kaʻapuni honua ʻo mālama honua · 2018. 5. 16. · makemake kākou a pau e aʻo mai i mau hana...
TRANSCRIPT
-
Ka Ō̒lelopa a̒ i ka
He Puke AlakaʻiPāhana no nā ʻŌpio
Ka Holomoana Kaʻapuni Honua ʻo
Mālama Honua
-
Ka Ō̒lelopa a̒ i ka Pae ʻĀinaHe hana hoʻolōkahi kanaka a hoʻokumu kuleana kaiāulu kēia no ka Pae ʻĀina o Hawaiʻi nei. He hana hoʻokūlia kuʻikahi ka ʻŌlelopaʻa i ka Pae ʻĀina i ulu nō i ka Holomoana Kaʻapuni Honua ʻo Mālama Honua. Ua holo ka waʻa kaulua Hawaiʻi ʻo Hōkūleʻa a puni ka honua mai ka MH 2013 a i ka MH 2017, no ka hoʻolaha ʻana i ka manaʻo e mālama i ka honua, ʻo ia hoʻi ka mālama ʻana iā Honua Mokupuni.
Hoʻolale nā ʻōlelo hoʻohiki ʻelima o kēia ʻōlelopaʻa i ko kākou hoʻokele ʻana iho i ko kākou mau holo-moana ponoʻī i ka mālama honua ʻana, i ka hoʻopo-nopono ʻana aʻe i nā kai o Hawaiʻi nei, a i ka ʻaʻa ʻana e hoʻoponopono i nā pilikia o ke kaiapuni honua nui. He mea hoʻomaopopo nō kā kākou ʻōlelpaʻa iā Hawaiʻi nei no ka waiwai nui hoʻi o Ko Kākou Moana i ko kākou ʻImi Ola ʻana, i ko kākou Home Mokupuni, i ke Au Hiki, i ko kākou Kuleana, a i ko kākou Waiwai Hoʻoilina.
Ko K
ākou
Wai
wai H
o o̒ilin
a
Ko K
ākou
Kule
ana
Ke
Au
Hik
i
Ko K
ākou
Hom
e M
okup
uni
Ko K
ākou
I̒mi
Ola
A̒na
Ka Ō̒lelopa a̒ i ka Pae
Ā̒ina
-
1. Ka ʻImi Ola ʻAnaHe aha ka waiwai nui o ka moana?
Pehea paha i pono ai ko kākou nohona ma Hawaiʻi nei i ka moana?
He aha nā mea e hoʻopōʻino nei i nā kumu lako iʻa?
He aha kā kākou e hana ai e mālama i ka pono o nā ʻāpapapa?
Pēnei nō KĀU e hana ai ā̒nō:E aʻo mai no ka manaʻo o “ʻimi ola” ma www.conservation.org/what/pages/livelihood a e wehewehe aku i nā hoa.
E noiʻi no ka paepae ʻana i nā kumu lako ʻai kai ma www.localiahawaii.com.
Inā e pāʻina ʻoe me kou ʻohana, e noi iā lākou e koho i Haleʻaina Hoa Moana.
No kekahi papainoa, e ʻimi ma: www.oceanfriendlyrestaurantshawaii.org.
Nane ala pākaʻawili no ke kuʻina meaʻai Ua pono nā iʻa i ka meaʻai, a noho lākou i nā wahi i nui ai ka meaʻai. He mea ke kuʻina meaʻai e hōʻike ai i nā mea e ʻai ʻia ana e nā mea na lākou e ʻai. E hahai i ka ulua ma o kona kuʻina meaʻai.
He aha ka inoa o kēia mau iʻa?
ʻai iKa Ulua Ka Puhi Ka ʻŪʻū Ka ʻŌpae Ka Limu
ʻai i ʻai i ʻai i
-
2. Ko Kākou Home Mokupuni
NĀ WAO 10
ʻĀPAPAPA
He aha ke kuʻina holowai? E hō mai i laʻana. E wehewehe no ke “ahupuaʻa” a i ke kumu o kona minamina nui ʻia ʻana.
E ʻAʻA PŪ me kekahi hui mālama ʻāina e paepae i ka pono o ko kākou mau kuʻina holowai, a e lawe pū mai i nā hoa a me ka ʻohana kekahi! E ʻimi ma www.conservationconnections.org i kēia lā!
He aha ka lāhulu kahiki hoʻopōʻino? E hō mai i mau laʻana e hoʻopōʻino nei i nā kaiaola ʻōiwi Hawaiʻi.
He aha nā hana a kanaka e hoʻopōʻino nei i ka pono o ko kākou mau kuʻina holowai? Pehea kākou e hoʻoponopono ai?
-
ʻĀPAPAPA
He aha ka manaʻo o ka “Mālama Honua” ʻana? No ke aha e pono ai kākou i ka mālama ʻana i ko kākou kaiapuni ola a kumuwaiwai ʻāina?
E helu i 3 hana a kākou e mālama ai i ko kākou moana a ʻāina.He aha kāu e hana ai e lilo i alakaʻi hoʻomaluō no kou ʻohana, kula, a kaiaulu?
E pani i nā hakahaka me nā pane no nā māhele nui o ka pōʻaiapuni wai e hoʻopiha hou ana i ko kākou kumu wai.
E haku i “ʻŌlelo Hōʻeuʻeu” nāu iho. He aha kāu hana ponoʻī e hōʻeuʻeu ai iā haʻi e mālama honua.
3. Ke Au Hiki
Ko Kākou Kumu Wai
WaiWai Kai
I̒likai
Kai
E ʻimi ma www.hawaiiconservation.org e ʻike i mau manaʻo aʻoaʻo no nā ʻoihana hoʻomaluō.
-
4. Ko Kākou KuleanaE ʻimi i ʻike no ka Hāpai Kānāwai Paepae Hawaiʻi.
Ua ʻike anei ʻoe no ke emi mai o ko ka Mokuʻāina ʻOihana Kumuwaiwai ʻĀina moʻohelu kālā ma lalo o 1% o ko ka mokuʻāina moʻohelu kālā huinanui? He aha kekahi mea āu e hoʻopuka ai i kou luna aupuni i mea e paipai ai i kona hoʻonaʻauao ʻia ʻana no ka waiwai nui o ko kākou kaiaola?
E ʻimi i hana e paepae i ka pono o ka moana. E ʻimi i nā luna aupuni a e kākau leka iā lākou.
He pāhana leʻaleʻa e hana ai me nā mākua
E Hana i Makau ʻŌmou• No ka wā kahiko mai kēia ʻano makau
laha ʻole a ʻaʻohe kākala o ka maka makau ʻōmou e paʻa ai ka iʻa
• He hana hoʻololi maʻalahi a kēlā kanaka kēia kanaka e hana ai me ke kōkua o ka makua a me ka hoʻolilo ʻole i ke kālā.
• Me ka makua, e hoʻopēpē iho i ke kākala e hana i makau ʻōmou..
LILO ʻOLE KE KĀLĀ i ka makau ‘ōmou – e hana ʻo ʻoe iho
ʻAu ai? ʻAu ka iʻa i ke konini o kona pewa. Hoʻohana ʻia nā lā ʻē aʻe no ka hoʻokele ʻana, ka peki hope ʻana, a no ka ʻau pono ʻana i ʻole e kāhuli pū. ʻIke ai? He lonoa maka maikaʻi loa ko nā
iʻa, a he hiki paha ka hapanui ke ʻike leʻa i nā waihoʻoluʻu. Maikaʻi loa ka ʻike o nā iʻa ke pili kokoke mai. He mau maka nui ko nā iʻa ala pō i nui aʻe ka nōweo o ka malama pōwehiwehi.
Lohe ai? He mau iwi kumu pepeiao ko ka iʻa i ke poʻo, a he hiki nō ke lohe maikaʻi. He kahana lonoa ko ka iʻa ma nā ʻaoʻao ʻelua o kona kino kekahi. He mea ia e ʻike ai no ka ʻoniʻoni o kekahi mea ma kahi ona a puni.
Hanu ai? He pihapiha ko ka iʻa ma nā ʻaoʻao ʻelua o kona poʻo. ʻApi ka iʻa ma o ka mahamaha. Omo ʻia ka ʻokikene o ka wai/kai e ka pihapiha a komo pololei i ke koko o ka iʻa.
Honi ai? ʻElua puka ihu o ka iʻa ma kona nuku. ʻElua puka o ka puka ihu hoʻokahi. Komo ka wai/kai ma kekahi puka, a puka mai loko aku o kekahi. ʻAʻole hanu ka iʻa ma o kona puka ihu. Maikaʻi loa ka lonoa ihu o ka iʻa.
Hoʻāʻo ʻono ai? He mau aʻalolo hoʻāʻo ko ka iʻa ma kona alelo a ma loko nō o kona waha kekahi. No kekahi iʻa, e laʻa ka weke, he ʻumiʻumi kona ma kahi o ka waha. Aia nā aʻalolo hoʻāʻo ma ka ʻumiʻumi i mea e kōkua ai i ka loaʻa o ka meaʻai i ka iʻa.
ʻAi ai? ʻO ka mea maʻamau no ka iʻa hamulau, he waha liʻiliʻi kona me nā niho hunehune i mea e ʻakiʻaki wale ai i ka limu. No ka iʻa hamuiʻa, he waha nui kona me nā niho ʻoiʻoi i mea e pakelo ʻole ai kāna mea luapoʻi.
Pehea ka iʻa e...
Ma Mua ʻŪmiʻi Ma Hope
-
5. Ko Kākou Waiwai Ho̒oilinaHe pilina aloha wale ko kanaka me ke au i hala a me ko kākou ʻāina nō hoʻi. Pehea kākou e hoʻokō ai i nā
haʻawina o ko kākou waiwai hoʻoilina i mea e mālama ai i nā mea o kēia au nei?
E ʻimi ma http://www.oha.org/aina/ e lohe i mau laʻana no kekahi mau moʻolelo kaiapuni hoʻolalelale.
Ua pono ka hoʻokumu ʻana i hana hoʻolōkahi kaiapuni nō i ke ahonui a me ka hana he nui, aia naʻe a hoʻomaka, he mea ikaika hoʻi ia no ka pono. E helu iho i mau mea āu e hana ai e lilo i alakaʻi no kou kaiaulu.
E ʻimi ma http://kuahawaii.org/community-resources/ no kekahi mau manaʻo hoʻolalelale.
-
He hoo̒kele waa̒ anei o̒e?ʻO ka hana a nā hoʻokele waʻa...
He mālama i kēlā kanaka kēia kanaka;
He kūlia i ka hoʻonaʻauao;
He hilinaʻi i ka ʻike kupuna;
He laulima me nā kānaka a pau i maikaʻi aʻe ke au e hiki mai ana;
A he mālama nō iā Honua Mokupuni.
He aha paha kekahi mau ʻano o ka hoʻokele waʻa?
Nane ʻImi HuaʻōleloHiki ke ʻike leʻa mau ʻia nā mea pōehiehi e nā maka mākaukau o ka ihupani hoʻokele waʻa. E kahapōʻai i nā huaʻōlelo no loko mai o ka papa huaʻōlelo ma ka ʻākau me ka nui o kou hiki.
E Kōkua mai iā Mākou i ka Hoʻokele iā HōkūleʻaHe mamao loloa ka holo ʻana o Hōkūleʻa i kona ʻimi ʻana i moʻolelo hoʻolana naʻau no Honua Mokupuni mai a puni. Hiki anei iā ʻoe ke hoʻokele i kēia nane ala pākaʻawili moana ma o ke kilo ʻana i ke ao kūlohelohe i pae pono lā ʻo Hōkūleʻa ma nā awa kū moku āna e holo aku ai?
Aia ma hea kēia mau awa kū moku? E kaha i laina mai ke awa kū moku aku a i kona kaumokuʻāina.
KikinēNuiokaLae KaonaNā Mokupuni Kalapakoki
ʻAmelika HuipūʻApelika HemaʻEkuakolaʻAukekulelia
KIKINĒ
NUIOKA
KALAPAKOKI
PAU
NĀ MOKUPUNI
LAE KAONA
HOʻOMAKA
-
Pehea ʻoe e Mālama Honua ai?Makemake kākou a pau e aʻo mai i mau hana hou no ka mālama ʻana iā Honua Mokupuni. E hōʻike mai i moʻolelo no kāu hana, a i ʻole no kā kekahi hoa ou, e hoʻomaikaʻi aʻe ana i kou kaiaulu.• ʻO “Mālama Honua” ka inoa o ka Holomoana
Kaʻapuni Honua. He hōkū hele polū nō ka Honua–he 70% wai o ka ʻili honua. Makemake nā limahana o Hōkūleʻa a me Hikianalia e aʻo mai no nā hana a nā poʻe a puni ka honua i ka mālama ʻana i ka moana a me ka Honua–a no kāu hana kekahi! He nui nā hana i hiki nō iā ʻoe ke hana no ka Mālama Honua ʻana ma Hawaiʻi nei kekahi! Hiki i nā kānaka a pau ke hoʻohuli i ke au a kūpono.
• E ʻaʻa pū i ka mālama kahakai! He mea ka ʻohiʻohi ʻōpala a me ka laulima hoʻomaʻemaʻe kahakai ʻana e pono ai ka maikaʻi o ka moana a me nā meaola o laila!
• E hoʻopōʻaiapuni! Iā ʻoe e hoʻēmi iho i ka nui o ka ʻōpala ma ko kākou home mokupuni, he mea ia e maʻemaʻe ai ka ʻāina a me ka moana.
• E hoʻohana hou! He mea nā ʻōmole wai a me nā ʻeke hoʻohana hou ʻia e hoʻohaumia ʻole ʻia ai ko kākou moana a ʻāina.
• E kanu i nā meaulu ʻōiwi. He mau meaulu laha ʻole ko nā ʻāina a pau e ulu ʻole ana ma nā wahi ʻē aʻe o ka Honua. He mea ke kanu ʻana i nā meaulu ʻōiwi e mālama ai i ko kākou kaiapuni a kaiaola kupanaha.
• E mālama i nā kahawai a me nā hoʻokahe ʻino! He holo nō i kai.
• E hoʻowalea i ke kilo a me ka pāʻani ʻana i nā wao kūlohelohe. He mea ia e maikaʻi ai kou olakino a e lilo ai ʻoe i hoaʻāina nui no ko kākou Honua Mokupuni!
KA MĀLAMA ʻANA IĀ HONUA MOKUPUNI–ʻĀPANA HOʻONANEA–
-
Nui ka mahalo a me ke aloha iā Cody Pueo Pata no kāna hana i ka unuhi ʻana i kēia puke ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. Mahalo nui i ka hui ʻo Papahana Kuaola no ka hoʻoholomua ʻana i kēia puke alakaʻi pāhana no nā ʻōpio e pili i Ka ʻŌlelopaʻa i ka Paeʻāina.
Mahalo a nui loa i nā hui e helu ʻia iho ana no kā lākou kākoʻo lokomaikaʻi i ka haʻawina kālā a pono hoʻolako no ke paʻi ʻana i kēia wahi puke: Ka ʻOihana Ululāʻau Māhele Komohana Hema o ʻAmelika Huipū, Ke Keʻena Kuleana Hawaiʻi, Ka ʻOihana Kumuwaiwai ʻĀina Māhele Ulu Lāʻau me ka Holoholona Lōhiu o Hawaiʻi Mokuʻāina, Kuaʻāina Ulu ʻAuamo, Conservation International Hawaiʻi, a me Papahana Kuaola.
Unuhi ʻia e: Cody Pueo Pata, Papahana KuaolaHakulau ʻia e: Kekai Mar, DLNR Māhele Ulu Lāʻau me ka Holoholona Lōhiu
Ka Mahalo Kiʻi no nā kiʻi kumu: ʻŌiwi TV, Todd Yamashita, PVS & Sean Marrs, Ka Hui Hoʻomaluō Ao Kūlohelohe