kaʻapuni honua ʻo mālama honua · 2018. 5. 16. · makemake kākou a pau e aʻo mai i mau hana...

10
Ka ʻ Ōlelopa ʻ a i ka He Puke Alaka ʻ i Pāhana no nā ʻŌpio Ka Holomoana Kaʻapuni Honua ʻo Mālama Honua

Upload: others

Post on 26-Jan-2021

1 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • Ka Ō̒lelopa a̒ i ka

    He Puke AlakaʻiPāhana no nā ʻŌpio

    Ka Holomoana Kaʻapuni Honua ʻo

    Mālama Honua

  • Ka Ō̒lelopa a̒ i ka Pae ʻĀinaHe hana hoʻolōkahi kanaka a hoʻokumu kuleana kaiāulu kēia no ka Pae ʻĀina o Hawaiʻi nei. He hana hoʻokūlia kuʻikahi ka ʻŌlelopaʻa i ka Pae ʻĀina i ulu nō i ka Holomoana Kaʻapuni Honua ʻo Mālama Honua. Ua holo ka waʻa kaulua Hawaiʻi ʻo Hōkūleʻa a puni ka honua mai ka MH 2013 a i ka MH 2017, no ka hoʻolaha ʻana i ka manaʻo e mālama i ka honua, ʻo ia hoʻi ka mālama ʻana iā Honua Mokupuni.

    Hoʻolale nā ʻōlelo hoʻohiki ʻelima o kēia ʻōlelopaʻa i ko kākou hoʻokele ʻana iho i ko kākou mau holo-moana ponoʻī i ka mālama honua ʻana, i ka hoʻopo-nopono ʻana aʻe i nā kai o Hawaiʻi nei, a i ka ʻaʻa ʻana e hoʻoponopono i nā pilikia o ke kaiapuni honua nui. He mea hoʻomaopopo nō kā kākou ʻōlelpaʻa iā Hawaiʻi nei no ka waiwai nui hoʻi o Ko Kākou Moana i ko kākou ʻImi Ola ʻana, i ko kākou Home Mokupuni, i ke Au Hiki, i ko kākou Kuleana, a i ko kākou Waiwai Hoʻoilina.

    Ko K

    ākou

    Wai

    wai H

    o o̒ilin

    a

    Ko K

    ākou

    Kule

    ana

    Ke

    Au

    Hik

    i

    Ko K

    ākou

    Hom

    e M

    okup

    uni

    Ko K

    ākou

    I̒mi

    Ola

    A̒na

    Ka Ō̒lelopa a̒ i ka Pae

    Ā̒ina

  • 1. Ka ʻImi Ola ʻAnaHe aha ka waiwai nui o ka moana?

    Pehea paha i pono ai ko kākou nohona ma Hawaiʻi nei i ka moana?

    He aha nā mea e hoʻopōʻino nei i nā kumu lako iʻa?

    He aha kā kākou e hana ai e mālama i ka pono o nā ʻāpapapa?

    Pēnei nō KĀU e hana ai ā̒nō:E aʻo mai no ka manaʻo o “ʻimi ola” ma www.conservation.org/what/pages/livelihood a e wehewehe aku i nā hoa.

    E noiʻi no ka paepae ʻana i nā kumu lako ʻai kai ma www.localiahawaii.com.

    Inā e pāʻina ʻoe me kou ʻohana, e noi iā lākou e koho i Haleʻaina Hoa Moana.

    No kekahi papainoa, e ʻimi ma: www.oceanfriendlyrestaurantshawaii.org.

    Nane ala pākaʻawili no ke kuʻina meaʻai Ua pono nā iʻa i ka meaʻai, a noho lākou i nā wahi i nui ai ka meaʻai. He mea ke kuʻina meaʻai e hōʻike ai i nā mea e ʻai ʻia ana e nā mea na lākou e ʻai. E hahai i ka ulua ma o kona kuʻina meaʻai.

    He aha ka inoa o kēia mau iʻa?

    ʻai iKa Ulua Ka Puhi Ka ʻŪʻū Ka ʻŌpae Ka Limu

    ʻai i ʻai i ʻai i

  • 2. Ko Kākou Home Mokupuni

    NĀ WAO 10

    ʻĀPAPAPA

    He aha ke kuʻina holowai? E hō mai i laʻana. E wehewehe no ke “ahupuaʻa” a i ke kumu o kona minamina nui ʻia ʻana.

    E ʻAʻA PŪ me kekahi hui mālama ʻāina e paepae i ka pono o ko kākou mau kuʻina holowai, a e lawe pū mai i nā hoa a me ka ʻohana kekahi! E ʻimi ma www.conservationconnections.org i kēia lā!

    He aha ka lāhulu kahiki hoʻopōʻino? E hō mai i mau laʻana e hoʻopōʻino nei i nā kaiaola ʻōiwi Hawaiʻi.

    He aha nā hana a kanaka e hoʻopōʻino nei i ka pono o ko kākou mau kuʻina holowai? Pehea kākou e hoʻoponopono ai?

  • ʻĀPAPAPA

    He aha ka manaʻo o ka “Mālama Honua” ʻana? No ke aha e pono ai kākou i ka mālama ʻana i ko kākou kaiapuni ola a kumuwaiwai ʻāina?

    E helu i 3 hana a kākou e mālama ai i ko kākou moana a ʻāina.He aha kāu e hana ai e lilo i alakaʻi hoʻomaluō no kou ʻohana, kula, a kaiaulu?

    E pani i nā hakahaka me nā pane no nā māhele nui o ka pōʻaiapuni wai e hoʻopiha hou ana i ko kākou kumu wai.

    E haku i “ʻŌlelo Hōʻeuʻeu” nāu iho. He aha kāu hana ponoʻī e hōʻeuʻeu ai iā haʻi e mālama honua.

    3. Ke Au Hiki

    Ko Kākou Kumu Wai

    WaiWai Kai

    I̒likai

    Kai

    E ʻimi ma www.hawaiiconservation.org e ʻike i mau manaʻo aʻoaʻo no nā ʻoihana hoʻomaluō.

  • 4. Ko Kākou KuleanaE ʻimi i ʻike no ka Hāpai Kānāwai Paepae Hawaiʻi.

    Ua ʻike anei ʻoe no ke emi mai o ko ka Mokuʻāina ʻOihana Kumuwaiwai ʻĀina moʻohelu kālā ma lalo o 1% o ko ka mokuʻāina moʻohelu kālā huinanui? He aha kekahi mea āu e hoʻopuka ai i kou luna aupuni i mea e paipai ai i kona hoʻonaʻauao ʻia ʻana no ka waiwai nui o ko kākou kaiaola?

    E ʻimi i hana e paepae i ka pono o ka moana. E ʻimi i nā luna aupuni a e kākau leka iā lākou.

    He pāhana leʻaleʻa e hana ai me nā mākua

    E Hana i Makau ʻŌmou• No ka wā kahiko mai kēia ʻano makau

    laha ʻole a ʻaʻohe kākala o ka maka makau ʻōmou e paʻa ai ka iʻa

    • He hana hoʻololi maʻalahi a kēlā kanaka kēia kanaka e hana ai me ke kōkua o ka makua a me ka hoʻolilo ʻole i ke kālā.

    • Me ka makua, e hoʻopēpē iho i ke kākala e hana i makau ʻōmou..

    LILO ʻOLE KE KĀLĀ i ka makau ‘ōmou – e hana ʻo ʻoe iho

    ʻAu ai? ʻAu ka iʻa i ke konini o kona pewa. Hoʻohana ʻia nā lā ʻē aʻe no ka hoʻokele ʻana, ka peki hope ʻana, a no ka ʻau pono ʻana i ʻole e kāhuli pū. ʻIke ai? He lonoa maka maikaʻi loa ko nā

    iʻa, a he hiki paha ka hapanui ke ʻike leʻa i nā waihoʻoluʻu. Maikaʻi loa ka ʻike o nā iʻa ke pili kokoke mai. He mau maka nui ko nā iʻa ala pō i nui aʻe ka nōweo o ka malama pōwehiwehi.

    Lohe ai? He mau iwi kumu pepeiao ko ka iʻa i ke poʻo, a he hiki nō ke lohe maikaʻi. He kahana lonoa ko ka iʻa ma nā ʻaoʻao ʻelua o kona kino kekahi. He mea ia e ʻike ai no ka ʻoniʻoni o kekahi mea ma kahi ona a puni.

    Hanu ai? He pihapiha ko ka iʻa ma nā ʻaoʻao ʻelua o kona poʻo. ʻApi ka iʻa ma o ka mahamaha. Omo ʻia ka ʻokikene o ka wai/kai e ka pihapiha a komo pololei i ke koko o ka iʻa.

    Honi ai? ʻElua puka ihu o ka iʻa ma kona nuku. ʻElua puka o ka puka ihu hoʻokahi. Komo ka wai/kai ma kekahi puka, a puka mai loko aku o kekahi. ʻAʻole hanu ka iʻa ma o kona puka ihu. Maikaʻi loa ka lonoa ihu o ka iʻa.

    Hoʻāʻo ʻono ai? He mau aʻalolo hoʻāʻo ko ka iʻa ma kona alelo a ma loko nō o kona waha kekahi. No kekahi iʻa, e laʻa ka weke, he ʻumiʻumi kona ma kahi o ka waha. Aia nā aʻalolo hoʻāʻo ma ka ʻumiʻumi i mea e kōkua ai i ka loaʻa o ka meaʻai i ka iʻa.

    ʻAi ai? ʻO ka mea maʻamau no ka iʻa hamulau, he waha liʻiliʻi kona me nā niho hunehune i mea e ʻakiʻaki wale ai i ka limu. No ka iʻa hamuiʻa, he waha nui kona me nā niho ʻoiʻoi i mea e pakelo ʻole ai kāna mea luapoʻi.

    Pehea ka iʻa e...

    Ma Mua ʻŪmiʻi Ma Hope

  • 5. Ko Kākou Waiwai Ho̒oilinaHe pilina aloha wale ko kanaka me ke au i hala a me ko kākou ʻāina nō hoʻi. Pehea kākou e hoʻokō ai i nā

    haʻawina o ko kākou waiwai hoʻoilina i mea e mālama ai i nā mea o kēia au nei?

    E ʻimi ma http://www.oha.org/aina/ e lohe i mau laʻana no kekahi mau moʻolelo kaiapuni hoʻolalelale.

    Ua pono ka hoʻokumu ʻana i hana hoʻolōkahi kaiapuni nō i ke ahonui a me ka hana he nui, aia naʻe a hoʻomaka, he mea ikaika hoʻi ia no ka pono. E helu iho i mau mea āu e hana ai e lilo i alakaʻi no kou kaiaulu.

    E ʻimi ma http://kuahawaii.org/community-resources/ no kekahi mau manaʻo hoʻolalelale.

  • He hoo̒kele waa̒ anei o̒e?ʻO ka hana a nā hoʻokele waʻa...

    He mālama i kēlā kanaka kēia kanaka;

    He kūlia i ka hoʻonaʻauao;

    He hilinaʻi i ka ʻike kupuna;

    He laulima me nā kānaka a pau i maikaʻi aʻe ke au e hiki mai ana;

    A he mālama nō iā Honua Mokupuni.

    He aha paha kekahi mau ʻano o ka hoʻokele waʻa?

    Nane ʻImi HuaʻōleloHiki ke ʻike leʻa mau ʻia nā mea pōehiehi e nā maka mākaukau o ka ihupani hoʻokele waʻa. E kahapōʻai i nā huaʻōlelo no loko mai o ka papa huaʻōlelo ma ka ʻākau me ka nui o kou hiki.

    E Kōkua mai iā Mākou i ka Hoʻokele iā HōkūleʻaHe mamao loloa ka holo ʻana o Hōkūleʻa i kona ʻimi ʻana i moʻolelo hoʻolana naʻau no Honua Mokupuni mai a puni. Hiki anei iā ʻoe ke hoʻokele i kēia nane ala pākaʻawili moana ma o ke kilo ʻana i ke ao kūlohelohe i pae pono lā ʻo Hōkūleʻa ma nā awa kū moku āna e holo aku ai?

    Aia ma hea kēia mau awa kū moku? E kaha i laina mai ke awa kū moku aku a i kona kaumokuʻāina.

    KikinēNuiokaLae KaonaNā Mokupuni Kalapakoki

    ʻAmelika HuipūʻApelika HemaʻEkuakolaʻAukekulelia

    KIKINĒ

    NUIOKA

    KALAPAKOKI

    PAU

    NĀ MOKUPUNI

    LAE KAONA

    HOʻOMAKA

  • Pehea ʻoe e Mālama Honua ai?Makemake kākou a pau e aʻo mai i mau hana hou no ka mālama ʻana iā Honua Mokupuni. E hōʻike mai i moʻolelo no kāu hana, a i ʻole no kā kekahi hoa ou, e hoʻomaikaʻi aʻe ana i kou kaiaulu.• ʻO “Mālama Honua” ka inoa o ka Holomoana

    Kaʻapuni Honua. He hōkū hele polū nō ka Honua–he 70% wai o ka ʻili honua. Makemake nā limahana o Hōkūleʻa a me Hikianalia e aʻo mai no nā hana a nā poʻe a puni ka honua i ka mālama ʻana i ka moana a me ka Honua–a no kāu hana kekahi! He nui nā hana i hiki nō iā ʻoe ke hana no ka Mālama Honua ʻana ma Hawaiʻi nei kekahi! Hiki i nā kānaka a pau ke hoʻohuli i ke au a kūpono.

    • E ʻaʻa pū i ka mālama kahakai! He mea ka ʻohiʻohi ʻōpala a me ka laulima hoʻomaʻemaʻe kahakai ʻana e pono ai ka maikaʻi o ka moana a me nā meaola o laila!

    • E hoʻopōʻaiapuni! Iā ʻoe e hoʻēmi iho i ka nui o ka ʻōpala ma ko kākou home mokupuni, he mea ia e maʻemaʻe ai ka ʻāina a me ka moana.

    • E hoʻohana hou! He mea nā ʻōmole wai a me nā ʻeke hoʻohana hou ʻia e hoʻohaumia ʻole ʻia ai ko kākou moana a ʻāina.

    • E kanu i nā meaulu ʻōiwi. He mau meaulu laha ʻole ko nā ʻāina a pau e ulu ʻole ana ma nā wahi ʻē aʻe o ka Honua. He mea ke kanu ʻana i nā meaulu ʻōiwi e mālama ai i ko kākou kaiapuni a kaiaola kupanaha.

    • E mālama i nā kahawai a me nā hoʻokahe ʻino! He holo nō i kai.

    • E hoʻowalea i ke kilo a me ka pāʻani ʻana i nā wao kūlohelohe. He mea ia e maikaʻi ai kou olakino a e lilo ai ʻoe i hoaʻāina nui no ko kākou Honua Mokupuni!

    KA MĀLAMA ʻANA IĀ HONUA MOKUPUNI–ʻĀPANA HOʻONANEA–

  • Nui ka mahalo a me ke aloha iā Cody Pueo Pata no kāna hana i ka unuhi ʻana i kēia puke ma ka ʻōlelo Hawaiʻi. Mahalo nui i ka hui ʻo Papahana Kuaola no ka hoʻoholomua ʻana i kēia puke alakaʻi pāhana no nā ʻōpio e pili i Ka ʻŌlelopaʻa i ka Paeʻāina.

    Mahalo a nui loa i nā hui e helu ʻia iho ana no kā lākou kākoʻo lokomaikaʻi i ka haʻawina kālā a pono hoʻolako no ke paʻi ʻana i kēia wahi puke: Ka ʻOihana Ululāʻau Māhele Komohana Hema o ʻAmelika Huipū, Ke Keʻena Kuleana Hawaiʻi, Ka ʻOihana Kumuwaiwai ʻĀina Māhele Ulu Lāʻau me ka Holoholona Lōhiu o Hawaiʻi Mokuʻāina, Kuaʻāina Ulu ʻAuamo, Conservation International Hawaiʻi, a me Papahana Kuaola.

    Unuhi ʻia e: Cody Pueo Pata, Papahana KuaolaHakulau ʻia e: Kekai Mar, DLNR Māhele Ulu Lāʻau me ka Holoholona Lōhiu

    Ka Mahalo Kiʻi no nā kiʻi kumu: ʻŌiwi TV, Todd Yamashita, PVS & Sean Marrs, Ka Hui Hoʻomaluō Ao Kūlohelohe