjanskiNajmlai koji se pomiwe u izvorima od 1401. godine, upravo u ovimdogaajima.9 Tako je poeo svoj ivotni put mladi ugarski unuk knezaLazara.

98

7 V. Trpkovi, Tursko-ugarski sukobi do 1402. godine, Istorijski glasnik 1-2 (1959),93-120.

8 E. Mlyusz,Kaiser Sigismund in Ungarn 1387-1437, Budapest 1990, 62-63; P. Rokai i drugi,Istorija Maara,129.

9 P. Engel,Magyarorszg vilgi archontolygija1301-1457, Budapest 1996, II, 81.


5/8

Ne zna se kada je umrla prva ena NikoleIIGorjanskog, ki Lazareva, nikoliko je dece ostavila za sobom. Svakako da nije bila u ivotu 1401.godine kada se Nikola II Gorjanski najpre verio, a zatim i oenio naj-mlaom erkom uticajnog ceqskog grofa HermanaII. Kada se kasnije i sam

obudoveli kraq igmund oenio najmlaom erkom istog grofa HermanaIICeqskog, Barbarom (1405), NikolaIIGorjanski i kraq igmund, potowinemaki kraq i car, postali su paenozi. Vrhunac politike karijeredoiveo je Nikola Gorjanski septembra 1402. godine kada ga je kraq ig-mund imenovao na najvii poloaj u zemqi izabran je za palatina naugarskom dvoru i on je tu dunost obavqao veoma dugo, do svoje smrti 1433.godine.10

Na kraju ostaje da se razmotri da li su i u kom obliku, naravno uz opteprilike vremena, lini odnosi monog palatina Nikole II Gorjanskog idespota Stefana Lazarevia uticali na ukupne srpsko-ugarske odnose.

Hronoloki okvir u kome se mogu potraiti bar neki odgovori na to pita-we ine godine 1402. (imenovawe NikoleII Gorjanskog za palatina) odnos-no 1427. godina (smrt despota Stefana). U tom vremenskom rasponu odi-grali su se vani dogaaji. Najpre, tada su posle prvih neuspenih srps-ko-ugarskih pregovora tokom 1397. godine obustavqeni daqi pregovori,pre svega zbog prilika u Srbiji i pritiska Turaka,11 a zatim su obnovqenikrajem 1403. ili najkasnije poetkom 1404. godine. U senci igmundovogporaza kod Nikopoqa (septembar 1396) neophodan je bio saveznik za daqeborbe protiv Turaka. I to je prava prekretnica u politici despota Stefana.

Despotov biograf u svom delu izriito navodi da je inicijativapotekla s ugarskog dvora.12 Neposredne pregovore je vodio Pipo od Ozore(Pipo Spano) i uspeno ih je priveo kraju. Despot Stefan je postao vazalkraqa igmunda i dobio na upravu Beograd, Mavu i neke posede u Ugar-skoj. Misao o osloboewu od Turaka i spremnosti da se bori protiv wihiskazao je despot Stefan u vie navrata u svojim poveqama. Tu vest suwegovi poslanici preneli i u Veneciju.13 Sa svoje strane igmund je ve16. aprila 1404. godine preko svojih poslanika uputio pismo burgundskomvojvodi Filipu sa vestima o sporazumu sa srpskim despotom. Javqao je da seon potinio wegovoj vlasti, da se ve bori protiv Turaka i da je postigao

znatne uspehe. Te poruke nosio je u Francusku upravo palatin Nikola IIGorjanski zajedno sa Hermanom Ceqskim i jednim biskupom. 14

99

10 E. Mlyusz,Kaiser Sigismund,65; P. Engel, o. c. I, 5.11 Istorija srpskog naroda,II,62-63.12 Konstantin Filozof,ivot Stefana Lazarevia despota srpskog, izd. V. Jagi,

Glasnik SUD 42 (1875), 284.13 S. Ljubi,Listine o odnoajih izmeu Junoga Slavenstva i Mletake Republike, V,Zagreb 1875,

76-77.14 M. Dini, Pismo ugarskog kraqa igmunda burgundskom vojvodi Filipu, Zbornik

za drutvene nauke Matice srpske 13-4 (1956), 96.


6/8

Ugarska je postala vaan saveznik Srbije u borbi protiv Turaka, koji sui daqe u najveoj meri uticali na prilike u zemqi. U Budimu su ceniliusluge Stefana Lazarevia. Kada je kraq igmund krajem 1408. godineosnovao viteki red Zmaja po ugledu na sline oblike okupqawa u Evropi,

ciq je bio da se izdvoje i posebno odlikuju najodanije pristalice vladara.Novija istraivawa pokazuju da je palatin Nikola Gorjanski imao presud-nu ulogu u izboru lanova toga reda. Prvi meu imenovanim, posle vladarai kraqice Barbare, bio je despot Stefan, zatim slede Herman Ceqski,Fridrih Ceqski, Jovan Gorjanski, Nikola Sei, Pipo od Ozore, i drugi.15

Despot Stefan je u Ugarskoj tih i sledeih godina bio ugledna i radoviena linost. U leto 1411. godine on je u pratwi odabrane srpske vla-stele boravio u Budimu. Tada su voeni novi pregovori o meusobnim odno-sima. Pojedinosti nisu poznate. U Nemaku su jula 1411. godine stizalevesti o daqem pribliavawu Stefana Lazarevia Ugarskoj.16 Stekao je

prostrane posede u satmarskoj, arokoj, sabolkoj i torontalskoj upa-niji, kao i u junoj Ugarskoj.17 Opet je vanu ulogu u tim dogaajima imaoNikolaIIGorjanski.

Zna se da je despot Stefan u prvim decenijama XV veka esto odlazio uBudim na sabore ugarskog plemstva, na pregovore s kraqem igmundom idrugim prvacima, sa stranim vladarima ili wihovim poslanicima. Duga jeta istorija meunarodnih veza koje je despot ostvario u Ugarskoj i posred-stvom Ugarske. Ouvao se i jedan vidqivi trag tih dogaaja odnosno nasto-jawa da se prisustvom u zapadnoevropskom svetu potrai oslonac za ne-mirne prilike balkanskog sveta. To je despotova palata u Budimu, koja senalazila u tzv. Italijanskoj ulici (platea Italicorum), srediwoj ulici grad-skog naseqa prestonice. Pomiwe se u poveqi kraqa Vladislava (1440)kojom vladar oduzima despotovom nasledniku uru Brankoviu velikukamenu kuu u Budimu i daruje Simonu Rozgowiju i wegovoj porodici.18 Toje prema opsenim arheolokim istraivawima posle Drugog svetskograta deo moderneOrszghz-ulice (Skuptinska ulica).19 Poloaj zgrade utoj ulici mogao se odrediti samo prouavawem istorije potowih vlasnikatog imawa na osnovu arhivske grae iz Dravnog arhiva Maarske, objav-qenih izvora i rezultata arheolokih istraivawa. To me je navelo da

100

15 G. Fejr, Codex diplomaticus X/4, Budae 1841, 687; o ulozi Nikole Gorjanskog uobrazovawu Zmajevog reda:E. Mlyusz,o.c. 75-76. J. Hozinga, Jesen sredweg veka, N.Sad, 1991.

16 Deutsche Reichstagsakten VII,Gotha s.a.,125-128.17 D. Csnki,Magyarorszg trtnelmi fldrajza, I-II,Budapest 1890, passim; K. Jireek J.

Radoni,Istorija SrbaII,Beograd 1952, 355-356.18 L. Thallczy A. ldsy,Magyarorszg mellktartomanyainak oklevltara,Budapest 1907,

376.19 V. Pataki,A budai var kzpkori helyrajza,Budapest Rgisgei 15 (1950), 261-263. Postoji

obimna istorijska i arheoloka literatura o sredwovekovnoj topografiji

Budima.


7/8

zakquim da se zgrada nalazila na mestu danawe graevine u Orszghzulici broj 9.20 Nedaleko od ove palate ije se sredwovekovno jezgro pre-poznaje i danas, posebno na fasadi i u ulaznom hodniku sa poznogotikimniama na obema stranama hodnika, nalazila se i palata Gorjanskih u

Budimu.21

Savezniki srpsko-ugarski odnosi bili su od obostrane koristi.Prestali su meusobni pogranini sukobi u Podunavqu i Posavini, koji suSrbiji nanosili velike tete. Ugarska je stekla vanog saveznika u borbiprotiv Turaka i to na glavnom pravcu wihovog irewa prema ravniar-skim predelima igmundove drave. Despot Stefan je, opet, mogao rau-nati na vojnu i svaku drugu pomo u sluaju novih napada Osmanlija naSrbiju. Izmeu Ugarske i Turske on se mirio sa jednima i pregovarao sadrugima, posredovao izmeu te dve sile, podravao antiturske planovehrianskih drava (Vizantija, Ugarska, Venecija, Nemaka i druge), ali

i odravao veze sa sultanima MehmedomIi MuratomII. Od ugarsko-turskihodnosa zavisio je opstanak srpske Despotovine. Stefan Lazarevi je bioveliki dravnik posledwe epohe srpske samostalnosti. Uz pomo Ugarskei kraqa igmunda, on je branio opstanak zemqe. Nikada wene severnegranice nisu bile otvorenije prema susedu. Iz ugarskih prelazilo se usrpske gradove kao iz doma u dom, svedoio je oevidac KonstantinFilozof.22 Uspostavqawu tih odnosa doprineo je palatin Nikola IIGorjanski. Kasnije se gube podaci o wegovoj delatnosti na tom podruju. Onse ne pomiwe u znaajnijim dogaajima poznije faze despotovog ivota.Sluaj ili stvarnost za sada nije dokuivo. Wegov sin Nikola IIIGorjanski, despotov sestri, boravio je, kako izgleda, u jedan mah u Srbiji. 23

101

20 J. Kali, Palata srpskih despota u Budimu, Zograf 6, Beograd 54-58, sa pregledomizvora i literature. Zahvaqujui predusretqivosti maarskih vlasti postavilismo 1985. godine spomen plou na fasadu te zgrade sa likom despota StefanaLazarevia (rad vajara Neboje Mitria) i dvojezinim maarsko-srpskimnatpisom.

21 L. Gerevich,Gtikus hzak Budn,Budapest Rgisgei 15 (1950), 233-234.22 Konstantin Filozof,ivot Stefana Lazarevia,izd. V. Jagi, 311.23 P. Engel, o. c. I,284.


8/8

ACADEIMICIAN JOVANKA KALI

DESPOT STEPHEN AND NICOLA GORJANSKI

SummaryIn this abstract Despot Stephen Lazarevi's and Nicola II Gorjanski's family relations

toward the end of XIV and at the beginning of XV century have been examined. The rela-tions of two familys kinship were established during the life of Prince Lazar, who marriedoff his daughter Teodora to Nicola II Gorjanski, the governor of Mava of that time. Theygot married between 1387 and 1389. Nicola III Gorjanski originated from that marriage,which has been mentioned within the sources since 1401. Nicola II Gorjanski belonged tothe group of most devoted followers of King Sigismund of Luxemburg (1387-1437), theemperor later to be crowned. From 1402 to 1433, Nicola II was at the position of a Palatino

at the Hungarian court during the period of the most intensive relations between DespotStephen's Serbia and Hungary. He was the one to exert influence decisively on the signifi-cant decision making at the King Sigismund's Hungarian court.

102

jovanka kalic - despot stefan i nikola ii gorjanski

Documents