vrupa tarihi temelde Avrupal›lar taraf›ndan araflt›r›lan ve yaz›lan bir ta-rih olma özelli¤ini tafl›maktad›r. Bunun alt›nda Avrupa’n›n kendi kökle-

rini arama duygusu yatmaktad›r1. Avrupa tarihinin Avrupa d›fl›ndakiler tara-f›ndan araflt›r›lmas› -özellikle de Do¤u toplumlar› aç›s›ndan- s›k görülen birfley de¤ildir. Örne¤in Türkiye üniversitelerinde Avrupa tarihi çal›flan akade-misyen say›s› son derece azd›r.

Türkiye’de Avrupa tarihine yönelik ilginin 19. yüzy›lda bafllad›¤›n› söyle-mek mümkündür. Esas olarak bu alana ilginin yo¤unlaflt›¤› dönem, Cumhuri-yetin ilk y›llar›d›r. Cumhuriyetin ilk y›llar›nda yay›nlanan Avrupa tarihineiliflkin kitaplar, Kemalist Cumhuriyet’in Avrupa tarihine nas›l bakt›¤›n›nipuçlar›n› da vermektedir.

Kemalist Cumhuriyet’in Avrupa tarihine nas›l bakt›¤›n› ortaya koyman›nbir yolu da bu dönemde yay›nlanan kitaplara bakmakt›r. Bu kitaplar›n önemiise infla edilen Kemalist Cumhuriyet’in beslendi¤i düflünsel alt yap›y› ortayakoymalar›d›r. Dolay›s›yla bu makale hem Cumhuriyetin Avrupa alg›s›n› orta-ya koymay› hem de günümüzde Avrupa tarihine olan yetersiz ilgiye dikkatçekmeyi amaçlamaktad›r.

Avrupa tarihi, Osmanl› döneminde oldu¤u gibi, Cumhuriyet döneminde dedikkati çeken bir tarih olma özelli¤ini korumaktad›r. Bu dönemde yay›nlan-m›fl kitaplar› “telif” ve “tercüme” eserler olarak iki bölümde incelemek müm-kündür:

273

KKeemmaalliisstt CCuummhhuurriiyyeett’’iinn AAvvrruuppaa AAllgg››llaammaass››::CCuummhhuurriiyyeett’’iinn ‹‹llkk YY››llllaarr››nnddaa YYaayy››nnllaannaann

AAvvrruuppaa TTaarriihhii KKiittaappllaarr››((11992233––11995500))

NNeesslliihhaann ÜÜNNAALL**

* DEÜ Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Araflt›rma Görevlisi.1 Norman Davies; Avrupa Tarihi, ‹mge Kitabevi, Ankara, 2006, s: 33; Nilgün Tutal, “Do¤u ve Amerika Aras›n-

da Avrupa”, Do¤u Bat›, Y›l: 6, No: 23, 2003, s: 171.

A

kebikeç / 24 • 2007

11..11.. TTeelliiff KKiittaappllaarr::aa.. AAvvrruuppaa SSiiyyaassii TTaarriihhii::Ahmet Refik (Alt›nay); Umumi Tarih,, Hilmi Kitaphanesi, ‹stanbul, 1929.Mehmet Saffet (Engin); Muas›r Avrupa ‹çtimaiyat›, Ahmet Sait Matbaas›,

‹stanbul, 1933. Yusuf (Akçura); Zaman›m›z Avrupa Siyasî Tarihi, Hâkimiyeti Milliye Mat-

baas›, Ankara, 1933.Sadri Etem Ertem; Modern Avrupa ‹ktisat Tarihi 1760–1932, Ahmet Sait

Matbaas›, ‹stanbul, 1934.Ruhi Develio¤lu; 1870’den Umumi Harbin Nihayetine Kadar Avrupa ve Dün-

ya Siyasetine Umumi Nazar, 341 Say›l› Deniz Mecmuas› Eki, ‹stanbul, 1936.Peyami Safa; Büyük Avrupa Anketi, Kanaat Kitabevi, ‹stanbul, 1938.Cemal ‹zzet Tukin; Bugünkü Avrupa Devletler Manzumesinin Do¤uflu ve

Türkiye'nin Bu Manzumeye Duhulü, Recep Uluso¤lu Bas›mevi, Ankara, 1938.Yusuf Behçet Göçer; Büyük Devletler ve Komflu Hükümetler, (Lise Kitap-

lar› II. S›n›f), Kanaat Kitabevi, ‹stanbul, 1938.Sadri Etem Ertem; Avrupa’n›n ‹skeleti, Kanaat Kitabevi, ‹stanbul, 1939.Haflim Nihat Erbil; Avrupa Buhran›n›n Ruhi Sebepleri, Recep Uluso¤lu

Bas›mevi, Ankara, 1941.Celâleddin Ezine; Harp ‹çinde Avrupa, Tasvir Neflriyat›, ‹stanbul, 1944.Niyazi Berkes; Siyasi Partiler: ‹ngiltere, Amerika, Fransa ve Amerika’da,

Yurt ve Dünya yay., ‹stanbul, 1946.Enver Behnân fiapolyo; Osmanl›-‹nk›lâp ve Avrupa Tarihi Özü, Berkalp

Kitabevi, Ankara, 1946.Naz›m Poray; Savafl Sonunda Avrupa, Hak Kitabevi, ‹stanbul, 1946.Faik Sabri Duran; Kâflifler Âlemi, Kanaat Kitabevi, ‹stanbul, 1947.

bb.. AAvvrruuppaa EEddeebbiiyyaatt TTaarriihhii::Yusuf fierif (K›l›çel); Muhtasar Frans›z Edebiyat› Tarihi, Ebüzziya Matba-

as›, ‹stanbul, 1930.Nüzhet Haflim (Sinano¤lu); ‹talyan Edebiyat›: Tarih-Antoloji: XIII. As›rdan

Zaman›m›za Kadar, Maarif Vekilli¤i, ‹stanbul, 1933.Yusuf fierif K›l›çel; Muhtasar Avrupa Edebiyat› Tarihi, Devlet Matbaas›,

‹stanbul, 1935.Mehmet Emin Yurdakul; Dante’ye: ‹talyanca Tercümesi-Türkçe Metni,

Ulusal Matbaa, Ankara, 1940.‹smail Habib (Sevük); Avrupa Edebiyat› ve Biz: Garptan Tercümeler, Rem-

zi Kitabevi, ‹stanbul, 1940.

274

kebikeç / 24 • 2007

Ahmet Hidayet; ‹skoç Efsaneleri, Kanaat Kitabevi, ‹stanbul, 1943.M. fiükrü Akaya; Hümanizm'den Önce Almanya'da Dil ve Edebiyat›n Ge-

nel Durumu, Türk Tarih Kurumu yay., Ankara, 1947.

cc.. SSaannaatt TTaarriihhii:: Mahmut Rag›p Kösemihal; Türkiye-Avrupa Musiki Münasebetleri, Nümu-

ne Matbaas›, ‹stanbul, 1939.Mazhar fievket ‹pfliro¤lu; Avrupa Sanat› ve Problemleri, Üniversite Matba-

as›, ‹stanbul, 1946.‹ngiltere'de Müzik Hareketleri, ‹ngiliz Kül. Heyeti, Ankara, 1947.

dd.. DDüüflflüünnccee TTaarriihhii::Mehmet Saffet Ergin; Muas›r Avrupa Felsefesi: Kant’tan Zaman›m›za Ka-

dar, Milliyet Matbaas›, Ankara, 1933.Emil Butro-Rahmi Balaban; Avrupa Medeniyetinin Ahlak Kökleri, Cumhu-

riyet Bas›mevi, ‹zmir, 1940.

ee.. SSeeyyaahhaatt KKiittaappllaarr››::M. Turhan Tan-Samih Fethi; Avrupa Notlar›, Semih Lütfi Erciyas, ‹stan-

bul, 1938.Rebia Tevfik Baflokçu; Avrupa’da Yirmi Senem Nas›l Geçti?, Tan Matbaas›,

‹stanbul, 1942.

ff.. TTaarriihhii fifiaahhssiiyyeettlleerr::Hasan Cemil (Çambel); Friedrih Gundolf'un Görüflü ile Napoleon Bonapar-

te, Hamit Matbaas›, ‹stanbul, 1929.Ahmet Refik (Alt›nay); Büyük Frederik, Kanaat Kütüphanesi, ‹stanbul,

1931.Ahmet Refik (Alt›nay); Büyük ‹skender, Kanaat Kütüphanesi, ‹stanbul,

1931.Kemalettin fiükrü; Kristof Kolomb: Amerika’n›n Keflfi, Amedi Matbaas›,

1931.Kemalettin fiükrü; Napoleon Bonapart 1769-1821, Amedi Matbaas›, ‹stan-

bul, 1931.Ahmet Refik (Alt›nay); Napoleon, Milliyet Matbaas›, ‹stanbul, 1932.Celâl Musahibo¤lu; Demirbafl fiarl (Piyes) , Kanaat Kitabevi, ‹stanbul,

1936.

275

Cumhuriyet’in ‹lk Y›llar›nda Yay›nlanan Avrupa Tarihi Kitaplar›ÜNAL

gg.. EEsskkiiççaa¤¤ TTaarriihhii::fievket Aziz (Kansu); Avrupa'n›n Baflka M›nt›kalar›nda Tarihten Evvelki

Devirlerde Yaflayan Kavimlerin Menflelerine Dair Antropoloji, Filoloji ve Len-güistik Tetkikleri, 1933.

Niyazi Berkes; Eski Atina'da Demokrasinin Do¤ufluna Dair, Türk TarihKurumu yay., Ankara, 1946.

Arif Müfid Mansel; Ege Yunan Tarihi, Türk Tarih Kurumu yay., Anka-ra,1947.

M. fiükrü Akaya; Etrüks Kültürü ve Roma Kültürüne Tesiri, Akflam Mat-baas›, ‹stanbul.

hh.. OOrrttaaççaa¤¤ AAvvrruuppaa TTaarriihhii::M. Fuat (Köprülüzade); Bizans Müesseselerinin Osmanl› Müesseselerine

Tesiri, ‹stanbul, 1931.Reflad Ekrem Koçu; Bizans Tarihi: (fiarkî Roma ‹mparatorlu¤u),, Muallim

Ahmet Halit Kitaphanesi, ‹stanbul, 1934.Arif Müfid Mansel; Ortaça¤ Tarihi (‹kinci S›n›f), Milli E¤itim Bakanl›¤›

yay., ‹stanbul, 1948.A. Selçuk Özçelik; Avrupa Feodalitesinin Siyasi ve ‹ktisadi Mahiyeti, ‹sma-

il Akgün Matbaas›, ‹stanbul, 1950.

ii.. RRöönneessaannss KKoonnuulluu KKiittaappllaarr::Yusuf fierif (K›l›çel); Avrupa Edebiyat›: Mühim Simalar ve Numuneler: Re-

nesans, Devlet Matbaas›, ‹stanbul, 1930.Mazhar fievket ‹pfliro¤lu; Rönesans Sanat›, Kenan Bas›mevi, ‹stanbul,

1942.M. fiükrü Akaya; Hümanizmin Ç›k›fl› ve Yay›l›fl›, Türk Tarih Kurumu yay.,

Ankara, 1947.

jj.. FFrraannssaa TTaarriihhii::Ahmet Refik (Alt›nay); Frans›z ‹nk›lâb›, Devlet Matbaas›, ‹stanbul, 1929.Kemalettin fiükrü; Büyük Frans›z ‹htilali, Kanaat Kütüphanesi, ‹stanbul,

1931.Ahmet Refik (Alt›nay); Frans›z Müverrihleri: Michelet, Lavisse, Vandel,

Kanaat Kütüphanesi, ‹stanbul, 1932.Hidayet; 1806 Napolyon’un Seferi, Topçu Okulu Bas›mevi, ‹stanbul, 1936. Ali R›za Çelik; Büyük Frans›z ‹nk›lâb›, Tan Matbaas›, ‹stanbul, 1939.Feridun Ergin; Frans›z Ma¤lubiyeti, Semih Lütfi Kitabevi, ‹stanbul, 1940.

276

kebikeç / 24 • 2007

Büyük Frans›z ‹htilâli/1789-1815, (haz: Necmettin Atalay), Mardin UlusSesi Bas›mevi, Mardin, 1947.

Lûtfi Demirhan; 18. As›r Fransa’s›nda Siyasî Reform, Apa Yay›nevi, ‹stan-bul, 1945.

Ziyaeddin Fahri F›nd›ko¤lu; Frans›z ‹htilali ve Tanzimat, BürhaneddinMatbaas›, ‹stanbul, 1943.

‹. Memduh Seydol; Frans›z ‹htilalinin D›fl ve ‹çyüzü, Sinan Matbaas›, ‹s-tanbul, 1950.

kk.. ‹‹nnggiilltteerree TTaarriihhii::Ahmet (A¤ao¤lu); ‹ngiltere ve Hindistan, Cumhuriyet Matbaas›, ‹stanbul,

1929.Süruri Akal›n; Heligoland Muharebesi, Deniz Matbaas›, ‹stanbul, 1937. Faik Sabri Duran; Bugünkü ‹ngiltere, Yedigün, 1937.fiinasi Devrin; ‹ngiltere’nin Harici Siyaseti, Sertel Matbaas›, ‹stanbul, 1939.Arif Oruç; ‹ngiliz Mebusan Meclisi ve Hükümet Mürakabesi, Tecelli Mat-

baas›, ‹stanbul, 1940.Enver Ziya Karal; ‹ngiltere’nin Akdeniz Hâkimiyeti Hakk›nda Vesikalar

1798-1805,, Maarif Matbaas›, Ankara, 1941. ‹hsan Yurdo¤lu; ‹ngiltere’nin Tarihi, 2 cilt, Ahmet Saito¤lu Matbaas›, ‹s-

tanbul, 1945.‹ngiliz 21. Ordular Grubu Normandi Ç›karmas› ve Balt›k Denizine Kadar

Harekât, Askeri Matbaa, ‹stanbul, 1947.

ll.. ‹‹ttaallyyaa TTaarriihhii::Ali Reflat; Faflizm,, Kanaat Kitabevi, ‹stanbul, 1339.Büyük Harpte ‹talya Bahriyesi 1915-1918,, (nakleden: Osman Nuri), Deniz

Matbaas›, ‹stanbul, 1929.Saffet Geylangil; ‹talya’dan Amerika'ya Nas›l Uçtular, Akflam Matbaas›,

‹stanbul, 1933.‹talyan-Habefl Anlaflmazl›¤›, Anadolu Ajans›, Ankara,1935.Kaz›m Karabekir; ‹ngiltere ‹talya ve Habefl Harbi, Tecelli Bas›mevi, ‹stan-

bul, 1935.M. Niyazi Erenbilge; Habefl Eli ve ‹talya-Habefl Harbi, Ayd›nl›k Bas›mevi,

‹stanbul, 1936.Faik Sabri Duran; Bugünkü ‹talya, Yedigün, 1937.M. Saadettin; Büyük Harpte ‹talyan Cephelerindeki Harekât ve ‹zonzo

Yarmas›, Askeri Matbaa, ‹stanbul, 1938.

277

Cumhuriyet’in ‹lk Y›llar›nda Yay›nlanan Avrupa Tarihi Kitaplar›ÜNAL

Kadri Perk; ‹talya-Habefl Harbi: Bafll›ca Muharebeleri Hakk›nda Bir Tet-kik ve Al›nan Dersler, Askeri Matbaa, ‹stanbul, 1940.

H. Gürgüç; 1943-1944 ‹talya Hareketi, Askeri Matbaa, ‹stanbul, 1945.‹talya Harekât›na Genel Bir Bak›fl, (der: S. Polatkan), Askeri Matbaa, ‹s-

tanbul.

mm.. AAllmmaannyyaa TTaarriihhii:: fiükrü Akaya; Eski Alman Destanlar›nda Atilla’n›n Akisleri, Türk Tarih

Kurumu yay., Ankara, 1944. Selim S›rr› (Tarcan); Bugünkü Almanya (Yard›mc› K›raat), Devlet Matba-

as›, ‹stanbul, 1930.Ahmet Refik (Alt›nay); Alman Müverrihleri, Kanaat Kütüphanesi, ‹stan-

bul, 1932.Naz›m Hikmet; Alman Faflizmi ve Irkç›l›¤›, Kader Matbaas›, ‹stanbul, 1936.H. Gürgüç; 1943-1944 Alman-Rus Savafl›, Askeri Matbaa, ‹stanbul, 1944.Ahmet Emin Yalman; Nazili¤in ‹çyüzü, Vatan Matbaas›, ‹stanbul, 1945.

nn.. RRuussyyaa TTaarriihhii:: Seydahmet Cafer (K›r›mer); Rus ‹nk›lâb›, Cumhuriyet Matbaas›, ‹stanbul,

1930.Ömer Halis (B›y›ktay); Rus-‹ran Harbi 1827-1828, Askeri Matbaa, ‹stan-

bul, 1932. Galip Kemali Söylemezo¤lu; Rusya Tarihi, Kanaat Kitabevi, ‹stanbul,

1939.Pertev Demirhan; Rus-Japon Harbi 1904-1905, ‹kbal Kitaphanesi, ‹stan-

bul, 1943.Sermet Gökdeniz; Rus-Japon Harbi, Deniz Matbaas›, ‹stanbul, 1944.Necmettin Deliorman; Ruslar Balkanlarda Ne Yapmak ‹stiyorlar?, Vakit

Bas›mevi, ‹stanbul, 1945.H. Kafkasl›; Sovyet Rusya’da Hayat (Komünistler ve Halk), Güzelifl Matba-

as›, Eskiflehir, 1947.Cafer Seydahmet (K›r›mer); Rus Tarihinin ‹nk›lâba, Bolflevizm’e ve Cihan

‹nk›lâb›na Sürüklenmesi, Pulhan Matbaas›, ‹stanbul, 1948.N. Belen; Komünist Rusya, Güven Matbaas›, ‹stanbul, 1947.Abdullah Taymas; Rus ‹htilalinden Hat›ralar: 1917-1919, Güven Bas›mevi,

‹stanbul, 1947. Akdes Nimet Kurat; Rusya Tarihi: Bafllang›çtan 1917'ye Kadar, Türk Ta-

rih Kurumu yay., Ankara, 1948.

278

kebikeç / 24 • 2007

Esad Fuat Tugay; Rusya Tarihi, Yeni Fazilet Bas›mevi, ‹stanbul, 1948.Erhan Löker; Bir Gün Sovyet Rusya Y›k›l›rsa, Güzel Sanatlar Matbaas›,

Ankara, 1950.Memduh Tezel; Moskova’dan Geliyorum, Güven Bas›mevi, Ankara, 1950.

oo.. PPoolloonnyyaa TTaarriihhii::Sabih Alaçam; Polonya, Ülkü Matbaas›, ‹stanbul, 1943.Sabih Alaçam-Dervifl Etem; Polonya, Ölmez Eserler Yay›nevi, ‹stanbul,

1945.

pp.. PPoorrtteekkiizz TTaarriihhii::Rahmi Apak; Portekiz ve Salazar, Sellüloz Bas›mevi, ‹zmit, 1949.

Cumhuriyet dönemi Avrupa tarihi kitaplar› için alt› çizilmesi gereken baz›noktalar vard›r. Bu dönem genelde Avrupa siyasi tarihi a¤›rl›kl› kitaplar ya-z›lm›flt›r. Dönemin siyasi tarih a¤›rl›kl› kitaplar› yan› s›ra ülke tarihlerine ba-k›ld›¤›nda ise baz› konular öne ç›kmaktad›r. Genelde askeri tarih üzerine yo-¤unlaflan konular›n yan›nda, ‹talya ve Almanya konusunda “faflizm” olgusu,Rusya için ise “komünizm” olgusu öne ç›kmaktad›r. Ad› geçen telif kitaplarakonu olan bir di¤er ülke ise Fransa’d›r. Özellikle de Fransa hakk›ndaki kitap-lar›n neredeyse tamam› Frans›z ‹htilali’ni konu etmektedir. Frans›z ‹htilali’neolan ilginin nedenini de Osmanl› döneminden itibaren ülkemizde görülenFrans›z etkisinde aramak gerekmektedir. Meflrutiyet dönemiyle a¤›rl›kl› birflekilde hissedilen bu etkiyi, gerek e¤itim alan›nda gerekse sosyo-kültürel ya-flamda görmek mümkündür. Ayn› flekilde Milli Mücadele ruhunu ve KemalistDevrimi düflünsel anlamda besleyen unsurlardan biri de, Frans›z ‹htilali’dir.Özellikle Mustafa Kemal, Frans›z ihtilali ile tüm dünyaya yay›lan ulusal ege-menlik, milliyetçilik, laiklik ve ça¤dafllaflma kavramlar›n›n, Avrupa’n›n gelifli-mine etkisi üzerinde önemle durmaktad›r. Mustafa Kemal’in özgürlük ve ba-¤›ms›zl›k anlay›fl›n›n kökeninde Frans›z ‹htilali yatmaktad›r2. Mustafa Ke-mal’in Frans›z ‹htilali’ne yapt›¤› vurgu ve verdi¤i önem, flu sözlerinden de an-lafl›lmaktad›r:

“Frans›z ihtilali bütün cihana hürriyet fikrini nefheylemifltir ve bu fikrin halenesas ve menba› bulunmaktad›r. Fakat o tarihten beri befleriyet terakki etmifltir.Türk demokrasisi Fransa ihtilalinin açt›¤› yolu takip etmifl, lakin kendisine hasvasf-› mümeyyizle inkiflaf etmifltir…” 3.

279

Cumhuriyet’in ‹lk Y›llar›nda Yay›nlanan Avrupa Tarihi Kitaplar›ÜNAL

2 fierafettin Turan; Atatürk’ün Düflünce Yap›s›n› Etkileyen Olaylar, Düflünürler, Kitaplar, Türk Tarih Kurumuyay., Ankara, 1989, s: 10.

3 Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri III, Türk Tarih Kurumu yay., Ankara, 1997, s: 120.

Mustafa Kemal’in, Frans›z ‹htilali’nin düflünsel haz›rlay›c›lar› içinde ençok okudu¤u ve faydaland›¤› düflünür, Jean- Jacques Rousseau’dur. Onun içinokul y›llar›ndan bafllayan ilgiyle okudu¤u bu Frans›z düflünürünün önemi, ki-fli için özgürlükçü, toplum içinse siyasi rejim olarak cumhuriyetçi olmas› idi4.

Bu nedenle Milli Mücadele dönemine ve Cumhuriyetin infla sürecine örnekolan ve ilham veren Frans›z ‹htilali’nin bu dönem yaz›lan kitaplara konu ol-mas› gayet do¤ald›r. Mustafa Kemal’in bir bütün olarak Avrupa tarihsel geli-flimine ve bu geliflimin kazan›mlar›na ilgisi, okudu¤u kitaplara da yans›mak-tad›r. Mustafa Kemal dünya tarihi ile ilgili olarak flu kitaplar› okumufltur:

Ahmet Refik (Alt›nay); Büyük Tarih-i Umumi, 6 cilt, Kitabhane-i ‹slam veAskeri, ‹stanbul, 1328 [1912].

Ali Reflat; Avrupa ile Münasebet-i Hariciyemiz Nokta-i Nazar›ndan Tarih-i Osmanî, (Mekteb-i Mülkiye 1. s›n›f›nda takrir edilen ders notlar›), KanaatMatbaas›, ‹stanbul, 1329 [1913].

Jean Jacques Rousseau; Mukavele-i ‹çtimaiyye Yahut Hukuk-i SiyasiyyeKavaid-i Esasiyyesi, Matbaa-i Hayriye fiürekâs›, ‹stanbul, 1329 [1913].

Charles Gide; ‹lm-i ‹ktisad Dersleri, (çev: Hasan Hamid- Hasan Tahsin-M.Zühdü), 4 cilt, Kanaat Matbaas›, ‹stanbul, 1914–1918.

Lenin; Burjuvazya Demokrasyas› ‹le Proletarya Diktatörlü¤ü Hakk›ndaTezler, Türkiye ‹fltirakiyun Komünist Teflkilat›, Bakü,1920.

Gustave Le Bon; Dün ve Yar›n Nusus-i Ruhiyye ve ‹çtimaiye, (çev: Abdul-lah Cevdet), Orhaniye Matbaas›, ‹stanbul, 1921.

Alfred Feuillet; Avrupa Milletleri Ruhiyat›, (çev: Mustafa Rahmi Balaban),Matbaa-i Amire, ‹stanbul, 1923 [1339].

Montesquieu; Ruhü’l-Kavanin, (çev: Hüseyin Naz›m), 2 cilt, Matbaa-i Ami-re, ‹stanbul, 1339 [1923].

Erich Ludendorff; ‹dare-i Harb ve Siyaset, (çev: fiükrü Ali), Matbaa-i Aske-riye, ‹stanbul, 1341 [1925].

John Stuart Mill; Hürriyet, (çev: Hüseyin Cahit Yalç›n), Akflam Matbaas›,‹stanbul, 1927.

George Herbert Wells; Cihan Tarihinin Umumi Hatlar›, 5 cilt, Maarif Ve-kâleti, ‹stanbul, 1927–1928.

James Churchward; Kaybolmufl Mu K›tas›,, (tercüme), [y.y.], [t.y.].James Churchward; Mu’nun Çocuklar›, (tercüme), [y.y.], [t.y.]. James Churchward; Mu’nun Mukaddes Sembolleri, (tercüme), [y.y.], [t.y.].Jean Meslier; Akl-› Selim Le Bon Sens, (çev: Abdullah Cevdet), fiirket-i Mü-

rettibiyye Matbaas›, ‹stanbul, 1928.

280

kebikeç / 24 • 2007

4 Turan, age., s: 13.

Selim S›rr› (Tarcan); Bugünkü Almanya (Yard›mc› K›raat), Maarif Vekâ-leti yay., ‹stanbul, 1930.

Tarih III (Yeni ve Yak›n Zamanlar), Maarif Vekâleti yay., ‹stanbul,19335.Özgürlük ve ba¤›ms›zl›k, Milli Mücadele ruhunu canl› tutan ve Cumhuri-

yetin infla sürecine yön veren iki kavramd›r. Avrupa tarihi ise bu iki kavramiçin mücadelenin tarihsel tecrübelerini yans›tmaktad›r. Özellikle Milli Müca-dele dönemi için, Avrupa’n›n düflünsel geliflimine yön veren düflünürler, özgür-lü¤e giden yolu simgelemektedirler. J. Meslier’in Akl-› Selim adl› eserinin ter-cümesini yapan Abdullah Cevdet’in sözleri bunu kan›tlamaktad›r. AbdullahCevdet’in ç›kard›¤› ‹çtihat dergisinde bölümler halinde yay›nlanan Akl-› Se-lim’in okuyucu mektuplar›na yans›yan olumlu etkisi, eserin kitap halinde ba-s›lmas›n› sa¤lam›flt›r. Abdullah Cevdet tercümesini yapt›¤› eser hakk›ndaflunlar› dile getirmektedir.

“Akl-› Selim kutsi bir isyand›r ve bunu gönüllerde gezdirmek aflk›n›n atefli hiç-bir zaman söndürülemeyecektir. Prométhée, Kafkas da¤lar›nda de¤il, gönül da¤-lar›ndad›r ve zincirleri k›rm›flt›r. Mabudumuz fazilettir, imal› fazilet ise hürri-yetsiz mümkün de¤ildir. Hürriyetlerin akdem ve akdesi fikir ve vicdan hürriye-tidir. Bu tercümenin mevzuu bir ubudiyet ve ibadettir: Hürriyet ilahidir, birubudiyet ve ibadettir” 6.

Ayn› flekilde Kemalettin fiükrü de Büyük Frans›z ‹htilali adl› kitab›n› yaz-ma amac›n›, Frans›z ‹htilali ile özdeflleflen özgürlük fikrinin alt›n› çizerekaç›klamaktad›r:

“Genç ruhlarda hürriyet aflk›n›n kuvvetlenmesine ve her ne flekle bürünürse bü-rünsün hürriyeti bo¤an istibdat ve zulme karfl› mücadele kuvvetini afl›lama¤amuvaffak olursam bana ne mutlu…” 7.

Dünya tarihini bir bütün halinde de¤erlendiren Mustafa Kemal’in etkilen-di¤i yazarlardan biri de George Herbert Wells’tir. Wells’in görüfllerinin Mus-tafa Kemal üzerindeki etkisi flöyle özetlenebilir:

“Mustafa Kemal, dünyan›n sürekli bir bar›fla kavuflabilmesi için ‘tek bir yasayave tek bir adalete’ dayal› birleflik bir dünya devleti kurulmas› gerekti¤i yolunda-ki öneriyi ‘tatl› bir düfl’ olarak nitelemifltir. Bu da tam anlam›yla gerçekçi olan

281

Cumhuriyet’in ‹lk Y›llar›nda Yay›nlanan Avrupa Tarihi Kitaplar›ÜNAL

5 Atatürk’ün Okudu¤u Kitaplar, (der: Gürbüz Tüfekçi), Türkiye ‹fl Bankas› yay., Ankara, 1983.6 Jean Meslier, Akl-› Selim, Le Bon Sens, (çev: Abdullah Cevdet), fiirket-i Mürettibiyye Matbaas›, ‹stanbul,

1928, s: 3.7 Kemalettin fiükrü; Büyük Frans›z ‹htilali, Kanaat Kitabevi, ‹stanbul, 1931.

Mustafa Kemal’in ideallerinde bile düfle yer vermek istemeyiflinin do¤al bir so-nucudur.

Yine ayn› flekilde Mustafa Kemal, Wells’in düflledi¤i Birleflik Dünya Devleti ile‹slam Birli¤i ve Halifeli¤in güçlendirilmesi önerileri aras›nda bir benzerlik kur-ma yoluna gitmifltir.

Birleflik Dünya Devleti kuruluncaya de¤in, devletleraras›nda bölgesel birliklerkurman›n yararl› olaca¤› görüflü, Mustafa Kemal’in bar›fla dayal› d›fl siyasas›n›nana ilkelerinden birini oluflturmufltur” 8.

Söz konusu edilen noktalar Kemalist Cumhuriyet’in Avrupa alg›s›n› da or-taya koymaktad›r. Bu alg›lama biçimi özgürlük, ba¤›ms›zl›k, laiklik, ça¤dafl-laflma ve dünya bar›fl›na dayal› bir Cumhuriyet’in kurulmas›na kaynakl›k et-mifltir.

Ayn› flekilde dönemin telif eserlerinin yazarlar› üzerine de birkaç söz söy-lemek gerekmektedir. Bu kitaplar aras›nda Ahmet Refik Alt›nay, Fuat Köprü-lü, Yusuf Akçura, Niyazi Berkes, Cemal ‹zzet Tukin ve Akdes Nimet Kurat gi-bi isimler taraf›ndan yaz›lan eserler, Cumhuriyet’in ilk y›llar›na ait kitaplarolmalar›na karfl›n günümüzde hâlâ kaynak kitap olma özelliklerini korumak-tad›rlar. Ayr›ca bu dönem, ad› geçen isimlerden Ahmet Refik Alt›nay, FuatKöprülü ve Yusuf Akçura hem eserleriyle, hem de tarihçili¤e yön veren bak›flaç›lar›yla önemli bir yere sahiptirler. Tarihçili¤e katk› aç›s›ndan Ahmet RefikAlt›nay’›n önemi, geleneksel Osmanl› tarihçili¤inden ulusal tarihçili¤e geçiflteüstlendi¤i öncü rolde sakl›d›r. Ahmet Refik’in tarihçilik anlay›fl›n›, gelenekselOsmanl› tarihçili¤inden ay›ran en belirgin özelliklerden biri, Bat› tarihçili¤ineolan yak›n ilgisi ve sosyal tarihe olan e¤ilimidir9. Tarihçilik aç›s›ndan FuatKöprülü’nün fark› ise sahip oldu¤u genifl kültür birikiminin bir sonucu olan,karfl›laflt›rmal› tarih sorunlar›na yaklafl›m›ndaki yetkinlikte ortaya ç›kmakta-d›r10. Bu dönem tarih alan›nda, gerek bak›fl aç›s›, gerekse resmi tarih tezininoluflumunda etkin rolü üstlenen isim ise Yusuf Akçura’d›r. Tarihçilikte yön-tem aç›s›ndan ileri bir ad›m atm›fl olan Akçura, 1931’de Türk Tarihi TetkikCemiyeti’nin [daha sonraki ad›yla Türk Tarih Kurumu] kurucu üyesi, 1932’dede ilk baflkan› olarak görev yapt›. Bu dönem Fuat Köprülü ile Yusuf Akçuratarihçili¤i ve tarihi olaylar› de¤erlendirme aç›s›ndan birbirinden farkl› iki yak-lafl›m›n temsilcileri oldular. Söz konusu ortamda, resmi tarih tezi ile uyumlu

282

kebikeç / 24 • 2007

8 Turan; age., s: 38. 9 Zafer Toprak; “Türkiye’de Ça¤dafl Tarihçilik (1908-1970)”, Türkiye’de Sosyal Bilim Araflt›rmalar›n›n Geliflimi,

(der: S. Atauz), Türk Sosyal Bilimler Derne¤i, Ankara, 1986, s: 432.10 Halil Berktay; Cumhuriyet ‹deolojisi ve Fuat Köprülü, Kaynak yay., ‹stanbul, 1983, s: 81.

etnik bir bak›fl aç›s›na da sahip maddeci tarih görüflüyle öne ç›kan Akçura’yakarfl›n Köprülü, karfl›laflt›rmal› tarih anlay›fl› ve kültürel birikiminin zengin-li¤i ile tarihin alan›n›n gelifliminde öncü rolü üstlendi11.

11..22.. TTeerrccüümmee KKiittaappllaarr::Türkiye’de tarih alan›nda yürütülen çal›flmalar ve faaliyetler aç›s›ndan Av-

rupa tarihi, s›n›rl› bir ilgiye tabidir. Bu ilgisizli¤e neden olan birçok farkl› et-ken mevcuttur. Türkiye’de tarihçilik, kendi s›n›rlar› içinde ve içe kapan›k birkarakterdedir. Bu karakterin de etkisiyle tarihçilik, di¤er ülke tarihlerine vedünya tarihine ilgisiz kalmaktad›r. Türkiye’de dili ve edebiyat› ö¤retilen bafl-ka toplum ve ülkelerin (örne¤in ‹ngilizlerin) kültür tarihi ikinci elden bilgiler-le yans›t›lmaktad›r. Ayn› flekilde Türkiye’de baflka toplumlar›n tarihine neakademik bir ilgi, ne de bu alanda çal›flmaya imkân verecek mali olanaklarsa¤lanabilmifltir12. Bunun yan›nda Avrupa’ya ve Avrupa tarihine, geçmifltengelen önyarg›l› bir tutumum varl›¤› da bu ilgisizli¤i besleyen bir niteli¤e sahip-tir. Mustafa Kemal’in tarihi bir bütün olarak gören yaklafl›m›na karfl›n günü-müzde Avrupa tarihi, Türk tarihinden soyutlanm›fl bir haldedir. Kültürel vedinsel farkl›l›¤›n alt›n›n çizilmesiyle Avrupa tarihi, bir “H›ristiyan tarihi” ola-rak görülmektedir. Bu ise, ülkemizde Avrupa ve Avrupa tarihini bir “öteki”olarak görülmesine neden olmaktad›r. Bu ilgisizli¤e yol açan sebeplerden siya-sal içeri¤e sahip olan husus ise, halen geçerli¤ini koruyan “Bat› karfl›tl›¤›” ol-gusudur.

Bat› karfl›tl›¤›, Türkiye’de milliyetçi-muhafazakâr ve ‹slamc› siyasal düflün-cenin kaynaklar›ndan biridir; islamc›l›¤›n politik düflünüflünde ise, kurucu birö¤e niteli¤indedir. Kapitalist uygarl›¤›n/barbarl›¤›n güçlü tasvirlerinin ve elefl-tirilerinin oldu¤u bu söylemin temelinde de ötekilefltiren bir bak›fl aç›s› yat-maktad›r. Yani bu söylem bir bak›ma “bir tersinden Oryantalizm”dir13. Söz ko-nusu olan kültürel ve siyasal etkenlere eklenmesi gerekli bir konuda, bu alan-da araflt›rmay› zorlaflt›ran bilimsel faktörlerdir. Uzun bir süreci gerektiren ya-banc› dil hâkimiyetinin bafl› çekti¤i bilimsel alandaki güçlüklere, Avrupa tari-hi kaynaklar›na ulaflmadaki s›k›nt› ve araflt›rmalara gerekli maddi deste¤insa¤lanamamas›n›n eklenmesi, bu sahaya yetersiz ilgiyi aç›klamaktad›r. Bütünsay›lan bu olumsuzluklar dolay›s›yla ülkemizde Avrupa tarihi alan›nda mevcut

283

Cumhuriyet’in ‹lk Y›llar›nda Yay›nlanan Avrupa Tarihi Kitaplar›ÜNAL

11 Toprak; agm., s: 433. Ayr›ca bkz: Halil Berktay; “Dört Tarihçinin Sosyal Portresi”, Toplum ve Bilim, No: 54-55, ‹stanbul, 1991 ve François Georgeon; Türk Milliyetçili¤inin Kökenleri Yusuf Akçura (1876-1935), TarihVakf› Yurt yay., ‹stanbul, 1996.

12 Salih Özbaran; Tarih Tarihçi ve Toplum, Tarih Vakf› Yurt yay., 3. bask›, ‹stanbul, 2005 ss: 118-119.13 Tan›l Bora; “Milliyetçi-Muhafazakâr ve ‹slamc› Düflünüflte Negatif Bat› ‹mgesi”, Modern Türkiye’de Siyasi

Düflünce, c: 3, ‹letiflim yay., ‹stanbul, 2002, s: 267.

kaynak eksikli¤i tercüme eserler vas›tas›yla giderilmektedir. Bu aç›dan tercü-me eserler, günümüzde oldu¤u gibi Cumhuriyet’in ilk y›llar›nda da Avrupa’n›ntarihsel sürecinin kitlelere aktar›lmas›nda önemli bir rol oynad›.

Cumhuriyet’in kuruluflunun ard›ndan, Avrupa tarihi ve kültürü hakk›ndakitleleri bilgilendirme rolünü tercüme kitaplar üstlendi. Enver Ziya Karal, Ge-orge Herbert Wells’in Cihan Tarihinin Ana Hatlar› adl› eserinin, Türkiye’dedevlet eliyle tercüme edilen ilk eser oldu¤unu belirtmektedir14.

Bu dönem tercüme faaliyetlerine katk›lar›yla Remzi Kitabevi ve TercümeBürosu öne ç›kmaktad›r. 1937 y›l›nda Remzi Kitabevi’nin bafllatt›¤› “DünyaMuharrirlerinden Tercümeler Serisi” girifliminin ard›ndan, 1940-1967 y›lla-r›nda faaliyette bulunan Tercüme Bürosu da bu alana hizmet etti. TercümeBürosu’nda; Saffet Pala, Sabahattin Eyübo¤lu, Sabahattin Ali, Bedrettin Tun-cel, Enver Ziya Karal ve Nusret H›z›r gibi isimler bulunmaktad›r. Burada ilküç y›lda yay›mlanan 109 eserin 39'u klasik Yunanca'dan, 38'i Frans›zca'dan,10'u Almanca'dan. 8'i ‹ngilizce'den, 6's› Latince'den, 5'i fiark ve ‹slam klasik-lerinden, 2'si Rusça'dan ve bir tanesi de ‹skandinav edebiyat›ndand›r15. Budönem klasik eserlerin tercümesinde, uygarl›klar›n merkezinde Anadolu uy-garl›¤› vard›. Ak›c›l›k ve konuflma dilinin kullan›m›na dikkat edilmesiyle Ba-t› kültürünün “do¤allaflt›r›lmas›”nda araç olarak görülen tercümeler, kitlele-rin “bat›l›laflmas›”nda etkin bir rol oynad›16.

Avrupa tarihi hakk›nda dönemin tercüme kitaplar› flunlard›r:

aa.. AAvvrruuppaa SSiiyyaassii TTaarriihhii::Alfred Feuillet; Avrupa Milletleri Ruhiyat›, (çev: Mustafa Rahmi Balaban),

Matbaa-i Amire, ‹stanbul, 1923[1339].Erich Ludendorff; ‹dare-i Harb ve Siyaset, (çev: fiükrü Ali), Matbaa-i Aske-

riye, ‹stanbul, 1341 [1925].E. Lavisse-A. Rambaud; Histoire Generale/ (Bafl k›s›mlar›), Türkçe tercü-

mesi: c: I, Bir heyet taraf›ndan, ‹stanbul, 1926. Herbert George Wells; Cihan Tarihinin Umumi Hatlar›, 5 c. Maarif Vekâ-

leti yay., ‹stanbul, 1927-1928.Fernand Boverat; Avrupa Nüfusunun ‹stikbali, (nâkili: M. Celal), Baflvekâ-

let ‹statistik Umum Müdürlü¤ü, Ankara, 1932.Léon Cahen Raymond; 1919'dan 1937 Y›l›na Kadar Dünya Tarihi; (çev: Ga-

lip Kemali Söylemezo¤lu), Kanaat Kitabevi, ‹stanbul, 1939.

284

kebikeç / 24 • 2007

14 Felsefe Kurumu Seminerleri, Türk Tarih Kurumu yay., Ankara, 1977, s: 258. 15 http://www.meb.gov.tr/meb/hasanali/egitimekatkilari/yayinlar.htm son eriflim 28.8.2006.16 Özlem Berk; “Bat›l›laflma ve Çeviri”, Modern Türkiye’de Siyasi Düflünce, c: 3, s: 515.

Charles Seignobos; Avrupa Kavimlerinin Mukayeseli Tarihi, (çev: HüseyinCahit Yalç›n), 2 cilt, Kanaat Kitabevi, ‹stanbul, 1939.

Büyük Bahri Devletlerden I-II, (çev: Saim Besbelli), Deniz Matbaas›, ‹stan-bul, 1941.

Fernard Grenard; Asya'n›n Üstünlü¤ü ve Düflkünlü¤ü: Avrupa'n›n ‹kbali,(çev: H. Varo¤lu), Cumhuriyet Matbaas›, ‹stanbul,1941.

Edmond Rossier; Avrupa'n›n Siyasi Tarihi: 1815-1919, (çev: A. K. Aksüt),Fazilet, ‹stanbul, 1943.

L. Von Ranke; Büyük Devletler, (çev: Bekir S›tk› Baykal), Maarif Vekâle-ti yay., Ankara, 1944.

Jules Romains; Avrupa Mukadderat›n Yedi Muammas›, (çev: Lütfi Ay), Gü-ven Bas›mevi, ‹stanbul, 1944.

bb.. AAvvrruuppaa DDüüflflüünnccee TTaarriihhii:: Montesquieu; Ruhü’l-Kavanin, (çev: Hüseyin Naz›m), 2 cilt, Matbaa-i Ami-

re, ‹stanbul,1339 [1923]. John Stuart Mill; Hürriyet, (çev: Hüseyin Cahit Yalç›n), Akflam Matbaas›,

‹stanbul, 1927.Jean Meslier; Akl-› Selim/Le Bon Sens, (çev: Abdullah Cevdet), fiirket-i Mü-

rettibiyye Matbaas›, ‹stanbul, 1928.

cc.. SSeeyyaahhaatt KKiittaappllaarr››::Poi Vidal Lablas; Marko Polo'nun Seyahati: Avrupa ile Asya’n›n Münase-

bat›, (çev: Emiro¤lu Ziya), Turing ve Otomobil Kulübü Matbaac›l›k ve Neflri-yat, ‹stanbul, 1932.

Laurence Sterne; Fransa ve ‹talya'da Hissî Seyahat, (çev: Ali Kâmi Akyüz),Hilmi Kitabevi, ‹stanbul, 1945.

dd.. TTaarriihhii fifiaahhssiiyyeettlleerr:: André Maurois; Voltaire, (çev: ‹rfan Konur), Hilmi Kitabevi, ‹stanbul, 1939.Voltaire; ‹sveç Kral› XII. fiarl'›n Tarihi, (çev: Nahid S›rr›), Hilmi Kitabevi,

‹stanbul, 1939.

ee.. EEsskkiiççaa¤¤ ttaarriihhii Clemend Wood; Roma Tarihi, (çev: Ömer R›za Do¤rul), Tan Matbaas›, ‹s-

tanbul, 1939.Clemens Bosch; Roma Tarihinin Ana Hatlar›, (çev: Sabahat Atlan), R›za

Koflkun Matbaas›, ‹stanbul, 1940.

285

Cumhuriyet’in ‹lk Y›llar›nda Yay›nlanan Avrupa Tarihi Kitaplar›ÜNAL

Andreas Rumpf; Yunan ve Roma Sanat›, (çev: Jale ‹nan), Pulhan Matbaas›,‹stanbul, 1949.

Georges Poisson; Avrupa’n›n ‹skân Tarihi: Bugünkü Durum, Kaynaklarve Evrim, (çev: fievket Aziz Kansu), Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara,1950.

ff.. OOrrttaaççaa¤¤ AAvvrruuppaa TTaarriihhii Charles Diehl; Bizans ‹mparatorlu¤u Tarihi, (çev: Tevfik B›y›kl›o¤lu), Va-

kit, ‹stanbul, 1937. Hon. S. Runciman; Orta Ça¤lar›n Bafllar›nda Avrupa ve Türkler, Türk Ta-

rih Kurumu yay., Ankara, 1943.A.A Vasiliev; Bizans ‹mparatorlu¤u Tarihi, (çev: Arif Müfid Mansel), Ma-

arif Matbaas›, Ankara, 1943.Walter Ruben; Do¤uda ve Bat›da Ortaça¤ Felsefesi, (çev: Abidin ‹til), Türk

Tarih Kurumu Yay., Ankara, 1944.

gg.. RRöönneessaannss KKoonnuulluu KKiittaappllaarr::Comte de Gobineau; Rönesans: Tarihi Sahneler, (çev: Cami), Sanayii Nefi-

se Matbaas›, ‹stanbul, 1931. Louis Hourt›cq; San'at fiaheserleri: Rönesans, Klasik Devir: XIX. As›r, (çev:

Burhan Toprak), Kenan Bas›mevi, ‹stanbul, 1941.

hh.. FFrraannssaa TTaarriihhii:: Yumni, A.; Napolyon Seferleri 2. K›s›m, Askeri Akademiler Kumandanl›¤›

Matbaas›, ‹stanbul, 1928.Ernest Von Aster; Frans›z ‹htilali’nin Siyasi ve ‹çtimai Fikirleri, (çev: M.

Nermi), Hâkimiyet-i Milliye Matbaas›, Ankara, 1927. Mareflal Petain; Verdön Meydan Muharebesi, (çev: Osman Senayi), Askeri

Matbaa, ‹stanbul, 1931. Mantay; Marn Muharebesi, (çev: Rahmi), Harb Akademisi Matbaas›, ‹stan-

bul, 1932.Jacques Bainville; Fransa Tarihi, (çev: Hüseyin Cahid Yalç›n), 2 cilt, Kana-

at Kitabevi, ‹stanbul, 1938.Ernest Robert Curtius; Frans›z Medeniyeti, (çev: Sabahattin Eyübo¤lu),

Devlet Bas›mevi, ‹stanbul, 1938.A. Mathiez; Frans›z ‹htilali: Dehflet, (çev: fiükrü Kaya), 2 cilt, Kanaat Kita-

bevi, ‹stanbul, 1940.Andre Simon; Fransa’y› Ele Verenler, Moskova, 1941.

286

kebikeç / 24 • 2007

Andre Maurois; Fransa Facias›, (çev: Mansur Tekin), Üniversite Kitabevi,‹stanbul, 1942.

François Alphonse Aulard; Fransa ‹nk›lâb›’n›n Siyasi Tarihi: Demokrasi-nin ve Cumhuriyetin Kaynaklar› ve Geliflmesi 1789-1804, (çev: Naz›m Poray),3 cilt, Türk Tarih Kurumu yay., Ankara, 1944.

General Giraud; Fransa’da Ma¤lubiyetin Sebepleri, (çev: Hilmi Oray), As-keri Matbaa, ‹stanbul, 1944.

Pierre Lazareff; Fransa’da Bas›n Rezaletleri Yahut Fransa’y› ÇökertenDördüncü Kuvvet, (çev: fievket Rado), Üniversite Kitabevi, ‹stanbul, 1945.

Voltaire; XIV. Louis Asr›, (çev: Nahid S›rr› Örik), 3 cilt, Maarif Matbaas›,Ankara, 1945-1946.

Albert Sorel; Avrupa ve Frans›z ‹htilâli, (çev: Nahid S›rr› Örik), 7 cilt, Ma-arif Vekâleti yay., ‹stanbul, 1949-1956.

Jules Michelt; Frans›z ‹htilâli Tarihi, (çev: Hamdi Varo¤lu), Milli E¤itimBakanl›¤› yay., Ankara, 1950.

››.. ‹‹nnggiilltteerree TTaarriihhii::Sir George Arthur; Kitchner ve Harp, (çev: Sabit), Askeri Matbaa, ‹stanbul,

1926.Rejinald Bakon; Jotland Deniz Muharebesi ve Münasebetsizlikleri, (çev:

Ali R›za Rahmi), Deniz Matbaas›, ‹stanbul, 1929.A. Lawrence Lowel; ‹ngiltere’nin Hükümeti, (çev: Hüseyin Cahit Yalç›n), 5

cilt, Akflam-Cumhuriyet Matbaas›, ‹stanbul, 1927. Belleyir Karlion; Yutland Muharebe-i Bahriyesi, (çev: Ali R›za Seyfi), Deniz

Matbaas›, ‹stanbul, 1934.Andre Maurois; ‹ngiltere Tarihi, (çev. Hüseyin Cahit Yalç›n), Kanaat Kita-

bevi, ‹stanbul, 1938. Hilaire Belloc; Bugünkü ‹ngiltere'yi ‹yice Anlamak ‹çin, (çev: Galip Kema-

li Söylemezo¤lu), Kanaat Kitabevi, ‹stanbul, 1939.1919 Efgan- ‹ngiliz Harbi, Matbaa-i Askeriye, ‹stanbul, 1941.W. A. Wells; ‹ngiliz Müstemlekelerinin K›sa Bir Tarihi, (çev: M. Manyasi¤),

Alâeddin K›ral Bas›mevi, Ankara, 1942. William Guy Cavr; Büyük Harpte ‹ngiliz Denizalt› Gemilerinin Menkibesi,

(çev: Hikmet Da¤da), Deniz Matbaas›, ‹stanbul, 1946.A. Davenport; ‹ngiliz Hars› ve Fikir Hareketleri Elizabeth Devrinden XIX.

Asra Kadar, (çev: Leyla Sayar-Ercüment Atabay), Üniversite Bas›mevi, ‹stan-bul, 1947.

287

Cumhuriyet’in ‹lk Y›llar›nda Yay›nlanan Avrupa Tarihi Kitaplar›ÜNAL

jj.. ‹‹ttaallyyaa TTaarriihhii::Hans Ritter; Büyük Harp ‹zonzo Yarmas›, (çev: Nuri Refet), Askeri Akade-

miler Kumandanl›¤› Matbaas›, ‹stanbul, 1928.Marsel Ouessant; Karagömlekliler ‹htilali, (çev: Haydar R›fat), Tefeyyüz

Kütüphanesi, ‹stanbul, 1937. Giovanni Boccaccio; ‹talya Hikâyeleri, (çev: Halikarnas Bal›kç›s›), Sertel

Matbaas›, ‹stanbul, 1939.A. Savelli; ‹talya Tarihi, (çev: Galip Kemali Söylemezo¤lu), Kanaat Kitabe-

vi, ‹stanbul, 1940.

kk.. AAllmmaannyyaa TTaarriihhii:: General Bois; 1914–1918 Alman Ordusu Harp Esnas›nda Azamet ve ‹nhi-

zam›, (çev: Ali Galip), Matbaa-i Askeriye, ‹stanbul, 1339.V. Nicolai; Almanya’da Gizli Kuvvetler (Almanya’da Askeri Casusluk),

(çev: Mehmet Nihat), Matbaa-i Askeriye, ‹stanbul, 1341.Hans Ritter; Büyük Harpte Alman Cepheleri, (çev: Nuri Refet ), Harp Aka-

demisi Kumandanl›¤› Matbaas›, ‹stanbul, 1928. Amiral Reinhard Scheer; Harb-i Umumide Alman Aç›k Deniz Donanmas›,

(nak: Sait Talat), Deniz Matbaas›, ‹stanbul, 1928.Tacite; Germanya, (çev: Cami), Türk Ocaklar› Merkez Heyeti Matbaas›,

Ankara, 1930.Herman Pinnow; Almanya Tarihi, (çev: Fehmi Baldafl), Kanaat Kitabevi,

‹stanbul, 1940.M. Talat Sümer; Tarihte Almanlar, Ülkü Bas›mevi, ‹stanbul, 1940.Tacitus; Germanya, (çev: Hamit Dereli), Maarif Matbaas›, Ankara, 1944.Hans Behrend; Faflizmin Perde Arkas›, (çev: Burhan Arpad), Arpad Yay›-

nevi, ‹stanbul, 1945.Madame de Steal; Almanya’ya Dair, (çev: N. Baydar), Maarif, Ankara,

1945.Emil Ludving; Bismark Nas›l Düfltü?, (çev: Haydar R›fat), ‹stanbul, 1950.Leopold Von Ranke; Reform Devrinde Alman Tarihi, (çev: Cemal Köprülü),

Milli E¤itim Vekâleti yay., Ankara, 1953.

ll.. ‹‹ssppaannyyaa TTaarriihhii:: Dixon; Romal›lar Devrinde Evvel ‹berya ile Adalar Denizi Aras›ndaki Mü-

nasebet, Ebüzziya Matbaas›, ‹stanbul, 1937. Clement Wood; ‹spanya’da Engizisyon, (çev: Ömer R›za Do¤rul), Tan Mat-

baas›, ‹stanbul, 1938.

288

kebikeç / 24 • 2007

Louis Bertrand; ‹spanya Tarihi, (çev: Galip Kemali Söylemezo¤lu-NurullahAtaç), Kanaat Kitabevi, ‹stanbul, 1940.

mm.. FFiinnllaannddiiyyaa TTaarriihhii:: Grigoriy Petrov, BBeeyyaazz ZZaammbbaakkllaarr MMeemmlleekkeettiinnddee:: FFiinnllaannddiiyyaa (Çev: Ali

Haydar Taner), ‹stanbul, 1929.

nn.. RRuussyyaa TTaarriihhii::N. Brian; Rusya Tarihi, (çev: Galip Kemali Söylemezo¤lu), Kanaat Kütüp-

hanesi, ‹stanbul, 1939.Castex; Cengiz Han’dan Stalin’e 1-Sevkülcey: Bir Manevran›n Teselsul ve

Tahavvülü 2-Komünizm-Faflizm Mücadelesi, (çev: Süruri Akal›n), Deniz Mat-baas›, ‹stanbul, 1939.

Neill-William Morton; Fin-Sovyet Harbi, (çev: Necat Akar), Zerbamat Bas›-mevi, Ankara, 1940.

Mauric Edelman; Ural’lar›n Gerisinde Rusya Nas›l Haz›rland›?, (çev: Mit-hat Resnelio¤lu), Askeri Matbaa, ‹stanbul, 1944.

Paul Winterton; Rusya'n›n ‹çyüzü, (çev: Ferda Kocaçimen), fiirket-i Müret-tibiye Matbaas›, ‹stanbul, 1946.

John Fischer; Sovyet Cennetinin ‹çyüzü, (çev: Fethi K.), Kenan Matbaas›,‹stanbul, 1947.

Arthur Koestler; Sovyet Efsanesi ve Hakikat K›z›l Rusya’n›n ‹çyüzü, (çev:Hüseyin Cahit Yalç›n), ‹nsel Kitabevi, ‹stanbul, 1947.

William C. Bullitt; K›z›l Rusya Tek Bafl›na Bir Dünya, (çev; Hüseyin CahitYalç›n), Tanin Matbaas›, ‹stanbul, 1948.

George Creel; Ruslar›n Asya Siyaseti, (çev: Behlül Toygar), fiirket-i Müret-tibiyye Bas›mevi, ‹stanbul, 1949.

Aleksand›r Puflkin; Pugaçev ‹syan›n›n Tarihi, (çev: Râna Çak›rgöz ), MilliE¤itim Bas›mevi, ‹stanbul, 1949.

Aleksand›r Trakanov; Sürgünler Diyar› Sibirya, (çev: Sadullah Cenkci),Kardefller Bas›mevi, ‹stanbul, 1950.

Tercüme kitaplar ile modern tarih alan›ndaki ilk çal›flma örnekleri genç ne-sillere sunularak bir tarih bilinci kazand›r›lmas› amaçland›. Bu tarih bilinciniafl›laman›n bir yolu da; Cumhuriyet gençli¤ine, Türkiye tarihi ile di¤er ülketarihlerini k›yaslayabilme yetisinin kazand›r›lmas›yd›. Bununla ilgili olarakA. Savelli’nin ‹talya Tarihi adl› eserini çeviren Galip Kemali Söylemezo¤lu daTürk milletinin tarihinin di¤er dünya milletleriyle olan fark›n› ortaya koy-mak, gayesiyle eserin çevirisini yapt›¤›n› dile getirmektedir.

289

Cumhuriyet’in ‹lk Y›llar›nda Yay›nlanan Avrupa Tarihi Kitaplar›ÜNAL

“Yak›n bir zamanda, biz de kocaman bir imparatorluk kaybettik. Bizans ile Ro-ma’dan dünyada eser kalmam›flken; Türk milleti, Türk Devleti, göz aç›p kapaya-cak kadar az bir zaman içinde, eskisinden daha zinde, daha müterakki, dahauyan›k bir hale gelmifl ve mevcudiyetini dünyan›n takdir ve hayretleri karfl›s›n-da muhafaza etmifltir… ‹flte bizim bütün dünya milletleriyle en bariz fark›m›zbudur. Hiçbir zaman, hiçbir yabanc›n›n hâkimiyeti alt›na girmemifliz, daimahürriyet ve istiklalimizi korumufluzdur. Roma medeniyetinin yegâne varisi oldu-¤unu iddia eden ‹talya ise…”17.

Bu ayn› zamanda genç neslin Cumhuriyet’in kazan›mlar›n›n bilincine var-mas› ve Türk devletinin geldi¤i noktay› tahlil edebilmesini de sa¤layacakt›.

Cumhuriyet dönemi Avrupa tarihi kitaplar›na temas etmenin önemininCumhuriyet dönemi e¤itim alan›ndaki de¤iflikliklerle de iliflkilendirilmesi ge-rekmektedir. 1924 tarihli lise program›na hâkim olan Avrupa merkezli tarihö¤retimi, genel tarih ve Avrupa tarihine a¤›rl›k veren bir programd›18. Ancak1930 y›l›na gelindi¤inde ilk, orta, lise programlar›nda, Türk Tarih tezine göreönemli de¤ifliklikler yap›ld›. 1930’lar›n bafl›nda da Atatürk’ün gözetiminde ha-z›rlanan ortaö¤retim ve lise tarih kitaplar›, milliyetçi-modernist bir misyon-dan yola ç›karak, Kemalizm’in evrensel modernizasyonu yakalamaya dönük,insanl›kla bir bütün olma çabas› içindeki nispeten genifl bak›fl aç›s›n› yans›t-t›19. Avrupa tarihi ad›na 1931 y›l›nda Türk Tarih Tetkik Cemiyeti üyelerineyazd›r›lan tarih ders kitaplar› bütünde Osmanl› tarihine ayr›l›rken, Avrupatarihine s›n›rl› yer vermektedir20. Yine bu kitaplarda Avrupa tarihi iflleniflflekli aç›s›ndan Osmanl› tarihine ba¤›ml› yani Osmanl›-Avrupa iliflkileri çerçe-vesinde ele al›nan bir konu niteli¤indedir21.

Sonuç olarak hem dönemin önemli isimleri taraf›ndan yaz›lan, hem de çe-virileri yap›lmak suretiyle dilimize kazand›r›lan Avrupa tarihi konulu kitap-lar, Cumhuriyet döneminin e¤itim anlay›fl›na yön veren Türk Tarih tezinekarfl›n, kitleleri Avrupa tarihi hakk›nda bilinçlendirme görevini üstlendi. Buçal›flmada belirtilen kitaplar, e¤itim alan›nda Türk tarihi ile s›n›rl› bir anlat›-ma a¤›rl›k veren bu döneme karfl› elefltirileri, bir miktar olumluya döndürmerolünü de üstlenmektedir. Çünkü bu kitaplar, Türkiye’nin bat›l›laflma serüve-ninde genç nesillere özgürlük, ba¤›ms›zl›k, laiklik, ulusal egemenlik, milliyet-

290

kebikeç / 24 • 2007

17 A. Savelli; ‹talya Tarihi, (çev: G. Kemali Söylemezo¤lu), Kanaat Kitabevi, ‹stanbul, 1940, ss: 2-3.18 Mesut Çapa; “Türkiye’de 1930 Öncesi Tarih Ö¤retimi”,Toplumsal Tarih, No: 129, Eylül 2004, s: 84.19 Mutlu Öztürk, “Tarih E¤itimi ve Ders Kitaplar›/Halil Berktay ile Söylefli”, Toplumsal Tarih, No: 100, Nisan

2002, s: 41.20 Hamit-Muhsin; Türkiye Tarihi, Devlet Matbaas›, ‹stanbul, 1930; Tarih I, Maarif Vekâleti yay., ‹stanbul,

1931; Tarih II, Maarif Vekâleti yay., ‹stanbul, 1933; Tarih III (Yeni ve Yak›n Zamanlar), Maarif Vekâletiyay., ‹stanbul, 1933; Tarih IV, Maarif Vekâleti Yay., ‹stanbul, 1931.

21 Zeki Ar›kan; “Ders Kitaplar›nda Avrupa Tarihi”, TÖDK, Dokuz Eylül yay., ‹zmir, 1998, s: 164.

çilik kavramlar›n›, Avrupa’n›n tarihsel deneyimi ile aktarma ifllevine sahiptir.Ayn› zamanda bu kitaplar arac›l›¤›yla Cumhuriyet gençli¤ine, insanl›k tarihi-ni genifl bir bak›fl aç›s›yla de¤erlendirebilme yetene¤i kazand›r›lmas› amaçlan-m›flt›r. Ancak konuyla ba¤lant›l› olan as›l ilginç nokta, Avrupa tarihinin günü-müzdeki durumudur. Genelde Avrupa tarihi hakk›ndaki kaynak olarak kulla-n›lan kitaplar tercüme eserlerdir. Tercüme faaliyeti aç›s›ndan 1960’larda Ak-flam Kitap Kulübü, 1990’larda Afa Yay›nc›l›k ve son dönemde Literatür Yay›n-c›l›k (buna Dost ve ‹mge kitabevleri de eklenebilir) bu alandaki önemli eserle-rin dilimize kazand›r›lmas›nda önemli bir rol oynad›. Tercüme konusundakibu olumlu çabalara karfl›n Türkiye’de Avrupa tarihi, özellikle akademik dü-zeyde hâlâ yetersiz bir ilgi ile karfl› karfl›yad›r. Bu durum ise, ülkemizde Av-rupa tarihi çal›flmalar›n›n dünü ve bugününe dair düflünme zaman›n›n geldi-¤ini kan›tlamaktad›r.

KKaayynnaakkllaarr::Acaro¤lu, M. Türker; Bat›’da ve Türkiye’de Kaynakça Tarihi, ‹letiflim yay., ‹s-

tanbul, 2003.Ar›kan, Zeki; “Ders Kitaplar›nda Avrupa Tarihi”, TÖDK, Dokuz Eylül yay., ‹z-

mir, 1998. Atatürk’ün Okudu¤u Kitaplar, (der: Gürbüz Tüfekçi), Türkiye ‹fl Bankas› yay.,

Ankara, 1983.Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri I-III, Türk Tarih Kurumu yay., Ankara, 1997.Berk, Özlem; “Bat›l›laflma ve Çeviri”, Modern Türkiye’de Siyasi Düflünce, c: 3,

‹letiflim yay., ‹stanbul, 2002.Berktay, Halil; Cumhuriyet ‹deolojisi ve Fuat Köprülü, Kaynak yay., ‹stanbul,

1983.Berktay, Halil; “Dört Tarihçinin Sosyal Portresi”, Toplum ve Bilim, Say›:54-

55, ‹stanbul, 1991. Bora, Tan›l; “Milliyetçi-Muhafazakâr ve ‹slamc› Düflünüflte Negatif Bat› ‹mge-

si”, Modern Türkiye’de Siyasi Düflünce, c:: 3, ‹letiflim yay., ‹stanbul, 2002.Çapa, Mesut; “Türkiye’de 1930 Öncesi Tarih Ö¤retimi”, Toplumsal Tarih, No:

129, Eylül 2004, ss: 80-87.Davies, Norman; Avrupa Tarihi, ‹mge Kitabevi, Ankara, 2006.Felsefe Kurumu Seminerleri, Türk Tarih Kurumu yay., Ankara, 1977.Georgeon, François; Türk Milliyetçili¤inin Kökenleri Yusuf Akçura (1876-

1935), Tarih Vakf› Yurt yay., ‹stanbul, 1996.Hamit-Muhsin; Türkiye Tarihi, Devlet Matbaas›, ‹stanbul, 1930.Kemalettin fiükrü; Büyük Frans›z ‹htilali, Kanaat Kitabevi, ‹stanbul, 1931.

291

Cumhuriyet’in ‹lk Y›llar›nda Yay›nlanan Avrupa Tarihi Kitaplar›ÜNAL

Koray, Enver; Türkiye Tarih Yay›nlar› Bibliyografyas› (1729-1955), MaarifBas›mevi, ‹stanbul, 1959.

Kurat, Akdes Nimet; Ortazaman Tarihi ‹çin K›sa Bir Bibliyografya, ‹ÜEF, ‹s-tanbul, 1934.

Meslier, Jean; Akl-› Selim/Le Bon Sens, (çev: Abdullah Cevdet), fiirket-i Mü-rettibiyye Matbaas›, ‹stanbul, 1928.

Özbaran, Salih; Tarih Tarihçi ve Toplum, Tarih Vakf› Yurt yay., 3.bask›, ‹s-tanbul, 2005.

Öztürk, Mutlu; “Tarih E¤itimi ve Ders Kitaplar›/Halil Berktay ile Söylefli”,Toplumsal Tarih, No: 100, Nisan 2002, ss: 40-43.

Savelli. A.; ‹talya Tarihi, (çev: G. Kemali Söylemezo¤lu), Kanaat Kitabevi, ‹s-tanbul, 1940.

Tarih I, Maarif Vekâleti yay., ‹stanbul, 1931.Tarih II, Maarif Vekâleti yay., ‹stanbul, 1933.Tarih III (Yeni ve Yak›n Zamanlar), Maarif Vekâleti yay., ‹stanbul, 1933.Tarih IV, Maarif Vekâleti yay., ‹stanbul, 1931.Toprak, Zafer; “Türkiye’de Ça¤dafl Tarihçilik (1908-1970)”, Türkiye’de Sosyal

Bilim Araflt›rmalar›n›n Geliflimi, (der: S. Atauz), Türk Sosyal Bilimler Der-ne¤i, Ankara, 1986.

Turan, fierafettin; Atatürk’ün Düflünce Yap›s›n› Etkileyen Olaylar, Düflünür-ler, Kitaplar, Türk Tarih Kurumu yay., Ankara, 1989.

Tutal, Nilgün; “Do¤u ve Amerika Aras›nda Avrupa”, Do¤u Bat›, Y›l: 6, No: 23,2003.

http://www.meb.gov.tr/meb/hasanali/egitimekatkilari/yayinlar.htm (son eri-flim 28.8.2006).

ÖÖzzeett:: Avrupa tarihi, genellikle Avrupal›lar taraf›ndan araflt›r›lan ve yaz›lan bir tarihtir.Bu makale 1923-1950 y›llar› aras›nda Cumhuriyet Türkiye’sinde Avrupa tarihinin yeri veönemini ortaya koymay› amaçlamaktad›r. Bunu ortaya koyman›n en iyi yolu, Cumhuriyet’inilk y›llar›nda yay›nlanan Avrupa tarihi kitaplar›na bakmakt›r. Makalede dönemin Avrupatarihi kitaplar› iki bölümde ele al›nd›: telif kitaplar ve tercüme kitaplar. Her iki k›s›mda bukitaplar›n kategoriler halinde tasnif edilmesiyle, seçilmifl bir kaynakça listesi oluflturuldu.Böylelikle bu makale ile okuyucu, hem Avrupa tarihi kaynakças›na hem de dönemin düflün-ce yap›s›na dair genel bir fikre sahip olacakt›r. Böyle genel bir fikre ulaflmak, geçmifl ile bu-günü k›yaslamak aç›s›ndan önemlidir. Çünkü Avrupa tarihi senkronize tarih bilgisi ve kar-fl›laflt›rmal› tarih gere¤i gündeme getirilmesi gereken bir konudur. Sonuç olarak; makale,hem Kemalist Cumhuriyet’in Avrupa alg›s›n› ortaya koymay› hem de günümüzde Avrupatarihine olan yetersiz ilgiye dikkat çekmeyi amaçlamaktad›r.

292

kebikeç / 24 • 2007

AAnnaahhttaarr ssöözzccüükklleerr: Avrupa Tarihi, Kemalizm ve Avrupa Tarihi, Cumhuriyet’in ‹lk Y›lla-r›nda Avrupa Tarihçili¤i.

AAbbssttrraacctt:: European history is generally searched and written by Europeans themselves.This paper aims to present the place and importance of European history in RepublicanTurkey between the years 1923 and 1950, by looking at European history books publishedduring the period. The study examines European history books in two categories: edited bo-ok and translated books. In both parts, a bibliography is formed by organizing these booksinto categories. The reader will thus have the chance to reach the bibliography on Europeanhistory while also getting acquinted with the intellectual currents of the period in Turkey.This is particularly important in comparing the past and the present the by stressing the ne-ed for a synchronized knowledge of history and comprehension of comparative history. Bydoing this, the study presents the Kemalist perception of Europe and points to apparent lackof interest to European history in present-day Turkey.

KKeeyy wwoorrddss: European History, Kemalism and European History, Bibliography, Europe-an History in the early years of the Turkish Republic.

293

Cumhuriyet’in ‹lk Y›llar›nda Yay›nlanan Avrupa Tarihi Kitaplar›ÜNAL