Norma — określa wymagania jakie musi spełnić wyrób, poste-powanie, by można było go uznać za funkcjonalny. Norma

przedmiotowa dostępna jest zazwyczaj w postaci unormalizowane-go pisemnego przepisu (dokumentu technicznego lub techniczno-prawnego) przyjętego bez sprzeciwu przez wszystkie zainteresow-ane zagadnieniem w niej poruszanym strony i jest zatwierdzona przez odpowiednią jednostkę administracyjną lub prawną

Normy Stowarzyszenia Elektryków Polskich

marzec 2010

Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Tom I - komentarz

do normy PN-IEC 60364.

Elektroenergetyczne linie napowietrzne. Projektowanie

i budowa. Komentarz do normy PN-E-05100-1.

Instalacje elektroenergetyczne prądu przemiennego o napięciu wyższym od 1 kV. Komentarz

do normy PN-E-05115.

Sieci elektroenergetyczne niskiego napięcia. Ochrona

przeciwporażeniowa.

Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Instalacje

elektryczne w obiektach miesz-kalnych. Podstawy planowania

Elektroenergetyczne linie napo-wietrzne. Projektowanie i budowa. Linie prądu przemiennego z prze-wodami pełnoizolowanymi oraz z

przewodami niepełnoizolowanymi.

Elektroenergetyczne i sygnalizacyjne linie kablowe.

Projektowanie i budowa.

Systemy bezprzerwowego zasilania (UPS). Komentarz do norm serii PN-EN 62040.

Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych. Tom II - komentarz

do normy PN-IEC 60364.

Silniki energooszczędne (silniki o wysokiej sprawności). Wymagania.

Wytyczne doboru. Komentarz.

Światło i oświetlenie miejsc pracy. Część I Miejsca pracy we wnętrzach. Komentarz do

normy PN-EN-12464-1.

Oświetlenie dróg. Komentarz do raportu technicznego

PKN-CEN/TR 13201-1 oraz do normy PN-EN 13201-2.

CZ

YT

NIK

+ N

OR

MY

GR

AT

IS

CentralnyOśrodekSzkoleniai WydawnictwSEP

Warszawa 2006

KOMENTARZ DO NORMY

PN-EN-12464-1

Autor:

Prof. dr hab. inż. Jerzy Bąk

Światło i oświetlenie miejsc pracy

Część 1

Miejsca pracy we wnętrzach

16

Recenzent: dr inż. Wiesława Pabjańczyk

Komentarz K SEP-E 0007 zatwierdzony przez Prezesa SEP w dniu 23.11.2005 r.

© Copyright by Centralny Ośrodek Szkolenia i Wydawnictw SEP00-050 Warszawa, ul. Świętokrzyska 14e-mail: poczta@cosiw.pl www.cosiw.pl

Warszawa 2006

ISBN 83-89008-87-4

Wydanie I

SpiS treści

Od autora......................................................................................................................................... 5

Przedmowa...................................................................................................................................... 7

1 Wstęp........................................................................................................................................... 8

1.1 Informacje formalne ............................................................................................................. 8

1.2 Terminy polskie ..................................................................................................................... 8

2 Kryteria projektowania oświetlenia i zróżnicowany sposób ich potraktowania ............................ 9

3 Wymagania oświetleniowe o charakterze nakazowym .............................................................. 12

3.1 Natężenie oświetlenia ......................................................................................................... 12

3.2 Olśnienie ............................................................................................................................. 17

3.2.1 Wiadomości ogólne ................................................................................................... 17

3.2.2 Olśnienie przykre ...................................................................................................... 17

3.2.3 Olśnienie przeszkadzające ....................................................................................... 21

3.2.4 Olśnienie odbiciowe i związane z nim obniżanie się kontrastów .............................. 22

3.3 Oddawanie barw ................................................................................................................. 23

4 Wymagania oświetleniowe o charakterze zaleceń .................................................................... 24

4.1 Rozkład luminancji .............................................................................................................. 24

4.2 Kierunkowość światła.......................................................................................................... 25

4.3 Barwa postrzegana ............................................................................................................. 26

4.4 Migotanie i efekt stroboskopowy ......................................................................................... 26

4.5 Światło dzienne ................................................................................................................... 27

5 Wymagania dotyczące czynności projektowych ........................................................................ 28

5.1 Uwagi ogólne ...................................................................................................................... 28

5.2 Współczynnik utrzymania i plan konserwacji oświetlenia ................................................... 28

5.3 Względy energetyczne (oświetlenie wydajne energetycznie) ............................................ 30

6. Procedury weryfikacyjne ........................................................................................................... 31

6.1 Natężenie oświetlenia ........................................................................................................ 31

6.2 Wskaźnik UGR olśnienia przykrego................................................................................... 32

6.3 Wskaźnik Ra oddawania barw ............................................................................................ 32

6.4 Luminancja opraw oświetleniowych (stosowanych do oświetlenia stanowisk wyposażonych w monitory ekranowe) ....................................................................... 32

7 Punkty widzenia ......................................................................................................................... 33

Literatura ....................................................................................................................................... 35

Załączniki:

1. Przykład rozbudowanej tablicy z wartościami wskaźnika olśnienia UGR ................................. 37

2. Uwagi o projektowaniu oświetlenia ........................................................................................... 39

3. Wyznaczanie planu konserwacji oświetlenia ............................................................................ 43

4. Wykaz tablic i rysunków dotyczących załączników 1 i 3. .......................................................... 55

5. Aneks: Zawarte w normie tablice wartości natężenia oświetlenia (Em) oraz wartości wskaźników UGR i Ra ...................................................................................... 57

5

OD AUTORA

Dotychczas powszechnie akceptowany i respektowany był pogląd, że każde zawarte w normie wymaganie powinno być poddane procedurze sprawdzenia spełnienia wymagania, i to na podstawie wykonania odpo-wiednich pomiarów (prób), z konieczności najczęściej dość pracochłonnych. Poza tym, zwykle oczekiwano uwzględnienia w normie skonkretyzowanych wymagań dotyczących możliwie wszystkich kwestii i sytuacji, które mogą wystąpić w praktyce. Często uważano też, że w normie należałoby podawać w zasadzie wyma-gania dotyczące efektów projektowania, a nie czynności projektowych. Z bagażem takich poglądów, przy-zwyczajeń i wynikających stąd praktyk zderzył się użytkownik komentowanej normy z odmienną „filozofią” podejścia do normalizacji, do projektowania oświetlenia miejsc pracy.

Komentowana norma charakteryzuje się nowym podejściem do oświetlania wnętrz. Polega ono przede wszystkim na różnym potraktowaniu wymagań oświetleniowych, tj. wymagań ze spełnienia których wyni-kają konieczne (pożądane) cechy oświetlenia. Także polega na podaniu wymagań (wskazań) dotyczących niektórych czynności projektowych. Również na uwzględnieniu procedur weryfikacyjnych w ujęciu wy-biórczym, bardzo praktycznym, a przy tym przydatnych do oceny tak projektu oświetleniowego, jak i jego realizacji oraz sposobu eksploatacji oświetlenia. Sposób opracowania normy odbiega zatem od typowych oczekiwań i sposobów dotychczas stosowanych. Może to budzić – w pierwszych odruchach – pewne za-strzeżenia i niekiedy niedosyt wobec niekompletności i odmiennego potraktowania niektórych zagadnień. Dla pełnego zrozumienia normy warto uświadomić sobie właściwości dotyczące oświetlania i ich podatność na normalizację w ujęciu praktycznym. Przemawiają one za zastosowanym w normie „nowym podejściem”, które należałoby zaakceptować z pełnym zrozumieniem.

Można sądzić, że różny sposób potraktowania wymagań oświetleniowych (w trybie nakazów lub zale-ceń i wskazówek) wynika z następującego poglądu. Niektóre wymagania oświetleniowe, najistotniejsze ze względu na jakość spostrzegania, powinny i mogą mieć charakter obligatoryjny. Pozostałe wymaga-nia oświetleniowe nie powinny (nie mogą) mieć takiego charakteru, gdyż dotyczą względów przyjemno-ściowych lub/i względów mało podatnych na praktyczne, jednoznaczne, uogólnione rozstrzygnięcia. Taki pogląd można podzielić, biorąc pod uwagę osobniczo zróżnicowany sposób reagowania na oświetlenie o różnych cechach, a także uwzględniając praktyczne aspekty sprawdzania spełnienia niektórych wymagań oświetleniowych.

Tylko niektóre cechy oświetlenia daje się określić w sposób zobiektywizowany i jednocześnie praktyczny. Z natury rzeczy, występuje ograniczona możliwość sprawdzania spełnienia części wymagań oświetlenio-wych na podstawie wyników pomiarów (prób), w szczególności przeprowadzanych rutynowo. Jeśli badanie weryfikacyjne oświetlenia ma być rzeczywiście stosowane, to powinno być przeprowadzane w sposób prak-tyczny, ogólnie dostępny i względnie szybki, i to na podstawie ograniczonego zakresu stosowania pomiarów oświetleniowych, przy założeniu zastosowania odpowiednio dobranych środków oceny, zastępczych w sto-sunku do wykonywania pomiarów. Można uznać, że idea takich badań weryfikacyjnych została zrealizowana w normie, a to w wyniku podania wymagań dotyczących niektórych czynności projektowych i – w nawiąza-niu do nich – podania procedur, związanych w zasadzie tylko z wykonywaniem pomiarów rozkładu natęże-nia oświetlenia. Zasadność takiego podejścia do badań oświetlenia wynika też z naszych dotychczasowych doświadczeń dotyczących stosowania PN – 84/E 02033.

Respektowanie wymagań (wskazań) wykonania określonych czynności projektowych może już w podstawo-wym stopniu zapewnić, że zaprojektowane oświetlenie będzie miało cechy właściwe. I tak należy rozumieć sens nakazania wykonania odpowiednich czynności projektowych, także sens podania uproszczonych pro-cedur weryfikacyjnych. Ich zastosowanie umożliwia przeprowadzenie w praktyczny sposób ocen: projektu oświetlenia, jego realizacji oraz eksploatacji oświetlenia.

W normie, tak ze względu na naturę rzeczy, jak i akceptowaną objętość, niemożliwa jest do osiągnięcia kom-pleksowość potraktowania w sposób szczegółowy wszystkich zagadnień tematycznych dotyczących projek-

Komentarz do PN-EN 12464-1

6

towania i eksploatacji oświetlenia. Norma nie może zastąpić kilku podręczników z zakresu techniki świetl-nej, w szczególności techniki oświetlania. Projektowanie oświetlenia jest procesem twórczym, przeprowa-dzanym według kryterium projektanta, tzn. według jego decyzji. Norma jest adresowana do profesjonalistów w dziedzinie oświetlania. Można dodać, że uwzględnienie pewnych szczegółowych kwestii oświetleniowych zostało pozostawione projektantowi, do potraktowania w „duchu normy”, ale na własną odpowiedzialność. Istotnego znaczenia nabiera zatem przyswojenie sobie ugruntowanej wiedzy o oświetlaniu, tej uzyskanej kiedyś w czasie studiów i tej wynikającej z aktualnego postępu w świecie. Również istotne jest zrozumienie „ducha normy”, wynikającego z zawartego w normie nowego podejścia do oświetlania.

Z przedstawionych rozważań wynika potrzeba podania dość rozbudowanego komentarza do normy. Także podania, wybranych z konieczności, materiałów pomocniczych wynikających z aktualnej wiedzy o oświe-tlaniu. Również potrzeba ustosunkowania się do rozlicznych kwestii o charakterze praktycznym. Kwestii, z których wynikałyby odpowiedzi na liczne zapytania i wątpliwości zgłaszane przez osoby zajmujące się w praktyce oświetlaniem.

W komentarzu zastosowano następujący układ: podawany jest (wytłuszczonym drukiem) skrócony zapis komentowanego fragmentu tekstu normy, a następnie dodawany jest tekst komentarza. Pełny tekst normy wydaje Polski Komitet Normalizacyjny (PKN).

Tym wszystkim, którzy podzielili się ze mną związanymi z normą zastrzeżeniami, wątpliwościami i potrze-bami interpretacji, serdecznie dziękuję za otrzymane wsparcie dotyczące napisania komentarza do normy, za pomoc w ukierunkowaniu potrzebnych interpretacji i wyboru materiałów pomocniczych. W szczególno-ści dziękuję Paniom dr inż. Wiesławie Pabjańczyk z Politechniki Łódzkiej oraz dr inż. Agnieszce Wolskiej z Centralnego Instytutu Ochrony Pracy.

Specjalne podziękowania kieruję także do Pana mgr inż. Jerzego Wierzbowskiego, Redaktora Naczelnego „Elektroinstalatora” za użyczenie strony internetowej w celu upublicznienia mojego wstępnego opracowania na temat normy, jak również do Pana mgr inż. Andrzeja Boczkowskiego, Przewodniczącego Sekcji Instalacji i Urządzeń Elektrycznych SEP, za inicjatywę napisania tego komentarza do normy.

Komentarz do PN-EN 12464-1

7

PRZEDMOWA

Wydana norma zawiera wymagania oświetleniowe dotyczące miejsc pracy we wnętrzach oraz wymagania i zalecenia dotyczące niektórych czynności przy wykonywaniu projektów oświetleniowych. Zawiera tak-że procedury weryfikacyjne. Przepisy normy są wyrazem aktualnej wiedzy o oświetlaniu. Nie dotyczą one oświetlenia miejsc pracy w podziemnym górnictwie.

W normie przytoczono wszystkie zazwyczaj podawane wielkości, z wartościami (rodzajami) których formu-łowane są wymagania oświetleniowe, będące wyrazem koniecznych (pożądanych) cech ilościowych i jako-ściowych oświetlenia.

Jednak tylko jedna grupa wymagań oświetleniowych podana została w ujęciu ilościowym i wymagania tej grupy mają głównie charakter nakazowy. Można powiedzieć, że ta grupa poddana została normalizacji, mimo że niektóre z wymagań mają w dopełniającej treści także charakter zaleceń i wskazówek. Wymagania tej gru-py dotyczą cech oświetlenia wynikających: z poziomów natężenia oświetlenia, równomierności oświetlenia, ograniczania olśnienia i z dokładności oddawania barw.

Druga grupa wymagań oświetleniowych (wymagań pozostałych) podana została w ujęciu jakościowym, w formie ogólnych omówień, wskazówek i zaleceń, wynikających z ogólnej wiedzy o oświetlaniu.

Przedstawione wyżej różne potraktowanie wymagań oświetleniowych jest cechą charakterystyczną normy. Nowym elementem normy są też podane wymagania (wskazania) dotyczące niektórych czynności projekto-wych. I te ustalenia mają zróżnicowany charakter, nakazów lub zaleceń.

Wymagania o charakterze nakazowym, odniesione do czynności projektowych, dotyczą w szczególności podawania udokumentowanej wartości współczynnika utrzymania oraz planu czynności konserwacyjnych, skorelowanego z wartością współczynnika utrzymania. Dotyczą również wykonywania obliczeń rozkładu natężenia oświetlenia i na jego podstawie obliczeń poziomu natężenia oświetlenia i równomierności oświe-tlenia.

Procedury weryfikacyjne mają charakter praktyczny. W możliwie ograniczony sposób są związane z wyko-nywaniem pomiarów. Z procedur wynikają czynności dotyczące weryfikacji projektu oświetleniowego, jego realizacji i konserwacji oświetlenia, przy czym uwzględnione jest sprawdzanie spełnienia tylko niektórych wymagań o charakterze nakazowym, istotniejszych czy też podatniejszych na sprawdzanie w sposób prak-tyczny. Brak jest jednak podania nieodzownej tolerancji przy porównywaniu wartości średniej natężenia oświetlenia: założonej z obliczoną i zmierzonej z obliczoną.

Z normy wynika, że projektantowi została pozostawiona swoboda przy skonkretyzowanym określaniu wielu wymagań oświetleniowych i przy przyjmowaniu trybu sprawdzania spełnienia tych wymagań, w sytuacji respektowania podanych w normie tylko ogólnych wskazań i zaleceń. Respektowanie wskazań i zaleceń po-danych w normie nie jest objęte sformalizowanymi procedurami, ale może być egzekwowane w sytuacjach konfliktowych, dotyczących odpowiedzialności projektanta, gdy skutki wadliwego oświetlenia pociągną za sobą złe konsekwencje. Owa swoboda pozostawiona projektantowi dotyczy zatem formy działania, a nie de-cyzji podjęcia działań czy rezygnacji z nich. Podane w normie wskazania o charakterze ogólnych omówień, wskazówek i zaleceń powinny być odpowiednio uwzględniane, według kryterium projektanta, na jego odpo-wiedzialność, w sposób wynikający z wiedzy o oświetlaniu.

Stosowanie normy może ułatwić i uprościć projektowanie oświetlenia wnętrz. Może wpłynąć na uzyskiwa-nie oświetlenia o właściwych cechach, na wierną realizację projektu i na właściwą eksploatację oświetlenia. Jeden jednak warunek powinien być spełniony: profesjonalność działań, w szczególności profesjonalność wykonania projektu oświetleniowego.

Można jeszcze dodać, że użycie w normie wyrazu „powinien” lub „należy” (z odmianami) oznacza nakaz.

Komentarz do PN-EN 12464-1

8

1 WStĘp

1.1 Informacje formalne

W listopadzie, w 2004 r. została wydana polska norma PN-EN 12464-1 [1]. Jest wersją angielskiej wersji normy unijnej EN 12464-1 [2], ustanowionej w 2002 r., po sześcioletnim okresie uzgodnień. Rok wcześniej wydana norma CIE S 008/E-2001 [3] była bliźniaczo podobna do projektów przygotowywanej normy unijnej i niewiele różni się od przyjętej rok później normy unijnej. PN-EN 12464-1 zastępuje PN-EN 12464-1(U), tj. normę unijną w wersji angielskiej [2], w polskiej okładce. PN-EN 12464-1 (U) zastąpiła PN-84/E-02033 [4]. PN-EN 12464-1 zastępuje PN-71/E-02034 [5] oraz PN-84/E-02035 [6].

W normie nie podano okresów przejściowych ani też ograniczeń stosowania normy w odniesieniu do nie-których urządzeń oświetleniowych. Dotyczy ona zatem tak nowych, jak i istniejących urządzeń oświetlenio-wych. Nie dotyczy jednak oświetlenia miejsc pracy w podziemnym górnictwie.

W zawartych w normie wymaganiach oświetleniowych nie uwzględniono – w zakresie wdrożeń art. 137 traktatu WE – bezpieczeństwa i zdrowia pracowników, niemniej podane w normie wymagania oświetleniowe zazwyczaj spełniają wymagania bezpieczeństwa. Podane wymagania oświetleniowe wynikają z trzech pod-stawowych potrzeb: wygody widzenia, wydolności wzrokowej i bezpieczeństwa.

1.2 Terminy polskie

Terminy polskie są tłumaczeniem terminów angielskich. Wyrazy angielskie bywają wieloznaczne. Dość czę-sta jest praktyka stosowania określeń w języku angielskim w formie skrótowej. Wynika stąd trudność tłuma-czenia. Zawodne jest postępowanie na zasadzie tłumaczenia „wyraz po wyrazie”. Niektóre podane w normie terminy polskie – i związane z nimi określenia – wymagają komentarza dla ich pełnego zrozumienia i wła-ściwego użycia w języku polskim.

Termin „zadanie wzrokowe” (visual task) jest w języku polskim pojęciem samo przez się zrozumiałym. Według słownika języka polskiego, „zadanie” (rzeczownik od zadać) to to, co należy wykonać, osiągnąć itd., zaś „wzrokowy” – odbierany za pomocą wzroku. Tak więc „zadanie wzrokowe” polega na wykonaniu określonej czynności (pracy) w wyniku odpowiedniej jakości widzenia. Z omawianym terminem nie musi być – jak sądzę – związana jego dodatkowa definicja. Należy przyjąć, że nie było jej w wersji angielskiej. Było natomiast wy-mienienie (w związku z tym terminem) czynników, z grupy czynników fizycznych, decydujących o jakości wi-dzenia. Należy więc rozumieć (co wynika z podstaw techniki świetlnej), że jakość widzenia zależy (biorąc pod uwagę czynniki fizyczne) od luminancji obiektu, kontrastu obiektu z tłem, wymiaru kątowego najmniejszego szczegółu, który ma być rozpoznany, a także od czasu przeznaczonego na spostrzeganie i od rozkładu luminan-cji w otoczeniu. Można sądzić, że czynniki te zostały wymienione w powiązaniu z zadaniem wzrokowym, bo na pożądane oddziaływanie tych czynników, w pewnym stopniu i zakresie, ma wpływ projektant oświetlenia.

Termin „pole zadania” (task area) ma zrozumiały opis, ale bardzo skrótową, nietrafną nazwę, rażącą w ję-zyku polskim. Wszak chodzi po prostu o pole pracy (na płaszczyźnie roboczej). Oczywiście „zadanie” nie ma pola. Stąd tak rażąco – jak sądzę – brzmią określenia podane przykładowo: natężenie oświetlenia i jego rozkład w polu zadania, lub „równomierność oświetlenia w polu zadania”. A można powiedzieć np. natężenie oświetlenia na polu pracy.

Termin „pole bezpośredniego otoczenia” (immediate surrounding area) dla ścisłości należałoby przyjąć jako „pole bezpośredniego otoczenia pola pracy”.

Komentarza wymaga przetłumaczenie angielskiego „colour appearance” na „wygląd barwy”. Od wielu lat w polskim słownictwie, także w polskich normach, stosowane są w tym znaczeniu określenia: „barwa świa-tła” lub „barwa postrzegana” jeśli zachodzi potrzeba podkreślenia, że termin został (jak w normie) użyty

Komentarz do PN-EN 12464-1