kahır ve iddete dayalı siyasetin yükseli ve...
TRANSCRIPT
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Dergisi 6(2) 071-112
Cankiri Karatekin University Journal of Institute of Social Sciences 6(2) 071-112
71
Mukaddimersquoye Giriş Kahır ve Şiddete Dayalı Siyasetin Yuumlkseliş ve
Duumlşuumlşuuml
Muhsin ALTUN1
Oumlzet
Bu ccedilalışma İbn Haldunrsquoun sosyal-siyasal olguların ardında yatan nedenselliklerin keşfine
youmlnelik olarak geliştirdiği youmlntemin başlıca oumlzelliklerini goumlstermeyi amaccedillamaktadır
Duumlşuumlnuumlruumln bu youmlntemi doumlneminin sosyal-siyasal ortamına nasıl uyguladığını iyice
anlayabilmek iccedilin youmlntemin uumlzerinde yuumlkseldiği doumlrtluuml kavram setinin kavranması gerekir
Duumlnyanın meskucircn yerlerinin insan toplulukları tarafından fiziksel siyasal ve ekonomik
accedilılardan inşasına goumlnderme yapan lsquoUmranrsquo (1) basitccedile bireylerle topluluk arasındaki kabile
veveya akrabalık bağlarına goumlnderme yapan lsquoAsabiyetrsquo (2) lsquobedevi ve hazarirsquo siyasal
oumlrguumltlenmelerin karşıtlığı (3) ve merkezi-evrensel bir siyasal yapı olarak devlete goumlnderme
yapan lsquoMuumllkrsquo (4) Bu kavramlar lsquoGirişrsquo anlamına gelen Mukaddimersquode ekonomik
belirlenimcilik uumlzerinden geccedilim sistemlerine yapılan goumlndermelerle detaylandırılır ve analiz
edilir Ccedilalışma soumlz konusu kavramların oumlzellikle insan toplumlarının adem-i merkezi siyasal
yapılardan merkezi-hiyerarşik siyasal yapılara geccedilişleri bağlamında accedilıklanmasında modern
antropolojik kanıtları Mukaddimersquodekilerle birleştirmeyi de denemektedir
Anahtar Kelimeler İbn Haldun Mukaddime Asabiyet Umran Muumllk Siyasal Yozlaşma
An Introduction to the Muqaddimah The Rise and fall of the
Overwhelming and Violent Politics
Abstract
This article aims to demonstrate the main features of the methodology introduced by Ibn
Khaldun in discovery of the law of causality behind social-political phenomena To better
understand how he applied this methodology to the social-political sphere of his day four
conceptual pillars above which it rises need to be conceived lsquoUmranrsquo which refers to
physical political and economic construction of the inhabited regions of the world by human
gatherings (1) lsquoAsabiyahrsquo which simply refers to tribal andor kinship ties between
individuals and community (2) dichotomy of primitive (bedouin) and civil (hadarah) political
organisations (3) and lsquoMulkrsquo which refers to the state as a central-universal political structure
(4) In the Muqaddimah which means lsquoThe Introductionrsquo the concepts in question are
elaborated and analysed with references to the subsistence systems through an economic
determinism Article also attempts to combine the modern anthropological evidences with
those of Muqaddimah in account of these concepts particularly in the context of the transition
of human societies from decentralized to centralized-hierarchical political structures
Keywords Ibn Khaldun Muqaddimah Asabiyah Umran Mulk Political Corruption
1 Ankara Uumlniversitesi Sosyal Bilimler Enstituumlsuuml Siyaset Bilimi ve Kamu Youmlnetimi Doktora Programı
E-posta muhsinaltun01gmailcom
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
72
Giriş
TBMMrsquode 1 Nisan 2015 tarihinde kabul edilen 6641 sayılı Kanunun 2
maddesi ile İstanbulrsquoda lsquoİbn Haldun Uumlniversitesirsquo adıyla bir vakıf
uumlniversitesi kuruldu2 Normal koşullarda boumlyle bir gelişmenin İbn
Haldunrsquoun (1332 - 1406) İslam duumlşuumlnce tarihi ve genel olarak toplum
bilimleri accedilısından oumlneminin yeniden tartışılacağı bir fırsata doumlnuumlşmesi
beklenebilirdi Ancak oumlyle olmadı Mağripli duumlşuumlnuumlruumln adı3 oumlluumlmuumlnden 608
yıl sonra guumlnluumlk siyasi polemiklerin eşlik ettiği bir yasama suumlreci sonunda
bir vakıf uumlniversitesinin adı oldu
Bu gibi durumlarda sıkccedila karşılaşılan lsquoadın sıradanlaşmasırsquo veveya
yıpranması riskine karşı bir şeyler yapmak bir aydın sorumluluğu olmalıdır
İbn Haldunrsquoun siyasal kuramının oumlncuumlllerinin ve bu kuramı geliştirirken
izlediği youmlntemin ortaya konulması boumlyle bir sorumluluk anlayışının
uzantısı olarak goumlruumllmeli Duumlşuumlnuumlruumln uumlnluuml eseri Mukaddimersquonin ana teması
olarak goumlrduumlğuumlmuumlz kahır ve şiddet temelli siyasetin koumlkenleri yuumlkselişi ve
duumlşuumlşuuml bağlamında aşağıda kısaca yapılmaya ccedilalışılan da budur
İbn Haldunrsquou Nasıl Tanımalı
19-20 yuumlzyıllarda bilimlerde goumlruumllen aşırı uzmanlaşma ve
profesyonelleşmeyle birlikte İbn Haldun gibi lsquoccedilok youmlnluumlrsquo veya lsquomulti-
disciplinaryrsquo olarak niteleyebileceğimiz bilim insanları artık goumlruumlnmez oldu
Herkesin akademik enerjisini belirli bir bilim dalına oumlzguumllediği kartvizitinde
yalnızca bu bilim dalının yazılı olduğu ccedilağımızda İbn Haldunrsquou tarihccedili
sosyolog antropolog iktisatccedilı felsefeci siyasalsosyal kuramcı vs olarak
tanımlamak bir oumllccediluumlde duumlşuumlncelerini lsquomodernizersquo etme riski de taşımaz mı
Ortaya koyduğu kuramın ve youmlntemin buumltuumlnselliğini bozmaz mı Oumlrneğin
lsquoekonomikrsquo olanı lsquosiyasalrsquo olandan ayırmayan bir başka deyişle lsquoekonomi-
politikrsquo duumlşuumlncesinin alametlerini taşıyan bir duumlşuumlnuumlruumln salt iktisatccedilı ya da
siyasal bilimci youmlnuumlnuumln oumlne ccedilıkarılması duumlşuumlncelerinin gerccedilekten
anlaşılmasını sağlayabilir mi
Kuşkusuz İbn Haldunrsquoun tarihle başlayıp etimoloji ve pedagojiye kadar
uzanan sosyal bilimlerin geniş bir alanına yayılı haldeki goumlruumlşlerinin bu
alanlarda ccedilalışan bilim insanları tarafından incelenmesi tarihsel-sosyal
gelişmeler ışığında sınanması hatta -bazen anakronizme duumlşme pahasına-
kritiğe tabi tutulması meşru sayılmalıdır Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun
vardığı sonuccedilları doğrulayan guumlncel veveya tarihsel olguların
Mukaddimersquodeki oumlncuumlller ışığında ortaya konulmasına dayalı bir yaklaşım
2 23042015 tarih ve 29335 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır 3 İbn Haldun namıyla uumlnlenen duumlşuumlnuumlruumln tam adı Ebu Zeyd Abdurrahman bin Muhammed bin Haldun el
Hadramicircrsquodir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
73
goumlreli uumlstuumlnluumlğe sahiptir Boumlyle bir yaklaşım tarihsel anlamda duumln ve buguumln
arasındaki benzerlikleri koşutlukları yakalayabildiği durumlarda ayrıca ilgi
ccedilekicidir lsquoGeccedilmişler geleceğe suyun suya benzemesinden daha ziyade
birbirine benzerrsquo (I 20)4 Boumlyle bir yaklaşım duumlşuumlnuumlruumln buumlyuumlk oumllccediluumlde
Mukaddime ccedilerccedilevesinde geliştirdiği youmlntemin ve bağlı kaldığı ilkelerin
tanıtımı eşliğinde yuumlruumltuumllduumlğuuml takdirde sınama ccedilabaları naiflikten
kurtulacağı gibi kuramsal iccedileriğin anlaşılması da kolaylaşacaktır
Peki neden boumlyle bir anlama ccedilabası goumlsterilmelidir 600 yıl sonra
Mukaddimersquoyi okumanın anlamı nedir İbn Haldunrsquoun hala oumlzguumln ve hatta
bir oumllccediluumlde guumlncel kalan tespit ve oumlngoumlruumllerinden haberdar olmanın yeni
kuşaklara sağlayacağı bir yarar var mıdır Onu oumlzguumln kılan youmlnlerinin neler
olduğunu bilebilirsek sorunun yanıtını da buumlyuumlk oumllccediluumlde almış olacağız
İbn Haldunrsquou Oumlzguumln Kılan Nedir
İbn Haldun duumlşuumlnce tarihi accedilısından kendisinin Kudemacirc (oumlncekiler) diye
adlandırdığı kadim Yunan duumlşuumlnuumlrleri ile onların Muumlsluumlman takipccedililerinden
lsquoepistemolojikrsquo bir kopuşu temsil eder Mukaddime bu kopuşun ilanıdır
Toplumsal olay ve olguları youmlneten bir yasalar dizgesinin bulunduğu
duumlşuumlncesi onu ccedilağdaşlarından ve kendinden oumlncekilerden accedilık ara
uzaklaştırmıştır İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonraki Ortaccedilağ
Avrupasırsquonda tarih ile lsquoakılrsquo arasında doğrudan bir ilişki yoktu hatta bu
ikisinin karşıtlığına dayalı bir duumlşuumlnce duumlnyası tasvir etmek abartı sayılmaz
Bunda buumlyuumlk oumllccediluumlde Aristotelesrsquoin bilimler sınıflandırmasında tarihe şiirden
sonra goumlrece duumlşuumlk bir konum takdir etmiş olmasının etkisi vardır5 Boumlyle bir
duumlşuumlnce duumlnyasında tarihin iccedilinde lsquoyasallıklarrsquo bulunduğunu oumlne suumlrmek
accedilık bir meydan okumadır Ccediluumlnkuuml eğer yasallıklar varsa tarih-insan-toplum
ilişkilerinin nesnelliğinin de kabul edilmesi gerekecektir Bu durumda tarih-
akıl karşıtlığından soumlz edilemeyeceği gibi aksine uyumdan hatta lsquotarihsel
akılrsquoın varlığından soumlz etmek olasıdır Kanıtlara oumlnem veren bir lsquorasyonalistrsquo
olduğunu goumlrduumlğuumlmuumlz İbn Haldunrsquoun yaptığı da budur
Mukaddime bu anlamda tarihin yasallıklar temelinde yeniden oumlrguumltlenmesi
tesaduumlflerin ve aşkınlıkların tasfiyesi girişimidir İbn Haldun sosyo-
ekonomik olguları insanların oumlznel irade ve eylemleriyle accedilıklamaz
Sebepleri ve sonuccedilları yaratmaya kadir olan Tanrı bile irade ettiği veya
vadettiği şeylerin gerccedilekleşmesini belirli şartların zuhuruna tabi kılmıştır
4 Bu ccedilalışmada Mukaddimersquonin 3 ciltlik Ugan (1989) ccedilevirisi esas alındı Bundan boumlyle bu kaynağa
lsquotırnak iccedilerisindersquo goumlsterilen alıntıların cilt ve sayfa numaraları belirtilmek suretiyle goumlnderme
yapılacaktır 5 Aristotelesrsquoe goumlre (1987 30) şairi tarihccediliden uumlstuumln kılan lsquoolabilir olanrsquoı anlatmasıdır lsquogerccedilekten olanrsquoı
değil lsquoBunun iccedilin şiir tarih yapıtına oranla daha felsefi olduğu gibi daha ccedilok genel olanı tarihse tek
olanı anlatırrsquo
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
74
nedensellik huumlkuumlmfermadır Toplumsal olay ve olguları youmlneten yasaların
kavranabilmesi iccedilin nedenselliğin (law of causality) bir lsquoyoumlntemrsquo olarak
benimsenmesi gerekir Bu youmlntemin başarısının ileri duumlzeyde bir goumlzlem ve
soyutlama kabiliyetinin bileşimine bağlı olduğu dikkate alınmalıdır
Nedensellik ilişkilerinin araştırılmasına girişen bir tarihccedili lsquohellip sosyal kaide ve
kanunları varlığın tabiatlarını hellip ahlak ve adetlerin akide din ve
mezheplerin değişmekte olduğunu hellip bilmeye muhtaccediltırrsquo (I 65)
Buumltuumln bunlar yukarıda eleştirdiğimiz yaklaşımlardan sakınmak iccedilin
oumlncelikle Mukaddimersquode hacirckim olan duumlşuumlnce sisteminin (insan-toplum-
devlet ilişkileri bağlamında) anlaşılmasına odaklanmak gerektiğini goumlsterir
Aşağıdaki oumlnermeler eşliğinde yuumlruumltuumllduumlğuuml takdirde boumlyle bir odaklanma
başarılı sonuccedillar verebilecektir
Mukaddime siyasal yapı kurum ve oluşumların anlaşılması ve analizi
iccedilin kuramsal bir ccedilerccedileve sunmaktadır
Bu kuramsal ccedilerccedileve toplumun veveya siyasal oumlrguumltlenmenin geccedilirdiği
evrim aşamalarının anlaşılmasını toplumun birliğini (duumlzenlilik)
sağlayan iki unsurun asabiyet ve devletin (muumllk) karşılıklı ilişkilerinin
analiz edilmesini sağlar
Anlama ve analiz ccedilabalarında kullanılmak uumlzere İbn Haldun lsquoyenirsquo bir
duumlşuumlnsel aracı devreye sokar lsquoKavim ve nesillerin hallerinin başkalığı
ve ccedileşitliliği onların geccedilinme şekil ve usullerinin birbirinden başka ve
tuumlrluumlce olmasından ileri gelmektedirrsquo (I 302)
lsquoGeccedilim biccedilimirsquo (maişet iaşe temini) ile yaşam biccedilimi arasında ilişki kuran
yaklaşımlar yeni olmamakla birlikte bu ilişkinin bir lsquoyoumlntemrsquo konusuna
doumlnuumlştuumlruumllmesi Mukaddimersquonin başarısıdır İnsanlığın şimdiye kadar
geccedilirdiği her toplum biccedilimi (avcı-toplayıcılık tarım sanayi) aynı zamanda
bir geccedilim biccedilimine karşılık gelir Geccedilim biccedilimi yaşam ve lsquoduumlşuumlnrsquo biccedilimlerini
koşullandırır (Şenel 1982 4) İbn Haldun toplumsal olaylaraolgulara
ekonomik determinizm ve tarihsel materyalizmin belirtilerini (foreshadow)
taşıyan bu yeni araccedilla yaklaşır Sosyal hayatın gelişmişlik duumlzeyini uumlretim
duumlzeyi ile ilişkilendirir lsquoHayat iccedilin gerekli olan şeyleri tedarik etmekle işe
başlamak yaşayışı tamamlamak iccedilin gereken şeylerden oumlnce gelirrsquo (I 302)
Aynı durum ekonomi-politik accedilısından da geccedilerlidir lsquoDevletin kudret ve
serveti tebaanın hali (istihsali) ile muumltenasip olduğu gibihelliprsquo (II 296)
Uumlretimi muumlmkuumln kılan temel faktoumlr ise emektir (sarsquoy) Uumlretim suumlrecinde
emeğin değer yaratıcı roluumlnuuml tespit eder lsquoHer şey Tanrırsquodandır Her kazanccedil
ve mal kuvvet ve emek sarf etmekle elde edilirrsquo (II 322) İlk cuumlmlenin
Kurrsquoanrsquodaki bir ayetten (Nisa 4 78) alıntı olduğu not edilmelidir Tanrırsquonın
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
75
kazanccedil ve mal vermesinin oumln koşulu kulun kuvvet ve emek sarf etmesidir
İnsanla onun tarihi arasındaki ilişkinin niteliğinin lsquomaddirsquo olduğunu
goumlstermesi İbn Haldunrsquou -muhafazakacircr bir yorumla- fasık veya zındık
yapmaz nitekim ikinci cuumlmlesinin de Kurrsquoanrsquodaki lsquoinsan iccedilin ccedilalıştığından
başkası yokturrsquo (Necm 53 39) ayetinden esinli olduğu goumlruumlluumlr Kaldı ki
duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu ilişki doğa ile nesneler arasında da vardır ve bu
ilişkiyi lsquomaddirsquo ccedilerccedilevede analiz eden hiccedilbir doğa bilimci bu yuumlzden
lsquomaddecirsquo olmakla succedillanmamıştır Mukaddimersquonin buumltuumln ruhunun İbn
Haldunrsquoun Kurrsquoanrsquodan aldığı ilhama dayandığını ileri suumlren goumlruumlşler de
(Albayrak 2000 591) bizce aynı oumllccediluumlde abartılıdır
Oumlte yandan emeğin değer yaratıcı roluumlne yapılan vurguda lsquoemek-değerrsquo
teorisinin felsefi bir uzantısını goumlrmegoumlsterme ccedilabası da -oumlğretici olsa bile-
sonuccedilsuz bir ccedilabadır Bunun iccedilin emeğin bir uumlretim faktoumlruuml olarak
lsquoproletaryarsquo formunda ortaya ccedilıktığı 19 yuumlzyılın sanayi toplumunu
beklemek gerekecektir Oumlzetle İbn Haldun erken doğmuş bir Marksist de
değildir6 Bununla birlikte muumllkiyetin emek uumlzerinden meşrulaştırılması
konusunda Lockersquotan7 oumlnce gelir lsquoİnsanın emek sarf etmekle ele geccedilirdiği
şey onun muumllkuuml olup başkaları ancak karşılığını vererek bundan istifade
edebilirlerrsquo (II 320) Yine de bu girişiminde muumllkiyetten ccedilok emeğe değer
atfeder gibidir konuyu lsquokazancın emeklerin kıymeti olduğursquo faslı altında
işlemiştir
Toplumların gelişiminde iktisadi amillerin tesirini kabul eden bir duumlşuumlnuumlruumln
lsquoevrimrsquo duumlşuumlncesini yadsıması beklenemez lsquohellip varlıkların birinin diğerine
istihalesini muumlşahede ediyoruzhellip aşağı olan tabakadan tuumlreyerek hayvanın
nevi ve cinsi ccediloğalmış tedrici bir surette fikir ve duumlşuumlnce sahibi olan insanın
teşekkuumlluumlne kadar yuumlkselmiştir (maymun ve şebek gibi)helliprsquo (I 231)
Buradaki istihale lsquobiccedilim değiştirme başkalaşmarsquo anlamlarına gelir Her bir
varlığın en gelişmiş formunun bir uumlstteki varlığın en ilkel formuna yaklaştığı
goumlzlemine dayalı bu yaklaşımın Darwin ya da Lamarck tarafından
geliştirilen evrim kuramları ile aynı olduğunu soumlylemek guumlccediltuumlr Yine de
sosyal olaylarla doğa olaylarının değişim kanunları arasında bir paralellik
bulunduğu goumlruumlşuumlne ulaştığı anlaşılmaktadır (Hassan 1982 133)
Farklılaşma salt lsquobiyolojikrsquo değildir lsquofikir ve duumlşuumlnce sahibirsquo olmakla
sonuccedillanır Biyolojik evrim insan topluluklarının lsquoavcı-toplayıcırsquo duumlzende
geccedilimlerini suumlrduumlrmelerini muumlmkuumln kılmıştır Buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi toplum
oumlncesi lsquovahşetrsquo (yabanıllık) evresine tarihleyebileceğimiz bu duumlzenin oumltesine
6 Katsiaficasrsquoın (1996) H Simonrsquodan aktardığı Marx ve Engelsrsquoin Mukaddimersquonin Fransızca ccedilevirisini goumlrmuumlş olabileceklerine ilişkin iddiası kanıtlanmış değildir 7 Lockersquoa goumlre (2004 32) lsquoinsan emeğini toprağa kattığı yerde bu toprak artık ondan alınamayacak
biccedilimde onun muumllkiyeti oluyordursquo
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
76
geccedililmesi ise -uumlretici guumlccedillerin gelişmesinin belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen- sosyal ve kuumlltuumlrel evrimle muumlmkuumln olacaktır (Flannery 1995 18-19)
Demek ki İbn Haldunrsquou kendinden oumlncekilerden -hatta sonrakilerden bile-
ayıran oumlzguumlnluumlk eşya ve hadiseleri yorumlamada geliştirdiği youmlntemdir
Nedensellikleri oumlne ccedilıkaran karşıtlıkların diyalektik doğasını keşfeden bir
youmlntem Bu youmlntemin uumlzerinde yuumlkseldiği doumlrtluuml kavram setinin kavranması
ise duumlşuumlnuumlruumln siyasal kuramının anlaşılmasının oumln koşuludur Umran
asabiyet bedevi-hazari karşıtlığı (dichotomy) ve Muumllk (devlet)
lsquoUmranrsquo İlmi
Yukarıda değinilen yeni duumlşuumlnsel aracın Kudemacircrsquonın ccedilizdiği aşkıncıteolojik
ccedilerccedilevede istihdam edilemeyeceği accedilıktır O zaman yeni bir bilim
kurmalıdır Beşerin iccediltimai hayatının hal ve tabiatının tetkikini olaylara dair
haberlerin doğruluğunun tahkikini toplumsal olayolguları youmlneten yasaların
keşfini amaccedillayan yeni bir bilim Bu konuda muumltevazı değildir lsquohellip benim
tarafımdan icat edilmiş yeni bir ilimhellip bu araştırma metodunu derin uğraşma
ve incelemelerden sonra iktiza ettimrsquo (I 91)
lsquoMedeniyet hazara mamurluk bayındırlıkrsquo gibi anlamlara gelen Umran
ilmini İbn Haldun lsquoinsanların cemiyetler halinde yaşayarak duumlnyayı imar
etmelerinden ibaretrsquo bir ilim olarak tanımlar Dolayısıyla Umran lsquoinsani
toplanma beşeri iccediltimarsquo (human gathering) anlamlarına da gelir Bu ilim
lsquoumrana medenileşmeye ve insan cemiyetlerine arız olan zati hastalıklarırsquo
accedilıklamayı amaccedillar (I 11) ancak reccedilete sunmaz siyasetname veya
nasihatname havasına buumlruumlnmez Umran bu youmlnuumlyle insana ait olguların
buumltuumlnuumlnuuml temsil etme iddiasındadır lsquoBeşerin iccediltimai hayatının hal ve
tabiatını goumlzden geccedilirmekrsquo (I 90) Nitekim Mukaddimersquonin buumltuumlnuuml dikkate
alındığında Umranrsquoın uygarlık sosyal ilerleme sosyal kalkınma
anlamlarının tuumlmuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı goumlruumlluumlr (Hassan 1982
31)
İbn Haldunrsquoun Umran ilmi kapsamında tarihsel olayolguları ele alış şekli
oumlzguumlnduumlr Kaynakların akla uygunluk ve olabilirlik (imkan) noktasından
kritiğe tabi tutulması (1) ve olaylar arasındaki nedenselliklerin tespiti (2)
lsquoTarihin iccedilinde saklanan mana ise hellip varlığın sebep ve illetlerini dikkatle
anlamak ve hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibini bilmekten
ibarettirrsquo (I 5) Haberlerin doğrulamasında tanıklığa dayanılmasını
eleştirmesi bu yuumlzdendir Tanıkccedilılığa reddiye olarak nitelenebilecek bu
tavır Kudemacircrsquodan lsquometodolojikrsquo anlamda bir kopuşu da beraberinde getirir
Tanıklığın temel kaynak olarak kabul edilmesinin İslam duumlnyasında yalancı
tanıklık yoluyla yanlış inanccedilların yayılmasına yol accediltığını goumlzlemlemiştir
(Yıldız 2010 34) Oumlzellikle Ortaccedilağ İslam duumlnyasında egemen olan bu tarz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
77
tarih yazıcılığında hadis ilminin de etkisiyle tarihsel olayların rivayet
zincirinde yer alan kişilerin (ravi) eleştirisiyle yetinilir rivayete konu
olayların eleştirisine girilmezdi İbn Haldunrsquoun Umran ilmi ile başlattığı
girişim tarihle hadis yazıcılığı arasındaki bu bağlantıyı koparmaya youmlneliktir
(Arslan 2014 54) Toplumsal yaşamın doğasını kavramayan neden-sonuccedil
ilişkilerini araştırmayan salt tanıklığa dayalı tarihccedililik Umran ilmi ile
karşıtlık iccedilindedir
Toplumsal ve siyasal olguları youmlneten yasallıklar dizgesinin goumlsteriminde
tarihten yararlanması İbn Haldunrsquoun bu kapsamdaki ccedilıkarımlarını
lsquospekuumllatifrsquo olmaktan korumuştur Umran ilmi kapsamında geliştirilen
kuram spekuumllatif değil lsquotarihselcirsquodir nesnelerin ve olguların tarihsel
gelişme suumlreci iccedilerisinde ele alınmaları gerektiğini ima eder (Yıldız 2010
36 48)
Bununla birlikte tanıkccedilılığın kurumsallaşmış formunu temsil eden
rivayetccedililiğin oumlzde yadsınması soumlz konusu değildir lsquoUmranın tuumlrluuml tuumlrluuml
tabiatları olup hellip rivayet ve eserler bunlarla mukayese edilir hellip bu tabiat
kanunlarına uygun ise kabul değilse reddedilirrsquo (I 7) Şeylerin doğasına
uygunluk temel oumllccediluumlttuumlr tarihsel bir olayı nakil ve rivayet edenlere
inanmadan oumlnce lsquohaber verilen bir şeyin haddi zatında muumlmkuumln olup
olmadığırsquo incelenmelidir (I 88) İbn Haldun bunun iccedilin geliştirdiği youmlntemi
şoumlyle tanımlar lsquoBeşerin iccediltimai hayatının tabiatından olan şeylerle iccediltimai
hayata sonradan arız olan şeylerin birbirinden ayırt edilmesirsquo Şeylerin ve
olguların nesnel analizini sağlayan lsquobu usul bizim iccedilin bir kanun teşkil ederrsquo
(I 90) Bu kanunun yuumlruumlrluumlğe konulması lsquotarihten tesaduumlfuuml kovan bir
ihtilalrsquo demektir (Mericcedil 1992 230) Maddi gerccedilekliğin spekuumllatif haber ve
değerlendirmelere uumlstuumlnluumlğuumlnuuml esas alması Mısırrsquoda Maliki mezhebinin baş
kadılığını yapmış bir duumlşuumlnuumlruumln hukukccedilu kimliği ile uyumludur
Bu noktada yazının bilinmediği veya (uygar toplumlarla ticari temaslara
bağlı olarak) sınırlı bir kullanıma sahip olduğu toplumlarda lsquorivayetrsquoin
kurumsal bir olgu olduğunu belirtmek gerekir Mukaddimersquodeki bedeviyet
aşamasına karşılık gelen gelişmişlik duumlzeyindeki toplumlarda
toplumsalsiyasal olana ait lsquobilgirsquonin uumlretilmesi saklanması ve yayılması
rivayet yoluyla olur Bilhassa belirli bir soyu veya kabileyi yuumlcelten şiirler
savaşlar ve soy ccedilizgisine (nesep şecere) ilişkin bilgiler soumlzluuml anlatım
geleneği iccedilinde yazının yaygınlaşmasından sonra bile varlığını suumlrduumlruumlr
Bunlar kişilerle topluluk arasındaki lsquobağrsquoı guumlccedillendiren duumlzenliliği sağlayan
-aşağıda değinilecek- asabiyetin tinsel unsurlarıdır varlıkları yaşamsaldır
Arapccedila koumlkenli lsquorivayetrsquo soumlzcuumlğuumlnuumln lsquosu verdi susuzluğu giderdirsquo anlamına
gelen ravacirc fiil koumlkuumlnden tuumlretilmiş olması anlamlıdır (Oumlzcan 2011 36-37)
geleneğin maddi temellerine işaret eder Mukaddimersquode tenkide tabi tutulan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
78
şey bedevi toplumların bu oumlzelliği değildir rivayetccedililiğin tarihte bir
lsquoyoumlntemrsquo olarak kullanılmasıdır
İbn Haldunrsquoun insan toplumlarının sosyo-ekonomik evrimini incelerken
seferber ettiği maişet bedevilik hazarilik riyaset muumllk kahır şiddet ve
galebe gibi kavramların iyice anlaşılması bilhassa siyasal antropolojiye
ilişkin bir dizi lsquomodernrsquo okumayı gerekli kılar Aşağıdaki paragraflarda yer
alan goumlndermeler biraz da boumlylesi bir okumanın meşruluğunu ve yararını
goumlstermek iccedilindir Beyaz Adamrsquoın Afrika Amerika ve Avustralya kıtalarının
iccedillerine kadar nuumlfuz etmesi haklı olarak hemen soumlmuumlrgecilik ve soykırım
uygulamalarını ccedilağrıştırsa da henuumlz devlet aşamasına geccedilmemiş
toplumlardaki siyasallık kandaş oumlrguumltlenme ve uumlretim ilişkileri alanlarında
zengin bir literatuumlr oluşmasına da dolaylı yoldan katkıda bulunmuştur
Morgan (1994) ve Engels (1971) ile başlatabileceğimiz bu literatuumlr bir
taraftan İbn Haldunrsquoun kuzeybatı Afrika (Mağrip) oumllccedileğinde goumlzlediği bazı
olguların evrenselliğini ortaya koyarken diğer taraftan kurduğu Umran
ilminin basitccedile lsquouygarlık tarihirsquo olarak anlaşılma bahtsızlığına uğramasını da
oumlnleyebilecektir
Sorun bir başka accedilıdan ele alındığında yaşadığı doumlnemin sosyal-siyasal
olayları uumlzerine kafa yorarken nerdeyse insanlığın başlangıcına kadar geriye
gitme gereği duyan -muhtemelen- ilk duumlşuumlnuumlr İbn Haldun ise de modern
zamanlarda aynı yolu izleyen ccedilalışmalar Mukaddimersquoyi hiccedil guumlndemden
duumlşuumlrmeyecek bir veri seti sağlamaktadır
Yukarıda uumlccedil madde halinde sıralanan oumlnermelerin lsquoMuumllkrsquo (devlet)
bağlamında doğrulanması Mukaddimersquonin genel amacını oluşturur Genel
amaccedil oumlzetle lsquoİbn Haldun duumlşuumlncesini iccedilinde yaşadığı toplumun durumu ile
nasıl ilişkilendirdirsquo sorusunun yanıtını verir Hanedanın ve youmlnetici elitin
geccedilirdiği evreleri (tavırlar etvacircr) sosyo-ekonomik değişimlerle
ilişkilendirmesi Mukaddimersquonin iccedileriğini salt tarihsel olayların
yorumlanması olmaktan ccedilıkarır lsquosiyasal kuramrsquo duumlzeyine yuumlkseltir
Goumlruumlşlerini gerekccedilelendirirken tarihten yararlanırsa da tarihten hareketle
ccediloumlzuumlmler oumlnermez reccedilete sunmaz Yaşadığı toplumdaki ekonomik ve siyasal
sorunları teşhis ederek kuramsal bir ccedilerccedilevede ccediloumlzuumlmlemeye girişir
Duumlşuumlnuumlruumln ccedilıkış noktasını oluşturan oumlzel amaccedil ise yaşadığı doumlnemin ve
coğrafyanın tanıklık ettiği olayların yorumlanmasıdır lsquohellip benim bu eseri8
yazmaktan maksadım ancak batı yurtlarının ve bu yurtlarda yaşayan kavim
uruğ ve kitlelerin bu yurtlarda kurulan devletlerin hallerini anlatmaktırrsquo (I
77) lsquoBatı yurtlarırsquo kuzey Afrikarsquonın daha ccedilok Mağrip olarak bilinen batı
boumllgelerini ifade eder Kısaca oumlzel amaccedil lsquotoplumun iccedilinde bulunduğu durum
8 Buradaki lsquoeserrsquo duumlşuumlnuumlruumln kısaca lsquoKitabrsquoul İberrsquo (İbretler Kitabı) olarak bilinen tarih kitabıdır
Mukaddime ise aslında 7 ciltlik bu kitabın lsquogirişrsquo kısmını oluşturan birinci cildidir (Yıldız 2010 29)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
79
İbn Haldunrsquoun duumlşuumlncesini nasıl etkiledirsquo sorusunun yanıtını verir İbn
Haldun Mağriprsquoteki ekonomik ve siyasal ccediloumlkuumlşuuml Tanrı iradesi ya da dış
guumlccedillerle accedilıklamaya girişmez Ccediloumlkuumlşuumln nedenleri duumlşuumlnuumlruumln kucağında
yaşadığı toplumun iccedil yapısında gizlidir (Mericcedil 1977 153)
Bununla birlikte Mukaddimersquonin sadece Mağriprsquoin değil buumltuumln İslam
coğrafyasının derin bir bunalım ve lsquosiyasal parccedilalanmarsquo suumlreci yaşadığı bir
doumlnemin uumlruumlnuuml olduğunu da not etmek gerekir İbn Haldun bu doumlnemde aktif
siyasi goumlrevlerde bulunur siyasi muumlcadelelerin iccedilerisinde yer alır
devletlerkabileler arası muumlzakereleri youmlnetir Mısırrsquoda Maliki mezhebinin
baş kadılığını yapar Kısacası goumlzlem ve soyutlamalarda bulunmak iccedilin
yeterli zaman ve deneyime sahiptir
Muumllkrsquouumln (devlet) uygarlığı muumlmkuumlngoumlruumlnuumlr kılan siyasal ve sosyal birim
olması onun Umran ilmindeki merkezi konumunu accedilıklar Asıl konu
Muumllkrsquotuumlr asabiyet değil asabiyet Muumllkrsquouumln teşhisini ve analizini
sağlayankolaylaştıran bir araccediltır Ccediluumlnkuuml devlet bedevi toplulukların
hazarileşme suumlrecinin lsquodoğalrsquo ve nihai bir uumlruumlnuumlsonucudur lsquoGoumlccedilebenin
gayesi medenileşmek olduğunu ve medeniyete doğru yuumlruumlduumlğuumlnuuml
goumlruumlyoruzrsquo (I 308)
Şekil 1 Mukaddimersquodeki Temel Kavramların Denklemsel Goumlsterimi
Bu suumlrecin lsquodoğalrsquo bir suumlreccedil olarak ele alınabilmesi onu tanımlayan siyasal
sosyal ve ekonomik faktoumlrlerin nesnel analizini gerekli kılar lsquoBu eserimde
hellip umranın ilk başlangıcının ve devletlerin ilk kuruluşunun sebep ve
illetlerini accedilık olarak anlattımrsquo demesi bu yuumlzdendir (I 10)
Asabiyet bu suumlreccedilte bir nevi lsquomarkerrsquo işlevi goumlruumlr lsquotarihin itici guumlcuumlrsquo değil
Bedevi toplumları bir arada (iccediltima halinde) tutan devlet kurmalarını (veya
kurulu bir devleti ele geccedilirmelerini) sağlayan bir lsquobağrsquo olarak asabiyet
tuumlmuumlyle din dışı bir faktoumlrduumlr Şeflikten devlete riyasetten huumlkuumlmete
societasrsquotan civitasrsquoa kandaşlıktan tebaa ve raiyyetrsquoe geccediliş suumlrecini
damgalayan bir faktoumlr
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
80
Bedevilik ve hazarilik Mukaddimersquode iki farklı sosyo-ekonomik yaşam
biccedilimini temsil eder9 Bu ikisi arasındaki ilişkiler diyalektik karşıtlık iccedilerir
ve maddi koşullara tabidir Oumlrneğin ikisinde de sahip olunan alışkanlık ve
meziyetler farklıdır lsquoİnsan alışkanlıklarının oğludurhellip Kendi tabiat ve
mizacının oğlu değildirrsquo (I 315) Oumlyleyse insanın genetik-biyolojik
kapasitesinden ccedilok maddi koşulların şekillendirdiği bir tarihi vardır doğası
yoktur10
İbn Haldunrsquoun bu kısa ama oumlzluuml tespiti aslında Umran ilminin de
anahtarını verir lsquoİnsanlık kendi kendinin eseridirrsquo (Mericcedil 1992 230)
Duumlşuumlnuumlr biyolojik-genetik boyuttan ccedilok toplumsal-kuumlltuumlrel boyutun
belirleyici olduğunu goumlzlemlemiştir Bu belirlenim bedevi toplumların
yerleşik toplumlarla etkileşim suumlrecinde hazarileşmesi şeklinde kendini
goumlsterir Şoumlyle ki bedevi toplumda insanlar -hazari topluma nispeten-
genişlik ve bolluktan uzak sade bir yaşam suumlrerler lsquoBu tarz hayat
yaşayanlar sonradan halleri genişleyerek ihtiyaccedillarından artacak derecede
zenginlik ve genişlik elde ederlerse bu hal onları geniş yaşayışa sevk ederhellip
Bunlar bundan sonra hayat iccedilin bir zaruret olan nesnelerden fazlasını elde
etmek uumlzere birbirine yardım etmeye başlarlarhellip şehirler ve kasabalar bina
etmeye başlarlarhelliprsquo (I 303) Bir başka deyişle hazarileşirler Burada
hazarileşme ile ihtiyaccedil fazlası (artık surplus) arasındaki koşullandırma
yapısı (entailment structure) ccedilok accedilık biccedilimde ortaya konulmuştur
İhtiyaccediltan artacak derecede zenginlik ve genişlik nasıl elde edilmiş
olabilir Yardımlaşma ve işboumlluumlmuumlne goumlnderme yapan İbn Haldun bu
konunun ayrıntılarına girmemiştir Bununla birlikte sosyal gelişme ile
uumlretici guumlccedillerin gelişimi arasındaki ilişkinin farkındadır Nedenleri
konusunda tam bir uyuşma bulunmasa da arkeolojik bulgular Childersquoın
(1995 26 65) lsquoNeolitik Devrimrsquo olarak adlandırdığı yaklaşık olarak MOuml
10000 yıllarına tarihlenen bir dizi gelişmenin (hayvanların evcilleştirilmesi
bitkilerin kuumlltuumlre alınması sabanın icadı vs) tarımda uumlretim artışını
tetiklediğini goumlstermektedir Buna goumlre ihtiyaccedil fazlası uumlruumln bilhassa tarım ve
hayvancılık faaliyetlerindeki lsquoyoğunlaşmarsquo (intensification) suumlreci ile
ilgilidir11
Saban kullanımı sulama poli-kuumlltuumlr gibi teknolojik yatırımlar bir
9 Bedevi ve hazari yaşam tarzları arasındaki ilişki ve karşıtlığın daha iyi anlaşılabilmesi iccedilin benzer ayrımlara ilişkin bir dizi ek okumalar yapılması yararlı olabilir Oumlrneğin Durkheimrsquoin ilkel ve modern
toplumlara goumlnderme yapan lsquomekanikrsquo ve lsquoorganikrsquo dayanışma ayrımı Toumlnniesrsquoin topluluk
(gemeinsschaft) ve toplum (gessellschaft) ayrımı Morganrsquoın sosyal oumlrguumltlenme (societas) ve siyasal oumlrguumltlenme (civitas) ayrımı gibi 10 Serimlenmesi bu ccedilalışmanın konusu olmamakla birlikte doğayı lsquoolguların yasasırsquo olarak goumlren lsquodoğalcı
akılrsquo ve tarihi lsquoinsan deneyimlerinin sistemirsquo olarak goumlren lsquotarihsel akılrsquo dikotomisinde ikincisi iccedilin ccedilağrı yapan Gassetrsquoin (2011) tarih anlayışı Umran esinli goumlruumlnmektedir lsquoDoğa ile nesnelerin arasında ne ilişki
varsa -gerccedilekleştirilmiş işler olarak- tarih ile insan arasında da aynısı vardırrsquo 11 lsquoYoğunrsquo (intensive) tarım birim arazi başına goumlrece yuumlksek emek girdisini ve boumlylece dar oumllccedilekli tarımsal işleme faaliyetlerini lsquoyaygınrsquo (extensive) tarım geniş arazilerde uzun nadas doumlnemlerine dayalı
faaliyetleri ifade eder Yoğun hayvancılık (herding) yerleşimler civarında guumlduumllen goumlrece az sayıda
hayvan iccedilin yuumlksek emek girdisini yaygın hayvancılık buumlyuumlk suumlruumllerin uzak mesafeler boyunca
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
81
taraftan artık uumlruumln oluşumunu sağlarken diğer taraftan -kolayca
terkedilemeyecek kalıcı yatırımlar nedeniyle- yerleşikliği (sedentism) ve
toplumsal katmanlaşmayı koşullandırır (Gilman 1981)
İbn Haldunrsquoun hazari yaşam karşısında bazen bedevi yaşam tarzını oumlver
goumlruumlnmesi12
iki yaşam tarzının karşılık geldiği farklı sosyo-ekonomik
gelişme duumlzeyleri arasındaki karşıtlığı vurgulamak iccedilindir Riyasete
(chiefdom) dayalı bedevi toplumları -antropolojik anlamda- lsquooumltekirsquoleştirmek
suretiyle Muumllkrsquoe dayalı hazari toplumların sosyal-siyasal oumlrguumltlenmesini
anlamak iccedilin bu karşıtlığın iyice bellenmesi gerekir Bununla birlikte kahır
ve tagalluumlbe dayalı muumllk-devlet oumlrguumltlenmesi karşısında bedeviliğin riyasete
dayalı oumlrguumltlenmesini oumlne ccedilıkarması Emevi ve Abbasi siyasal rejimleri
karşısında Hz Muhammed ve Doumlrt Halife devrinin huumlkuumlmdarlıktan ccedilok
riyasete yakın goumlruumlnen oumlrguumltlenmesini tercih ettiğini goumlsterir (Hassan 1982
271) Ancak ne lsquobedevi umranrsquoa ne de lsquohazari umranrsquoa oumlzel bir değer
atfetmiştir bir altın ccedilağ arayışı ya da uygarlaştırma oumlnerisi soumlz konusu
değildir
Demek oluyor ki lsquogoumlccedilebelik ve koumlylerde şehirlerde yaşama ccedilağlarını
geccedilirmek insanlar iccedilin tabii ve zaruridirhellip Goumlccedilebelik şehirlerin ve medeni
hayatın aslıdırrsquo (I 304 307) Bedeviliğin hazariliğin aslı oluşu lsquoinsanlar ilk
oumlnce goumlccedilebe hayatı yaşadığı iccedilindirrsquo (I 98) Bir başka deyişle evrim
basamağında bedevilik hazarilikten oumlnce gelir Yoksa bedeviliğin iccedilinde onu
hazariliğe doumlnuumlştuumlrecek bir lsquooumlzrsquo bulunmaz Mukaddimersquode toplumsal
değişimin accedilıklamasında lsquometafizikrsquo yaklaşıma yer verilmez doumlnuumlşuumlmuumln
yasası uumlretici guumlccedillerdeki gelişmeye goumlnderme yapan lsquozenginlik ve
genişlikrsquotir
Bedeviliği uygar yaşamın aslı yapan doumlrt buumlyuumlk olguyu Morgan (1994 102)
listelemiştir Hayvanların evcilleştirilmesi (1) tahılların bulunması (2)
mimaride -tasarım guumlcuumlndeki gelişmeye ve uumlretme alışkanlığına işaret eden-
taşın kullanılması (3) ve demir cevherinin ergitilmesi (4) Bu sonuncusunu
Morgan lsquoolayların olayırsquo olarak niteler
Bedevilikten sonra lsquoMuumllkrsquo (devlet) gelir Bu durum lsquodevletlerin şehir ve
kasaba kurulmadan oumlnce kurulmuş olmasından ileri gelmiştirrsquo (I 99)
Demek ki devlet ilk kuruluşunda yerleşik-medeni hayatın oumlzelliklerini
barındırmaz Huumlkuumlmdar -ileride goumlruumlleceği gibi- şeflik doumlneminin adet ve
dolaştırılmasını ifade eder Geniş aile gruplarından ccedilok ccedilekirdek hane halkları iccedilin daha uygun goumlruumlnen yoğun tarım ve hayvancılık hane halkı iccedilerisindeki işbirliğine dayanarak kuumlccediluumlk oumllccedilekli lsquoartıkrsquo oluşumunu
destekler (Bogaard 2005 179-180) 12 Oumlrneğin lsquoHububat ve katıktan mahrum olan ccediloumlllerin bu goumlccedilebelerinin vuumlcut ve ahlakları bolluk ve genişlik iccediline dalmış olan verimli yerlerin ahalisinin vuumlcut ve ahlakından guumlzeldirrsquo (I 208) lsquoGoumlccedilebelerin
şehir ahalisine nispetle hayır ve iyiliği kabule daha yakın bir halde olduğursquo (I 309) lsquoGoumlccedilebelerin
şehirlilere nispetle daha şecaatli olduklarırsquo (I 314)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
82
alışkanlıklarından henuumlz kurtulamamış olduğundan kurucu gazilerin
himmetine muhtaccedil bir halde devleti youmlnetir
lsquoYaşamak iccedilin gerekli olan nesne ve vasıtaları elde etmek iccedilin ccedilalışmaktan
ibaretrsquo olan (II 325) geccedilinme (susbsistence) ise hepsinden oumlnce gelir Bu
lsquogeccedilinme tabii bir zaruret ve ihtiyaccedil olduğu iccedilindirrsquo (I 99) Geccedilinme lsquohayatı
idamersquo (survival) olarak da tanımlayabileceğimiz insan faaliyetlerini kapsar
esas olarak yiyecek uumlretimi alanında mutlak bir denetim kurulmasını
beslenme kaynak ve imkanlarının ccedileşitlenmesini ifade eder (Morgan 1994
78) Bu faaliyetlerin kapsamı buumlyuumlk oumllccediluumlde ihtiyaccedil-kaynak karşıtlığının
derecesi ile tayin edilir Başta kadın-erkek ilişkileri olmak uumlzere iş boumlluumlmuuml
ve işbirliğine dayalı ilişkiler geccedilinme amaccedillı faaliyetleri iccedilerir Bu anlamda
geccedilinme ekonomi-politiğin bedevi formunu temsil eder
Morganrsquoın (1994) lsquovarlık suumlrduumlrme sanatırsquo (art of subsistence) olarak
adlandırdığı geccedilinme genel olarak bir topluluk veya boumllge dahilindeki
goumlrece kendine yeterli ve başlıca amacı guumlnluumlk tuumlketim olan faaliyetlere
(avcılık-toplayıcılık balıkccedilılık ccediliftccedililik hayvancılık-ccedilobanlık gibi)
goumlnderme yapar Uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki
muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir
Kaynakların fazla zorlanmadığı duumlşuumlk yoğunluklu bir ekonomiyi temsil
eden geccedilinme faaliyetlerini Sahlins (2010) lsquoHane Tipi Uumlretim Tarzı-HTUumlTrsquo
(Domestic Mode of Production) olarak adlandırır Tahmin edileceği gibi
HTUumlT yapısal olarak artık uumlruumln oluşumuna karşı olan bir sistemdir artık
uumlruumln yoktur aksine lsquoartık emekartık zamanrsquo vardır Biz buna
Mukaddimersquonin kuramsal ccedilerccedilevesinden hareketle lsquobedevi uumlretim tarzırsquo da
diyebiliriz
Geccedilinmenin doğası insanları topluluklar halinde yaşamaya ve işbirliğine
sevk eder lsquohellip tek bir kişi yalnız başına muhtaccedil olduğu gıdayı temin
etmekten acizdirhellip birbirine yardım ederek kendilerinin sayılarından kat kat
fazla insanı geccedilindirecek miktarda gıda maddeleri istihsal edebilirlerrsquo (I
101) Buradaki istihsal lsquouumlretimrsquo anlamına gelir Oumlnde gelim itibarıyla
sıralayacak olursak Geccedilinme (1) Bedevilik (2) Muumllk (3) ve Hazarilik (4)
lsquoGeccedilinmersquo oumlzel bir aşama değil aşamalara (bedevilik ve hazarilik) geccediliş
keyfiyetini ve oralarda kalış suumlresini tayin eden sınırlayıcı bir faktoumlrduumlr
hepsinden oumlnce gelmesi bunu ifade etmek iccedilindir
Oumlzetlemek gerekirse Umran insan topluluklarının yapıp ettikleriyle ilgili bu
doumlrt oumlğe arasında asabiyet uumlzerinden kurulan karşılıklı ilişkilerin toplamı
hatta bu ilişkilerin kendisidir Bilim olarak bakıldığında ise ccedilağdaş anlamda
hem tarih hem sosyoloji hem de bir siyasal kuramdır ya da-tek başına-
bunlardan hiccedilbiri değildir (Hassan 1982 127) Bu disiplinlere siyasal
antropoloji ve ekonomi-politiği de dahil etmeliyiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
83
Bedevilikten hazariliğe geccediliş suumlreci İbn Haldunrsquoun siyasal kuramında
merkezi bir yere sahiptir Bu suumlrecin tahlil ve takibi iccedilin seferber edilen
kavram ise asabiyettir
lsquoAsabiyetrsquo Kavramı
Arapccedila lsquoa-s-brsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen asabiyet lsquotutmak bağlı olmakrsquo
anlamlarına gelir (Yıldız 2010 41) Asabe ise lsquoacircsıbrsquoın ccediloğuludur soumlzcuumlğuumln
koumlkeninde ldquosarmak kuşatmakrdquo anlamları bulunur Kavgada veya savunma
sırasında yakın akraba kişinin etrafını sardığı onu korumaya ccedilalıştığı iccedilin
bunlara asabe denilmiştir Asabe İslam oumlncesinde kişinin baba tarafından
gelen erkek akrabaları (agnates) ve erkek ccedilocuklar anlamında kullanılırken
İslam hukuk yazınında lsquotek başına bulunduğu zaman mirasın tamamını belli
hisseli mirasccedilılar (ashab-ı feraiz) beraber bulunduğu zaman onlardan arta
kalanı alan mirasccedilırsquo şeklinde tanımlanmıştır (TDV-3 1991 452-453)
Asabe soumlzcuumlğuuml aynı zamanda lsquobirlikte savaşa gidenrsquo dolayısıyla bedevi
Arap toplumunun kan davası (blood-feud) hukukunda aynı kurallara tabi
olanların birlikteliğini ifade eder Bu youmlnuumlyle asabe sayısı belirli bir
kalabalık ya da cemaati anlatan usbe soumlzcuumlğuuml ile ilişkili goumlruumlnuumlr (Ibn
Khaldun 2012 851) İslam oumlncesi gelenekler uyarınca savaşta yağma
(ganimet) suumlrecinin youmlnetiminde ve malların korunmasında yer almayanlar
mirasccedilı olamazlar (Smith 1903 54 66) Hem mirasccedilıları hem de savaşccedilıları
ifade eden asabenin erkek cinsiyetine goumlre biccedilimlenen bu doğası kadınların -
duruma goumlre- muumllkiyet veya ganimete konu olabildiği bedevi geccedilim sistemi
ile tutarlıdır Kız kardeşe ya da kız evlada da mirastan pay veren Tanrı
buyruğuna13
Medine erkeklerinin tepki goumlstermiş olması herhalde bundandır
(Smith 1903 117)
Asabiyet ise lsquoaynı soydan gelenlerin veya bir başka sebeple aralarında
yakınlık bulunanların muhaliflere karşı birlikte hareket etmelerini sağlayan
dayanışma duygusursquo olarak tanımlanmıştır (TDV-3 1991 453-454)
Dilimizdeki kullanımı azalmakla birlikte aynı koumlkten gelen asabiye
(noumlroloji) teriminde ve inanca bağlılığı ifade eden taassup soumlzcuumlğuumlnde ortak
olan oumlzellik her ikisinin de şeyler veveya bireyler arasındaki bağlara
goumlnderme yapmasıdır
13 Smith (1903) Nisa suresinin 126 ayetine goumlnderme yapmışsa da mirasla ilgili duumlzenlemeler aynı surenin 11 12 ve 176 ayetlerinde yer almıştır Oumlzellikle sonuncusunun nasıl uygulanacağına ilişkin
sorulara Tanrı Elccedilisirsquonin tepkisinin de sert olduğu anlaşılmaktadır Halife Oumlmer bir Cuma hutbesinde
şoumlyle der lsquolsquohellip Resulullahrsquoa onun hakkında muumlracaat ettiğim kadar hiccedilbir şey hakkında muumlracaat etmemişimdir O da bana bu mevzuda yaptığı kadar hiccedilbir şey hakkında ağır soumlz soumlylememiştir Hatta
parmağı ile goumlğsuumlme dokunmuş ve lsquoYa Oumlmer Sana Nisa suresinin sonundaki yaz ayeti yetmiyor mursquo
demiştirhelliprsquorsquo Ayrıntılar iccedilin bkz Muumlslim (1977 4577)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
84
İbn Haldun asabiyet iccedilin Mukaddimersquonin değişik yerlerinde birbirinden
nuumlanslarla ayrılan accedilıklayıcı tanımlar getirmiştir
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden
kendilerini ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından
ibaret(tir)rsquo (I 82) Topluluk uumlyeleri arasındaki bağlılık ve kaynaşma
duygusu yaratma işlevine goumlnderme yapılır (Biz duygusu)
lsquoBir kavmin bir araya toplanarak kendini korumasından ve duumlşmana
karşı koymasından memleketler fethedip zafer kazanmayı
istemesinden duumlşmanı kuvvet ve şiddetle yenmekten ibaret(tir)rsquo (I
360) Asabiyetin aksiyoner ve şiddete doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Oumlteki duygusu)
lsquoBir nesilden gelenlerin bir araya toplanarak bir kuvvet kudret ve
uumlstuumlnluumlk sahibi olmaları ve bir ideal etrafında toplanmalarırsquo (I 373)
Asabiyetin dayanışma ve işbirliğine doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Kimlik inşası)
İccedilerdiği kimi muğlaklıklara karşın en saf betimlemelerini -doğal olarak-
Mukaddimersquode bulacağımız asabiyet İbn Haldunrsquoun lsquosiyasalrsquo kuramının
(veya Umran ilminin) temelini oluşturur Umranrsquoı bir ağaca benzeten G
Labicarsquoın formuumllasyonu ile ifade etmek gerekirse badiye bu ağacın
koumlklerini muumllk ve hadara goumlvdesini maişet dallarını ilimler yaprak ve
meyvelerini asabiyet ise oumlz suyunu oluşturur (Mericcedil 1977 155)14
Buradaki lsquobadiyersquo soumlzcuumlğuuml bedevilerin yaşam alanı olan kurak ve ccediloumllluumlk
boumllgeleri ifade eder Asabiyetin nesnel incelemesi ekonomik bakımdan
kendi kendine yeterli geccedilimlik yaşam tarzının egemen olduğu artık uumlruumlnuumln
soumlz konusu olmadığı olsa bile -servet temerkuumlzuumlnuuml sınırlayan- lsquoyeniden
dağıtımrsquo (redistribution) mekanizmalarıyla tesviye edildiği bir lsquodevlet oumlncesi
toplumrsquo tasviri uumlzerinden gerccedilekleştirilir
14 Mericcedil bu formuumllasyonu Fransız Marksist yazar Georges Labicarsquoın (1930-2009) Politique et Religion
Chez Ibn Khaldoun (1968) başlıklı yapıtından nakletmektedir biz de bir ccedilizim (Şekil 2) yardımıyla
goumlstermeye ccedilalıştık
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
85
Şekil 2 Umran Ağacı
Asabiyet bedevi toplumu MuumllkDevlet oluşumuna goumltuumlrduumlğuuml iccedilin oumlnemlidir
yoksa hazariliğe geccedilişi sağlayan asabiyet değildir Asabiyet sosyo-ekonomik
gelişmenin itici guumlcuuml olarak sunulmaz aksine bu gelişme ile ters orantılı bir
varoluşa sahip olduğu Mukaddimersquode sıkccedila vurgulanır lsquoBolluk ve rahatlığın
arızaları asabiyetin şiddet ve faydasını giderir nimetler iccediline dalma
asabiyetin keskinliğini kırarrsquo (I 357) Ccediluumlnkuuml toplumun sahip olduğu servet
ne kadar az ise kan ilişkilerinin uumlstuumln etkisi toplum duumlzeni uumlzerinde o kadar
belirleyici goumlruumlnuumlr (Engels 1971 14-15) Eş deyişle yukarıda oumlzetlenen
ekonomik gelişmenin en alt duumlzeyi asabiyetin en keskin olduğu kandaş
oumlrguumltlenme duumlzeyine tekabuumll eder
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden kendilerini
ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından ibaret olanrsquo asabiyet
(I 82) gerccedilek (nesepten) veya varsayımsal (sebepten) kandaşlık ve bağlılık
oumlruumlntuumllerine dayanır veya bu oumlruumlntuumllerden kaynaklanır Asabiyet esprit de
corps feeling of solidarity communal spirit group feeling tribal core
identity vs biccedilimlerde tanımlandığında aslında asabiyetin dışa vurumları
goumlruumlnuumlmleridir soumlz konusu olan asabiyetin tanımı değil teşhisidir
Yine de bunlardan hareketle asabiyetin ne olmadığını kestirmek
muumlmkuumlnduumlr Tanımlamaların tuumlmuumlnde de ortak olan nokta asabiyetin
rastgele ya da keyfi olarak gelişen bir bağ olmadığıdır Asabiyet lsquoSalt Maruz
Kalma Etkisirsquo (Mere Exposure Effect) olarak adlandırılan birey ile başka bir
birey veya nesne arasında o bireyenesneye maruz kalma sıklığına bağlı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
86
olarak gelişen psikolojik bağın oumltesindedir Maruziyet durumunun
bulunmadığı zamanlarda da bağ devam eder Nereye giderse gitsin asabiyet
insanı izler insan bu bağı reddedemez Arap şairinin lsquoister zalim ister
mazlum olsun kardeşine yardım etrsquo oumlğuumlduuml (TDV-3 1991 453) asabiyetin
dışında kalınamayacağını vurgular Aralarındaki derin anlaşmazlığa karşın
amcası Ebu Lehebrsquoin -bir suumlreliğine de olsa- Hz Muhammedrsquoi himayesine
almış olması (TDV-10 1994 178) bu yuumlzdendir O halde asabiyet nedir
Asabiyet yukarıdaki tanımlamalardan ccedilıkarsadığımız işlevler (biz duygusu
oumlteki duygusu kimlik inşası) uumlzerinden bedevi toplumu yabanıllardan
(vahşiler) ayırır Uumlnsiyetin karşıtı olan lsquovahşetrsquo (savagery) duumlnyanın insan
cemiyetleri eliyle imar edilmeden oumlnceki durumunu lsquodoğalrsquo halini ifade
ederken lsquovahşirsquo de boumlylece cemiyetler halinde yaşamayan insanların sıfatı
olacaktır lsquoBu mamurluğun tabii haline arız olan vahşilikhelliprsquo (I 82) Bu
durumda asabiyet insanların vahşetten bedeviyete geccediliş suumlrecinde beraber
deneyimledikleri bir bilinccedil durumu olmalıdır
İlk ortaya ccedilıktığı yer ve zaman bağlamında ele alındıkta asabiyet bir
youmlnuumlyle varlık suumlrduumlrme koşulları ile kendi maddi ve zihinsel kapasitesi
arasındaki orantısızlığa ilksel insanın verdiği yanıtı ifade eder Kandaşlığa
dayalı oumlrguumltlenme İnsanlığın devlet oumlncesi vahşet ve bedeviyet doumlnemlerini
damgalayan asabiyet doğal baskılar karşısındaki zayıflığın insanları
birbirlerine yakınlaştırdığının kanıtıdır Bu yakınlık (kinship) kişi ile soyrsquou
veya klanı arasındaki lsquobağrsquoın bir işlevidir
Buguumlnkuuml uygarlıkccedilı bakış accedilımızla uyuşur goumlruumlnmese de yabanıl insan
kendisini tam olarak anlayamadığı sayısız tehlikelerle kuşatılmış hisseder
İnsanın bu bilinmeyen guumlccedilleri yatıştırma girişimi ccediloğu kez duumlşuumlnuumllduumlğuuml gibi
dinlerin değil akrabalığın ve dostane varoluşun temellerini atar Bu girişimde
tanrılar da kendilerine tapanlara guumlccedilluuml akrabalık bağlarıyla bağlanmışlardır
tribal karakterlidirler Keza bedevi toplumlarda din bireyin doğauumlstuuml bir
guumlccedille olan keyfi bir ilişkisini değil topluluğun (community) buumltuumln uumlyelerinin
kendilerini koruyan bir guumlccedille ilişkisini temsil eder (Smith 1894 54-55)
Asabiyetin aynı zamanda lsquodoğadan gelen bir koruma duygusursquo olarak
tanımlanmış olması bu accedilıdan anlamlıdır (Albayrak 2000 594)
Geccedilim imkacircnları uumlzerindeki sınırlılıklar kavranmadan asabiyetin mahiyeti
kavranamaz Sadece ccediloumll değil geccedilim imkanlarının doğal siyasal ya da
demografik baskılarla sınırlandırılmış (circumscribed) olduğu herhangi bir
lsquoccedilevrersquo nerdeyse her olayı ittifak ve himaye tesisi iccedilin bir fırsat olarak
değerlendirme eğilimini koşullandırır Sizinle yemek yiyen bir misafir bir
başkasıyla yiyinceye kadar sizin himayeniz altındadır Keza sizinle guumln
boyunca yolculuk yapan ve gece yanınızda uyuyan biri (refik-ul cenb) iccedilin
de aynı durum geccedilerlidir Eğer birinin himayesini istiyorsanız ccediladırınızın
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
87
gergi ipini (tunucircb) onunkine temas ettirmeniz yeterlidir Bedevi Arap
toplumunda el-tunucircb bil-tunucircb (tent-rope touching tent-rope) olarak bilinen
bu pratik sayesinde onun komşusu (jacircr) olur ve himayesine girmiş
sayılırsınız (Smith 1903 49)
Bu gibi himaye taleplerinin (istijacircr) oumlzellikle kabile iccedili bir cinayet veya
anlaşmazlıktan dolayı suumlrguumln-kaccedilak durumuna duumlşenlerin başka bir
kabilenin asabiyetine dacirchil edilebilmesi iccedilin kabul goumlrduumlğuuml accedilıktır15
Buumltuumln
bu durumlarda himaye edilen kişinin kendi kabilesi ile bağı kesilir ve yeni
koruyucularının asabiyetine dahil olur Sahlins (2010) ilkel toplumlardaki
hediyeleşme ve lsquobirlikte yemek yemersquo (commensality) pratiklerinin benzer
işlevine dikkati ccedilekmiştir
Uumlretici guumlccedillerin bulunduğu duumlzey ile asabiyet arasındaki ilişkiyi goumlsteren en
iyi oumlrnek bedevi toplumlarda nesebin korunmasına verilen oumlnemdir
lsquoYardımlaşma ve birbirini korumaya hizmet eden nesep şecerelerinin
Araplar arasında muhafaza edilmesi onların zor geccedilinmelerinden darlık
iccedilinde yaşamalarından ve yurtlarının ekonomik durumundan ileri gelmiştirrsquo
(I 326) Burada Marxrsquoın (1979 25) ekonomik belirlenimciliği oumlzetleyen o
ccedilok bilinen tespitini hatırlamadan geccedilmek olmaz lsquoMaddi hayatın uumlretim
tarzı genel olarak toplumsal siyasal ve entelektuumlel hayat suumlrecini
koşullandırır İnsanların varlığını belirleyen şey bilinccedilleri değildir tam
tersine onların bilincini belirleyen toplumsal varlıklarıdırrsquo
Kandaş oumlrguumltlenmeyi karakterize eden başlıca oumlzellik her bireyin kişisel
guumlvenliği bakımından soyrsquoa (gens) guumlvenmesi ve soyu tarafından himaye
edilmesidir ona saldıran buumltuumln soya saldırıyor demektir (Engels 1971 122)
Bir soyun buumltuumln uumlyeleri kendilerini tek bir lsquokanrsquo olarak goumlruumlrler Bu bilinccedil
durumu en accedilık şekilde bedevi Araplarda akrabalığın etkin sınırlarının
oumllccediluumlmuumlnuumln aracını veren lsquokan davasırsquo hukukunda goumlruumlluumlr Bir akrabalık
grubu aralarında kan davası olmayan bir topluluktur Eğer bir adam kendi
akrabalarından birini oumllduumlruumlrse etrafında kendi tarafını tutacak kimseyi
bulamaz Ya kendi akrabaları tarafından oumllduumlruumlluumlr ya da grubun dışına atılır
başka bir gruba sığınarak suumlrguumln durumuna duumlşer Akrabalık grubu aynı
zamanda her kan davasında daima birlikte hareket edenleri ifade eder Bu
grup bir aile bir hane halkı veya oumlleninoumllduumlruumllenin akrabaları değildir ortak
bir grubun adını taşıyan diğer buumltuumln alt grupların birliğidir Akan kan
oumllduumlruumllen kişinin değil kabilenin kanıdır (Smith 1903 22-23) Benzer
pratiklerin bedevi Arap toplumları ile sınırlı olmadığını burada belirtmekle
yetinelim
15 Bedevi yaşam biccedilimini damgalayan uumlccedil temel olgu gelenekselleşme uumlzerinden ittifak ve himaye fırsatına doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr Gıda paylaşımı yolculuk ve ccediladır komşuluğu Sonuncusu mekacircnla ilişkisi
bakımından oumlzellikle hassastır Sahabeden Ubeyy b Karsquob lsquoEvimin Muhammedrsquoin evine ccediladır ipiyle
bağlanmış olmasını istememrsquo diyen adamı Tanrı Elccedilisirsquone şikacircyet eder (Muumlslim 1977 1917)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
88
Boumlyle bir ccedilevrede lsquoakraba olmayanrsquo genellikle lsquoduumlşmanrsquo ya da lsquoyabancırsquo
sayıldığından (Sahlins 2010 193) ittifak ve himayeden yoksun kalmak
oumlluumlm tehlikesiyle eşdeğerdir O kadar ki ilahi mesajın taşıyıcısı olan
peygamberler bile bu tehlikeyi goumlze almazlar Nitekim Taiflilerin koumltuuml
muamelesine maruz kalan Hz Muhammed Mekkersquoye doumlnuumlşuumlnde İslam
duumlşmanlarından birinin (Mutrsquoim b Adiy) himayesinde şehre girebilir (TDV-
3 1991 402)
Demek ki asabiyet ilişkilerden ccedilok bağlara goumlnderme yapar Bu youmlnuumlyle
asabiyet iccedilin en uygun tanım onun lsquokolektif aksiyonrsquo anlamına geldiğidir
(Hassan 1982 197) Asabiyet zayıfların ittifakıdır guumlccedillenince goumlzden
duumlşen guumlccedilluuml tarafın bozduğu bir ittifakhellip Bu tanımlamanın asabiyetin
sadece bedevi toplumlara oumlzguuml olduğu uygarlıkla birlikte işlevini yitirdiği
goumlruumlşuumlnuuml desteklemediğine dikkat edilmelidir Kan-nesep kaynaklı olmasa
bile insanları kolektif aksiyona sevk eden ittifak ve bağlılıkların teşhis
edilebildiği durumlarda asabiyetin varlığından soumlz etmek meşrudur Bu
accedilıdan bakıldığında asabiyetin sosyal yapısalcılar ve post-modernistlerin
lsquokimlikrsquo olarak tanımladıkları şeyin erken bir formu (tribal identity)
olabileceği duumlşuumlncesi (Kalpakian 2008 370) -modernizasyon riski
iccedilermekle birlikte- tuumlmuumlyle temelsiz değildir İbn Haldunrsquoun asabiyet
kavramına bedevi toplumlar uumlzerindeki goumlzlemlerinden hareketle ulaştığı
doğrudur Bununla birlikte asabiyetin salt bu toplumlarla sınırlı bir bağlamda
istihdam edilmesi basitccedile lsquokavramın koumlkenine hapsedilmesirsquo olarak
tanımlayabileceğimiz bir kısıtlılık durumu yaratabilir Eş deyişle duumlşuumlnuumlruumln
oumlnuumlnde ufuk accedilan bir kavramsallaştırma bizim iccedilin aksine kavramsal bir
kısıta doumlnuumlşecektir
Asabiyet kavramına atfettiği oumlzel oumlnem İbn Haldunrsquoun belirleyici faktoumlr
olarak insan teki yerine toplumu oumlne ccedilıkaran tarih anlayışının sonucudur
(Katsiaficas 1996 15) Mukaddimersquonin pek ccedilok yerinde ima edildiği uumlzere
insan tek başına sadece bir lsquoşeyrsquodir İnsanlar iccediltima halinde bulunarak
kendilerine dayanışma ve kimlik duygusu veren siyasal oumlrguumltlenmeyi
sağlayan bilinccedil durumuna (asabiyet) ulaşırlar
Asabiyet yukarıda değinildiği gibi yalnızca biyolojik yakınlıktan
kaynaklanmaz koumlle azadı (velacirc) nesebe katma (istilhak) veya anlaşma
(hılf) gibi yollarla da biyolojik yakınlıktan beklenen yarar (kolektif aksiyon)
sağlanabilir Hatta lsquoihsanıyla birini yetiştiren kimse ile onun ihsanıyla
yetişen kişi arasında hususi bir bağlanış husule gelir Bu bağ da koumllelik ve
anlaşma vasıtasıyla husule gelen bağlantı yerini tutar arada nesep bağı
olmadığı halde yakınlık sağlamlaşır ve nesepten husule gelen fayda elde
edilirrsquo (I 463) lsquoİhsan yoluyla asabiyet inşasırsquo konusuna ileride tekrar
doumlneceğiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
89
Dindar bir Muumlsluumlman lsquoHicret neden sadece Mekkeli Muumlsluumlmanlara farz
kılındırsquo diye soracak olursa İbn Haldun ona şu cevabı verecektir lsquoCcediluumlnkuuml
Mekke ahalisinde Peygamberi korumak ve ona yardım etmek hususunda
goumlccedilebe Araplarda bulunmayan bir oumlzellik vardı ki o da nesil ve nesep
bakımından Peygambere olan yakınlıkları ve bu bağın onları Peygamberi
korumaya sevk ettirmesi idirsquo (I 311) Demek ki dini bir misyon veya
ccedilağrının başarısı iccedilin dahi guumlccedilluuml bir asabiyet oumln koşuldur Mukaddimersquonin
lsquodine davetin asabiyetten başka bir kuvvetle tamam olamayacağına dairrsquo 6
Fasılrsquoı (1 Kitap 3 Boumlluumlm) bunu daha accedilık şekilde serimler İslamrsquoın
başarısını lsquolaikrsquo ve din dışı bir faktoumlrle accedilıklamış olması yalnız kendi
doumlneminde değil buguumln iccedilin bile cesur bir adım sayılır
Acaba bunun tam tersi de geccedilerli midir Bir asabiyet dinsel bir temele
dayanmaksızın memleketler fethedip zaferler kazanabilir mi Mukaddime
boumlyle bir soruyu yanıtlamaz goumlruumlnuumlrse de (Kalpakian 2008 372) asabiyet
gibi din dışı hatta sivil bir faktoumlre verdiği roluuml dine de verdiğini duumlşuumlnmek
iccedilin bir neden yoktur Herhangi bir dini ilkenin yardımı olmaksızın da Muumllk
tesis edilebilir (Arslan 2014 153) Tarihsel accedilıdan bakıldığında dinsel bir
temele sahip goumlruumlnmeyen 5 yuumlzyıldaki Cermen ve Hun akınları ile 13
yuumlzyıldaki Moğol istilası oumlrneklerine dayanarak -temkini elden bırakmadan-
bu soruya evet yanıtını vermek muumlmkuumlnduumlr
Oumlzetle asabiyet insanın salt genetik potansiyeli tarafından dayatılan veya
kendiliğinden var olan lsquoverilirsquo bir bağ değildir lsquoatıfrsquo yoluyla var olan
(ascribed) ve etki doğuran bir bilinccedil durumudur Atıf ccedilerccedilevesi ise geccedilim
koşulları tarafından belirlenir
Buraya kadar anlatılanlardan asabiyetin teşhisi iccedilin bedeviliğin mahiyetinin
iyice anlaşılması gerektiği ortaya ccedilıkar Bu da bilhassa bedevi toplumlardaki
klan oumlrguumltlenmesinin kandaş toplum oumlzelliklerinin ve maddi gelişme
duumlzeyinin kavranması ile muumlmkuumln olabilir
Bedevi - Hazari Karşıtlığı
Arapccedila lsquob-d-aacutersquo fiil koumlkuumlnden gelen bedevi soumlzcuumlğuuml başlangıccedilla ilgili iptidai
ilksel primitive anlamlarına gelir Antropoloji yazınında ise lsquovahşetrsquo
(yabanıllık) aşamasından lsquobedeviyetrsquo (barbarlık) aşamasına geccedilmiş insan
topluluklarını hayvancılıkla uğraşan goumlccedilebe veya koumlylerde yaşayan ccediliftccedili
toplulukları ifade eder lsquoBedevirsquo soumlzcuumlğuuml Ugan (1989) ccedilevirisinde lsquogoumlccedilebersquo
olarak ccedilevrilmişse de Mukaddimersquonin genel ccedilerccedilevesi iccedilinde goumlccedilebeler
yanında barbar-kandaş tarım toplumlarını da kapsadığı accedilıktır (Hassan
1982 245) İbn Haldun bedevi soumlzcuumlğuumlnuuml goumlccedilebe kabile yaşamını
(nomadism) ifade etmek iccedilin kullandığı gibi kentlerden uzakta kırsal
boumllgelerde yerleşik ccediliftccedili ve ccediloban halklar iccedilin de kullanır bunlar arasında
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
90
sosyolojik bir ayrım yapmaz (Ibn Khaldun 2012 849) Hepsinde de kent
yaşamının getirdiği zenginlik ve genişlikten uzak bir yaşam soumlz konusudur
Bedeviliğin doğası kişinin sosyo-ekonomik konumunun nesep bağları ile
tayin edildiği lsquotoplumsalrsquo olanın lsquobireyselrsquo olanı oumlncelediği bir topluma
işaret eder Bedevi yaşam tarzının karşıtını temsil eden lsquohazari toplumrsquo
(Arapccedila h-dz-r fiil koumlkuumlnden) ise yerleşik medeni suumlkucircnet (huzur) iccedilinde
yaşayan kentli toplumları İbn Haldunrsquoun deyimiyle lsquonefislerini guumlven iccedilinde
sayanlarırsquo (I 314) ifade eder Mukaddimersquode her iki yaşam tarzı bir karşıtlık
iccedilinde sunulur Karşıtlığın temelinde ise geccedilim biccedilimlerinin farklılığı
yatmaktadır
Soy (gens)16
ortak bir doumllden (tribursquonun ortak atasından) geliyor olmakla
oumlvuumlnen kandaş grupların (Engels 1971 119) ya da -benzer anlama gelmek
uumlzere- aynı ortak atadan gelen belirli bir soy adı ile diğerlerinden ayrılan ve
aralarında kan bağı olan bir yakınlar topluluğunun oumlrguumltlenmesini temsil
eder (Morgan 1994 151) Ortak bir atadan tuumlreyiş inancının başlıca işlevi
ccedilok sayıda aileyi birbirine eklemleyen bir mekanizma oluşturmaktır Kandaş
toplum yapısı sadece bedevi Araplarda değil buumltuumln ilkel topluluklarda
goumlruumlluumlr Hepsinde de ortak olan şey lsquosoyrsquo bağlarından gelen birlikte inanma
birlikte harekete geccedilme ve dayanışma motivasyonudur Buna -
Montesquieursquoden oumlduumlnccedil alarak- barbarlığın lsquoyasasırsquo da diyebiliriz Bu yasa
yardımlaşma savunma ve bir zarara uğranıldığında bunu giderme
ccedilabalarında birlik ve bir dizi karşılıklı yuumlkuumlmluumlluumlk iccedilerir (Morgan 1994
326)
Akrabalık ilişkisinin dayandığı lsquoortak atarsquo her zaman biyolojik bir koumlkene
goumlnderme yapmaz soyun anlaşma veya birleşme gibi ilkel duumlzeydeki siyasal
kararlarla genişletilmesi de muumlmkuumlnduumlr Soyu soy yapan ortak atanın koumlkleri
ccediloğu kez bir hayvan bitki ya da doğal bir olgu ile temsil edilen lsquototemrsquoe
dayanır17
Kandaşlık ortak atanın bir işlevidir (Childe 1995 45) Ccedileşitli
vesilelerle (ayin savaş duumlğuumln vs) ortak ataya goumlnderme yapılması adının
ve erdemlerinin anılması ilkel toplumların ortak oumlzelliğidir Oumlrneğin
İslamrsquodan oumlnce Araplar hac ibadetini tamamladıktan sonra Mina mevkiinde -
buguumlnkuuml- mescit ile dağ arasındaki yerde bir suumlre dururlar atalarının
oumlvguumllerini (mefahir) ve oumlzel guumlnlerini (eyyam-ı mahsusa) anarlardı (Yazır
1979 724) Kabile kardeşliği yerine din kardeşliğini oumlne ccedilıkaran Kurrsquoanrsquoın
inananlardan atalarını değil Allahrsquoı anmalarını (zikr) istemesi anlamlıdır
lsquoSonra hacla ilgili ibadetlerinizi bitirdiğinizde oumlnceden atalarınızı
16 Gens (Latin) Genos (Grek) Ganas (Sanskrit) Cins (Arap) Hassan (1982 178) bunlara Tuumlrkccediledeki
lsquoKanrsquo ve lsquoHanrsquo soumlzcuumlklerini de ekler 17 Bedevi Arap kabilelerinin kendilerini ccediloğunlukla bir hayvana nispet eden adlar almış olmaları rastlantı
değildir Benicirc Kelb (koumlpek) Benicirc Bekr (erkek deve) Benicirc Anmar (panter) Benicirc Dibab (kertenkele) Benicirc
Esed (aslan) gibi Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1903 44)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
91
zikrettiğiniz gibi şimdi de oumlyle ve hatta daha kuvvetli bir şekilde Allahı
zikredinizrsquo (Bakara 2 200) Uumlretici guumlccedillerin geldiği yeni aşama bedevi
toplumu damgalayan atalar inancının yadsınmasını daha geniş oumllccedilekli bir
siyasal oumlrguumltlenmeye geccedililmesini zorunlu kılacaktır
Morgan (1994) barbarlık-uygarlık ilişkisini lsquomaddecirsquo bir tarih anlayışıyla
ortaya koyarken insanlığın tarih-oumlncesini yabanıllık barbarlık ve uygarlık
olmak uumlzere uumlccedil aşamada ele alır Her bir aşama da kendi iccedilinde aşağı orta ve
yukarı olmak uumlzere uumlccedil alt aşamaya boumlluumlnmuumlştuumlr Oumlrneğin barbarlığın aşağı
aşaması ccediloumlmlekccedililik (pottery) ile başlamış hayvan ve bitkilerin
evcilleştirilerek tarıma geccedililmesi kerpiccedil ve taştan evler yapılması ile orta
aşamaya geccedililmiştir Demirin ergitilmesiyle başlayan yukarı barbarlık
aşaması ise fonetik alfabenin icadı ile sona ermiş ve uygarlık aşamasına
geccedililmiştir
Yabanıllık asabiyetle ilgili boumlluumlmde accedilıklandığı gibi duumlnyanın mamur
olmadan oumlnceki durumunu ifade eder Duumlnyanın imarını insanların
cemiyetler halinde yaşama geccedilmesiyle başlatan İbn Haldun insanlığın
yabanıl doumlnemine Umran ilmi kapsamında oumlzel bir yer vermemiştir Demek
ki duumlnyanın bazı boumllgelerinde yabanıllara rastlamak muumlmkuumlnduumlr Duumlnyanın
sularla kaplı olmayan yerlerini yedi iklim boumllgesine ayıran duumlşuumlnuumlre goumlre
oumlrneğin batı Afrikarsquonın en guumlneyinde (Sahra altı) uzanan lsquoBirinci İklimrsquo
olarak adlandırdığı boumllge boumlyledir lsquoOralarda ancak insandan ziyade dilsiz
hayvanlara en yakın bir seviyede bulunan kimseler yaşarlar bunlar ccediloumlllerde
ve mağaralarda yaşarlar Otlar terbiye edilerek hazırlanmış ve tabii halde
olan taneler yerler birbirlerini yedikleri zamanlar da olur Bunlar insanlar
sırasında sayılmazlarrsquo (I 131)
Mukaddimersquodeki bedevi toplum Morganrsquoın sınıflandırmasında kabaca
barbarlığın orta ve yukarı aşamalarına denk duumlşer Her iki tanımlamada da
bedevi yaşam tarzının mutlaka goumlccedilebeliğe karşılık gelmediğine dikkat
ccedilekilmelidir Yerleşikliğin lsquokırsalrsquo formları da (koumlyluumlluumlk yarı-goumlccedilerlik)
bedeviliği temsil eder geccedilimini tarım ve hayvancılıkla temin edenler iccedilin
lsquokoumlylerde ve sahralarda yaşamak bir zarurettirrsquo (I 303) Mukaddimersquode
tanımlanan bedevi geccedilim tarzının ayırt edici oumlzelliği geccedilim sisteminin tarım
ve hayvancılığa dayalı olmasıdır Bu tarz uumlretimin uumlstuumlnluumlğuuml şuradan
kaynaklanır Uumlretim hayatı en dar sınırlar iccedilinde hareket etmektedir ama
uumlreticiler kendi uumlruumlnlerinin sahibidir (Engels 1971 157) Hazariliğe geccedilişle
birlikte kaybolan bu uumlretim tarzında uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime
youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir
uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir Eş deyişle tarım ve hayvancılığın lsquoyaygınrsquo
(extensive) formlarına goumlnderme yapan bir geccedilim sistemi geccedilerlidir
Ccediliftccedililiğin lsquoyerleşik hayat ccedilağından oumlnceki evreye ait olmasırsquo bunu ifade
eder (II 383)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
92
Bedevilik oumlzellikle hayvancılığa dayalı goumlccedilebelik kendi buumlnyesindeki
ccedilelişkilerle sınırlandırılmıştır Ccedilobanlığa dayalı ekonomi doğası gereği
verimsizdir uumlruumln protein youmlnuumlnden zengin ise de kalori youmlnuumlnden fakirdir
(Earle 2013 225) Dolayısıyla duumlşuumlk yoğunluklu bir nuumlfus iccedilin bile tarımsal
uumlruumlnlerle muumlbadele zorunludur Bedevi geccedilim sistemi iccedilin geniş otlaklar
gerektiğinde işlenecek topraklar imkacircnlarından yararlanabileceği kentler ve
hepsinden oumlnemlisi bu uumlccediluuml arasında bir med-cezir duumlzenliliği iccedilinde gidip
gelme serbestliği gerekir Demek ki goumlccedilebenin kendi oumlzguumln yaşam alanı
(badiye) ile yetinmemek ve yerleşik-hazari toplumlarla ccedilatışmaya girmek
iccedilin yeterince nedeni vardır (Braudel 1989 108) Şefin iktidarının -
kaynakların etkin kontroluuml anlamında- varabileceği sınırlar bu nedenlerle
yakından ilgilidir Otlakların genişliği hayvanların hareketli doğası ve duumlşuumlk
tarımsal uumlretim şefler accedilısından merkezi bir kontroluuml zorlaştırdığından
ekonomik yoğunlaşma ve suumlrduumlruumllebilir buumlyuumlme potansiyelini sınırlar (Earle
2013 226)
Sonuccedilta hazari toplumlarla temas kaccedilınılmazdır Temasın alacağı biccedilimi
(muumlbadele yağma yerleşik hayata katılma gibi) buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi
ekonominin uumlretim duumlzeyi ile hazari toplumun iccedilsel zayıflıkları tayin eder
Tarımın iyileştirildiği uumlruumln doumlnuumlşuumlmuumlnuumln uygulandığı tekniklerin
yaygınlaştığı yerlerde saban ile suumlruuml arasındaki rekabet saban lehine
sonuccedillanır goumlccedilebe hayatı zamanla yok olur (Braudel 1989 110)
Son tahlilde bedevilikten hazariliğe ve başkanlıktan (riyaset şeflik) Muumllkrsquoe
(devlete) geccedilişi sağlayan şey uumlretici guumlccedillerin gelişmesidir asabiyet değildir
lsquohellip ihtiyaccedillarından artacak derecede zenginlik ve genişlikhelliprsquo (I 303) ifadesi
bunu accedilıklar Geccediliş suumlrecinin teşhisinde temel oumllccediluumlt uumlretim tarzıdır Keza
bedeviliği uygarlıktan (hazarilik) ayıran oumllccediluumlt goumlccedilebelik ve yerleşiklik
değildir (Hassan 1982 159) Artık uumlruumln ile uygarlık ve devletin doğuşu
arasında kurulan nedensellik ekonomik belirlenimciliğin temelini oluşturur
Bu zenginlik ve genişliğin yeniden dağıtımı şefliklerin temel işlevi iken
merkezi devletlerin ortaya ccedilıkışı buumlyuumlk oumllccediluumlde ekonomik kaynaklara
erişimin kontroluuml ile ilgilidir İnsanların ekonomik gelişim bakımından
bulundukları aşama o kadar belirleyicidir ki lsquohellip bolluk ve genişliğin tendeki
hal ve tesirleri ibadet ve zahitlikte de goumlruumllmektedirhellip kendilerini ibadete
verenlerin ccediloğu sahra ahalisinden az yiyen ve besinleri kıt olanlardırrsquo (I
210-211)
Bedeviliğin sosyal oumlrguumltlenmesi ise aksine gıdaya erişim konusunda yaygın
bir lsquosınırlanmışlıkrsquo durumu (circumscription) ile damgalanmıştır18
Bu
sınırlanmışlığın derecesi aynı asabiyetin uumlyeleri arasında yuumlksek duumlzeyde
18 lsquoSınırlanmışlıkrsquo durumunun siyasal anlamına ilk kez Robert L Carneiro dikkati ccedilekmiştir Bkz
Carneiro RL (1970) A Theory of the Origin of the State Science (169) 733-738
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
93
karşılıklı bağımlılığı koşullandırır Konukseverlik kuralları ve yiyeceğin
(oumlzellikle et) boumlluumlnmesine ilişkin gelenekler hazari toplumdaki uygarca
jestlerden daha etkili bir gıda paylaşım oumlruumlntuumlsuumlnuuml tahkim eder Bir başka
deyişle onları coumlmert yapan şey ihtiyaccedil maddelerinin yeterli değil aksine kıt
olmasıdır (Evans-Pritchardrsquotan nakleden Sahlins 2010 206)
Bedevi toplumda yuumlruumlrluumlkteki cezai yaptırımlar bile buumlyuumlk oumllccediluumlde ekolojik
koşulların tayin ettiği geccedilim imkanlarının desteklenmesine youmlneliktir
Oumlrneğin oumllduumlrme ve yaralamalar mağdurların muumltevazı bir suumlruumlye sahip
olmasıyla sonuccedillanabilir Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlneminde bir
adamın lsquodiyetrsquo olarak değeri 100 deve veya 200 sığır veya 2000 koyuna
denktir (TDV-9 1994 475) Geccedilim kaynaklarının değer oumllccediluumlsuuml olarak kabul
edildiği benzer pratikleri İslam oumlncesi Arap toplumunda ve diğer bedevi
toplumlarda da goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Eski Nors dilinde buumlyuumlkbaş hayvan (feacute)
soumlzcuumlğuuml servet anlamına geliyordu (Earle 2013 122)
Bedeviliğin siyasal oumlrguumltlenmesi şefliklerdir Şefliklerin lsquosiyasalrsquo
oumlrguumltlenmeler olmadığını duumlşuumlnmek yanıltıcıdır merkezi devletin zuhurunu
siyasallığın miladı olarak goumlren uygarlıkccedilı bakış accedilısının yansımasıdır
asabiyeti bedevi toplumla sınırlı tutan yaklaşımın uzantısıdır Bununla
birlikte şeflikler tekduumlze yapılar olmayıp tarihsel suumlreccedil iccedilinde daha karmaşık
oumlrguumltlenmelere doğru evrildikleri gibi kontrol edilen ekonomik kaynakların
imkacircn verdiği durumlarda merkezi devlet yapılarına doumlnuumlşme potansiyeli
taşırlar Şeflikler Flanneryrsquonin (1995) avcı-toplayıcı zuumlmreler (band)
otonom koumly toplulukları şeflikler ilkel devletler ve devlet şeklinde
sıraladığı ilerlemenin tarihsel uğraklarından birini oluştururlar uumlretici
guumlccedillerdeki gelişmeye bağlı olarak basitten karmaşığa doğru uzanan bir
ccedileşitliliğe sahiptirler
Şeflikler orta oumllccedilekli siyasal birimlerdir kuumlccediluumlk oumllccedilekli koumly temelli siyasal
birimler ile buumlyuumlk buumlrokratik devletlerarasındaki evrimsel boşluğu birbirine
bağlarlar (Earle 2013 27) Şeflikler soy oumlrguumltlenmesine dayalı toplumlardır
ve Morganrsquoın (1994) lsquosocietasrsquo tanımına karşılık gelirler Şefliğin merkezi
bir devlet oumlrguumltlenmesine (civitas) doğru evrilmesi buumlyuumlk oumllccediluumlde tarım ve
hayvancılıkta yoğunlaşma yoluyla tahsis edebileceği ekonomik artığın
buumlyuumlmesine bağlıdır Şefler kabile ccedilıkarlarının gerccedilekleşmesine yardımcı
olma kabiliyetlerine bağlı olarak ciddi bir toplumsal guumlce sahip olabilirlerse
de bu guumlccedil buumlyuumlk oumllccedilekli tarımsal toplumların elitlerine goumlre oldukccedila
sınırlıdır
Devlet oumlncesi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimini temsil eden şeflikler kuşkusuz
tuumlrdeş birimler değildir Oumlzellikle oumlrguumltlenmenin lsquokarmaşıklıkrsquo (complexity)
derecesi arttıkccedila şeflikleri arkaik devletlerden ayırt etmek zorlaşır ara
aşamaların varlığının kabuluuml zorunlu hale gelir Grinin (2011) bu zorluğu
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
94
karmaşık şeflikleri lsquoilkel devlet benzerirsquo (early state analogue) şeklinde
adlandırarak aşmaya ccedilalışmıştır Ona goumlre ilkel devlet benzerleri buumlyuumlkluumlk
sosyo-kuumlltuumlrel veveya siyasal karmaşıklık işlevsel farklılaşma ve yuumlruumltuumllen
goumlrevlerin oumllccedileği bakımından ilkel devletlerle mukayese edilebilen
akrabalık ideolojisine dayalı karmaşık devletsiz toplumların ccedileşitli formlarını
ifade eder Hawaii şefliklerini ve İslam oumlncesi Mekke gibi bağımsız oumlz
youmlnetime sahip kentleri bu kapsamda değerlendiren Grinin şefliklerden ilkel
devlete geccedilişi accedilıklayan iki farklı model oumlnerir lsquoDikeyrsquo modelde
şefliklerden doğrudan ilkel devletlere geccedililirken (Mezopotamya ve eski
Yunan toplumları) lsquoYatayrsquo modelde ise şeflikler oumlnce lsquoilkel devlet benzerirsquo
yapılara doumlnuumlşmekte bu yapılar uumlzerinden ilkel devlet aşamasına (Cengiz
Hanrsquoın Moğol imparatorluğu 1810rsquodan sonraki Hawaii toplumu gibi)
geccedililmektedir (Grinin 2011 256)
Şekil 3 Grininrsquoin (2011) İlkel Devlete Geccediliş Modellemesi
Ara aşamaları farklı biccedilimlerde kurgulamak muumlmkuumln olsa da şefliklerden
devletlere geccediliş suumlrecini belirleyen ana etmenlerin toplumsalyoumlnetsel
uzmanlaşma ve -karar verme faaliyetlerindeki hiyerarşiye goumlnderme yapan-
karmaşıklık derecesi olduğu soumlylenebilir
Tarım ve hayvancılığa dayalı geccedilim sistemlerinin lsquoyaygınrsquo yapısı şefliklerin
heterarşik (merkezileşmemiş dağınık merkezli) siyasal yapısını
koşullandırır Ancak buna dayanarak şefliklerin farklılaşmamış bir toplumsal
yapı uumlzerinde yuumlkseldikleri varsayılamaz Şeflik duumlzeyindeki toplumlar
goumlrece eşitlikccedili otonom koumly toplulukları ile sınıflı toplumlar arasında yer
alan ruumltbe sıralamasına (ranking) sahip toplumlardır Toplumsal eşitsizlik
bakımından şefliklerin devletlerden başlıca farkı ruumltbe toplumları en
yuumlksekten en aşağıya doğru bir statuuml suumlrekliliğine (continuum of status)
sahip iken arkaik devletlerde bireylerin en azından lsquoyoumlneten ve youmlnetilenrsquo
olmak uumlzere -aralarında evlilikler bulunmayan- gerccedilek bir katmanlaşmaya
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
95
(stratification) sahip olmalarıdır Devletin yuumlkselişi ile birlikte şefliklerdeki
duumlşuumlk ruumltbeli aileler onları ortak atalara bağlayan bu continuumrsquodan
koparlar ve kalıcı alt sınıflara doumlnuumlşuumlrler (Flannery 1995 15-16) Oumlzetle
şefliklerde siyasal iktidarın kahır ve şiddetten uzak sınırlandırılmış
goumlruumlnuumlmuuml muumllk-devlet oumlrguumltlenmesine goumlredir
Bedeviliğin ilkeleri siyasal iktidar uumlzerinde sınırlayıcı rol oynayan
lsquooumlzguumlrluumlk eşitlik ve kardeşlikrsquotir Başkanların farklı unvanları (Ruesacirc
Chiefs Big Men Paramounts vs) olsa da ayrıcalıklı uumlstuumlnluumlkleri bulunmaz
lsquoBaşkanlık ululuktan ibaret olup ona başkaları uyrukluk ediyorsa da o kahır
ve kuvvetle huumlkmuumlnuuml yuumlruumltmek kudretinde değildirrsquo (I 353) Başkan lsquoyerelrsquo
bir oumlneme sahip olmakla yetinmek ve kendisine atfedilen ululuğu yiğitlik ve
sistematik coumlmertlik (noblesse oblige)19
goumlsterileriyle kanıtlamak
zorundadır Başkanın başkan (şef) olarak kalabilmesi ailesine
hizmetkacircrlarına ve korkulan bir savaşccedilı ve değerli bir dost olarak sahip
olduğu itibara bağlıdır (Earle 2013 147) Bir kabile reisinin fiili bir
otoriteye sahip olabildiği tek durum savaş veya savaş hazırlığı ile ilgili
faaliyetlerdir Savunma ve saldırı dışında kabile kaynaklarının oumlrguumltlenip
seferber edilmesi oumlrneğin angarya yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile kamusal imar faaliyetleri
yuumlruumltuumllmesi gibi durumlar ancak karmaşıklık duumlzeyi yuumlksek şefliklerde
goumlruumlluumlr
Hemen fark edileceği gibi soy birimlerine dayanan toplumların
lsquodemokratikrsquo ve eşitlikccedili yapısı huumlkuumlmdarlık ve Muumllk oumlrguumltlenmesiyle
karşıtlık iccedilindedir Soy sistemi ancak şeflikbaşkanlık temelindeki iktidar
stratejileri iccedilin bir dayanak sağlar Bedevi toplumlardaki şefliğin bu durumu
uumlretici guumlccedillerin goumlrece duumlşuumlk duumlzeyi ile ilgilidir Uumlretim geccedilimlik
ekonominin oumltesine geccedilemediğinden politik ekonomi lsquomerkezirsquo bir şekilde
denetlenemez Dolayısıyla toplum uumlzerinde ekonomik askeri ve ideolojik bir
denetim kurmak zorlaşır (Earle 2013 238) Savaşın ganimet ve yağmanın
meşru sayılması bu yuumlzdendir Yiğitlik ve kahramanlığın yuumlceltilmesi bu
meşruiyetin tahkimi accedilısından gereklidir
Bedeviliğin goumlruumlnuumlmuuml yiğitlik kahramanlık ve şiddet goumlsterisine dayanır
lsquoŞiddet ve kuvvet bunlar iccedilin bir yaradılış şecaat bir karakter olmuş[tur]helliprsquo
(I 315) Kurucu asabiyeti damgalayan bu oumlzellikler diyalektik biccedilimde
Muumllkrsquouumln taşıyıcı suumltunlarına doumlnuumlşecektir Kişisel haysiyet doğruluk
karakter ve yiğitlik barbarlarda yuumlceltilen başlıca oumlzelliklerdir (Engels 1971
136) Esasen iccedillerinden birinin onlara liderlik etmesi de bu oumlzelliklere sahip
olması sayesindedir Yoksa tevaruumls edilen veya miras bırakılan (kalıtsal) bir
19 Fransızca koumlkenli bu deyim lsquosoyluluk mecbur kılarrsquo (nobility obliges) anlamına gelir yuumlksek statuumlye sahip kişileri duumlşuumlk statuumlluuml kişilere karşı asil ve lsquocoumlmertrsquo davranmakla yuumlkuumlmluuml kılan toplumsal kuralı
ifade eder Ayrıntılar iccedilin bkz Fiddick vd (2013) A Cross-Cultural Study of Noblesse Oblige in
Economic Decision-Making Human Nature 24(3) 318-335 DOI 101007s12110-013-9169-9
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
96
liderlik soumlz konusu değildir Liderlik ancak suumlrekli olarak toplumsal artı ile
beslendiği takdirde kalıtsal bir şefliğe (başkanlık) doumlnuumlşebilir (Şenel 1982
131) Kabilenin demokratik20
yapısı tarafından sınırlandırılan başkan servet
youmlnuumlnden kabilenin geri kalan uumlyelerinden daha zengin değildir Bununla
birlikte o da coumlmertliği ile -borccedillu kılarak- siyasal anlamda onları
sınırlandırmıştır Cebir ve şiddet kabiliyeti kendi asabiyetine youmlnelik
olmayıp duumlşman sayılan kabilelerin sindirilmesi saldırganların
puumlskuumlrtuumllmesi ganimetler elde edilmesi iccedilindir
Arap şairi bu şiddet eğiliminin korkulası değil oumlvuumlnuumllesi bir durum olduğunu
edebi bir dille anlatır lsquoBizden hiccedil bir soylu kişi yatağında oumllmemiştir kanı
vurulduğu yerden başka yere akmamıştırrsquo (Oumlzcan 2011 39) Kuzeyli
(Nordic) halkların edebi incelik bakımından bundan geri kalmayan
efsaneleri goumlrece daha gerccedilekccedili bir anlatıma sahiptir lsquohellip Gunnar o ana
kadar sekiz adam yaralamış ve bunlardan ikisini oumllduumlrmuumlştuuml Şimdi kendisi
de iki yerinden yaralandı fakat herkes onun ne yaralanmaktan ne de oumlluumlmuumln
kendisinden ccedilekinmediğinde hemfikirdirsquo (Earle 2013 147)
Bedeviliğin şefliğe ve nihayetinde Muumllk oluşumuna goumltuumlren bu lsquoşiddetlirsquo
goumlruumlntuumlsuuml Mukaddimersquode insanın doğası ile ilişkilendirilir lsquoBirbirine
zulmetmek ve tecavuumlzlerde bulunmak insanlar iccedilin bir hulk [yaratılış] ve
karakter olmuşturrsquo (I 321) İbn Haldun insanları devlet oumlrguumltlenmesine
goumltuumlren nedenler konusunda Hobbesrsquoun habercisi gibidir lsquohellip Birbirinin
saldırganlığından kendilerini korumak iccedilin insanlar yasakccedilıya21
(huumlkuumlmet ve
hakime) muhtaccediltırlar Yoksa duumlşmanlık ve zuluumlm insanın hayvani olan bir
tabiatı olduğu iccedilin insanlar birbirlerine saldırırlar ve tecavuumlzlerde
bulunurlarrsquo (I 103)
Bedeviliğin yaşam alanı badiyedir Badiye aslında hazari toplumun
uzağındaki bir mekacircn değildir kentin bağ ve bahccedilelerinin bittiği ekonomik
ve demografik yoğunlaşmanın azaldığı yerde badiye başlar Bedevi kenti
ccedilevreleyen kırsal alanla onu ccedilevreleyen ccediloumllde yaşar Boumlyle bir coğrafyada
maddi ilerleme yolları doğanın kendisi tarafından kesilmiştir Ccediloumll kabile
oumlrguumltlenmesinin oumltesine geccedilmeye imkan verecek maddi koşulları sağlamaz
Oumlrneğin Araplarda ataların tanrılarının sabit kutsal mekacircnlarından
(sanctuary) uzaklaşmak anlamına gelen yaygın goumlccedillerden dolayı din kabile
duygusundan ccedilok ayrışmış Arapların İslam oumlncesi dinsel gelişimi diğer
antik toplumlarda olduğu gibi bedevilikten ccedilıkış yolu sağlamamıştır (Smith
1894 34 47) Bu durum bedevi yaşam tarzının İslamrsquoın yuumlkselişinde bir
avantaj sağlamış olabileceğini duumlşuumlnduumlruumlr Ccediluumlnkuuml bedevi bir Arap başka bir
20 Kabilenin-klanın demokratik yapısı modern anlamda temsili ve doğrudan demokrasilerle koşutluk iccedilermez Tuumlm toplumu ilgilendiren kararların toplumun tuumlm erkek uumlyelerinin toplanıp daha ccedilok yaşlıların
konuştuğu toplantılarda alınmasını ifade eder (Şenel 1982 217) 21 Ugan (1989) ccedilevirisindeki lsquoyasakccedilırsquo yerine lsquootoritersquo soumlzcuumlğuuml daha uygun goumlruumlnmektedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
72
Giriş
TBMMrsquode 1 Nisan 2015 tarihinde kabul edilen 6641 sayılı Kanunun 2
maddesi ile İstanbulrsquoda lsquoİbn Haldun Uumlniversitesirsquo adıyla bir vakıf
uumlniversitesi kuruldu2 Normal koşullarda boumlyle bir gelişmenin İbn
Haldunrsquoun (1332 - 1406) İslam duumlşuumlnce tarihi ve genel olarak toplum
bilimleri accedilısından oumlneminin yeniden tartışılacağı bir fırsata doumlnuumlşmesi
beklenebilirdi Ancak oumlyle olmadı Mağripli duumlşuumlnuumlruumln adı3 oumlluumlmuumlnden 608
yıl sonra guumlnluumlk siyasi polemiklerin eşlik ettiği bir yasama suumlreci sonunda
bir vakıf uumlniversitesinin adı oldu
Bu gibi durumlarda sıkccedila karşılaşılan lsquoadın sıradanlaşmasırsquo veveya
yıpranması riskine karşı bir şeyler yapmak bir aydın sorumluluğu olmalıdır
İbn Haldunrsquoun siyasal kuramının oumlncuumlllerinin ve bu kuramı geliştirirken
izlediği youmlntemin ortaya konulması boumlyle bir sorumluluk anlayışının
uzantısı olarak goumlruumllmeli Duumlşuumlnuumlruumln uumlnluuml eseri Mukaddimersquonin ana teması
olarak goumlrduumlğuumlmuumlz kahır ve şiddet temelli siyasetin koumlkenleri yuumlkselişi ve
duumlşuumlşuuml bağlamında aşağıda kısaca yapılmaya ccedilalışılan da budur
İbn Haldunrsquou Nasıl Tanımalı
19-20 yuumlzyıllarda bilimlerde goumlruumllen aşırı uzmanlaşma ve
profesyonelleşmeyle birlikte İbn Haldun gibi lsquoccedilok youmlnluumlrsquo veya lsquomulti-
disciplinaryrsquo olarak niteleyebileceğimiz bilim insanları artık goumlruumlnmez oldu
Herkesin akademik enerjisini belirli bir bilim dalına oumlzguumllediği kartvizitinde
yalnızca bu bilim dalının yazılı olduğu ccedilağımızda İbn Haldunrsquou tarihccedili
sosyolog antropolog iktisatccedilı felsefeci siyasalsosyal kuramcı vs olarak
tanımlamak bir oumllccediluumlde duumlşuumlncelerini lsquomodernizersquo etme riski de taşımaz mı
Ortaya koyduğu kuramın ve youmlntemin buumltuumlnselliğini bozmaz mı Oumlrneğin
lsquoekonomikrsquo olanı lsquosiyasalrsquo olandan ayırmayan bir başka deyişle lsquoekonomi-
politikrsquo duumlşuumlncesinin alametlerini taşıyan bir duumlşuumlnuumlruumln salt iktisatccedilı ya da
siyasal bilimci youmlnuumlnuumln oumlne ccedilıkarılması duumlşuumlncelerinin gerccedilekten
anlaşılmasını sağlayabilir mi
Kuşkusuz İbn Haldunrsquoun tarihle başlayıp etimoloji ve pedagojiye kadar
uzanan sosyal bilimlerin geniş bir alanına yayılı haldeki goumlruumlşlerinin bu
alanlarda ccedilalışan bilim insanları tarafından incelenmesi tarihsel-sosyal
gelişmeler ışığında sınanması hatta -bazen anakronizme duumlşme pahasına-
kritiğe tabi tutulması meşru sayılmalıdır Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun
vardığı sonuccedilları doğrulayan guumlncel veveya tarihsel olguların
Mukaddimersquodeki oumlncuumlller ışığında ortaya konulmasına dayalı bir yaklaşım
2 23042015 tarih ve 29335 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır 3 İbn Haldun namıyla uumlnlenen duumlşuumlnuumlruumln tam adı Ebu Zeyd Abdurrahman bin Muhammed bin Haldun el
Hadramicircrsquodir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
73
goumlreli uumlstuumlnluumlğe sahiptir Boumlyle bir yaklaşım tarihsel anlamda duumln ve buguumln
arasındaki benzerlikleri koşutlukları yakalayabildiği durumlarda ayrıca ilgi
ccedilekicidir lsquoGeccedilmişler geleceğe suyun suya benzemesinden daha ziyade
birbirine benzerrsquo (I 20)4 Boumlyle bir yaklaşım duumlşuumlnuumlruumln buumlyuumlk oumllccediluumlde
Mukaddime ccedilerccedilevesinde geliştirdiği youmlntemin ve bağlı kaldığı ilkelerin
tanıtımı eşliğinde yuumlruumltuumllduumlğuuml takdirde sınama ccedilabaları naiflikten
kurtulacağı gibi kuramsal iccedileriğin anlaşılması da kolaylaşacaktır
Peki neden boumlyle bir anlama ccedilabası goumlsterilmelidir 600 yıl sonra
Mukaddimersquoyi okumanın anlamı nedir İbn Haldunrsquoun hala oumlzguumln ve hatta
bir oumllccediluumlde guumlncel kalan tespit ve oumlngoumlruumllerinden haberdar olmanın yeni
kuşaklara sağlayacağı bir yarar var mıdır Onu oumlzguumln kılan youmlnlerinin neler
olduğunu bilebilirsek sorunun yanıtını da buumlyuumlk oumllccediluumlde almış olacağız
İbn Haldunrsquou Oumlzguumln Kılan Nedir
İbn Haldun duumlşuumlnce tarihi accedilısından kendisinin Kudemacirc (oumlncekiler) diye
adlandırdığı kadim Yunan duumlşuumlnuumlrleri ile onların Muumlsluumlman takipccedililerinden
lsquoepistemolojikrsquo bir kopuşu temsil eder Mukaddime bu kopuşun ilanıdır
Toplumsal olay ve olguları youmlneten bir yasalar dizgesinin bulunduğu
duumlşuumlncesi onu ccedilağdaşlarından ve kendinden oumlncekilerden accedilık ara
uzaklaştırmıştır İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonraki Ortaccedilağ
Avrupasırsquonda tarih ile lsquoakılrsquo arasında doğrudan bir ilişki yoktu hatta bu
ikisinin karşıtlığına dayalı bir duumlşuumlnce duumlnyası tasvir etmek abartı sayılmaz
Bunda buumlyuumlk oumllccediluumlde Aristotelesrsquoin bilimler sınıflandırmasında tarihe şiirden
sonra goumlrece duumlşuumlk bir konum takdir etmiş olmasının etkisi vardır5 Boumlyle bir
duumlşuumlnce duumlnyasında tarihin iccedilinde lsquoyasallıklarrsquo bulunduğunu oumlne suumlrmek
accedilık bir meydan okumadır Ccediluumlnkuuml eğer yasallıklar varsa tarih-insan-toplum
ilişkilerinin nesnelliğinin de kabul edilmesi gerekecektir Bu durumda tarih-
akıl karşıtlığından soumlz edilemeyeceği gibi aksine uyumdan hatta lsquotarihsel
akılrsquoın varlığından soumlz etmek olasıdır Kanıtlara oumlnem veren bir lsquorasyonalistrsquo
olduğunu goumlrduumlğuumlmuumlz İbn Haldunrsquoun yaptığı da budur
Mukaddime bu anlamda tarihin yasallıklar temelinde yeniden oumlrguumltlenmesi
tesaduumlflerin ve aşkınlıkların tasfiyesi girişimidir İbn Haldun sosyo-
ekonomik olguları insanların oumlznel irade ve eylemleriyle accedilıklamaz
Sebepleri ve sonuccedilları yaratmaya kadir olan Tanrı bile irade ettiği veya
vadettiği şeylerin gerccedilekleşmesini belirli şartların zuhuruna tabi kılmıştır
4 Bu ccedilalışmada Mukaddimersquonin 3 ciltlik Ugan (1989) ccedilevirisi esas alındı Bundan boumlyle bu kaynağa
lsquotırnak iccedilerisindersquo goumlsterilen alıntıların cilt ve sayfa numaraları belirtilmek suretiyle goumlnderme
yapılacaktır 5 Aristotelesrsquoe goumlre (1987 30) şairi tarihccediliden uumlstuumln kılan lsquoolabilir olanrsquoı anlatmasıdır lsquogerccedilekten olanrsquoı
değil lsquoBunun iccedilin şiir tarih yapıtına oranla daha felsefi olduğu gibi daha ccedilok genel olanı tarihse tek
olanı anlatırrsquo
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
74
nedensellik huumlkuumlmfermadır Toplumsal olay ve olguları youmlneten yasaların
kavranabilmesi iccedilin nedenselliğin (law of causality) bir lsquoyoumlntemrsquo olarak
benimsenmesi gerekir Bu youmlntemin başarısının ileri duumlzeyde bir goumlzlem ve
soyutlama kabiliyetinin bileşimine bağlı olduğu dikkate alınmalıdır
Nedensellik ilişkilerinin araştırılmasına girişen bir tarihccedili lsquohellip sosyal kaide ve
kanunları varlığın tabiatlarını hellip ahlak ve adetlerin akide din ve
mezheplerin değişmekte olduğunu hellip bilmeye muhtaccediltırrsquo (I 65)
Buumltuumln bunlar yukarıda eleştirdiğimiz yaklaşımlardan sakınmak iccedilin
oumlncelikle Mukaddimersquode hacirckim olan duumlşuumlnce sisteminin (insan-toplum-
devlet ilişkileri bağlamında) anlaşılmasına odaklanmak gerektiğini goumlsterir
Aşağıdaki oumlnermeler eşliğinde yuumlruumltuumllduumlğuuml takdirde boumlyle bir odaklanma
başarılı sonuccedillar verebilecektir
Mukaddime siyasal yapı kurum ve oluşumların anlaşılması ve analizi
iccedilin kuramsal bir ccedilerccedileve sunmaktadır
Bu kuramsal ccedilerccedileve toplumun veveya siyasal oumlrguumltlenmenin geccedilirdiği
evrim aşamalarının anlaşılmasını toplumun birliğini (duumlzenlilik)
sağlayan iki unsurun asabiyet ve devletin (muumllk) karşılıklı ilişkilerinin
analiz edilmesini sağlar
Anlama ve analiz ccedilabalarında kullanılmak uumlzere İbn Haldun lsquoyenirsquo bir
duumlşuumlnsel aracı devreye sokar lsquoKavim ve nesillerin hallerinin başkalığı
ve ccedileşitliliği onların geccedilinme şekil ve usullerinin birbirinden başka ve
tuumlrluumlce olmasından ileri gelmektedirrsquo (I 302)
lsquoGeccedilim biccedilimirsquo (maişet iaşe temini) ile yaşam biccedilimi arasında ilişki kuran
yaklaşımlar yeni olmamakla birlikte bu ilişkinin bir lsquoyoumlntemrsquo konusuna
doumlnuumlştuumlruumllmesi Mukaddimersquonin başarısıdır İnsanlığın şimdiye kadar
geccedilirdiği her toplum biccedilimi (avcı-toplayıcılık tarım sanayi) aynı zamanda
bir geccedilim biccedilimine karşılık gelir Geccedilim biccedilimi yaşam ve lsquoduumlşuumlnrsquo biccedilimlerini
koşullandırır (Şenel 1982 4) İbn Haldun toplumsal olaylaraolgulara
ekonomik determinizm ve tarihsel materyalizmin belirtilerini (foreshadow)
taşıyan bu yeni araccedilla yaklaşır Sosyal hayatın gelişmişlik duumlzeyini uumlretim
duumlzeyi ile ilişkilendirir lsquoHayat iccedilin gerekli olan şeyleri tedarik etmekle işe
başlamak yaşayışı tamamlamak iccedilin gereken şeylerden oumlnce gelirrsquo (I 302)
Aynı durum ekonomi-politik accedilısından da geccedilerlidir lsquoDevletin kudret ve
serveti tebaanın hali (istihsali) ile muumltenasip olduğu gibihelliprsquo (II 296)
Uumlretimi muumlmkuumln kılan temel faktoumlr ise emektir (sarsquoy) Uumlretim suumlrecinde
emeğin değer yaratıcı roluumlnuuml tespit eder lsquoHer şey Tanrırsquodandır Her kazanccedil
ve mal kuvvet ve emek sarf etmekle elde edilirrsquo (II 322) İlk cuumlmlenin
Kurrsquoanrsquodaki bir ayetten (Nisa 4 78) alıntı olduğu not edilmelidir Tanrırsquonın
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
75
kazanccedil ve mal vermesinin oumln koşulu kulun kuvvet ve emek sarf etmesidir
İnsanla onun tarihi arasındaki ilişkinin niteliğinin lsquomaddirsquo olduğunu
goumlstermesi İbn Haldunrsquou -muhafazakacircr bir yorumla- fasık veya zındık
yapmaz nitekim ikinci cuumlmlesinin de Kurrsquoanrsquodaki lsquoinsan iccedilin ccedilalıştığından
başkası yokturrsquo (Necm 53 39) ayetinden esinli olduğu goumlruumlluumlr Kaldı ki
duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu ilişki doğa ile nesneler arasında da vardır ve bu
ilişkiyi lsquomaddirsquo ccedilerccedilevede analiz eden hiccedilbir doğa bilimci bu yuumlzden
lsquomaddecirsquo olmakla succedillanmamıştır Mukaddimersquonin buumltuumln ruhunun İbn
Haldunrsquoun Kurrsquoanrsquodan aldığı ilhama dayandığını ileri suumlren goumlruumlşler de
(Albayrak 2000 591) bizce aynı oumllccediluumlde abartılıdır
Oumlte yandan emeğin değer yaratıcı roluumlne yapılan vurguda lsquoemek-değerrsquo
teorisinin felsefi bir uzantısını goumlrmegoumlsterme ccedilabası da -oumlğretici olsa bile-
sonuccedilsuz bir ccedilabadır Bunun iccedilin emeğin bir uumlretim faktoumlruuml olarak
lsquoproletaryarsquo formunda ortaya ccedilıktığı 19 yuumlzyılın sanayi toplumunu
beklemek gerekecektir Oumlzetle İbn Haldun erken doğmuş bir Marksist de
değildir6 Bununla birlikte muumllkiyetin emek uumlzerinden meşrulaştırılması
konusunda Lockersquotan7 oumlnce gelir lsquoİnsanın emek sarf etmekle ele geccedilirdiği
şey onun muumllkuuml olup başkaları ancak karşılığını vererek bundan istifade
edebilirlerrsquo (II 320) Yine de bu girişiminde muumllkiyetten ccedilok emeğe değer
atfeder gibidir konuyu lsquokazancın emeklerin kıymeti olduğursquo faslı altında
işlemiştir
Toplumların gelişiminde iktisadi amillerin tesirini kabul eden bir duumlşuumlnuumlruumln
lsquoevrimrsquo duumlşuumlncesini yadsıması beklenemez lsquohellip varlıkların birinin diğerine
istihalesini muumlşahede ediyoruzhellip aşağı olan tabakadan tuumlreyerek hayvanın
nevi ve cinsi ccediloğalmış tedrici bir surette fikir ve duumlşuumlnce sahibi olan insanın
teşekkuumlluumlne kadar yuumlkselmiştir (maymun ve şebek gibi)helliprsquo (I 231)
Buradaki istihale lsquobiccedilim değiştirme başkalaşmarsquo anlamlarına gelir Her bir
varlığın en gelişmiş formunun bir uumlstteki varlığın en ilkel formuna yaklaştığı
goumlzlemine dayalı bu yaklaşımın Darwin ya da Lamarck tarafından
geliştirilen evrim kuramları ile aynı olduğunu soumlylemek guumlccediltuumlr Yine de
sosyal olaylarla doğa olaylarının değişim kanunları arasında bir paralellik
bulunduğu goumlruumlşuumlne ulaştığı anlaşılmaktadır (Hassan 1982 133)
Farklılaşma salt lsquobiyolojikrsquo değildir lsquofikir ve duumlşuumlnce sahibirsquo olmakla
sonuccedillanır Biyolojik evrim insan topluluklarının lsquoavcı-toplayıcırsquo duumlzende
geccedilimlerini suumlrduumlrmelerini muumlmkuumln kılmıştır Buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi toplum
oumlncesi lsquovahşetrsquo (yabanıllık) evresine tarihleyebileceğimiz bu duumlzenin oumltesine
6 Katsiaficasrsquoın (1996) H Simonrsquodan aktardığı Marx ve Engelsrsquoin Mukaddimersquonin Fransızca ccedilevirisini goumlrmuumlş olabileceklerine ilişkin iddiası kanıtlanmış değildir 7 Lockersquoa goumlre (2004 32) lsquoinsan emeğini toprağa kattığı yerde bu toprak artık ondan alınamayacak
biccedilimde onun muumllkiyeti oluyordursquo
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
76
geccedililmesi ise -uumlretici guumlccedillerin gelişmesinin belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen- sosyal ve kuumlltuumlrel evrimle muumlmkuumln olacaktır (Flannery 1995 18-19)
Demek ki İbn Haldunrsquou kendinden oumlncekilerden -hatta sonrakilerden bile-
ayıran oumlzguumlnluumlk eşya ve hadiseleri yorumlamada geliştirdiği youmlntemdir
Nedensellikleri oumlne ccedilıkaran karşıtlıkların diyalektik doğasını keşfeden bir
youmlntem Bu youmlntemin uumlzerinde yuumlkseldiği doumlrtluuml kavram setinin kavranması
ise duumlşuumlnuumlruumln siyasal kuramının anlaşılmasının oumln koşuludur Umran
asabiyet bedevi-hazari karşıtlığı (dichotomy) ve Muumllk (devlet)
lsquoUmranrsquo İlmi
Yukarıda değinilen yeni duumlşuumlnsel aracın Kudemacircrsquonın ccedilizdiği aşkıncıteolojik
ccedilerccedilevede istihdam edilemeyeceği accedilıktır O zaman yeni bir bilim
kurmalıdır Beşerin iccediltimai hayatının hal ve tabiatının tetkikini olaylara dair
haberlerin doğruluğunun tahkikini toplumsal olayolguları youmlneten yasaların
keşfini amaccedillayan yeni bir bilim Bu konuda muumltevazı değildir lsquohellip benim
tarafımdan icat edilmiş yeni bir ilimhellip bu araştırma metodunu derin uğraşma
ve incelemelerden sonra iktiza ettimrsquo (I 91)
lsquoMedeniyet hazara mamurluk bayındırlıkrsquo gibi anlamlara gelen Umran
ilmini İbn Haldun lsquoinsanların cemiyetler halinde yaşayarak duumlnyayı imar
etmelerinden ibaretrsquo bir ilim olarak tanımlar Dolayısıyla Umran lsquoinsani
toplanma beşeri iccediltimarsquo (human gathering) anlamlarına da gelir Bu ilim
lsquoumrana medenileşmeye ve insan cemiyetlerine arız olan zati hastalıklarırsquo
accedilıklamayı amaccedillar (I 11) ancak reccedilete sunmaz siyasetname veya
nasihatname havasına buumlruumlnmez Umran bu youmlnuumlyle insana ait olguların
buumltuumlnuumlnuuml temsil etme iddiasındadır lsquoBeşerin iccediltimai hayatının hal ve
tabiatını goumlzden geccedilirmekrsquo (I 90) Nitekim Mukaddimersquonin buumltuumlnuuml dikkate
alındığında Umranrsquoın uygarlık sosyal ilerleme sosyal kalkınma
anlamlarının tuumlmuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı goumlruumlluumlr (Hassan 1982
31)
İbn Haldunrsquoun Umran ilmi kapsamında tarihsel olayolguları ele alış şekli
oumlzguumlnduumlr Kaynakların akla uygunluk ve olabilirlik (imkan) noktasından
kritiğe tabi tutulması (1) ve olaylar arasındaki nedenselliklerin tespiti (2)
lsquoTarihin iccedilinde saklanan mana ise hellip varlığın sebep ve illetlerini dikkatle
anlamak ve hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibini bilmekten
ibarettirrsquo (I 5) Haberlerin doğrulamasında tanıklığa dayanılmasını
eleştirmesi bu yuumlzdendir Tanıkccedilılığa reddiye olarak nitelenebilecek bu
tavır Kudemacircrsquodan lsquometodolojikrsquo anlamda bir kopuşu da beraberinde getirir
Tanıklığın temel kaynak olarak kabul edilmesinin İslam duumlnyasında yalancı
tanıklık yoluyla yanlış inanccedilların yayılmasına yol accediltığını goumlzlemlemiştir
(Yıldız 2010 34) Oumlzellikle Ortaccedilağ İslam duumlnyasında egemen olan bu tarz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
77
tarih yazıcılığında hadis ilminin de etkisiyle tarihsel olayların rivayet
zincirinde yer alan kişilerin (ravi) eleştirisiyle yetinilir rivayete konu
olayların eleştirisine girilmezdi İbn Haldunrsquoun Umran ilmi ile başlattığı
girişim tarihle hadis yazıcılığı arasındaki bu bağlantıyı koparmaya youmlneliktir
(Arslan 2014 54) Toplumsal yaşamın doğasını kavramayan neden-sonuccedil
ilişkilerini araştırmayan salt tanıklığa dayalı tarihccedililik Umran ilmi ile
karşıtlık iccedilindedir
Toplumsal ve siyasal olguları youmlneten yasallıklar dizgesinin goumlsteriminde
tarihten yararlanması İbn Haldunrsquoun bu kapsamdaki ccedilıkarımlarını
lsquospekuumllatifrsquo olmaktan korumuştur Umran ilmi kapsamında geliştirilen
kuram spekuumllatif değil lsquotarihselcirsquodir nesnelerin ve olguların tarihsel
gelişme suumlreci iccedilerisinde ele alınmaları gerektiğini ima eder (Yıldız 2010
36 48)
Bununla birlikte tanıkccedilılığın kurumsallaşmış formunu temsil eden
rivayetccedililiğin oumlzde yadsınması soumlz konusu değildir lsquoUmranın tuumlrluuml tuumlrluuml
tabiatları olup hellip rivayet ve eserler bunlarla mukayese edilir hellip bu tabiat
kanunlarına uygun ise kabul değilse reddedilirrsquo (I 7) Şeylerin doğasına
uygunluk temel oumllccediluumlttuumlr tarihsel bir olayı nakil ve rivayet edenlere
inanmadan oumlnce lsquohaber verilen bir şeyin haddi zatında muumlmkuumln olup
olmadığırsquo incelenmelidir (I 88) İbn Haldun bunun iccedilin geliştirdiği youmlntemi
şoumlyle tanımlar lsquoBeşerin iccediltimai hayatının tabiatından olan şeylerle iccediltimai
hayata sonradan arız olan şeylerin birbirinden ayırt edilmesirsquo Şeylerin ve
olguların nesnel analizini sağlayan lsquobu usul bizim iccedilin bir kanun teşkil ederrsquo
(I 90) Bu kanunun yuumlruumlrluumlğe konulması lsquotarihten tesaduumlfuuml kovan bir
ihtilalrsquo demektir (Mericcedil 1992 230) Maddi gerccedilekliğin spekuumllatif haber ve
değerlendirmelere uumlstuumlnluumlğuumlnuuml esas alması Mısırrsquoda Maliki mezhebinin baş
kadılığını yapmış bir duumlşuumlnuumlruumln hukukccedilu kimliği ile uyumludur
Bu noktada yazının bilinmediği veya (uygar toplumlarla ticari temaslara
bağlı olarak) sınırlı bir kullanıma sahip olduğu toplumlarda lsquorivayetrsquoin
kurumsal bir olgu olduğunu belirtmek gerekir Mukaddimersquodeki bedeviyet
aşamasına karşılık gelen gelişmişlik duumlzeyindeki toplumlarda
toplumsalsiyasal olana ait lsquobilgirsquonin uumlretilmesi saklanması ve yayılması
rivayet yoluyla olur Bilhassa belirli bir soyu veya kabileyi yuumlcelten şiirler
savaşlar ve soy ccedilizgisine (nesep şecere) ilişkin bilgiler soumlzluuml anlatım
geleneği iccedilinde yazının yaygınlaşmasından sonra bile varlığını suumlrduumlruumlr
Bunlar kişilerle topluluk arasındaki lsquobağrsquoı guumlccedillendiren duumlzenliliği sağlayan
-aşağıda değinilecek- asabiyetin tinsel unsurlarıdır varlıkları yaşamsaldır
Arapccedila koumlkenli lsquorivayetrsquo soumlzcuumlğuumlnuumln lsquosu verdi susuzluğu giderdirsquo anlamına
gelen ravacirc fiil koumlkuumlnden tuumlretilmiş olması anlamlıdır (Oumlzcan 2011 36-37)
geleneğin maddi temellerine işaret eder Mukaddimersquode tenkide tabi tutulan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
78
şey bedevi toplumların bu oumlzelliği değildir rivayetccedililiğin tarihte bir
lsquoyoumlntemrsquo olarak kullanılmasıdır
İbn Haldunrsquoun insan toplumlarının sosyo-ekonomik evrimini incelerken
seferber ettiği maişet bedevilik hazarilik riyaset muumllk kahır şiddet ve
galebe gibi kavramların iyice anlaşılması bilhassa siyasal antropolojiye
ilişkin bir dizi lsquomodernrsquo okumayı gerekli kılar Aşağıdaki paragraflarda yer
alan goumlndermeler biraz da boumlylesi bir okumanın meşruluğunu ve yararını
goumlstermek iccedilindir Beyaz Adamrsquoın Afrika Amerika ve Avustralya kıtalarının
iccedillerine kadar nuumlfuz etmesi haklı olarak hemen soumlmuumlrgecilik ve soykırım
uygulamalarını ccedilağrıştırsa da henuumlz devlet aşamasına geccedilmemiş
toplumlardaki siyasallık kandaş oumlrguumltlenme ve uumlretim ilişkileri alanlarında
zengin bir literatuumlr oluşmasına da dolaylı yoldan katkıda bulunmuştur
Morgan (1994) ve Engels (1971) ile başlatabileceğimiz bu literatuumlr bir
taraftan İbn Haldunrsquoun kuzeybatı Afrika (Mağrip) oumllccedileğinde goumlzlediği bazı
olguların evrenselliğini ortaya koyarken diğer taraftan kurduğu Umran
ilminin basitccedile lsquouygarlık tarihirsquo olarak anlaşılma bahtsızlığına uğramasını da
oumlnleyebilecektir
Sorun bir başka accedilıdan ele alındığında yaşadığı doumlnemin sosyal-siyasal
olayları uumlzerine kafa yorarken nerdeyse insanlığın başlangıcına kadar geriye
gitme gereği duyan -muhtemelen- ilk duumlşuumlnuumlr İbn Haldun ise de modern
zamanlarda aynı yolu izleyen ccedilalışmalar Mukaddimersquoyi hiccedil guumlndemden
duumlşuumlrmeyecek bir veri seti sağlamaktadır
Yukarıda uumlccedil madde halinde sıralanan oumlnermelerin lsquoMuumllkrsquo (devlet)
bağlamında doğrulanması Mukaddimersquonin genel amacını oluşturur Genel
amaccedil oumlzetle lsquoİbn Haldun duumlşuumlncesini iccedilinde yaşadığı toplumun durumu ile
nasıl ilişkilendirdirsquo sorusunun yanıtını verir Hanedanın ve youmlnetici elitin
geccedilirdiği evreleri (tavırlar etvacircr) sosyo-ekonomik değişimlerle
ilişkilendirmesi Mukaddimersquonin iccedileriğini salt tarihsel olayların
yorumlanması olmaktan ccedilıkarır lsquosiyasal kuramrsquo duumlzeyine yuumlkseltir
Goumlruumlşlerini gerekccedilelendirirken tarihten yararlanırsa da tarihten hareketle
ccediloumlzuumlmler oumlnermez reccedilete sunmaz Yaşadığı toplumdaki ekonomik ve siyasal
sorunları teşhis ederek kuramsal bir ccedilerccedilevede ccediloumlzuumlmlemeye girişir
Duumlşuumlnuumlruumln ccedilıkış noktasını oluşturan oumlzel amaccedil ise yaşadığı doumlnemin ve
coğrafyanın tanıklık ettiği olayların yorumlanmasıdır lsquohellip benim bu eseri8
yazmaktan maksadım ancak batı yurtlarının ve bu yurtlarda yaşayan kavim
uruğ ve kitlelerin bu yurtlarda kurulan devletlerin hallerini anlatmaktırrsquo (I
77) lsquoBatı yurtlarırsquo kuzey Afrikarsquonın daha ccedilok Mağrip olarak bilinen batı
boumllgelerini ifade eder Kısaca oumlzel amaccedil lsquotoplumun iccedilinde bulunduğu durum
8 Buradaki lsquoeserrsquo duumlşuumlnuumlruumln kısaca lsquoKitabrsquoul İberrsquo (İbretler Kitabı) olarak bilinen tarih kitabıdır
Mukaddime ise aslında 7 ciltlik bu kitabın lsquogirişrsquo kısmını oluşturan birinci cildidir (Yıldız 2010 29)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
79
İbn Haldunrsquoun duumlşuumlncesini nasıl etkiledirsquo sorusunun yanıtını verir İbn
Haldun Mağriprsquoteki ekonomik ve siyasal ccediloumlkuumlşuuml Tanrı iradesi ya da dış
guumlccedillerle accedilıklamaya girişmez Ccediloumlkuumlşuumln nedenleri duumlşuumlnuumlruumln kucağında
yaşadığı toplumun iccedil yapısında gizlidir (Mericcedil 1977 153)
Bununla birlikte Mukaddimersquonin sadece Mağriprsquoin değil buumltuumln İslam
coğrafyasının derin bir bunalım ve lsquosiyasal parccedilalanmarsquo suumlreci yaşadığı bir
doumlnemin uumlruumlnuuml olduğunu da not etmek gerekir İbn Haldun bu doumlnemde aktif
siyasi goumlrevlerde bulunur siyasi muumlcadelelerin iccedilerisinde yer alır
devletlerkabileler arası muumlzakereleri youmlnetir Mısırrsquoda Maliki mezhebinin
baş kadılığını yapar Kısacası goumlzlem ve soyutlamalarda bulunmak iccedilin
yeterli zaman ve deneyime sahiptir
Muumllkrsquouumln (devlet) uygarlığı muumlmkuumlngoumlruumlnuumlr kılan siyasal ve sosyal birim
olması onun Umran ilmindeki merkezi konumunu accedilıklar Asıl konu
Muumllkrsquotuumlr asabiyet değil asabiyet Muumllkrsquouumln teşhisini ve analizini
sağlayankolaylaştıran bir araccediltır Ccediluumlnkuuml devlet bedevi toplulukların
hazarileşme suumlrecinin lsquodoğalrsquo ve nihai bir uumlruumlnuumlsonucudur lsquoGoumlccedilebenin
gayesi medenileşmek olduğunu ve medeniyete doğru yuumlruumlduumlğuumlnuuml
goumlruumlyoruzrsquo (I 308)
Şekil 1 Mukaddimersquodeki Temel Kavramların Denklemsel Goumlsterimi
Bu suumlrecin lsquodoğalrsquo bir suumlreccedil olarak ele alınabilmesi onu tanımlayan siyasal
sosyal ve ekonomik faktoumlrlerin nesnel analizini gerekli kılar lsquoBu eserimde
hellip umranın ilk başlangıcının ve devletlerin ilk kuruluşunun sebep ve
illetlerini accedilık olarak anlattımrsquo demesi bu yuumlzdendir (I 10)
Asabiyet bu suumlreccedilte bir nevi lsquomarkerrsquo işlevi goumlruumlr lsquotarihin itici guumlcuumlrsquo değil
Bedevi toplumları bir arada (iccediltima halinde) tutan devlet kurmalarını (veya
kurulu bir devleti ele geccedilirmelerini) sağlayan bir lsquobağrsquo olarak asabiyet
tuumlmuumlyle din dışı bir faktoumlrduumlr Şeflikten devlete riyasetten huumlkuumlmete
societasrsquotan civitasrsquoa kandaşlıktan tebaa ve raiyyetrsquoe geccediliş suumlrecini
damgalayan bir faktoumlr
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
80
Bedevilik ve hazarilik Mukaddimersquode iki farklı sosyo-ekonomik yaşam
biccedilimini temsil eder9 Bu ikisi arasındaki ilişkiler diyalektik karşıtlık iccedilerir
ve maddi koşullara tabidir Oumlrneğin ikisinde de sahip olunan alışkanlık ve
meziyetler farklıdır lsquoİnsan alışkanlıklarının oğludurhellip Kendi tabiat ve
mizacının oğlu değildirrsquo (I 315) Oumlyleyse insanın genetik-biyolojik
kapasitesinden ccedilok maddi koşulların şekillendirdiği bir tarihi vardır doğası
yoktur10
İbn Haldunrsquoun bu kısa ama oumlzluuml tespiti aslında Umran ilminin de
anahtarını verir lsquoİnsanlık kendi kendinin eseridirrsquo (Mericcedil 1992 230)
Duumlşuumlnuumlr biyolojik-genetik boyuttan ccedilok toplumsal-kuumlltuumlrel boyutun
belirleyici olduğunu goumlzlemlemiştir Bu belirlenim bedevi toplumların
yerleşik toplumlarla etkileşim suumlrecinde hazarileşmesi şeklinde kendini
goumlsterir Şoumlyle ki bedevi toplumda insanlar -hazari topluma nispeten-
genişlik ve bolluktan uzak sade bir yaşam suumlrerler lsquoBu tarz hayat
yaşayanlar sonradan halleri genişleyerek ihtiyaccedillarından artacak derecede
zenginlik ve genişlik elde ederlerse bu hal onları geniş yaşayışa sevk ederhellip
Bunlar bundan sonra hayat iccedilin bir zaruret olan nesnelerden fazlasını elde
etmek uumlzere birbirine yardım etmeye başlarlarhellip şehirler ve kasabalar bina
etmeye başlarlarhelliprsquo (I 303) Bir başka deyişle hazarileşirler Burada
hazarileşme ile ihtiyaccedil fazlası (artık surplus) arasındaki koşullandırma
yapısı (entailment structure) ccedilok accedilık biccedilimde ortaya konulmuştur
İhtiyaccediltan artacak derecede zenginlik ve genişlik nasıl elde edilmiş
olabilir Yardımlaşma ve işboumlluumlmuumlne goumlnderme yapan İbn Haldun bu
konunun ayrıntılarına girmemiştir Bununla birlikte sosyal gelişme ile
uumlretici guumlccedillerin gelişimi arasındaki ilişkinin farkındadır Nedenleri
konusunda tam bir uyuşma bulunmasa da arkeolojik bulgular Childersquoın
(1995 26 65) lsquoNeolitik Devrimrsquo olarak adlandırdığı yaklaşık olarak MOuml
10000 yıllarına tarihlenen bir dizi gelişmenin (hayvanların evcilleştirilmesi
bitkilerin kuumlltuumlre alınması sabanın icadı vs) tarımda uumlretim artışını
tetiklediğini goumlstermektedir Buna goumlre ihtiyaccedil fazlası uumlruumln bilhassa tarım ve
hayvancılık faaliyetlerindeki lsquoyoğunlaşmarsquo (intensification) suumlreci ile
ilgilidir11
Saban kullanımı sulama poli-kuumlltuumlr gibi teknolojik yatırımlar bir
9 Bedevi ve hazari yaşam tarzları arasındaki ilişki ve karşıtlığın daha iyi anlaşılabilmesi iccedilin benzer ayrımlara ilişkin bir dizi ek okumalar yapılması yararlı olabilir Oumlrneğin Durkheimrsquoin ilkel ve modern
toplumlara goumlnderme yapan lsquomekanikrsquo ve lsquoorganikrsquo dayanışma ayrımı Toumlnniesrsquoin topluluk
(gemeinsschaft) ve toplum (gessellschaft) ayrımı Morganrsquoın sosyal oumlrguumltlenme (societas) ve siyasal oumlrguumltlenme (civitas) ayrımı gibi 10 Serimlenmesi bu ccedilalışmanın konusu olmamakla birlikte doğayı lsquoolguların yasasırsquo olarak goumlren lsquodoğalcı
akılrsquo ve tarihi lsquoinsan deneyimlerinin sistemirsquo olarak goumlren lsquotarihsel akılrsquo dikotomisinde ikincisi iccedilin ccedilağrı yapan Gassetrsquoin (2011) tarih anlayışı Umran esinli goumlruumlnmektedir lsquoDoğa ile nesnelerin arasında ne ilişki
varsa -gerccedilekleştirilmiş işler olarak- tarih ile insan arasında da aynısı vardırrsquo 11 lsquoYoğunrsquo (intensive) tarım birim arazi başına goumlrece yuumlksek emek girdisini ve boumlylece dar oumllccedilekli tarımsal işleme faaliyetlerini lsquoyaygınrsquo (extensive) tarım geniş arazilerde uzun nadas doumlnemlerine dayalı
faaliyetleri ifade eder Yoğun hayvancılık (herding) yerleşimler civarında guumlduumllen goumlrece az sayıda
hayvan iccedilin yuumlksek emek girdisini yaygın hayvancılık buumlyuumlk suumlruumllerin uzak mesafeler boyunca
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
81
taraftan artık uumlruumln oluşumunu sağlarken diğer taraftan -kolayca
terkedilemeyecek kalıcı yatırımlar nedeniyle- yerleşikliği (sedentism) ve
toplumsal katmanlaşmayı koşullandırır (Gilman 1981)
İbn Haldunrsquoun hazari yaşam karşısında bazen bedevi yaşam tarzını oumlver
goumlruumlnmesi12
iki yaşam tarzının karşılık geldiği farklı sosyo-ekonomik
gelişme duumlzeyleri arasındaki karşıtlığı vurgulamak iccedilindir Riyasete
(chiefdom) dayalı bedevi toplumları -antropolojik anlamda- lsquooumltekirsquoleştirmek
suretiyle Muumllkrsquoe dayalı hazari toplumların sosyal-siyasal oumlrguumltlenmesini
anlamak iccedilin bu karşıtlığın iyice bellenmesi gerekir Bununla birlikte kahır
ve tagalluumlbe dayalı muumllk-devlet oumlrguumltlenmesi karşısında bedeviliğin riyasete
dayalı oumlrguumltlenmesini oumlne ccedilıkarması Emevi ve Abbasi siyasal rejimleri
karşısında Hz Muhammed ve Doumlrt Halife devrinin huumlkuumlmdarlıktan ccedilok
riyasete yakın goumlruumlnen oumlrguumltlenmesini tercih ettiğini goumlsterir (Hassan 1982
271) Ancak ne lsquobedevi umranrsquoa ne de lsquohazari umranrsquoa oumlzel bir değer
atfetmiştir bir altın ccedilağ arayışı ya da uygarlaştırma oumlnerisi soumlz konusu
değildir
Demek oluyor ki lsquogoumlccedilebelik ve koumlylerde şehirlerde yaşama ccedilağlarını
geccedilirmek insanlar iccedilin tabii ve zaruridirhellip Goumlccedilebelik şehirlerin ve medeni
hayatın aslıdırrsquo (I 304 307) Bedeviliğin hazariliğin aslı oluşu lsquoinsanlar ilk
oumlnce goumlccedilebe hayatı yaşadığı iccedilindirrsquo (I 98) Bir başka deyişle evrim
basamağında bedevilik hazarilikten oumlnce gelir Yoksa bedeviliğin iccedilinde onu
hazariliğe doumlnuumlştuumlrecek bir lsquooumlzrsquo bulunmaz Mukaddimersquode toplumsal
değişimin accedilıklamasında lsquometafizikrsquo yaklaşıma yer verilmez doumlnuumlşuumlmuumln
yasası uumlretici guumlccedillerdeki gelişmeye goumlnderme yapan lsquozenginlik ve
genişlikrsquotir
Bedeviliği uygar yaşamın aslı yapan doumlrt buumlyuumlk olguyu Morgan (1994 102)
listelemiştir Hayvanların evcilleştirilmesi (1) tahılların bulunması (2)
mimaride -tasarım guumlcuumlndeki gelişmeye ve uumlretme alışkanlığına işaret eden-
taşın kullanılması (3) ve demir cevherinin ergitilmesi (4) Bu sonuncusunu
Morgan lsquoolayların olayırsquo olarak niteler
Bedevilikten sonra lsquoMuumllkrsquo (devlet) gelir Bu durum lsquodevletlerin şehir ve
kasaba kurulmadan oumlnce kurulmuş olmasından ileri gelmiştirrsquo (I 99)
Demek ki devlet ilk kuruluşunda yerleşik-medeni hayatın oumlzelliklerini
barındırmaz Huumlkuumlmdar -ileride goumlruumlleceği gibi- şeflik doumlneminin adet ve
dolaştırılmasını ifade eder Geniş aile gruplarından ccedilok ccedilekirdek hane halkları iccedilin daha uygun goumlruumlnen yoğun tarım ve hayvancılık hane halkı iccedilerisindeki işbirliğine dayanarak kuumlccediluumlk oumllccedilekli lsquoartıkrsquo oluşumunu
destekler (Bogaard 2005 179-180) 12 Oumlrneğin lsquoHububat ve katıktan mahrum olan ccediloumlllerin bu goumlccedilebelerinin vuumlcut ve ahlakları bolluk ve genişlik iccediline dalmış olan verimli yerlerin ahalisinin vuumlcut ve ahlakından guumlzeldirrsquo (I 208) lsquoGoumlccedilebelerin
şehir ahalisine nispetle hayır ve iyiliği kabule daha yakın bir halde olduğursquo (I 309) lsquoGoumlccedilebelerin
şehirlilere nispetle daha şecaatli olduklarırsquo (I 314)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
82
alışkanlıklarından henuumlz kurtulamamış olduğundan kurucu gazilerin
himmetine muhtaccedil bir halde devleti youmlnetir
lsquoYaşamak iccedilin gerekli olan nesne ve vasıtaları elde etmek iccedilin ccedilalışmaktan
ibaretrsquo olan (II 325) geccedilinme (susbsistence) ise hepsinden oumlnce gelir Bu
lsquogeccedilinme tabii bir zaruret ve ihtiyaccedil olduğu iccedilindirrsquo (I 99) Geccedilinme lsquohayatı
idamersquo (survival) olarak da tanımlayabileceğimiz insan faaliyetlerini kapsar
esas olarak yiyecek uumlretimi alanında mutlak bir denetim kurulmasını
beslenme kaynak ve imkanlarının ccedileşitlenmesini ifade eder (Morgan 1994
78) Bu faaliyetlerin kapsamı buumlyuumlk oumllccediluumlde ihtiyaccedil-kaynak karşıtlığının
derecesi ile tayin edilir Başta kadın-erkek ilişkileri olmak uumlzere iş boumlluumlmuuml
ve işbirliğine dayalı ilişkiler geccedilinme amaccedillı faaliyetleri iccedilerir Bu anlamda
geccedilinme ekonomi-politiğin bedevi formunu temsil eder
Morganrsquoın (1994) lsquovarlık suumlrduumlrme sanatırsquo (art of subsistence) olarak
adlandırdığı geccedilinme genel olarak bir topluluk veya boumllge dahilindeki
goumlrece kendine yeterli ve başlıca amacı guumlnluumlk tuumlketim olan faaliyetlere
(avcılık-toplayıcılık balıkccedilılık ccediliftccedililik hayvancılık-ccedilobanlık gibi)
goumlnderme yapar Uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki
muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir
Kaynakların fazla zorlanmadığı duumlşuumlk yoğunluklu bir ekonomiyi temsil
eden geccedilinme faaliyetlerini Sahlins (2010) lsquoHane Tipi Uumlretim Tarzı-HTUumlTrsquo
(Domestic Mode of Production) olarak adlandırır Tahmin edileceği gibi
HTUumlT yapısal olarak artık uumlruumln oluşumuna karşı olan bir sistemdir artık
uumlruumln yoktur aksine lsquoartık emekartık zamanrsquo vardır Biz buna
Mukaddimersquonin kuramsal ccedilerccedilevesinden hareketle lsquobedevi uumlretim tarzırsquo da
diyebiliriz
Geccedilinmenin doğası insanları topluluklar halinde yaşamaya ve işbirliğine
sevk eder lsquohellip tek bir kişi yalnız başına muhtaccedil olduğu gıdayı temin
etmekten acizdirhellip birbirine yardım ederek kendilerinin sayılarından kat kat
fazla insanı geccedilindirecek miktarda gıda maddeleri istihsal edebilirlerrsquo (I
101) Buradaki istihsal lsquouumlretimrsquo anlamına gelir Oumlnde gelim itibarıyla
sıralayacak olursak Geccedilinme (1) Bedevilik (2) Muumllk (3) ve Hazarilik (4)
lsquoGeccedilinmersquo oumlzel bir aşama değil aşamalara (bedevilik ve hazarilik) geccediliş
keyfiyetini ve oralarda kalış suumlresini tayin eden sınırlayıcı bir faktoumlrduumlr
hepsinden oumlnce gelmesi bunu ifade etmek iccedilindir
Oumlzetlemek gerekirse Umran insan topluluklarının yapıp ettikleriyle ilgili bu
doumlrt oumlğe arasında asabiyet uumlzerinden kurulan karşılıklı ilişkilerin toplamı
hatta bu ilişkilerin kendisidir Bilim olarak bakıldığında ise ccedilağdaş anlamda
hem tarih hem sosyoloji hem de bir siyasal kuramdır ya da-tek başına-
bunlardan hiccedilbiri değildir (Hassan 1982 127) Bu disiplinlere siyasal
antropoloji ve ekonomi-politiği de dahil etmeliyiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
83
Bedevilikten hazariliğe geccediliş suumlreci İbn Haldunrsquoun siyasal kuramında
merkezi bir yere sahiptir Bu suumlrecin tahlil ve takibi iccedilin seferber edilen
kavram ise asabiyettir
lsquoAsabiyetrsquo Kavramı
Arapccedila lsquoa-s-brsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen asabiyet lsquotutmak bağlı olmakrsquo
anlamlarına gelir (Yıldız 2010 41) Asabe ise lsquoacircsıbrsquoın ccediloğuludur soumlzcuumlğuumln
koumlkeninde ldquosarmak kuşatmakrdquo anlamları bulunur Kavgada veya savunma
sırasında yakın akraba kişinin etrafını sardığı onu korumaya ccedilalıştığı iccedilin
bunlara asabe denilmiştir Asabe İslam oumlncesinde kişinin baba tarafından
gelen erkek akrabaları (agnates) ve erkek ccedilocuklar anlamında kullanılırken
İslam hukuk yazınında lsquotek başına bulunduğu zaman mirasın tamamını belli
hisseli mirasccedilılar (ashab-ı feraiz) beraber bulunduğu zaman onlardan arta
kalanı alan mirasccedilırsquo şeklinde tanımlanmıştır (TDV-3 1991 452-453)
Asabe soumlzcuumlğuuml aynı zamanda lsquobirlikte savaşa gidenrsquo dolayısıyla bedevi
Arap toplumunun kan davası (blood-feud) hukukunda aynı kurallara tabi
olanların birlikteliğini ifade eder Bu youmlnuumlyle asabe sayısı belirli bir
kalabalık ya da cemaati anlatan usbe soumlzcuumlğuuml ile ilişkili goumlruumlnuumlr (Ibn
Khaldun 2012 851) İslam oumlncesi gelenekler uyarınca savaşta yağma
(ganimet) suumlrecinin youmlnetiminde ve malların korunmasında yer almayanlar
mirasccedilı olamazlar (Smith 1903 54 66) Hem mirasccedilıları hem de savaşccedilıları
ifade eden asabenin erkek cinsiyetine goumlre biccedilimlenen bu doğası kadınların -
duruma goumlre- muumllkiyet veya ganimete konu olabildiği bedevi geccedilim sistemi
ile tutarlıdır Kız kardeşe ya da kız evlada da mirastan pay veren Tanrı
buyruğuna13
Medine erkeklerinin tepki goumlstermiş olması herhalde bundandır
(Smith 1903 117)
Asabiyet ise lsquoaynı soydan gelenlerin veya bir başka sebeple aralarında
yakınlık bulunanların muhaliflere karşı birlikte hareket etmelerini sağlayan
dayanışma duygusursquo olarak tanımlanmıştır (TDV-3 1991 453-454)
Dilimizdeki kullanımı azalmakla birlikte aynı koumlkten gelen asabiye
(noumlroloji) teriminde ve inanca bağlılığı ifade eden taassup soumlzcuumlğuumlnde ortak
olan oumlzellik her ikisinin de şeyler veveya bireyler arasındaki bağlara
goumlnderme yapmasıdır
13 Smith (1903) Nisa suresinin 126 ayetine goumlnderme yapmışsa da mirasla ilgili duumlzenlemeler aynı surenin 11 12 ve 176 ayetlerinde yer almıştır Oumlzellikle sonuncusunun nasıl uygulanacağına ilişkin
sorulara Tanrı Elccedilisirsquonin tepkisinin de sert olduğu anlaşılmaktadır Halife Oumlmer bir Cuma hutbesinde
şoumlyle der lsquolsquohellip Resulullahrsquoa onun hakkında muumlracaat ettiğim kadar hiccedilbir şey hakkında muumlracaat etmemişimdir O da bana bu mevzuda yaptığı kadar hiccedilbir şey hakkında ağır soumlz soumlylememiştir Hatta
parmağı ile goumlğsuumlme dokunmuş ve lsquoYa Oumlmer Sana Nisa suresinin sonundaki yaz ayeti yetmiyor mursquo
demiştirhelliprsquorsquo Ayrıntılar iccedilin bkz Muumlslim (1977 4577)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
84
İbn Haldun asabiyet iccedilin Mukaddimersquonin değişik yerlerinde birbirinden
nuumlanslarla ayrılan accedilıklayıcı tanımlar getirmiştir
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden
kendilerini ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından
ibaret(tir)rsquo (I 82) Topluluk uumlyeleri arasındaki bağlılık ve kaynaşma
duygusu yaratma işlevine goumlnderme yapılır (Biz duygusu)
lsquoBir kavmin bir araya toplanarak kendini korumasından ve duumlşmana
karşı koymasından memleketler fethedip zafer kazanmayı
istemesinden duumlşmanı kuvvet ve şiddetle yenmekten ibaret(tir)rsquo (I
360) Asabiyetin aksiyoner ve şiddete doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Oumlteki duygusu)
lsquoBir nesilden gelenlerin bir araya toplanarak bir kuvvet kudret ve
uumlstuumlnluumlk sahibi olmaları ve bir ideal etrafında toplanmalarırsquo (I 373)
Asabiyetin dayanışma ve işbirliğine doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Kimlik inşası)
İccedilerdiği kimi muğlaklıklara karşın en saf betimlemelerini -doğal olarak-
Mukaddimersquode bulacağımız asabiyet İbn Haldunrsquoun lsquosiyasalrsquo kuramının
(veya Umran ilminin) temelini oluşturur Umranrsquoı bir ağaca benzeten G
Labicarsquoın formuumllasyonu ile ifade etmek gerekirse badiye bu ağacın
koumlklerini muumllk ve hadara goumlvdesini maişet dallarını ilimler yaprak ve
meyvelerini asabiyet ise oumlz suyunu oluşturur (Mericcedil 1977 155)14
Buradaki lsquobadiyersquo soumlzcuumlğuuml bedevilerin yaşam alanı olan kurak ve ccediloumllluumlk
boumllgeleri ifade eder Asabiyetin nesnel incelemesi ekonomik bakımdan
kendi kendine yeterli geccedilimlik yaşam tarzının egemen olduğu artık uumlruumlnuumln
soumlz konusu olmadığı olsa bile -servet temerkuumlzuumlnuuml sınırlayan- lsquoyeniden
dağıtımrsquo (redistribution) mekanizmalarıyla tesviye edildiği bir lsquodevlet oumlncesi
toplumrsquo tasviri uumlzerinden gerccedilekleştirilir
14 Mericcedil bu formuumllasyonu Fransız Marksist yazar Georges Labicarsquoın (1930-2009) Politique et Religion
Chez Ibn Khaldoun (1968) başlıklı yapıtından nakletmektedir biz de bir ccedilizim (Şekil 2) yardımıyla
goumlstermeye ccedilalıştık
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
85
Şekil 2 Umran Ağacı
Asabiyet bedevi toplumu MuumllkDevlet oluşumuna goumltuumlrduumlğuuml iccedilin oumlnemlidir
yoksa hazariliğe geccedilişi sağlayan asabiyet değildir Asabiyet sosyo-ekonomik
gelişmenin itici guumlcuuml olarak sunulmaz aksine bu gelişme ile ters orantılı bir
varoluşa sahip olduğu Mukaddimersquode sıkccedila vurgulanır lsquoBolluk ve rahatlığın
arızaları asabiyetin şiddet ve faydasını giderir nimetler iccediline dalma
asabiyetin keskinliğini kırarrsquo (I 357) Ccediluumlnkuuml toplumun sahip olduğu servet
ne kadar az ise kan ilişkilerinin uumlstuumln etkisi toplum duumlzeni uumlzerinde o kadar
belirleyici goumlruumlnuumlr (Engels 1971 14-15) Eş deyişle yukarıda oumlzetlenen
ekonomik gelişmenin en alt duumlzeyi asabiyetin en keskin olduğu kandaş
oumlrguumltlenme duumlzeyine tekabuumll eder
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden kendilerini
ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından ibaret olanrsquo asabiyet
(I 82) gerccedilek (nesepten) veya varsayımsal (sebepten) kandaşlık ve bağlılık
oumlruumlntuumllerine dayanır veya bu oumlruumlntuumllerden kaynaklanır Asabiyet esprit de
corps feeling of solidarity communal spirit group feeling tribal core
identity vs biccedilimlerde tanımlandığında aslında asabiyetin dışa vurumları
goumlruumlnuumlmleridir soumlz konusu olan asabiyetin tanımı değil teşhisidir
Yine de bunlardan hareketle asabiyetin ne olmadığını kestirmek
muumlmkuumlnduumlr Tanımlamaların tuumlmuumlnde de ortak olan nokta asabiyetin
rastgele ya da keyfi olarak gelişen bir bağ olmadığıdır Asabiyet lsquoSalt Maruz
Kalma Etkisirsquo (Mere Exposure Effect) olarak adlandırılan birey ile başka bir
birey veya nesne arasında o bireyenesneye maruz kalma sıklığına bağlı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
86
olarak gelişen psikolojik bağın oumltesindedir Maruziyet durumunun
bulunmadığı zamanlarda da bağ devam eder Nereye giderse gitsin asabiyet
insanı izler insan bu bağı reddedemez Arap şairinin lsquoister zalim ister
mazlum olsun kardeşine yardım etrsquo oumlğuumlduuml (TDV-3 1991 453) asabiyetin
dışında kalınamayacağını vurgular Aralarındaki derin anlaşmazlığa karşın
amcası Ebu Lehebrsquoin -bir suumlreliğine de olsa- Hz Muhammedrsquoi himayesine
almış olması (TDV-10 1994 178) bu yuumlzdendir O halde asabiyet nedir
Asabiyet yukarıdaki tanımlamalardan ccedilıkarsadığımız işlevler (biz duygusu
oumlteki duygusu kimlik inşası) uumlzerinden bedevi toplumu yabanıllardan
(vahşiler) ayırır Uumlnsiyetin karşıtı olan lsquovahşetrsquo (savagery) duumlnyanın insan
cemiyetleri eliyle imar edilmeden oumlnceki durumunu lsquodoğalrsquo halini ifade
ederken lsquovahşirsquo de boumlylece cemiyetler halinde yaşamayan insanların sıfatı
olacaktır lsquoBu mamurluğun tabii haline arız olan vahşilikhelliprsquo (I 82) Bu
durumda asabiyet insanların vahşetten bedeviyete geccediliş suumlrecinde beraber
deneyimledikleri bir bilinccedil durumu olmalıdır
İlk ortaya ccedilıktığı yer ve zaman bağlamında ele alındıkta asabiyet bir
youmlnuumlyle varlık suumlrduumlrme koşulları ile kendi maddi ve zihinsel kapasitesi
arasındaki orantısızlığa ilksel insanın verdiği yanıtı ifade eder Kandaşlığa
dayalı oumlrguumltlenme İnsanlığın devlet oumlncesi vahşet ve bedeviyet doumlnemlerini
damgalayan asabiyet doğal baskılar karşısındaki zayıflığın insanları
birbirlerine yakınlaştırdığının kanıtıdır Bu yakınlık (kinship) kişi ile soyrsquou
veya klanı arasındaki lsquobağrsquoın bir işlevidir
Buguumlnkuuml uygarlıkccedilı bakış accedilımızla uyuşur goumlruumlnmese de yabanıl insan
kendisini tam olarak anlayamadığı sayısız tehlikelerle kuşatılmış hisseder
İnsanın bu bilinmeyen guumlccedilleri yatıştırma girişimi ccediloğu kez duumlşuumlnuumllduumlğuuml gibi
dinlerin değil akrabalığın ve dostane varoluşun temellerini atar Bu girişimde
tanrılar da kendilerine tapanlara guumlccedilluuml akrabalık bağlarıyla bağlanmışlardır
tribal karakterlidirler Keza bedevi toplumlarda din bireyin doğauumlstuuml bir
guumlccedille olan keyfi bir ilişkisini değil topluluğun (community) buumltuumln uumlyelerinin
kendilerini koruyan bir guumlccedille ilişkisini temsil eder (Smith 1894 54-55)
Asabiyetin aynı zamanda lsquodoğadan gelen bir koruma duygusursquo olarak
tanımlanmış olması bu accedilıdan anlamlıdır (Albayrak 2000 594)
Geccedilim imkacircnları uumlzerindeki sınırlılıklar kavranmadan asabiyetin mahiyeti
kavranamaz Sadece ccediloumll değil geccedilim imkanlarının doğal siyasal ya da
demografik baskılarla sınırlandırılmış (circumscribed) olduğu herhangi bir
lsquoccedilevrersquo nerdeyse her olayı ittifak ve himaye tesisi iccedilin bir fırsat olarak
değerlendirme eğilimini koşullandırır Sizinle yemek yiyen bir misafir bir
başkasıyla yiyinceye kadar sizin himayeniz altındadır Keza sizinle guumln
boyunca yolculuk yapan ve gece yanınızda uyuyan biri (refik-ul cenb) iccedilin
de aynı durum geccedilerlidir Eğer birinin himayesini istiyorsanız ccediladırınızın
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
87
gergi ipini (tunucircb) onunkine temas ettirmeniz yeterlidir Bedevi Arap
toplumunda el-tunucircb bil-tunucircb (tent-rope touching tent-rope) olarak bilinen
bu pratik sayesinde onun komşusu (jacircr) olur ve himayesine girmiş
sayılırsınız (Smith 1903 49)
Bu gibi himaye taleplerinin (istijacircr) oumlzellikle kabile iccedili bir cinayet veya
anlaşmazlıktan dolayı suumlrguumln-kaccedilak durumuna duumlşenlerin başka bir
kabilenin asabiyetine dacirchil edilebilmesi iccedilin kabul goumlrduumlğuuml accedilıktır15
Buumltuumln
bu durumlarda himaye edilen kişinin kendi kabilesi ile bağı kesilir ve yeni
koruyucularının asabiyetine dahil olur Sahlins (2010) ilkel toplumlardaki
hediyeleşme ve lsquobirlikte yemek yemersquo (commensality) pratiklerinin benzer
işlevine dikkati ccedilekmiştir
Uumlretici guumlccedillerin bulunduğu duumlzey ile asabiyet arasındaki ilişkiyi goumlsteren en
iyi oumlrnek bedevi toplumlarda nesebin korunmasına verilen oumlnemdir
lsquoYardımlaşma ve birbirini korumaya hizmet eden nesep şecerelerinin
Araplar arasında muhafaza edilmesi onların zor geccedilinmelerinden darlık
iccedilinde yaşamalarından ve yurtlarının ekonomik durumundan ileri gelmiştirrsquo
(I 326) Burada Marxrsquoın (1979 25) ekonomik belirlenimciliği oumlzetleyen o
ccedilok bilinen tespitini hatırlamadan geccedilmek olmaz lsquoMaddi hayatın uumlretim
tarzı genel olarak toplumsal siyasal ve entelektuumlel hayat suumlrecini
koşullandırır İnsanların varlığını belirleyen şey bilinccedilleri değildir tam
tersine onların bilincini belirleyen toplumsal varlıklarıdırrsquo
Kandaş oumlrguumltlenmeyi karakterize eden başlıca oumlzellik her bireyin kişisel
guumlvenliği bakımından soyrsquoa (gens) guumlvenmesi ve soyu tarafından himaye
edilmesidir ona saldıran buumltuumln soya saldırıyor demektir (Engels 1971 122)
Bir soyun buumltuumln uumlyeleri kendilerini tek bir lsquokanrsquo olarak goumlruumlrler Bu bilinccedil
durumu en accedilık şekilde bedevi Araplarda akrabalığın etkin sınırlarının
oumllccediluumlmuumlnuumln aracını veren lsquokan davasırsquo hukukunda goumlruumlluumlr Bir akrabalık
grubu aralarında kan davası olmayan bir topluluktur Eğer bir adam kendi
akrabalarından birini oumllduumlruumlrse etrafında kendi tarafını tutacak kimseyi
bulamaz Ya kendi akrabaları tarafından oumllduumlruumlluumlr ya da grubun dışına atılır
başka bir gruba sığınarak suumlrguumln durumuna duumlşer Akrabalık grubu aynı
zamanda her kan davasında daima birlikte hareket edenleri ifade eder Bu
grup bir aile bir hane halkı veya oumlleninoumllduumlruumllenin akrabaları değildir ortak
bir grubun adını taşıyan diğer buumltuumln alt grupların birliğidir Akan kan
oumllduumlruumllen kişinin değil kabilenin kanıdır (Smith 1903 22-23) Benzer
pratiklerin bedevi Arap toplumları ile sınırlı olmadığını burada belirtmekle
yetinelim
15 Bedevi yaşam biccedilimini damgalayan uumlccedil temel olgu gelenekselleşme uumlzerinden ittifak ve himaye fırsatına doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr Gıda paylaşımı yolculuk ve ccediladır komşuluğu Sonuncusu mekacircnla ilişkisi
bakımından oumlzellikle hassastır Sahabeden Ubeyy b Karsquob lsquoEvimin Muhammedrsquoin evine ccediladır ipiyle
bağlanmış olmasını istememrsquo diyen adamı Tanrı Elccedilisirsquone şikacircyet eder (Muumlslim 1977 1917)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
88
Boumlyle bir ccedilevrede lsquoakraba olmayanrsquo genellikle lsquoduumlşmanrsquo ya da lsquoyabancırsquo
sayıldığından (Sahlins 2010 193) ittifak ve himayeden yoksun kalmak
oumlluumlm tehlikesiyle eşdeğerdir O kadar ki ilahi mesajın taşıyıcısı olan
peygamberler bile bu tehlikeyi goumlze almazlar Nitekim Taiflilerin koumltuuml
muamelesine maruz kalan Hz Muhammed Mekkersquoye doumlnuumlşuumlnde İslam
duumlşmanlarından birinin (Mutrsquoim b Adiy) himayesinde şehre girebilir (TDV-
3 1991 402)
Demek ki asabiyet ilişkilerden ccedilok bağlara goumlnderme yapar Bu youmlnuumlyle
asabiyet iccedilin en uygun tanım onun lsquokolektif aksiyonrsquo anlamına geldiğidir
(Hassan 1982 197) Asabiyet zayıfların ittifakıdır guumlccedillenince goumlzden
duumlşen guumlccedilluuml tarafın bozduğu bir ittifakhellip Bu tanımlamanın asabiyetin
sadece bedevi toplumlara oumlzguuml olduğu uygarlıkla birlikte işlevini yitirdiği
goumlruumlşuumlnuuml desteklemediğine dikkat edilmelidir Kan-nesep kaynaklı olmasa
bile insanları kolektif aksiyona sevk eden ittifak ve bağlılıkların teşhis
edilebildiği durumlarda asabiyetin varlığından soumlz etmek meşrudur Bu
accedilıdan bakıldığında asabiyetin sosyal yapısalcılar ve post-modernistlerin
lsquokimlikrsquo olarak tanımladıkları şeyin erken bir formu (tribal identity)
olabileceği duumlşuumlncesi (Kalpakian 2008 370) -modernizasyon riski
iccedilermekle birlikte- tuumlmuumlyle temelsiz değildir İbn Haldunrsquoun asabiyet
kavramına bedevi toplumlar uumlzerindeki goumlzlemlerinden hareketle ulaştığı
doğrudur Bununla birlikte asabiyetin salt bu toplumlarla sınırlı bir bağlamda
istihdam edilmesi basitccedile lsquokavramın koumlkenine hapsedilmesirsquo olarak
tanımlayabileceğimiz bir kısıtlılık durumu yaratabilir Eş deyişle duumlşuumlnuumlruumln
oumlnuumlnde ufuk accedilan bir kavramsallaştırma bizim iccedilin aksine kavramsal bir
kısıta doumlnuumlşecektir
Asabiyet kavramına atfettiği oumlzel oumlnem İbn Haldunrsquoun belirleyici faktoumlr
olarak insan teki yerine toplumu oumlne ccedilıkaran tarih anlayışının sonucudur
(Katsiaficas 1996 15) Mukaddimersquonin pek ccedilok yerinde ima edildiği uumlzere
insan tek başına sadece bir lsquoşeyrsquodir İnsanlar iccediltima halinde bulunarak
kendilerine dayanışma ve kimlik duygusu veren siyasal oumlrguumltlenmeyi
sağlayan bilinccedil durumuna (asabiyet) ulaşırlar
Asabiyet yukarıda değinildiği gibi yalnızca biyolojik yakınlıktan
kaynaklanmaz koumlle azadı (velacirc) nesebe katma (istilhak) veya anlaşma
(hılf) gibi yollarla da biyolojik yakınlıktan beklenen yarar (kolektif aksiyon)
sağlanabilir Hatta lsquoihsanıyla birini yetiştiren kimse ile onun ihsanıyla
yetişen kişi arasında hususi bir bağlanış husule gelir Bu bağ da koumllelik ve
anlaşma vasıtasıyla husule gelen bağlantı yerini tutar arada nesep bağı
olmadığı halde yakınlık sağlamlaşır ve nesepten husule gelen fayda elde
edilirrsquo (I 463) lsquoİhsan yoluyla asabiyet inşasırsquo konusuna ileride tekrar
doumlneceğiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
89
Dindar bir Muumlsluumlman lsquoHicret neden sadece Mekkeli Muumlsluumlmanlara farz
kılındırsquo diye soracak olursa İbn Haldun ona şu cevabı verecektir lsquoCcediluumlnkuuml
Mekke ahalisinde Peygamberi korumak ve ona yardım etmek hususunda
goumlccedilebe Araplarda bulunmayan bir oumlzellik vardı ki o da nesil ve nesep
bakımından Peygambere olan yakınlıkları ve bu bağın onları Peygamberi
korumaya sevk ettirmesi idirsquo (I 311) Demek ki dini bir misyon veya
ccedilağrının başarısı iccedilin dahi guumlccedilluuml bir asabiyet oumln koşuldur Mukaddimersquonin
lsquodine davetin asabiyetten başka bir kuvvetle tamam olamayacağına dairrsquo 6
Fasılrsquoı (1 Kitap 3 Boumlluumlm) bunu daha accedilık şekilde serimler İslamrsquoın
başarısını lsquolaikrsquo ve din dışı bir faktoumlrle accedilıklamış olması yalnız kendi
doumlneminde değil buguumln iccedilin bile cesur bir adım sayılır
Acaba bunun tam tersi de geccedilerli midir Bir asabiyet dinsel bir temele
dayanmaksızın memleketler fethedip zaferler kazanabilir mi Mukaddime
boumlyle bir soruyu yanıtlamaz goumlruumlnuumlrse de (Kalpakian 2008 372) asabiyet
gibi din dışı hatta sivil bir faktoumlre verdiği roluuml dine de verdiğini duumlşuumlnmek
iccedilin bir neden yoktur Herhangi bir dini ilkenin yardımı olmaksızın da Muumllk
tesis edilebilir (Arslan 2014 153) Tarihsel accedilıdan bakıldığında dinsel bir
temele sahip goumlruumlnmeyen 5 yuumlzyıldaki Cermen ve Hun akınları ile 13
yuumlzyıldaki Moğol istilası oumlrneklerine dayanarak -temkini elden bırakmadan-
bu soruya evet yanıtını vermek muumlmkuumlnduumlr
Oumlzetle asabiyet insanın salt genetik potansiyeli tarafından dayatılan veya
kendiliğinden var olan lsquoverilirsquo bir bağ değildir lsquoatıfrsquo yoluyla var olan
(ascribed) ve etki doğuran bir bilinccedil durumudur Atıf ccedilerccedilevesi ise geccedilim
koşulları tarafından belirlenir
Buraya kadar anlatılanlardan asabiyetin teşhisi iccedilin bedeviliğin mahiyetinin
iyice anlaşılması gerektiği ortaya ccedilıkar Bu da bilhassa bedevi toplumlardaki
klan oumlrguumltlenmesinin kandaş toplum oumlzelliklerinin ve maddi gelişme
duumlzeyinin kavranması ile muumlmkuumln olabilir
Bedevi - Hazari Karşıtlığı
Arapccedila lsquob-d-aacutersquo fiil koumlkuumlnden gelen bedevi soumlzcuumlğuuml başlangıccedilla ilgili iptidai
ilksel primitive anlamlarına gelir Antropoloji yazınında ise lsquovahşetrsquo
(yabanıllık) aşamasından lsquobedeviyetrsquo (barbarlık) aşamasına geccedilmiş insan
topluluklarını hayvancılıkla uğraşan goumlccedilebe veya koumlylerde yaşayan ccediliftccedili
toplulukları ifade eder lsquoBedevirsquo soumlzcuumlğuuml Ugan (1989) ccedilevirisinde lsquogoumlccedilebersquo
olarak ccedilevrilmişse de Mukaddimersquonin genel ccedilerccedilevesi iccedilinde goumlccedilebeler
yanında barbar-kandaş tarım toplumlarını da kapsadığı accedilıktır (Hassan
1982 245) İbn Haldun bedevi soumlzcuumlğuumlnuuml goumlccedilebe kabile yaşamını
(nomadism) ifade etmek iccedilin kullandığı gibi kentlerden uzakta kırsal
boumllgelerde yerleşik ccediliftccedili ve ccediloban halklar iccedilin de kullanır bunlar arasında
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
90
sosyolojik bir ayrım yapmaz (Ibn Khaldun 2012 849) Hepsinde de kent
yaşamının getirdiği zenginlik ve genişlikten uzak bir yaşam soumlz konusudur
Bedeviliğin doğası kişinin sosyo-ekonomik konumunun nesep bağları ile
tayin edildiği lsquotoplumsalrsquo olanın lsquobireyselrsquo olanı oumlncelediği bir topluma
işaret eder Bedevi yaşam tarzının karşıtını temsil eden lsquohazari toplumrsquo
(Arapccedila h-dz-r fiil koumlkuumlnden) ise yerleşik medeni suumlkucircnet (huzur) iccedilinde
yaşayan kentli toplumları İbn Haldunrsquoun deyimiyle lsquonefislerini guumlven iccedilinde
sayanlarırsquo (I 314) ifade eder Mukaddimersquode her iki yaşam tarzı bir karşıtlık
iccedilinde sunulur Karşıtlığın temelinde ise geccedilim biccedilimlerinin farklılığı
yatmaktadır
Soy (gens)16
ortak bir doumllden (tribursquonun ortak atasından) geliyor olmakla
oumlvuumlnen kandaş grupların (Engels 1971 119) ya da -benzer anlama gelmek
uumlzere- aynı ortak atadan gelen belirli bir soy adı ile diğerlerinden ayrılan ve
aralarında kan bağı olan bir yakınlar topluluğunun oumlrguumltlenmesini temsil
eder (Morgan 1994 151) Ortak bir atadan tuumlreyiş inancının başlıca işlevi
ccedilok sayıda aileyi birbirine eklemleyen bir mekanizma oluşturmaktır Kandaş
toplum yapısı sadece bedevi Araplarda değil buumltuumln ilkel topluluklarda
goumlruumlluumlr Hepsinde de ortak olan şey lsquosoyrsquo bağlarından gelen birlikte inanma
birlikte harekete geccedilme ve dayanışma motivasyonudur Buna -
Montesquieursquoden oumlduumlnccedil alarak- barbarlığın lsquoyasasırsquo da diyebiliriz Bu yasa
yardımlaşma savunma ve bir zarara uğranıldığında bunu giderme
ccedilabalarında birlik ve bir dizi karşılıklı yuumlkuumlmluumlluumlk iccedilerir (Morgan 1994
326)
Akrabalık ilişkisinin dayandığı lsquoortak atarsquo her zaman biyolojik bir koumlkene
goumlnderme yapmaz soyun anlaşma veya birleşme gibi ilkel duumlzeydeki siyasal
kararlarla genişletilmesi de muumlmkuumlnduumlr Soyu soy yapan ortak atanın koumlkleri
ccediloğu kez bir hayvan bitki ya da doğal bir olgu ile temsil edilen lsquototemrsquoe
dayanır17
Kandaşlık ortak atanın bir işlevidir (Childe 1995 45) Ccedileşitli
vesilelerle (ayin savaş duumlğuumln vs) ortak ataya goumlnderme yapılması adının
ve erdemlerinin anılması ilkel toplumların ortak oumlzelliğidir Oumlrneğin
İslamrsquodan oumlnce Araplar hac ibadetini tamamladıktan sonra Mina mevkiinde -
buguumlnkuuml- mescit ile dağ arasındaki yerde bir suumlre dururlar atalarının
oumlvguumllerini (mefahir) ve oumlzel guumlnlerini (eyyam-ı mahsusa) anarlardı (Yazır
1979 724) Kabile kardeşliği yerine din kardeşliğini oumlne ccedilıkaran Kurrsquoanrsquoın
inananlardan atalarını değil Allahrsquoı anmalarını (zikr) istemesi anlamlıdır
lsquoSonra hacla ilgili ibadetlerinizi bitirdiğinizde oumlnceden atalarınızı
16 Gens (Latin) Genos (Grek) Ganas (Sanskrit) Cins (Arap) Hassan (1982 178) bunlara Tuumlrkccediledeki
lsquoKanrsquo ve lsquoHanrsquo soumlzcuumlklerini de ekler 17 Bedevi Arap kabilelerinin kendilerini ccediloğunlukla bir hayvana nispet eden adlar almış olmaları rastlantı
değildir Benicirc Kelb (koumlpek) Benicirc Bekr (erkek deve) Benicirc Anmar (panter) Benicirc Dibab (kertenkele) Benicirc
Esed (aslan) gibi Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1903 44)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
91
zikrettiğiniz gibi şimdi de oumlyle ve hatta daha kuvvetli bir şekilde Allahı
zikredinizrsquo (Bakara 2 200) Uumlretici guumlccedillerin geldiği yeni aşama bedevi
toplumu damgalayan atalar inancının yadsınmasını daha geniş oumllccedilekli bir
siyasal oumlrguumltlenmeye geccedililmesini zorunlu kılacaktır
Morgan (1994) barbarlık-uygarlık ilişkisini lsquomaddecirsquo bir tarih anlayışıyla
ortaya koyarken insanlığın tarih-oumlncesini yabanıllık barbarlık ve uygarlık
olmak uumlzere uumlccedil aşamada ele alır Her bir aşama da kendi iccedilinde aşağı orta ve
yukarı olmak uumlzere uumlccedil alt aşamaya boumlluumlnmuumlştuumlr Oumlrneğin barbarlığın aşağı
aşaması ccediloumlmlekccedililik (pottery) ile başlamış hayvan ve bitkilerin
evcilleştirilerek tarıma geccedililmesi kerpiccedil ve taştan evler yapılması ile orta
aşamaya geccedililmiştir Demirin ergitilmesiyle başlayan yukarı barbarlık
aşaması ise fonetik alfabenin icadı ile sona ermiş ve uygarlık aşamasına
geccedililmiştir
Yabanıllık asabiyetle ilgili boumlluumlmde accedilıklandığı gibi duumlnyanın mamur
olmadan oumlnceki durumunu ifade eder Duumlnyanın imarını insanların
cemiyetler halinde yaşama geccedilmesiyle başlatan İbn Haldun insanlığın
yabanıl doumlnemine Umran ilmi kapsamında oumlzel bir yer vermemiştir Demek
ki duumlnyanın bazı boumllgelerinde yabanıllara rastlamak muumlmkuumlnduumlr Duumlnyanın
sularla kaplı olmayan yerlerini yedi iklim boumllgesine ayıran duumlşuumlnuumlre goumlre
oumlrneğin batı Afrikarsquonın en guumlneyinde (Sahra altı) uzanan lsquoBirinci İklimrsquo
olarak adlandırdığı boumllge boumlyledir lsquoOralarda ancak insandan ziyade dilsiz
hayvanlara en yakın bir seviyede bulunan kimseler yaşarlar bunlar ccediloumlllerde
ve mağaralarda yaşarlar Otlar terbiye edilerek hazırlanmış ve tabii halde
olan taneler yerler birbirlerini yedikleri zamanlar da olur Bunlar insanlar
sırasında sayılmazlarrsquo (I 131)
Mukaddimersquodeki bedevi toplum Morganrsquoın sınıflandırmasında kabaca
barbarlığın orta ve yukarı aşamalarına denk duumlşer Her iki tanımlamada da
bedevi yaşam tarzının mutlaka goumlccedilebeliğe karşılık gelmediğine dikkat
ccedilekilmelidir Yerleşikliğin lsquokırsalrsquo formları da (koumlyluumlluumlk yarı-goumlccedilerlik)
bedeviliği temsil eder geccedilimini tarım ve hayvancılıkla temin edenler iccedilin
lsquokoumlylerde ve sahralarda yaşamak bir zarurettirrsquo (I 303) Mukaddimersquode
tanımlanan bedevi geccedilim tarzının ayırt edici oumlzelliği geccedilim sisteminin tarım
ve hayvancılığa dayalı olmasıdır Bu tarz uumlretimin uumlstuumlnluumlğuuml şuradan
kaynaklanır Uumlretim hayatı en dar sınırlar iccedilinde hareket etmektedir ama
uumlreticiler kendi uumlruumlnlerinin sahibidir (Engels 1971 157) Hazariliğe geccedilişle
birlikte kaybolan bu uumlretim tarzında uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime
youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir
uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir Eş deyişle tarım ve hayvancılığın lsquoyaygınrsquo
(extensive) formlarına goumlnderme yapan bir geccedilim sistemi geccedilerlidir
Ccediliftccedililiğin lsquoyerleşik hayat ccedilağından oumlnceki evreye ait olmasırsquo bunu ifade
eder (II 383)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
92
Bedevilik oumlzellikle hayvancılığa dayalı goumlccedilebelik kendi buumlnyesindeki
ccedilelişkilerle sınırlandırılmıştır Ccedilobanlığa dayalı ekonomi doğası gereği
verimsizdir uumlruumln protein youmlnuumlnden zengin ise de kalori youmlnuumlnden fakirdir
(Earle 2013 225) Dolayısıyla duumlşuumlk yoğunluklu bir nuumlfus iccedilin bile tarımsal
uumlruumlnlerle muumlbadele zorunludur Bedevi geccedilim sistemi iccedilin geniş otlaklar
gerektiğinde işlenecek topraklar imkacircnlarından yararlanabileceği kentler ve
hepsinden oumlnemlisi bu uumlccediluuml arasında bir med-cezir duumlzenliliği iccedilinde gidip
gelme serbestliği gerekir Demek ki goumlccedilebenin kendi oumlzguumln yaşam alanı
(badiye) ile yetinmemek ve yerleşik-hazari toplumlarla ccedilatışmaya girmek
iccedilin yeterince nedeni vardır (Braudel 1989 108) Şefin iktidarının -
kaynakların etkin kontroluuml anlamında- varabileceği sınırlar bu nedenlerle
yakından ilgilidir Otlakların genişliği hayvanların hareketli doğası ve duumlşuumlk
tarımsal uumlretim şefler accedilısından merkezi bir kontroluuml zorlaştırdığından
ekonomik yoğunlaşma ve suumlrduumlruumllebilir buumlyuumlme potansiyelini sınırlar (Earle
2013 226)
Sonuccedilta hazari toplumlarla temas kaccedilınılmazdır Temasın alacağı biccedilimi
(muumlbadele yağma yerleşik hayata katılma gibi) buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi
ekonominin uumlretim duumlzeyi ile hazari toplumun iccedilsel zayıflıkları tayin eder
Tarımın iyileştirildiği uumlruumln doumlnuumlşuumlmuumlnuumln uygulandığı tekniklerin
yaygınlaştığı yerlerde saban ile suumlruuml arasındaki rekabet saban lehine
sonuccedillanır goumlccedilebe hayatı zamanla yok olur (Braudel 1989 110)
Son tahlilde bedevilikten hazariliğe ve başkanlıktan (riyaset şeflik) Muumllkrsquoe
(devlete) geccedilişi sağlayan şey uumlretici guumlccedillerin gelişmesidir asabiyet değildir
lsquohellip ihtiyaccedillarından artacak derecede zenginlik ve genişlikhelliprsquo (I 303) ifadesi
bunu accedilıklar Geccediliş suumlrecinin teşhisinde temel oumllccediluumlt uumlretim tarzıdır Keza
bedeviliği uygarlıktan (hazarilik) ayıran oumllccediluumlt goumlccedilebelik ve yerleşiklik
değildir (Hassan 1982 159) Artık uumlruumln ile uygarlık ve devletin doğuşu
arasında kurulan nedensellik ekonomik belirlenimciliğin temelini oluşturur
Bu zenginlik ve genişliğin yeniden dağıtımı şefliklerin temel işlevi iken
merkezi devletlerin ortaya ccedilıkışı buumlyuumlk oumllccediluumlde ekonomik kaynaklara
erişimin kontroluuml ile ilgilidir İnsanların ekonomik gelişim bakımından
bulundukları aşama o kadar belirleyicidir ki lsquohellip bolluk ve genişliğin tendeki
hal ve tesirleri ibadet ve zahitlikte de goumlruumllmektedirhellip kendilerini ibadete
verenlerin ccediloğu sahra ahalisinden az yiyen ve besinleri kıt olanlardırrsquo (I
210-211)
Bedeviliğin sosyal oumlrguumltlenmesi ise aksine gıdaya erişim konusunda yaygın
bir lsquosınırlanmışlıkrsquo durumu (circumscription) ile damgalanmıştır18
Bu
sınırlanmışlığın derecesi aynı asabiyetin uumlyeleri arasında yuumlksek duumlzeyde
18 lsquoSınırlanmışlıkrsquo durumunun siyasal anlamına ilk kez Robert L Carneiro dikkati ccedilekmiştir Bkz
Carneiro RL (1970) A Theory of the Origin of the State Science (169) 733-738
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
93
karşılıklı bağımlılığı koşullandırır Konukseverlik kuralları ve yiyeceğin
(oumlzellikle et) boumlluumlnmesine ilişkin gelenekler hazari toplumdaki uygarca
jestlerden daha etkili bir gıda paylaşım oumlruumlntuumlsuumlnuuml tahkim eder Bir başka
deyişle onları coumlmert yapan şey ihtiyaccedil maddelerinin yeterli değil aksine kıt
olmasıdır (Evans-Pritchardrsquotan nakleden Sahlins 2010 206)
Bedevi toplumda yuumlruumlrluumlkteki cezai yaptırımlar bile buumlyuumlk oumllccediluumlde ekolojik
koşulların tayin ettiği geccedilim imkanlarının desteklenmesine youmlneliktir
Oumlrneğin oumllduumlrme ve yaralamalar mağdurların muumltevazı bir suumlruumlye sahip
olmasıyla sonuccedillanabilir Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlneminde bir
adamın lsquodiyetrsquo olarak değeri 100 deve veya 200 sığır veya 2000 koyuna
denktir (TDV-9 1994 475) Geccedilim kaynaklarının değer oumllccediluumlsuuml olarak kabul
edildiği benzer pratikleri İslam oumlncesi Arap toplumunda ve diğer bedevi
toplumlarda da goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Eski Nors dilinde buumlyuumlkbaş hayvan (feacute)
soumlzcuumlğuuml servet anlamına geliyordu (Earle 2013 122)
Bedeviliğin siyasal oumlrguumltlenmesi şefliklerdir Şefliklerin lsquosiyasalrsquo
oumlrguumltlenmeler olmadığını duumlşuumlnmek yanıltıcıdır merkezi devletin zuhurunu
siyasallığın miladı olarak goumlren uygarlıkccedilı bakış accedilısının yansımasıdır
asabiyeti bedevi toplumla sınırlı tutan yaklaşımın uzantısıdır Bununla
birlikte şeflikler tekduumlze yapılar olmayıp tarihsel suumlreccedil iccedilinde daha karmaşık
oumlrguumltlenmelere doğru evrildikleri gibi kontrol edilen ekonomik kaynakların
imkacircn verdiği durumlarda merkezi devlet yapılarına doumlnuumlşme potansiyeli
taşırlar Şeflikler Flanneryrsquonin (1995) avcı-toplayıcı zuumlmreler (band)
otonom koumly toplulukları şeflikler ilkel devletler ve devlet şeklinde
sıraladığı ilerlemenin tarihsel uğraklarından birini oluştururlar uumlretici
guumlccedillerdeki gelişmeye bağlı olarak basitten karmaşığa doğru uzanan bir
ccedileşitliliğe sahiptirler
Şeflikler orta oumllccedilekli siyasal birimlerdir kuumlccediluumlk oumllccedilekli koumly temelli siyasal
birimler ile buumlyuumlk buumlrokratik devletlerarasındaki evrimsel boşluğu birbirine
bağlarlar (Earle 2013 27) Şeflikler soy oumlrguumltlenmesine dayalı toplumlardır
ve Morganrsquoın (1994) lsquosocietasrsquo tanımına karşılık gelirler Şefliğin merkezi
bir devlet oumlrguumltlenmesine (civitas) doğru evrilmesi buumlyuumlk oumllccediluumlde tarım ve
hayvancılıkta yoğunlaşma yoluyla tahsis edebileceği ekonomik artığın
buumlyuumlmesine bağlıdır Şefler kabile ccedilıkarlarının gerccedilekleşmesine yardımcı
olma kabiliyetlerine bağlı olarak ciddi bir toplumsal guumlce sahip olabilirlerse
de bu guumlccedil buumlyuumlk oumllccedilekli tarımsal toplumların elitlerine goumlre oldukccedila
sınırlıdır
Devlet oumlncesi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimini temsil eden şeflikler kuşkusuz
tuumlrdeş birimler değildir Oumlzellikle oumlrguumltlenmenin lsquokarmaşıklıkrsquo (complexity)
derecesi arttıkccedila şeflikleri arkaik devletlerden ayırt etmek zorlaşır ara
aşamaların varlığının kabuluuml zorunlu hale gelir Grinin (2011) bu zorluğu
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
94
karmaşık şeflikleri lsquoilkel devlet benzerirsquo (early state analogue) şeklinde
adlandırarak aşmaya ccedilalışmıştır Ona goumlre ilkel devlet benzerleri buumlyuumlkluumlk
sosyo-kuumlltuumlrel veveya siyasal karmaşıklık işlevsel farklılaşma ve yuumlruumltuumllen
goumlrevlerin oumllccedileği bakımından ilkel devletlerle mukayese edilebilen
akrabalık ideolojisine dayalı karmaşık devletsiz toplumların ccedileşitli formlarını
ifade eder Hawaii şefliklerini ve İslam oumlncesi Mekke gibi bağımsız oumlz
youmlnetime sahip kentleri bu kapsamda değerlendiren Grinin şefliklerden ilkel
devlete geccedilişi accedilıklayan iki farklı model oumlnerir lsquoDikeyrsquo modelde
şefliklerden doğrudan ilkel devletlere geccedililirken (Mezopotamya ve eski
Yunan toplumları) lsquoYatayrsquo modelde ise şeflikler oumlnce lsquoilkel devlet benzerirsquo
yapılara doumlnuumlşmekte bu yapılar uumlzerinden ilkel devlet aşamasına (Cengiz
Hanrsquoın Moğol imparatorluğu 1810rsquodan sonraki Hawaii toplumu gibi)
geccedililmektedir (Grinin 2011 256)
Şekil 3 Grininrsquoin (2011) İlkel Devlete Geccediliş Modellemesi
Ara aşamaları farklı biccedilimlerde kurgulamak muumlmkuumln olsa da şefliklerden
devletlere geccediliş suumlrecini belirleyen ana etmenlerin toplumsalyoumlnetsel
uzmanlaşma ve -karar verme faaliyetlerindeki hiyerarşiye goumlnderme yapan-
karmaşıklık derecesi olduğu soumlylenebilir
Tarım ve hayvancılığa dayalı geccedilim sistemlerinin lsquoyaygınrsquo yapısı şefliklerin
heterarşik (merkezileşmemiş dağınık merkezli) siyasal yapısını
koşullandırır Ancak buna dayanarak şefliklerin farklılaşmamış bir toplumsal
yapı uumlzerinde yuumlkseldikleri varsayılamaz Şeflik duumlzeyindeki toplumlar
goumlrece eşitlikccedili otonom koumly toplulukları ile sınıflı toplumlar arasında yer
alan ruumltbe sıralamasına (ranking) sahip toplumlardır Toplumsal eşitsizlik
bakımından şefliklerin devletlerden başlıca farkı ruumltbe toplumları en
yuumlksekten en aşağıya doğru bir statuuml suumlrekliliğine (continuum of status)
sahip iken arkaik devletlerde bireylerin en azından lsquoyoumlneten ve youmlnetilenrsquo
olmak uumlzere -aralarında evlilikler bulunmayan- gerccedilek bir katmanlaşmaya
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
95
(stratification) sahip olmalarıdır Devletin yuumlkselişi ile birlikte şefliklerdeki
duumlşuumlk ruumltbeli aileler onları ortak atalara bağlayan bu continuumrsquodan
koparlar ve kalıcı alt sınıflara doumlnuumlşuumlrler (Flannery 1995 15-16) Oumlzetle
şefliklerde siyasal iktidarın kahır ve şiddetten uzak sınırlandırılmış
goumlruumlnuumlmuuml muumllk-devlet oumlrguumltlenmesine goumlredir
Bedeviliğin ilkeleri siyasal iktidar uumlzerinde sınırlayıcı rol oynayan
lsquooumlzguumlrluumlk eşitlik ve kardeşlikrsquotir Başkanların farklı unvanları (Ruesacirc
Chiefs Big Men Paramounts vs) olsa da ayrıcalıklı uumlstuumlnluumlkleri bulunmaz
lsquoBaşkanlık ululuktan ibaret olup ona başkaları uyrukluk ediyorsa da o kahır
ve kuvvetle huumlkmuumlnuuml yuumlruumltmek kudretinde değildirrsquo (I 353) Başkan lsquoyerelrsquo
bir oumlneme sahip olmakla yetinmek ve kendisine atfedilen ululuğu yiğitlik ve
sistematik coumlmertlik (noblesse oblige)19
goumlsterileriyle kanıtlamak
zorundadır Başkanın başkan (şef) olarak kalabilmesi ailesine
hizmetkacircrlarına ve korkulan bir savaşccedilı ve değerli bir dost olarak sahip
olduğu itibara bağlıdır (Earle 2013 147) Bir kabile reisinin fiili bir
otoriteye sahip olabildiği tek durum savaş veya savaş hazırlığı ile ilgili
faaliyetlerdir Savunma ve saldırı dışında kabile kaynaklarının oumlrguumltlenip
seferber edilmesi oumlrneğin angarya yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile kamusal imar faaliyetleri
yuumlruumltuumllmesi gibi durumlar ancak karmaşıklık duumlzeyi yuumlksek şefliklerde
goumlruumlluumlr
Hemen fark edileceği gibi soy birimlerine dayanan toplumların
lsquodemokratikrsquo ve eşitlikccedili yapısı huumlkuumlmdarlık ve Muumllk oumlrguumltlenmesiyle
karşıtlık iccedilindedir Soy sistemi ancak şeflikbaşkanlık temelindeki iktidar
stratejileri iccedilin bir dayanak sağlar Bedevi toplumlardaki şefliğin bu durumu
uumlretici guumlccedillerin goumlrece duumlşuumlk duumlzeyi ile ilgilidir Uumlretim geccedilimlik
ekonominin oumltesine geccedilemediğinden politik ekonomi lsquomerkezirsquo bir şekilde
denetlenemez Dolayısıyla toplum uumlzerinde ekonomik askeri ve ideolojik bir
denetim kurmak zorlaşır (Earle 2013 238) Savaşın ganimet ve yağmanın
meşru sayılması bu yuumlzdendir Yiğitlik ve kahramanlığın yuumlceltilmesi bu
meşruiyetin tahkimi accedilısından gereklidir
Bedeviliğin goumlruumlnuumlmuuml yiğitlik kahramanlık ve şiddet goumlsterisine dayanır
lsquoŞiddet ve kuvvet bunlar iccedilin bir yaradılış şecaat bir karakter olmuş[tur]helliprsquo
(I 315) Kurucu asabiyeti damgalayan bu oumlzellikler diyalektik biccedilimde
Muumllkrsquouumln taşıyıcı suumltunlarına doumlnuumlşecektir Kişisel haysiyet doğruluk
karakter ve yiğitlik barbarlarda yuumlceltilen başlıca oumlzelliklerdir (Engels 1971
136) Esasen iccedillerinden birinin onlara liderlik etmesi de bu oumlzelliklere sahip
olması sayesindedir Yoksa tevaruumls edilen veya miras bırakılan (kalıtsal) bir
19 Fransızca koumlkenli bu deyim lsquosoyluluk mecbur kılarrsquo (nobility obliges) anlamına gelir yuumlksek statuumlye sahip kişileri duumlşuumlk statuumlluuml kişilere karşı asil ve lsquocoumlmertrsquo davranmakla yuumlkuumlmluuml kılan toplumsal kuralı
ifade eder Ayrıntılar iccedilin bkz Fiddick vd (2013) A Cross-Cultural Study of Noblesse Oblige in
Economic Decision-Making Human Nature 24(3) 318-335 DOI 101007s12110-013-9169-9
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
96
liderlik soumlz konusu değildir Liderlik ancak suumlrekli olarak toplumsal artı ile
beslendiği takdirde kalıtsal bir şefliğe (başkanlık) doumlnuumlşebilir (Şenel 1982
131) Kabilenin demokratik20
yapısı tarafından sınırlandırılan başkan servet
youmlnuumlnden kabilenin geri kalan uumlyelerinden daha zengin değildir Bununla
birlikte o da coumlmertliği ile -borccedillu kılarak- siyasal anlamda onları
sınırlandırmıştır Cebir ve şiddet kabiliyeti kendi asabiyetine youmlnelik
olmayıp duumlşman sayılan kabilelerin sindirilmesi saldırganların
puumlskuumlrtuumllmesi ganimetler elde edilmesi iccedilindir
Arap şairi bu şiddet eğiliminin korkulası değil oumlvuumlnuumllesi bir durum olduğunu
edebi bir dille anlatır lsquoBizden hiccedil bir soylu kişi yatağında oumllmemiştir kanı
vurulduğu yerden başka yere akmamıştırrsquo (Oumlzcan 2011 39) Kuzeyli
(Nordic) halkların edebi incelik bakımından bundan geri kalmayan
efsaneleri goumlrece daha gerccedilekccedili bir anlatıma sahiptir lsquohellip Gunnar o ana
kadar sekiz adam yaralamış ve bunlardan ikisini oumllduumlrmuumlştuuml Şimdi kendisi
de iki yerinden yaralandı fakat herkes onun ne yaralanmaktan ne de oumlluumlmuumln
kendisinden ccedilekinmediğinde hemfikirdirsquo (Earle 2013 147)
Bedeviliğin şefliğe ve nihayetinde Muumllk oluşumuna goumltuumlren bu lsquoşiddetlirsquo
goumlruumlntuumlsuuml Mukaddimersquode insanın doğası ile ilişkilendirilir lsquoBirbirine
zulmetmek ve tecavuumlzlerde bulunmak insanlar iccedilin bir hulk [yaratılış] ve
karakter olmuşturrsquo (I 321) İbn Haldun insanları devlet oumlrguumltlenmesine
goumltuumlren nedenler konusunda Hobbesrsquoun habercisi gibidir lsquohellip Birbirinin
saldırganlığından kendilerini korumak iccedilin insanlar yasakccedilıya21
(huumlkuumlmet ve
hakime) muhtaccediltırlar Yoksa duumlşmanlık ve zuluumlm insanın hayvani olan bir
tabiatı olduğu iccedilin insanlar birbirlerine saldırırlar ve tecavuumlzlerde
bulunurlarrsquo (I 103)
Bedeviliğin yaşam alanı badiyedir Badiye aslında hazari toplumun
uzağındaki bir mekacircn değildir kentin bağ ve bahccedilelerinin bittiği ekonomik
ve demografik yoğunlaşmanın azaldığı yerde badiye başlar Bedevi kenti
ccedilevreleyen kırsal alanla onu ccedilevreleyen ccediloumllde yaşar Boumlyle bir coğrafyada
maddi ilerleme yolları doğanın kendisi tarafından kesilmiştir Ccediloumll kabile
oumlrguumltlenmesinin oumltesine geccedilmeye imkan verecek maddi koşulları sağlamaz
Oumlrneğin Araplarda ataların tanrılarının sabit kutsal mekacircnlarından
(sanctuary) uzaklaşmak anlamına gelen yaygın goumlccedillerden dolayı din kabile
duygusundan ccedilok ayrışmış Arapların İslam oumlncesi dinsel gelişimi diğer
antik toplumlarda olduğu gibi bedevilikten ccedilıkış yolu sağlamamıştır (Smith
1894 34 47) Bu durum bedevi yaşam tarzının İslamrsquoın yuumlkselişinde bir
avantaj sağlamış olabileceğini duumlşuumlnduumlruumlr Ccediluumlnkuuml bedevi bir Arap başka bir
20 Kabilenin-klanın demokratik yapısı modern anlamda temsili ve doğrudan demokrasilerle koşutluk iccedilermez Tuumlm toplumu ilgilendiren kararların toplumun tuumlm erkek uumlyelerinin toplanıp daha ccedilok yaşlıların
konuştuğu toplantılarda alınmasını ifade eder (Şenel 1982 217) 21 Ugan (1989) ccedilevirisindeki lsquoyasakccedilırsquo yerine lsquootoritersquo soumlzcuumlğuuml daha uygun goumlruumlnmektedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
73
goumlreli uumlstuumlnluumlğe sahiptir Boumlyle bir yaklaşım tarihsel anlamda duumln ve buguumln
arasındaki benzerlikleri koşutlukları yakalayabildiği durumlarda ayrıca ilgi
ccedilekicidir lsquoGeccedilmişler geleceğe suyun suya benzemesinden daha ziyade
birbirine benzerrsquo (I 20)4 Boumlyle bir yaklaşım duumlşuumlnuumlruumln buumlyuumlk oumllccediluumlde
Mukaddime ccedilerccedilevesinde geliştirdiği youmlntemin ve bağlı kaldığı ilkelerin
tanıtımı eşliğinde yuumlruumltuumllduumlğuuml takdirde sınama ccedilabaları naiflikten
kurtulacağı gibi kuramsal iccedileriğin anlaşılması da kolaylaşacaktır
Peki neden boumlyle bir anlama ccedilabası goumlsterilmelidir 600 yıl sonra
Mukaddimersquoyi okumanın anlamı nedir İbn Haldunrsquoun hala oumlzguumln ve hatta
bir oumllccediluumlde guumlncel kalan tespit ve oumlngoumlruumllerinden haberdar olmanın yeni
kuşaklara sağlayacağı bir yarar var mıdır Onu oumlzguumln kılan youmlnlerinin neler
olduğunu bilebilirsek sorunun yanıtını da buumlyuumlk oumllccediluumlde almış olacağız
İbn Haldunrsquou Oumlzguumln Kılan Nedir
İbn Haldun duumlşuumlnce tarihi accedilısından kendisinin Kudemacirc (oumlncekiler) diye
adlandırdığı kadim Yunan duumlşuumlnuumlrleri ile onların Muumlsluumlman takipccedililerinden
lsquoepistemolojikrsquo bir kopuşu temsil eder Mukaddime bu kopuşun ilanıdır
Toplumsal olay ve olguları youmlneten bir yasalar dizgesinin bulunduğu
duumlşuumlncesi onu ccedilağdaşlarından ve kendinden oumlncekilerden accedilık ara
uzaklaştırmıştır İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonraki Ortaccedilağ
Avrupasırsquonda tarih ile lsquoakılrsquo arasında doğrudan bir ilişki yoktu hatta bu
ikisinin karşıtlığına dayalı bir duumlşuumlnce duumlnyası tasvir etmek abartı sayılmaz
Bunda buumlyuumlk oumllccediluumlde Aristotelesrsquoin bilimler sınıflandırmasında tarihe şiirden
sonra goumlrece duumlşuumlk bir konum takdir etmiş olmasının etkisi vardır5 Boumlyle bir
duumlşuumlnce duumlnyasında tarihin iccedilinde lsquoyasallıklarrsquo bulunduğunu oumlne suumlrmek
accedilık bir meydan okumadır Ccediluumlnkuuml eğer yasallıklar varsa tarih-insan-toplum
ilişkilerinin nesnelliğinin de kabul edilmesi gerekecektir Bu durumda tarih-
akıl karşıtlığından soumlz edilemeyeceği gibi aksine uyumdan hatta lsquotarihsel
akılrsquoın varlığından soumlz etmek olasıdır Kanıtlara oumlnem veren bir lsquorasyonalistrsquo
olduğunu goumlrduumlğuumlmuumlz İbn Haldunrsquoun yaptığı da budur
Mukaddime bu anlamda tarihin yasallıklar temelinde yeniden oumlrguumltlenmesi
tesaduumlflerin ve aşkınlıkların tasfiyesi girişimidir İbn Haldun sosyo-
ekonomik olguları insanların oumlznel irade ve eylemleriyle accedilıklamaz
Sebepleri ve sonuccedilları yaratmaya kadir olan Tanrı bile irade ettiği veya
vadettiği şeylerin gerccedilekleşmesini belirli şartların zuhuruna tabi kılmıştır
4 Bu ccedilalışmada Mukaddimersquonin 3 ciltlik Ugan (1989) ccedilevirisi esas alındı Bundan boumlyle bu kaynağa
lsquotırnak iccedilerisindersquo goumlsterilen alıntıların cilt ve sayfa numaraları belirtilmek suretiyle goumlnderme
yapılacaktır 5 Aristotelesrsquoe goumlre (1987 30) şairi tarihccediliden uumlstuumln kılan lsquoolabilir olanrsquoı anlatmasıdır lsquogerccedilekten olanrsquoı
değil lsquoBunun iccedilin şiir tarih yapıtına oranla daha felsefi olduğu gibi daha ccedilok genel olanı tarihse tek
olanı anlatırrsquo
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
74
nedensellik huumlkuumlmfermadır Toplumsal olay ve olguları youmlneten yasaların
kavranabilmesi iccedilin nedenselliğin (law of causality) bir lsquoyoumlntemrsquo olarak
benimsenmesi gerekir Bu youmlntemin başarısının ileri duumlzeyde bir goumlzlem ve
soyutlama kabiliyetinin bileşimine bağlı olduğu dikkate alınmalıdır
Nedensellik ilişkilerinin araştırılmasına girişen bir tarihccedili lsquohellip sosyal kaide ve
kanunları varlığın tabiatlarını hellip ahlak ve adetlerin akide din ve
mezheplerin değişmekte olduğunu hellip bilmeye muhtaccediltırrsquo (I 65)
Buumltuumln bunlar yukarıda eleştirdiğimiz yaklaşımlardan sakınmak iccedilin
oumlncelikle Mukaddimersquode hacirckim olan duumlşuumlnce sisteminin (insan-toplum-
devlet ilişkileri bağlamında) anlaşılmasına odaklanmak gerektiğini goumlsterir
Aşağıdaki oumlnermeler eşliğinde yuumlruumltuumllduumlğuuml takdirde boumlyle bir odaklanma
başarılı sonuccedillar verebilecektir
Mukaddime siyasal yapı kurum ve oluşumların anlaşılması ve analizi
iccedilin kuramsal bir ccedilerccedileve sunmaktadır
Bu kuramsal ccedilerccedileve toplumun veveya siyasal oumlrguumltlenmenin geccedilirdiği
evrim aşamalarının anlaşılmasını toplumun birliğini (duumlzenlilik)
sağlayan iki unsurun asabiyet ve devletin (muumllk) karşılıklı ilişkilerinin
analiz edilmesini sağlar
Anlama ve analiz ccedilabalarında kullanılmak uumlzere İbn Haldun lsquoyenirsquo bir
duumlşuumlnsel aracı devreye sokar lsquoKavim ve nesillerin hallerinin başkalığı
ve ccedileşitliliği onların geccedilinme şekil ve usullerinin birbirinden başka ve
tuumlrluumlce olmasından ileri gelmektedirrsquo (I 302)
lsquoGeccedilim biccedilimirsquo (maişet iaşe temini) ile yaşam biccedilimi arasında ilişki kuran
yaklaşımlar yeni olmamakla birlikte bu ilişkinin bir lsquoyoumlntemrsquo konusuna
doumlnuumlştuumlruumllmesi Mukaddimersquonin başarısıdır İnsanlığın şimdiye kadar
geccedilirdiği her toplum biccedilimi (avcı-toplayıcılık tarım sanayi) aynı zamanda
bir geccedilim biccedilimine karşılık gelir Geccedilim biccedilimi yaşam ve lsquoduumlşuumlnrsquo biccedilimlerini
koşullandırır (Şenel 1982 4) İbn Haldun toplumsal olaylaraolgulara
ekonomik determinizm ve tarihsel materyalizmin belirtilerini (foreshadow)
taşıyan bu yeni araccedilla yaklaşır Sosyal hayatın gelişmişlik duumlzeyini uumlretim
duumlzeyi ile ilişkilendirir lsquoHayat iccedilin gerekli olan şeyleri tedarik etmekle işe
başlamak yaşayışı tamamlamak iccedilin gereken şeylerden oumlnce gelirrsquo (I 302)
Aynı durum ekonomi-politik accedilısından da geccedilerlidir lsquoDevletin kudret ve
serveti tebaanın hali (istihsali) ile muumltenasip olduğu gibihelliprsquo (II 296)
Uumlretimi muumlmkuumln kılan temel faktoumlr ise emektir (sarsquoy) Uumlretim suumlrecinde
emeğin değer yaratıcı roluumlnuuml tespit eder lsquoHer şey Tanrırsquodandır Her kazanccedil
ve mal kuvvet ve emek sarf etmekle elde edilirrsquo (II 322) İlk cuumlmlenin
Kurrsquoanrsquodaki bir ayetten (Nisa 4 78) alıntı olduğu not edilmelidir Tanrırsquonın
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
75
kazanccedil ve mal vermesinin oumln koşulu kulun kuvvet ve emek sarf etmesidir
İnsanla onun tarihi arasındaki ilişkinin niteliğinin lsquomaddirsquo olduğunu
goumlstermesi İbn Haldunrsquou -muhafazakacircr bir yorumla- fasık veya zındık
yapmaz nitekim ikinci cuumlmlesinin de Kurrsquoanrsquodaki lsquoinsan iccedilin ccedilalıştığından
başkası yokturrsquo (Necm 53 39) ayetinden esinli olduğu goumlruumlluumlr Kaldı ki
duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu ilişki doğa ile nesneler arasında da vardır ve bu
ilişkiyi lsquomaddirsquo ccedilerccedilevede analiz eden hiccedilbir doğa bilimci bu yuumlzden
lsquomaddecirsquo olmakla succedillanmamıştır Mukaddimersquonin buumltuumln ruhunun İbn
Haldunrsquoun Kurrsquoanrsquodan aldığı ilhama dayandığını ileri suumlren goumlruumlşler de
(Albayrak 2000 591) bizce aynı oumllccediluumlde abartılıdır
Oumlte yandan emeğin değer yaratıcı roluumlne yapılan vurguda lsquoemek-değerrsquo
teorisinin felsefi bir uzantısını goumlrmegoumlsterme ccedilabası da -oumlğretici olsa bile-
sonuccedilsuz bir ccedilabadır Bunun iccedilin emeğin bir uumlretim faktoumlruuml olarak
lsquoproletaryarsquo formunda ortaya ccedilıktığı 19 yuumlzyılın sanayi toplumunu
beklemek gerekecektir Oumlzetle İbn Haldun erken doğmuş bir Marksist de
değildir6 Bununla birlikte muumllkiyetin emek uumlzerinden meşrulaştırılması
konusunda Lockersquotan7 oumlnce gelir lsquoİnsanın emek sarf etmekle ele geccedilirdiği
şey onun muumllkuuml olup başkaları ancak karşılığını vererek bundan istifade
edebilirlerrsquo (II 320) Yine de bu girişiminde muumllkiyetten ccedilok emeğe değer
atfeder gibidir konuyu lsquokazancın emeklerin kıymeti olduğursquo faslı altında
işlemiştir
Toplumların gelişiminde iktisadi amillerin tesirini kabul eden bir duumlşuumlnuumlruumln
lsquoevrimrsquo duumlşuumlncesini yadsıması beklenemez lsquohellip varlıkların birinin diğerine
istihalesini muumlşahede ediyoruzhellip aşağı olan tabakadan tuumlreyerek hayvanın
nevi ve cinsi ccediloğalmış tedrici bir surette fikir ve duumlşuumlnce sahibi olan insanın
teşekkuumlluumlne kadar yuumlkselmiştir (maymun ve şebek gibi)helliprsquo (I 231)
Buradaki istihale lsquobiccedilim değiştirme başkalaşmarsquo anlamlarına gelir Her bir
varlığın en gelişmiş formunun bir uumlstteki varlığın en ilkel formuna yaklaştığı
goumlzlemine dayalı bu yaklaşımın Darwin ya da Lamarck tarafından
geliştirilen evrim kuramları ile aynı olduğunu soumlylemek guumlccediltuumlr Yine de
sosyal olaylarla doğa olaylarının değişim kanunları arasında bir paralellik
bulunduğu goumlruumlşuumlne ulaştığı anlaşılmaktadır (Hassan 1982 133)
Farklılaşma salt lsquobiyolojikrsquo değildir lsquofikir ve duumlşuumlnce sahibirsquo olmakla
sonuccedillanır Biyolojik evrim insan topluluklarının lsquoavcı-toplayıcırsquo duumlzende
geccedilimlerini suumlrduumlrmelerini muumlmkuumln kılmıştır Buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi toplum
oumlncesi lsquovahşetrsquo (yabanıllık) evresine tarihleyebileceğimiz bu duumlzenin oumltesine
6 Katsiaficasrsquoın (1996) H Simonrsquodan aktardığı Marx ve Engelsrsquoin Mukaddimersquonin Fransızca ccedilevirisini goumlrmuumlş olabileceklerine ilişkin iddiası kanıtlanmış değildir 7 Lockersquoa goumlre (2004 32) lsquoinsan emeğini toprağa kattığı yerde bu toprak artık ondan alınamayacak
biccedilimde onun muumllkiyeti oluyordursquo
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
76
geccedililmesi ise -uumlretici guumlccedillerin gelişmesinin belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen- sosyal ve kuumlltuumlrel evrimle muumlmkuumln olacaktır (Flannery 1995 18-19)
Demek ki İbn Haldunrsquou kendinden oumlncekilerden -hatta sonrakilerden bile-
ayıran oumlzguumlnluumlk eşya ve hadiseleri yorumlamada geliştirdiği youmlntemdir
Nedensellikleri oumlne ccedilıkaran karşıtlıkların diyalektik doğasını keşfeden bir
youmlntem Bu youmlntemin uumlzerinde yuumlkseldiği doumlrtluuml kavram setinin kavranması
ise duumlşuumlnuumlruumln siyasal kuramının anlaşılmasının oumln koşuludur Umran
asabiyet bedevi-hazari karşıtlığı (dichotomy) ve Muumllk (devlet)
lsquoUmranrsquo İlmi
Yukarıda değinilen yeni duumlşuumlnsel aracın Kudemacircrsquonın ccedilizdiği aşkıncıteolojik
ccedilerccedilevede istihdam edilemeyeceği accedilıktır O zaman yeni bir bilim
kurmalıdır Beşerin iccediltimai hayatının hal ve tabiatının tetkikini olaylara dair
haberlerin doğruluğunun tahkikini toplumsal olayolguları youmlneten yasaların
keşfini amaccedillayan yeni bir bilim Bu konuda muumltevazı değildir lsquohellip benim
tarafımdan icat edilmiş yeni bir ilimhellip bu araştırma metodunu derin uğraşma
ve incelemelerden sonra iktiza ettimrsquo (I 91)
lsquoMedeniyet hazara mamurluk bayındırlıkrsquo gibi anlamlara gelen Umran
ilmini İbn Haldun lsquoinsanların cemiyetler halinde yaşayarak duumlnyayı imar
etmelerinden ibaretrsquo bir ilim olarak tanımlar Dolayısıyla Umran lsquoinsani
toplanma beşeri iccediltimarsquo (human gathering) anlamlarına da gelir Bu ilim
lsquoumrana medenileşmeye ve insan cemiyetlerine arız olan zati hastalıklarırsquo
accedilıklamayı amaccedillar (I 11) ancak reccedilete sunmaz siyasetname veya
nasihatname havasına buumlruumlnmez Umran bu youmlnuumlyle insana ait olguların
buumltuumlnuumlnuuml temsil etme iddiasındadır lsquoBeşerin iccediltimai hayatının hal ve
tabiatını goumlzden geccedilirmekrsquo (I 90) Nitekim Mukaddimersquonin buumltuumlnuuml dikkate
alındığında Umranrsquoın uygarlık sosyal ilerleme sosyal kalkınma
anlamlarının tuumlmuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı goumlruumlluumlr (Hassan 1982
31)
İbn Haldunrsquoun Umran ilmi kapsamında tarihsel olayolguları ele alış şekli
oumlzguumlnduumlr Kaynakların akla uygunluk ve olabilirlik (imkan) noktasından
kritiğe tabi tutulması (1) ve olaylar arasındaki nedenselliklerin tespiti (2)
lsquoTarihin iccedilinde saklanan mana ise hellip varlığın sebep ve illetlerini dikkatle
anlamak ve hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibini bilmekten
ibarettirrsquo (I 5) Haberlerin doğrulamasında tanıklığa dayanılmasını
eleştirmesi bu yuumlzdendir Tanıkccedilılığa reddiye olarak nitelenebilecek bu
tavır Kudemacircrsquodan lsquometodolojikrsquo anlamda bir kopuşu da beraberinde getirir
Tanıklığın temel kaynak olarak kabul edilmesinin İslam duumlnyasında yalancı
tanıklık yoluyla yanlış inanccedilların yayılmasına yol accediltığını goumlzlemlemiştir
(Yıldız 2010 34) Oumlzellikle Ortaccedilağ İslam duumlnyasında egemen olan bu tarz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
77
tarih yazıcılığında hadis ilminin de etkisiyle tarihsel olayların rivayet
zincirinde yer alan kişilerin (ravi) eleştirisiyle yetinilir rivayete konu
olayların eleştirisine girilmezdi İbn Haldunrsquoun Umran ilmi ile başlattığı
girişim tarihle hadis yazıcılığı arasındaki bu bağlantıyı koparmaya youmlneliktir
(Arslan 2014 54) Toplumsal yaşamın doğasını kavramayan neden-sonuccedil
ilişkilerini araştırmayan salt tanıklığa dayalı tarihccedililik Umran ilmi ile
karşıtlık iccedilindedir
Toplumsal ve siyasal olguları youmlneten yasallıklar dizgesinin goumlsteriminde
tarihten yararlanması İbn Haldunrsquoun bu kapsamdaki ccedilıkarımlarını
lsquospekuumllatifrsquo olmaktan korumuştur Umran ilmi kapsamında geliştirilen
kuram spekuumllatif değil lsquotarihselcirsquodir nesnelerin ve olguların tarihsel
gelişme suumlreci iccedilerisinde ele alınmaları gerektiğini ima eder (Yıldız 2010
36 48)
Bununla birlikte tanıkccedilılığın kurumsallaşmış formunu temsil eden
rivayetccedililiğin oumlzde yadsınması soumlz konusu değildir lsquoUmranın tuumlrluuml tuumlrluuml
tabiatları olup hellip rivayet ve eserler bunlarla mukayese edilir hellip bu tabiat
kanunlarına uygun ise kabul değilse reddedilirrsquo (I 7) Şeylerin doğasına
uygunluk temel oumllccediluumlttuumlr tarihsel bir olayı nakil ve rivayet edenlere
inanmadan oumlnce lsquohaber verilen bir şeyin haddi zatında muumlmkuumln olup
olmadığırsquo incelenmelidir (I 88) İbn Haldun bunun iccedilin geliştirdiği youmlntemi
şoumlyle tanımlar lsquoBeşerin iccediltimai hayatının tabiatından olan şeylerle iccediltimai
hayata sonradan arız olan şeylerin birbirinden ayırt edilmesirsquo Şeylerin ve
olguların nesnel analizini sağlayan lsquobu usul bizim iccedilin bir kanun teşkil ederrsquo
(I 90) Bu kanunun yuumlruumlrluumlğe konulması lsquotarihten tesaduumlfuuml kovan bir
ihtilalrsquo demektir (Mericcedil 1992 230) Maddi gerccedilekliğin spekuumllatif haber ve
değerlendirmelere uumlstuumlnluumlğuumlnuuml esas alması Mısırrsquoda Maliki mezhebinin baş
kadılığını yapmış bir duumlşuumlnuumlruumln hukukccedilu kimliği ile uyumludur
Bu noktada yazının bilinmediği veya (uygar toplumlarla ticari temaslara
bağlı olarak) sınırlı bir kullanıma sahip olduğu toplumlarda lsquorivayetrsquoin
kurumsal bir olgu olduğunu belirtmek gerekir Mukaddimersquodeki bedeviyet
aşamasına karşılık gelen gelişmişlik duumlzeyindeki toplumlarda
toplumsalsiyasal olana ait lsquobilgirsquonin uumlretilmesi saklanması ve yayılması
rivayet yoluyla olur Bilhassa belirli bir soyu veya kabileyi yuumlcelten şiirler
savaşlar ve soy ccedilizgisine (nesep şecere) ilişkin bilgiler soumlzluuml anlatım
geleneği iccedilinde yazının yaygınlaşmasından sonra bile varlığını suumlrduumlruumlr
Bunlar kişilerle topluluk arasındaki lsquobağrsquoı guumlccedillendiren duumlzenliliği sağlayan
-aşağıda değinilecek- asabiyetin tinsel unsurlarıdır varlıkları yaşamsaldır
Arapccedila koumlkenli lsquorivayetrsquo soumlzcuumlğuumlnuumln lsquosu verdi susuzluğu giderdirsquo anlamına
gelen ravacirc fiil koumlkuumlnden tuumlretilmiş olması anlamlıdır (Oumlzcan 2011 36-37)
geleneğin maddi temellerine işaret eder Mukaddimersquode tenkide tabi tutulan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
78
şey bedevi toplumların bu oumlzelliği değildir rivayetccedililiğin tarihte bir
lsquoyoumlntemrsquo olarak kullanılmasıdır
İbn Haldunrsquoun insan toplumlarının sosyo-ekonomik evrimini incelerken
seferber ettiği maişet bedevilik hazarilik riyaset muumllk kahır şiddet ve
galebe gibi kavramların iyice anlaşılması bilhassa siyasal antropolojiye
ilişkin bir dizi lsquomodernrsquo okumayı gerekli kılar Aşağıdaki paragraflarda yer
alan goumlndermeler biraz da boumlylesi bir okumanın meşruluğunu ve yararını
goumlstermek iccedilindir Beyaz Adamrsquoın Afrika Amerika ve Avustralya kıtalarının
iccedillerine kadar nuumlfuz etmesi haklı olarak hemen soumlmuumlrgecilik ve soykırım
uygulamalarını ccedilağrıştırsa da henuumlz devlet aşamasına geccedilmemiş
toplumlardaki siyasallık kandaş oumlrguumltlenme ve uumlretim ilişkileri alanlarında
zengin bir literatuumlr oluşmasına da dolaylı yoldan katkıda bulunmuştur
Morgan (1994) ve Engels (1971) ile başlatabileceğimiz bu literatuumlr bir
taraftan İbn Haldunrsquoun kuzeybatı Afrika (Mağrip) oumllccedileğinde goumlzlediği bazı
olguların evrenselliğini ortaya koyarken diğer taraftan kurduğu Umran
ilminin basitccedile lsquouygarlık tarihirsquo olarak anlaşılma bahtsızlığına uğramasını da
oumlnleyebilecektir
Sorun bir başka accedilıdan ele alındığında yaşadığı doumlnemin sosyal-siyasal
olayları uumlzerine kafa yorarken nerdeyse insanlığın başlangıcına kadar geriye
gitme gereği duyan -muhtemelen- ilk duumlşuumlnuumlr İbn Haldun ise de modern
zamanlarda aynı yolu izleyen ccedilalışmalar Mukaddimersquoyi hiccedil guumlndemden
duumlşuumlrmeyecek bir veri seti sağlamaktadır
Yukarıda uumlccedil madde halinde sıralanan oumlnermelerin lsquoMuumllkrsquo (devlet)
bağlamında doğrulanması Mukaddimersquonin genel amacını oluşturur Genel
amaccedil oumlzetle lsquoİbn Haldun duumlşuumlncesini iccedilinde yaşadığı toplumun durumu ile
nasıl ilişkilendirdirsquo sorusunun yanıtını verir Hanedanın ve youmlnetici elitin
geccedilirdiği evreleri (tavırlar etvacircr) sosyo-ekonomik değişimlerle
ilişkilendirmesi Mukaddimersquonin iccedileriğini salt tarihsel olayların
yorumlanması olmaktan ccedilıkarır lsquosiyasal kuramrsquo duumlzeyine yuumlkseltir
Goumlruumlşlerini gerekccedilelendirirken tarihten yararlanırsa da tarihten hareketle
ccediloumlzuumlmler oumlnermez reccedilete sunmaz Yaşadığı toplumdaki ekonomik ve siyasal
sorunları teşhis ederek kuramsal bir ccedilerccedilevede ccediloumlzuumlmlemeye girişir
Duumlşuumlnuumlruumln ccedilıkış noktasını oluşturan oumlzel amaccedil ise yaşadığı doumlnemin ve
coğrafyanın tanıklık ettiği olayların yorumlanmasıdır lsquohellip benim bu eseri8
yazmaktan maksadım ancak batı yurtlarının ve bu yurtlarda yaşayan kavim
uruğ ve kitlelerin bu yurtlarda kurulan devletlerin hallerini anlatmaktırrsquo (I
77) lsquoBatı yurtlarırsquo kuzey Afrikarsquonın daha ccedilok Mağrip olarak bilinen batı
boumllgelerini ifade eder Kısaca oumlzel amaccedil lsquotoplumun iccedilinde bulunduğu durum
8 Buradaki lsquoeserrsquo duumlşuumlnuumlruumln kısaca lsquoKitabrsquoul İberrsquo (İbretler Kitabı) olarak bilinen tarih kitabıdır
Mukaddime ise aslında 7 ciltlik bu kitabın lsquogirişrsquo kısmını oluşturan birinci cildidir (Yıldız 2010 29)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
79
İbn Haldunrsquoun duumlşuumlncesini nasıl etkiledirsquo sorusunun yanıtını verir İbn
Haldun Mağriprsquoteki ekonomik ve siyasal ccediloumlkuumlşuuml Tanrı iradesi ya da dış
guumlccedillerle accedilıklamaya girişmez Ccediloumlkuumlşuumln nedenleri duumlşuumlnuumlruumln kucağında
yaşadığı toplumun iccedil yapısında gizlidir (Mericcedil 1977 153)
Bununla birlikte Mukaddimersquonin sadece Mağriprsquoin değil buumltuumln İslam
coğrafyasının derin bir bunalım ve lsquosiyasal parccedilalanmarsquo suumlreci yaşadığı bir
doumlnemin uumlruumlnuuml olduğunu da not etmek gerekir İbn Haldun bu doumlnemde aktif
siyasi goumlrevlerde bulunur siyasi muumlcadelelerin iccedilerisinde yer alır
devletlerkabileler arası muumlzakereleri youmlnetir Mısırrsquoda Maliki mezhebinin
baş kadılığını yapar Kısacası goumlzlem ve soyutlamalarda bulunmak iccedilin
yeterli zaman ve deneyime sahiptir
Muumllkrsquouumln (devlet) uygarlığı muumlmkuumlngoumlruumlnuumlr kılan siyasal ve sosyal birim
olması onun Umran ilmindeki merkezi konumunu accedilıklar Asıl konu
Muumllkrsquotuumlr asabiyet değil asabiyet Muumllkrsquouumln teşhisini ve analizini
sağlayankolaylaştıran bir araccediltır Ccediluumlnkuuml devlet bedevi toplulukların
hazarileşme suumlrecinin lsquodoğalrsquo ve nihai bir uumlruumlnuumlsonucudur lsquoGoumlccedilebenin
gayesi medenileşmek olduğunu ve medeniyete doğru yuumlruumlduumlğuumlnuuml
goumlruumlyoruzrsquo (I 308)
Şekil 1 Mukaddimersquodeki Temel Kavramların Denklemsel Goumlsterimi
Bu suumlrecin lsquodoğalrsquo bir suumlreccedil olarak ele alınabilmesi onu tanımlayan siyasal
sosyal ve ekonomik faktoumlrlerin nesnel analizini gerekli kılar lsquoBu eserimde
hellip umranın ilk başlangıcının ve devletlerin ilk kuruluşunun sebep ve
illetlerini accedilık olarak anlattımrsquo demesi bu yuumlzdendir (I 10)
Asabiyet bu suumlreccedilte bir nevi lsquomarkerrsquo işlevi goumlruumlr lsquotarihin itici guumlcuumlrsquo değil
Bedevi toplumları bir arada (iccediltima halinde) tutan devlet kurmalarını (veya
kurulu bir devleti ele geccedilirmelerini) sağlayan bir lsquobağrsquo olarak asabiyet
tuumlmuumlyle din dışı bir faktoumlrduumlr Şeflikten devlete riyasetten huumlkuumlmete
societasrsquotan civitasrsquoa kandaşlıktan tebaa ve raiyyetrsquoe geccediliş suumlrecini
damgalayan bir faktoumlr
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
80
Bedevilik ve hazarilik Mukaddimersquode iki farklı sosyo-ekonomik yaşam
biccedilimini temsil eder9 Bu ikisi arasındaki ilişkiler diyalektik karşıtlık iccedilerir
ve maddi koşullara tabidir Oumlrneğin ikisinde de sahip olunan alışkanlık ve
meziyetler farklıdır lsquoİnsan alışkanlıklarının oğludurhellip Kendi tabiat ve
mizacının oğlu değildirrsquo (I 315) Oumlyleyse insanın genetik-biyolojik
kapasitesinden ccedilok maddi koşulların şekillendirdiği bir tarihi vardır doğası
yoktur10
İbn Haldunrsquoun bu kısa ama oumlzluuml tespiti aslında Umran ilminin de
anahtarını verir lsquoİnsanlık kendi kendinin eseridirrsquo (Mericcedil 1992 230)
Duumlşuumlnuumlr biyolojik-genetik boyuttan ccedilok toplumsal-kuumlltuumlrel boyutun
belirleyici olduğunu goumlzlemlemiştir Bu belirlenim bedevi toplumların
yerleşik toplumlarla etkileşim suumlrecinde hazarileşmesi şeklinde kendini
goumlsterir Şoumlyle ki bedevi toplumda insanlar -hazari topluma nispeten-
genişlik ve bolluktan uzak sade bir yaşam suumlrerler lsquoBu tarz hayat
yaşayanlar sonradan halleri genişleyerek ihtiyaccedillarından artacak derecede
zenginlik ve genişlik elde ederlerse bu hal onları geniş yaşayışa sevk ederhellip
Bunlar bundan sonra hayat iccedilin bir zaruret olan nesnelerden fazlasını elde
etmek uumlzere birbirine yardım etmeye başlarlarhellip şehirler ve kasabalar bina
etmeye başlarlarhelliprsquo (I 303) Bir başka deyişle hazarileşirler Burada
hazarileşme ile ihtiyaccedil fazlası (artık surplus) arasındaki koşullandırma
yapısı (entailment structure) ccedilok accedilık biccedilimde ortaya konulmuştur
İhtiyaccediltan artacak derecede zenginlik ve genişlik nasıl elde edilmiş
olabilir Yardımlaşma ve işboumlluumlmuumlne goumlnderme yapan İbn Haldun bu
konunun ayrıntılarına girmemiştir Bununla birlikte sosyal gelişme ile
uumlretici guumlccedillerin gelişimi arasındaki ilişkinin farkındadır Nedenleri
konusunda tam bir uyuşma bulunmasa da arkeolojik bulgular Childersquoın
(1995 26 65) lsquoNeolitik Devrimrsquo olarak adlandırdığı yaklaşık olarak MOuml
10000 yıllarına tarihlenen bir dizi gelişmenin (hayvanların evcilleştirilmesi
bitkilerin kuumlltuumlre alınması sabanın icadı vs) tarımda uumlretim artışını
tetiklediğini goumlstermektedir Buna goumlre ihtiyaccedil fazlası uumlruumln bilhassa tarım ve
hayvancılık faaliyetlerindeki lsquoyoğunlaşmarsquo (intensification) suumlreci ile
ilgilidir11
Saban kullanımı sulama poli-kuumlltuumlr gibi teknolojik yatırımlar bir
9 Bedevi ve hazari yaşam tarzları arasındaki ilişki ve karşıtlığın daha iyi anlaşılabilmesi iccedilin benzer ayrımlara ilişkin bir dizi ek okumalar yapılması yararlı olabilir Oumlrneğin Durkheimrsquoin ilkel ve modern
toplumlara goumlnderme yapan lsquomekanikrsquo ve lsquoorganikrsquo dayanışma ayrımı Toumlnniesrsquoin topluluk
(gemeinsschaft) ve toplum (gessellschaft) ayrımı Morganrsquoın sosyal oumlrguumltlenme (societas) ve siyasal oumlrguumltlenme (civitas) ayrımı gibi 10 Serimlenmesi bu ccedilalışmanın konusu olmamakla birlikte doğayı lsquoolguların yasasırsquo olarak goumlren lsquodoğalcı
akılrsquo ve tarihi lsquoinsan deneyimlerinin sistemirsquo olarak goumlren lsquotarihsel akılrsquo dikotomisinde ikincisi iccedilin ccedilağrı yapan Gassetrsquoin (2011) tarih anlayışı Umran esinli goumlruumlnmektedir lsquoDoğa ile nesnelerin arasında ne ilişki
varsa -gerccedilekleştirilmiş işler olarak- tarih ile insan arasında da aynısı vardırrsquo 11 lsquoYoğunrsquo (intensive) tarım birim arazi başına goumlrece yuumlksek emek girdisini ve boumlylece dar oumllccedilekli tarımsal işleme faaliyetlerini lsquoyaygınrsquo (extensive) tarım geniş arazilerde uzun nadas doumlnemlerine dayalı
faaliyetleri ifade eder Yoğun hayvancılık (herding) yerleşimler civarında guumlduumllen goumlrece az sayıda
hayvan iccedilin yuumlksek emek girdisini yaygın hayvancılık buumlyuumlk suumlruumllerin uzak mesafeler boyunca
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
81
taraftan artık uumlruumln oluşumunu sağlarken diğer taraftan -kolayca
terkedilemeyecek kalıcı yatırımlar nedeniyle- yerleşikliği (sedentism) ve
toplumsal katmanlaşmayı koşullandırır (Gilman 1981)
İbn Haldunrsquoun hazari yaşam karşısında bazen bedevi yaşam tarzını oumlver
goumlruumlnmesi12
iki yaşam tarzının karşılık geldiği farklı sosyo-ekonomik
gelişme duumlzeyleri arasındaki karşıtlığı vurgulamak iccedilindir Riyasete
(chiefdom) dayalı bedevi toplumları -antropolojik anlamda- lsquooumltekirsquoleştirmek
suretiyle Muumllkrsquoe dayalı hazari toplumların sosyal-siyasal oumlrguumltlenmesini
anlamak iccedilin bu karşıtlığın iyice bellenmesi gerekir Bununla birlikte kahır
ve tagalluumlbe dayalı muumllk-devlet oumlrguumltlenmesi karşısında bedeviliğin riyasete
dayalı oumlrguumltlenmesini oumlne ccedilıkarması Emevi ve Abbasi siyasal rejimleri
karşısında Hz Muhammed ve Doumlrt Halife devrinin huumlkuumlmdarlıktan ccedilok
riyasete yakın goumlruumlnen oumlrguumltlenmesini tercih ettiğini goumlsterir (Hassan 1982
271) Ancak ne lsquobedevi umranrsquoa ne de lsquohazari umranrsquoa oumlzel bir değer
atfetmiştir bir altın ccedilağ arayışı ya da uygarlaştırma oumlnerisi soumlz konusu
değildir
Demek oluyor ki lsquogoumlccedilebelik ve koumlylerde şehirlerde yaşama ccedilağlarını
geccedilirmek insanlar iccedilin tabii ve zaruridirhellip Goumlccedilebelik şehirlerin ve medeni
hayatın aslıdırrsquo (I 304 307) Bedeviliğin hazariliğin aslı oluşu lsquoinsanlar ilk
oumlnce goumlccedilebe hayatı yaşadığı iccedilindirrsquo (I 98) Bir başka deyişle evrim
basamağında bedevilik hazarilikten oumlnce gelir Yoksa bedeviliğin iccedilinde onu
hazariliğe doumlnuumlştuumlrecek bir lsquooumlzrsquo bulunmaz Mukaddimersquode toplumsal
değişimin accedilıklamasında lsquometafizikrsquo yaklaşıma yer verilmez doumlnuumlşuumlmuumln
yasası uumlretici guumlccedillerdeki gelişmeye goumlnderme yapan lsquozenginlik ve
genişlikrsquotir
Bedeviliği uygar yaşamın aslı yapan doumlrt buumlyuumlk olguyu Morgan (1994 102)
listelemiştir Hayvanların evcilleştirilmesi (1) tahılların bulunması (2)
mimaride -tasarım guumlcuumlndeki gelişmeye ve uumlretme alışkanlığına işaret eden-
taşın kullanılması (3) ve demir cevherinin ergitilmesi (4) Bu sonuncusunu
Morgan lsquoolayların olayırsquo olarak niteler
Bedevilikten sonra lsquoMuumllkrsquo (devlet) gelir Bu durum lsquodevletlerin şehir ve
kasaba kurulmadan oumlnce kurulmuş olmasından ileri gelmiştirrsquo (I 99)
Demek ki devlet ilk kuruluşunda yerleşik-medeni hayatın oumlzelliklerini
barındırmaz Huumlkuumlmdar -ileride goumlruumlleceği gibi- şeflik doumlneminin adet ve
dolaştırılmasını ifade eder Geniş aile gruplarından ccedilok ccedilekirdek hane halkları iccedilin daha uygun goumlruumlnen yoğun tarım ve hayvancılık hane halkı iccedilerisindeki işbirliğine dayanarak kuumlccediluumlk oumllccedilekli lsquoartıkrsquo oluşumunu
destekler (Bogaard 2005 179-180) 12 Oumlrneğin lsquoHububat ve katıktan mahrum olan ccediloumlllerin bu goumlccedilebelerinin vuumlcut ve ahlakları bolluk ve genişlik iccediline dalmış olan verimli yerlerin ahalisinin vuumlcut ve ahlakından guumlzeldirrsquo (I 208) lsquoGoumlccedilebelerin
şehir ahalisine nispetle hayır ve iyiliği kabule daha yakın bir halde olduğursquo (I 309) lsquoGoumlccedilebelerin
şehirlilere nispetle daha şecaatli olduklarırsquo (I 314)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
82
alışkanlıklarından henuumlz kurtulamamış olduğundan kurucu gazilerin
himmetine muhtaccedil bir halde devleti youmlnetir
lsquoYaşamak iccedilin gerekli olan nesne ve vasıtaları elde etmek iccedilin ccedilalışmaktan
ibaretrsquo olan (II 325) geccedilinme (susbsistence) ise hepsinden oumlnce gelir Bu
lsquogeccedilinme tabii bir zaruret ve ihtiyaccedil olduğu iccedilindirrsquo (I 99) Geccedilinme lsquohayatı
idamersquo (survival) olarak da tanımlayabileceğimiz insan faaliyetlerini kapsar
esas olarak yiyecek uumlretimi alanında mutlak bir denetim kurulmasını
beslenme kaynak ve imkanlarının ccedileşitlenmesini ifade eder (Morgan 1994
78) Bu faaliyetlerin kapsamı buumlyuumlk oumllccediluumlde ihtiyaccedil-kaynak karşıtlığının
derecesi ile tayin edilir Başta kadın-erkek ilişkileri olmak uumlzere iş boumlluumlmuuml
ve işbirliğine dayalı ilişkiler geccedilinme amaccedillı faaliyetleri iccedilerir Bu anlamda
geccedilinme ekonomi-politiğin bedevi formunu temsil eder
Morganrsquoın (1994) lsquovarlık suumlrduumlrme sanatırsquo (art of subsistence) olarak
adlandırdığı geccedilinme genel olarak bir topluluk veya boumllge dahilindeki
goumlrece kendine yeterli ve başlıca amacı guumlnluumlk tuumlketim olan faaliyetlere
(avcılık-toplayıcılık balıkccedilılık ccediliftccedililik hayvancılık-ccedilobanlık gibi)
goumlnderme yapar Uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki
muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir
Kaynakların fazla zorlanmadığı duumlşuumlk yoğunluklu bir ekonomiyi temsil
eden geccedilinme faaliyetlerini Sahlins (2010) lsquoHane Tipi Uumlretim Tarzı-HTUumlTrsquo
(Domestic Mode of Production) olarak adlandırır Tahmin edileceği gibi
HTUumlT yapısal olarak artık uumlruumln oluşumuna karşı olan bir sistemdir artık
uumlruumln yoktur aksine lsquoartık emekartık zamanrsquo vardır Biz buna
Mukaddimersquonin kuramsal ccedilerccedilevesinden hareketle lsquobedevi uumlretim tarzırsquo da
diyebiliriz
Geccedilinmenin doğası insanları topluluklar halinde yaşamaya ve işbirliğine
sevk eder lsquohellip tek bir kişi yalnız başına muhtaccedil olduğu gıdayı temin
etmekten acizdirhellip birbirine yardım ederek kendilerinin sayılarından kat kat
fazla insanı geccedilindirecek miktarda gıda maddeleri istihsal edebilirlerrsquo (I
101) Buradaki istihsal lsquouumlretimrsquo anlamına gelir Oumlnde gelim itibarıyla
sıralayacak olursak Geccedilinme (1) Bedevilik (2) Muumllk (3) ve Hazarilik (4)
lsquoGeccedilinmersquo oumlzel bir aşama değil aşamalara (bedevilik ve hazarilik) geccediliş
keyfiyetini ve oralarda kalış suumlresini tayin eden sınırlayıcı bir faktoumlrduumlr
hepsinden oumlnce gelmesi bunu ifade etmek iccedilindir
Oumlzetlemek gerekirse Umran insan topluluklarının yapıp ettikleriyle ilgili bu
doumlrt oumlğe arasında asabiyet uumlzerinden kurulan karşılıklı ilişkilerin toplamı
hatta bu ilişkilerin kendisidir Bilim olarak bakıldığında ise ccedilağdaş anlamda
hem tarih hem sosyoloji hem de bir siyasal kuramdır ya da-tek başına-
bunlardan hiccedilbiri değildir (Hassan 1982 127) Bu disiplinlere siyasal
antropoloji ve ekonomi-politiği de dahil etmeliyiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
83
Bedevilikten hazariliğe geccediliş suumlreci İbn Haldunrsquoun siyasal kuramında
merkezi bir yere sahiptir Bu suumlrecin tahlil ve takibi iccedilin seferber edilen
kavram ise asabiyettir
lsquoAsabiyetrsquo Kavramı
Arapccedila lsquoa-s-brsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen asabiyet lsquotutmak bağlı olmakrsquo
anlamlarına gelir (Yıldız 2010 41) Asabe ise lsquoacircsıbrsquoın ccediloğuludur soumlzcuumlğuumln
koumlkeninde ldquosarmak kuşatmakrdquo anlamları bulunur Kavgada veya savunma
sırasında yakın akraba kişinin etrafını sardığı onu korumaya ccedilalıştığı iccedilin
bunlara asabe denilmiştir Asabe İslam oumlncesinde kişinin baba tarafından
gelen erkek akrabaları (agnates) ve erkek ccedilocuklar anlamında kullanılırken
İslam hukuk yazınında lsquotek başına bulunduğu zaman mirasın tamamını belli
hisseli mirasccedilılar (ashab-ı feraiz) beraber bulunduğu zaman onlardan arta
kalanı alan mirasccedilırsquo şeklinde tanımlanmıştır (TDV-3 1991 452-453)
Asabe soumlzcuumlğuuml aynı zamanda lsquobirlikte savaşa gidenrsquo dolayısıyla bedevi
Arap toplumunun kan davası (blood-feud) hukukunda aynı kurallara tabi
olanların birlikteliğini ifade eder Bu youmlnuumlyle asabe sayısı belirli bir
kalabalık ya da cemaati anlatan usbe soumlzcuumlğuuml ile ilişkili goumlruumlnuumlr (Ibn
Khaldun 2012 851) İslam oumlncesi gelenekler uyarınca savaşta yağma
(ganimet) suumlrecinin youmlnetiminde ve malların korunmasında yer almayanlar
mirasccedilı olamazlar (Smith 1903 54 66) Hem mirasccedilıları hem de savaşccedilıları
ifade eden asabenin erkek cinsiyetine goumlre biccedilimlenen bu doğası kadınların -
duruma goumlre- muumllkiyet veya ganimete konu olabildiği bedevi geccedilim sistemi
ile tutarlıdır Kız kardeşe ya da kız evlada da mirastan pay veren Tanrı
buyruğuna13
Medine erkeklerinin tepki goumlstermiş olması herhalde bundandır
(Smith 1903 117)
Asabiyet ise lsquoaynı soydan gelenlerin veya bir başka sebeple aralarında
yakınlık bulunanların muhaliflere karşı birlikte hareket etmelerini sağlayan
dayanışma duygusursquo olarak tanımlanmıştır (TDV-3 1991 453-454)
Dilimizdeki kullanımı azalmakla birlikte aynı koumlkten gelen asabiye
(noumlroloji) teriminde ve inanca bağlılığı ifade eden taassup soumlzcuumlğuumlnde ortak
olan oumlzellik her ikisinin de şeyler veveya bireyler arasındaki bağlara
goumlnderme yapmasıdır
13 Smith (1903) Nisa suresinin 126 ayetine goumlnderme yapmışsa da mirasla ilgili duumlzenlemeler aynı surenin 11 12 ve 176 ayetlerinde yer almıştır Oumlzellikle sonuncusunun nasıl uygulanacağına ilişkin
sorulara Tanrı Elccedilisirsquonin tepkisinin de sert olduğu anlaşılmaktadır Halife Oumlmer bir Cuma hutbesinde
şoumlyle der lsquolsquohellip Resulullahrsquoa onun hakkında muumlracaat ettiğim kadar hiccedilbir şey hakkında muumlracaat etmemişimdir O da bana bu mevzuda yaptığı kadar hiccedilbir şey hakkında ağır soumlz soumlylememiştir Hatta
parmağı ile goumlğsuumlme dokunmuş ve lsquoYa Oumlmer Sana Nisa suresinin sonundaki yaz ayeti yetmiyor mursquo
demiştirhelliprsquorsquo Ayrıntılar iccedilin bkz Muumlslim (1977 4577)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
84
İbn Haldun asabiyet iccedilin Mukaddimersquonin değişik yerlerinde birbirinden
nuumlanslarla ayrılan accedilıklayıcı tanımlar getirmiştir
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden
kendilerini ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından
ibaret(tir)rsquo (I 82) Topluluk uumlyeleri arasındaki bağlılık ve kaynaşma
duygusu yaratma işlevine goumlnderme yapılır (Biz duygusu)
lsquoBir kavmin bir araya toplanarak kendini korumasından ve duumlşmana
karşı koymasından memleketler fethedip zafer kazanmayı
istemesinden duumlşmanı kuvvet ve şiddetle yenmekten ibaret(tir)rsquo (I
360) Asabiyetin aksiyoner ve şiddete doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Oumlteki duygusu)
lsquoBir nesilden gelenlerin bir araya toplanarak bir kuvvet kudret ve
uumlstuumlnluumlk sahibi olmaları ve bir ideal etrafında toplanmalarırsquo (I 373)
Asabiyetin dayanışma ve işbirliğine doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Kimlik inşası)
İccedilerdiği kimi muğlaklıklara karşın en saf betimlemelerini -doğal olarak-
Mukaddimersquode bulacağımız asabiyet İbn Haldunrsquoun lsquosiyasalrsquo kuramının
(veya Umran ilminin) temelini oluşturur Umranrsquoı bir ağaca benzeten G
Labicarsquoın formuumllasyonu ile ifade etmek gerekirse badiye bu ağacın
koumlklerini muumllk ve hadara goumlvdesini maişet dallarını ilimler yaprak ve
meyvelerini asabiyet ise oumlz suyunu oluşturur (Mericcedil 1977 155)14
Buradaki lsquobadiyersquo soumlzcuumlğuuml bedevilerin yaşam alanı olan kurak ve ccediloumllluumlk
boumllgeleri ifade eder Asabiyetin nesnel incelemesi ekonomik bakımdan
kendi kendine yeterli geccedilimlik yaşam tarzının egemen olduğu artık uumlruumlnuumln
soumlz konusu olmadığı olsa bile -servet temerkuumlzuumlnuuml sınırlayan- lsquoyeniden
dağıtımrsquo (redistribution) mekanizmalarıyla tesviye edildiği bir lsquodevlet oumlncesi
toplumrsquo tasviri uumlzerinden gerccedilekleştirilir
14 Mericcedil bu formuumllasyonu Fransız Marksist yazar Georges Labicarsquoın (1930-2009) Politique et Religion
Chez Ibn Khaldoun (1968) başlıklı yapıtından nakletmektedir biz de bir ccedilizim (Şekil 2) yardımıyla
goumlstermeye ccedilalıştık
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
85
Şekil 2 Umran Ağacı
Asabiyet bedevi toplumu MuumllkDevlet oluşumuna goumltuumlrduumlğuuml iccedilin oumlnemlidir
yoksa hazariliğe geccedilişi sağlayan asabiyet değildir Asabiyet sosyo-ekonomik
gelişmenin itici guumlcuuml olarak sunulmaz aksine bu gelişme ile ters orantılı bir
varoluşa sahip olduğu Mukaddimersquode sıkccedila vurgulanır lsquoBolluk ve rahatlığın
arızaları asabiyetin şiddet ve faydasını giderir nimetler iccediline dalma
asabiyetin keskinliğini kırarrsquo (I 357) Ccediluumlnkuuml toplumun sahip olduğu servet
ne kadar az ise kan ilişkilerinin uumlstuumln etkisi toplum duumlzeni uumlzerinde o kadar
belirleyici goumlruumlnuumlr (Engels 1971 14-15) Eş deyişle yukarıda oumlzetlenen
ekonomik gelişmenin en alt duumlzeyi asabiyetin en keskin olduğu kandaş
oumlrguumltlenme duumlzeyine tekabuumll eder
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden kendilerini
ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından ibaret olanrsquo asabiyet
(I 82) gerccedilek (nesepten) veya varsayımsal (sebepten) kandaşlık ve bağlılık
oumlruumlntuumllerine dayanır veya bu oumlruumlntuumllerden kaynaklanır Asabiyet esprit de
corps feeling of solidarity communal spirit group feeling tribal core
identity vs biccedilimlerde tanımlandığında aslında asabiyetin dışa vurumları
goumlruumlnuumlmleridir soumlz konusu olan asabiyetin tanımı değil teşhisidir
Yine de bunlardan hareketle asabiyetin ne olmadığını kestirmek
muumlmkuumlnduumlr Tanımlamaların tuumlmuumlnde de ortak olan nokta asabiyetin
rastgele ya da keyfi olarak gelişen bir bağ olmadığıdır Asabiyet lsquoSalt Maruz
Kalma Etkisirsquo (Mere Exposure Effect) olarak adlandırılan birey ile başka bir
birey veya nesne arasında o bireyenesneye maruz kalma sıklığına bağlı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
86
olarak gelişen psikolojik bağın oumltesindedir Maruziyet durumunun
bulunmadığı zamanlarda da bağ devam eder Nereye giderse gitsin asabiyet
insanı izler insan bu bağı reddedemez Arap şairinin lsquoister zalim ister
mazlum olsun kardeşine yardım etrsquo oumlğuumlduuml (TDV-3 1991 453) asabiyetin
dışında kalınamayacağını vurgular Aralarındaki derin anlaşmazlığa karşın
amcası Ebu Lehebrsquoin -bir suumlreliğine de olsa- Hz Muhammedrsquoi himayesine
almış olması (TDV-10 1994 178) bu yuumlzdendir O halde asabiyet nedir
Asabiyet yukarıdaki tanımlamalardan ccedilıkarsadığımız işlevler (biz duygusu
oumlteki duygusu kimlik inşası) uumlzerinden bedevi toplumu yabanıllardan
(vahşiler) ayırır Uumlnsiyetin karşıtı olan lsquovahşetrsquo (savagery) duumlnyanın insan
cemiyetleri eliyle imar edilmeden oumlnceki durumunu lsquodoğalrsquo halini ifade
ederken lsquovahşirsquo de boumlylece cemiyetler halinde yaşamayan insanların sıfatı
olacaktır lsquoBu mamurluğun tabii haline arız olan vahşilikhelliprsquo (I 82) Bu
durumda asabiyet insanların vahşetten bedeviyete geccediliş suumlrecinde beraber
deneyimledikleri bir bilinccedil durumu olmalıdır
İlk ortaya ccedilıktığı yer ve zaman bağlamında ele alındıkta asabiyet bir
youmlnuumlyle varlık suumlrduumlrme koşulları ile kendi maddi ve zihinsel kapasitesi
arasındaki orantısızlığa ilksel insanın verdiği yanıtı ifade eder Kandaşlığa
dayalı oumlrguumltlenme İnsanlığın devlet oumlncesi vahşet ve bedeviyet doumlnemlerini
damgalayan asabiyet doğal baskılar karşısındaki zayıflığın insanları
birbirlerine yakınlaştırdığının kanıtıdır Bu yakınlık (kinship) kişi ile soyrsquou
veya klanı arasındaki lsquobağrsquoın bir işlevidir
Buguumlnkuuml uygarlıkccedilı bakış accedilımızla uyuşur goumlruumlnmese de yabanıl insan
kendisini tam olarak anlayamadığı sayısız tehlikelerle kuşatılmış hisseder
İnsanın bu bilinmeyen guumlccedilleri yatıştırma girişimi ccediloğu kez duumlşuumlnuumllduumlğuuml gibi
dinlerin değil akrabalığın ve dostane varoluşun temellerini atar Bu girişimde
tanrılar da kendilerine tapanlara guumlccedilluuml akrabalık bağlarıyla bağlanmışlardır
tribal karakterlidirler Keza bedevi toplumlarda din bireyin doğauumlstuuml bir
guumlccedille olan keyfi bir ilişkisini değil topluluğun (community) buumltuumln uumlyelerinin
kendilerini koruyan bir guumlccedille ilişkisini temsil eder (Smith 1894 54-55)
Asabiyetin aynı zamanda lsquodoğadan gelen bir koruma duygusursquo olarak
tanımlanmış olması bu accedilıdan anlamlıdır (Albayrak 2000 594)
Geccedilim imkacircnları uumlzerindeki sınırlılıklar kavranmadan asabiyetin mahiyeti
kavranamaz Sadece ccediloumll değil geccedilim imkanlarının doğal siyasal ya da
demografik baskılarla sınırlandırılmış (circumscribed) olduğu herhangi bir
lsquoccedilevrersquo nerdeyse her olayı ittifak ve himaye tesisi iccedilin bir fırsat olarak
değerlendirme eğilimini koşullandırır Sizinle yemek yiyen bir misafir bir
başkasıyla yiyinceye kadar sizin himayeniz altındadır Keza sizinle guumln
boyunca yolculuk yapan ve gece yanınızda uyuyan biri (refik-ul cenb) iccedilin
de aynı durum geccedilerlidir Eğer birinin himayesini istiyorsanız ccediladırınızın
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
87
gergi ipini (tunucircb) onunkine temas ettirmeniz yeterlidir Bedevi Arap
toplumunda el-tunucircb bil-tunucircb (tent-rope touching tent-rope) olarak bilinen
bu pratik sayesinde onun komşusu (jacircr) olur ve himayesine girmiş
sayılırsınız (Smith 1903 49)
Bu gibi himaye taleplerinin (istijacircr) oumlzellikle kabile iccedili bir cinayet veya
anlaşmazlıktan dolayı suumlrguumln-kaccedilak durumuna duumlşenlerin başka bir
kabilenin asabiyetine dacirchil edilebilmesi iccedilin kabul goumlrduumlğuuml accedilıktır15
Buumltuumln
bu durumlarda himaye edilen kişinin kendi kabilesi ile bağı kesilir ve yeni
koruyucularının asabiyetine dahil olur Sahlins (2010) ilkel toplumlardaki
hediyeleşme ve lsquobirlikte yemek yemersquo (commensality) pratiklerinin benzer
işlevine dikkati ccedilekmiştir
Uumlretici guumlccedillerin bulunduğu duumlzey ile asabiyet arasındaki ilişkiyi goumlsteren en
iyi oumlrnek bedevi toplumlarda nesebin korunmasına verilen oumlnemdir
lsquoYardımlaşma ve birbirini korumaya hizmet eden nesep şecerelerinin
Araplar arasında muhafaza edilmesi onların zor geccedilinmelerinden darlık
iccedilinde yaşamalarından ve yurtlarının ekonomik durumundan ileri gelmiştirrsquo
(I 326) Burada Marxrsquoın (1979 25) ekonomik belirlenimciliği oumlzetleyen o
ccedilok bilinen tespitini hatırlamadan geccedilmek olmaz lsquoMaddi hayatın uumlretim
tarzı genel olarak toplumsal siyasal ve entelektuumlel hayat suumlrecini
koşullandırır İnsanların varlığını belirleyen şey bilinccedilleri değildir tam
tersine onların bilincini belirleyen toplumsal varlıklarıdırrsquo
Kandaş oumlrguumltlenmeyi karakterize eden başlıca oumlzellik her bireyin kişisel
guumlvenliği bakımından soyrsquoa (gens) guumlvenmesi ve soyu tarafından himaye
edilmesidir ona saldıran buumltuumln soya saldırıyor demektir (Engels 1971 122)
Bir soyun buumltuumln uumlyeleri kendilerini tek bir lsquokanrsquo olarak goumlruumlrler Bu bilinccedil
durumu en accedilık şekilde bedevi Araplarda akrabalığın etkin sınırlarının
oumllccediluumlmuumlnuumln aracını veren lsquokan davasırsquo hukukunda goumlruumlluumlr Bir akrabalık
grubu aralarında kan davası olmayan bir topluluktur Eğer bir adam kendi
akrabalarından birini oumllduumlruumlrse etrafında kendi tarafını tutacak kimseyi
bulamaz Ya kendi akrabaları tarafından oumllduumlruumlluumlr ya da grubun dışına atılır
başka bir gruba sığınarak suumlrguumln durumuna duumlşer Akrabalık grubu aynı
zamanda her kan davasında daima birlikte hareket edenleri ifade eder Bu
grup bir aile bir hane halkı veya oumlleninoumllduumlruumllenin akrabaları değildir ortak
bir grubun adını taşıyan diğer buumltuumln alt grupların birliğidir Akan kan
oumllduumlruumllen kişinin değil kabilenin kanıdır (Smith 1903 22-23) Benzer
pratiklerin bedevi Arap toplumları ile sınırlı olmadığını burada belirtmekle
yetinelim
15 Bedevi yaşam biccedilimini damgalayan uumlccedil temel olgu gelenekselleşme uumlzerinden ittifak ve himaye fırsatına doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr Gıda paylaşımı yolculuk ve ccediladır komşuluğu Sonuncusu mekacircnla ilişkisi
bakımından oumlzellikle hassastır Sahabeden Ubeyy b Karsquob lsquoEvimin Muhammedrsquoin evine ccediladır ipiyle
bağlanmış olmasını istememrsquo diyen adamı Tanrı Elccedilisirsquone şikacircyet eder (Muumlslim 1977 1917)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
88
Boumlyle bir ccedilevrede lsquoakraba olmayanrsquo genellikle lsquoduumlşmanrsquo ya da lsquoyabancırsquo
sayıldığından (Sahlins 2010 193) ittifak ve himayeden yoksun kalmak
oumlluumlm tehlikesiyle eşdeğerdir O kadar ki ilahi mesajın taşıyıcısı olan
peygamberler bile bu tehlikeyi goumlze almazlar Nitekim Taiflilerin koumltuuml
muamelesine maruz kalan Hz Muhammed Mekkersquoye doumlnuumlşuumlnde İslam
duumlşmanlarından birinin (Mutrsquoim b Adiy) himayesinde şehre girebilir (TDV-
3 1991 402)
Demek ki asabiyet ilişkilerden ccedilok bağlara goumlnderme yapar Bu youmlnuumlyle
asabiyet iccedilin en uygun tanım onun lsquokolektif aksiyonrsquo anlamına geldiğidir
(Hassan 1982 197) Asabiyet zayıfların ittifakıdır guumlccedillenince goumlzden
duumlşen guumlccedilluuml tarafın bozduğu bir ittifakhellip Bu tanımlamanın asabiyetin
sadece bedevi toplumlara oumlzguuml olduğu uygarlıkla birlikte işlevini yitirdiği
goumlruumlşuumlnuuml desteklemediğine dikkat edilmelidir Kan-nesep kaynaklı olmasa
bile insanları kolektif aksiyona sevk eden ittifak ve bağlılıkların teşhis
edilebildiği durumlarda asabiyetin varlığından soumlz etmek meşrudur Bu
accedilıdan bakıldığında asabiyetin sosyal yapısalcılar ve post-modernistlerin
lsquokimlikrsquo olarak tanımladıkları şeyin erken bir formu (tribal identity)
olabileceği duumlşuumlncesi (Kalpakian 2008 370) -modernizasyon riski
iccedilermekle birlikte- tuumlmuumlyle temelsiz değildir İbn Haldunrsquoun asabiyet
kavramına bedevi toplumlar uumlzerindeki goumlzlemlerinden hareketle ulaştığı
doğrudur Bununla birlikte asabiyetin salt bu toplumlarla sınırlı bir bağlamda
istihdam edilmesi basitccedile lsquokavramın koumlkenine hapsedilmesirsquo olarak
tanımlayabileceğimiz bir kısıtlılık durumu yaratabilir Eş deyişle duumlşuumlnuumlruumln
oumlnuumlnde ufuk accedilan bir kavramsallaştırma bizim iccedilin aksine kavramsal bir
kısıta doumlnuumlşecektir
Asabiyet kavramına atfettiği oumlzel oumlnem İbn Haldunrsquoun belirleyici faktoumlr
olarak insan teki yerine toplumu oumlne ccedilıkaran tarih anlayışının sonucudur
(Katsiaficas 1996 15) Mukaddimersquonin pek ccedilok yerinde ima edildiği uumlzere
insan tek başına sadece bir lsquoşeyrsquodir İnsanlar iccediltima halinde bulunarak
kendilerine dayanışma ve kimlik duygusu veren siyasal oumlrguumltlenmeyi
sağlayan bilinccedil durumuna (asabiyet) ulaşırlar
Asabiyet yukarıda değinildiği gibi yalnızca biyolojik yakınlıktan
kaynaklanmaz koumlle azadı (velacirc) nesebe katma (istilhak) veya anlaşma
(hılf) gibi yollarla da biyolojik yakınlıktan beklenen yarar (kolektif aksiyon)
sağlanabilir Hatta lsquoihsanıyla birini yetiştiren kimse ile onun ihsanıyla
yetişen kişi arasında hususi bir bağlanış husule gelir Bu bağ da koumllelik ve
anlaşma vasıtasıyla husule gelen bağlantı yerini tutar arada nesep bağı
olmadığı halde yakınlık sağlamlaşır ve nesepten husule gelen fayda elde
edilirrsquo (I 463) lsquoİhsan yoluyla asabiyet inşasırsquo konusuna ileride tekrar
doumlneceğiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
89
Dindar bir Muumlsluumlman lsquoHicret neden sadece Mekkeli Muumlsluumlmanlara farz
kılındırsquo diye soracak olursa İbn Haldun ona şu cevabı verecektir lsquoCcediluumlnkuuml
Mekke ahalisinde Peygamberi korumak ve ona yardım etmek hususunda
goumlccedilebe Araplarda bulunmayan bir oumlzellik vardı ki o da nesil ve nesep
bakımından Peygambere olan yakınlıkları ve bu bağın onları Peygamberi
korumaya sevk ettirmesi idirsquo (I 311) Demek ki dini bir misyon veya
ccedilağrının başarısı iccedilin dahi guumlccedilluuml bir asabiyet oumln koşuldur Mukaddimersquonin
lsquodine davetin asabiyetten başka bir kuvvetle tamam olamayacağına dairrsquo 6
Fasılrsquoı (1 Kitap 3 Boumlluumlm) bunu daha accedilık şekilde serimler İslamrsquoın
başarısını lsquolaikrsquo ve din dışı bir faktoumlrle accedilıklamış olması yalnız kendi
doumlneminde değil buguumln iccedilin bile cesur bir adım sayılır
Acaba bunun tam tersi de geccedilerli midir Bir asabiyet dinsel bir temele
dayanmaksızın memleketler fethedip zaferler kazanabilir mi Mukaddime
boumlyle bir soruyu yanıtlamaz goumlruumlnuumlrse de (Kalpakian 2008 372) asabiyet
gibi din dışı hatta sivil bir faktoumlre verdiği roluuml dine de verdiğini duumlşuumlnmek
iccedilin bir neden yoktur Herhangi bir dini ilkenin yardımı olmaksızın da Muumllk
tesis edilebilir (Arslan 2014 153) Tarihsel accedilıdan bakıldığında dinsel bir
temele sahip goumlruumlnmeyen 5 yuumlzyıldaki Cermen ve Hun akınları ile 13
yuumlzyıldaki Moğol istilası oumlrneklerine dayanarak -temkini elden bırakmadan-
bu soruya evet yanıtını vermek muumlmkuumlnduumlr
Oumlzetle asabiyet insanın salt genetik potansiyeli tarafından dayatılan veya
kendiliğinden var olan lsquoverilirsquo bir bağ değildir lsquoatıfrsquo yoluyla var olan
(ascribed) ve etki doğuran bir bilinccedil durumudur Atıf ccedilerccedilevesi ise geccedilim
koşulları tarafından belirlenir
Buraya kadar anlatılanlardan asabiyetin teşhisi iccedilin bedeviliğin mahiyetinin
iyice anlaşılması gerektiği ortaya ccedilıkar Bu da bilhassa bedevi toplumlardaki
klan oumlrguumltlenmesinin kandaş toplum oumlzelliklerinin ve maddi gelişme
duumlzeyinin kavranması ile muumlmkuumln olabilir
Bedevi - Hazari Karşıtlığı
Arapccedila lsquob-d-aacutersquo fiil koumlkuumlnden gelen bedevi soumlzcuumlğuuml başlangıccedilla ilgili iptidai
ilksel primitive anlamlarına gelir Antropoloji yazınında ise lsquovahşetrsquo
(yabanıllık) aşamasından lsquobedeviyetrsquo (barbarlık) aşamasına geccedilmiş insan
topluluklarını hayvancılıkla uğraşan goumlccedilebe veya koumlylerde yaşayan ccediliftccedili
toplulukları ifade eder lsquoBedevirsquo soumlzcuumlğuuml Ugan (1989) ccedilevirisinde lsquogoumlccedilebersquo
olarak ccedilevrilmişse de Mukaddimersquonin genel ccedilerccedilevesi iccedilinde goumlccedilebeler
yanında barbar-kandaş tarım toplumlarını da kapsadığı accedilıktır (Hassan
1982 245) İbn Haldun bedevi soumlzcuumlğuumlnuuml goumlccedilebe kabile yaşamını
(nomadism) ifade etmek iccedilin kullandığı gibi kentlerden uzakta kırsal
boumllgelerde yerleşik ccediliftccedili ve ccediloban halklar iccedilin de kullanır bunlar arasında
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
90
sosyolojik bir ayrım yapmaz (Ibn Khaldun 2012 849) Hepsinde de kent
yaşamının getirdiği zenginlik ve genişlikten uzak bir yaşam soumlz konusudur
Bedeviliğin doğası kişinin sosyo-ekonomik konumunun nesep bağları ile
tayin edildiği lsquotoplumsalrsquo olanın lsquobireyselrsquo olanı oumlncelediği bir topluma
işaret eder Bedevi yaşam tarzının karşıtını temsil eden lsquohazari toplumrsquo
(Arapccedila h-dz-r fiil koumlkuumlnden) ise yerleşik medeni suumlkucircnet (huzur) iccedilinde
yaşayan kentli toplumları İbn Haldunrsquoun deyimiyle lsquonefislerini guumlven iccedilinde
sayanlarırsquo (I 314) ifade eder Mukaddimersquode her iki yaşam tarzı bir karşıtlık
iccedilinde sunulur Karşıtlığın temelinde ise geccedilim biccedilimlerinin farklılığı
yatmaktadır
Soy (gens)16
ortak bir doumllden (tribursquonun ortak atasından) geliyor olmakla
oumlvuumlnen kandaş grupların (Engels 1971 119) ya da -benzer anlama gelmek
uumlzere- aynı ortak atadan gelen belirli bir soy adı ile diğerlerinden ayrılan ve
aralarında kan bağı olan bir yakınlar topluluğunun oumlrguumltlenmesini temsil
eder (Morgan 1994 151) Ortak bir atadan tuumlreyiş inancının başlıca işlevi
ccedilok sayıda aileyi birbirine eklemleyen bir mekanizma oluşturmaktır Kandaş
toplum yapısı sadece bedevi Araplarda değil buumltuumln ilkel topluluklarda
goumlruumlluumlr Hepsinde de ortak olan şey lsquosoyrsquo bağlarından gelen birlikte inanma
birlikte harekete geccedilme ve dayanışma motivasyonudur Buna -
Montesquieursquoden oumlduumlnccedil alarak- barbarlığın lsquoyasasırsquo da diyebiliriz Bu yasa
yardımlaşma savunma ve bir zarara uğranıldığında bunu giderme
ccedilabalarında birlik ve bir dizi karşılıklı yuumlkuumlmluumlluumlk iccedilerir (Morgan 1994
326)
Akrabalık ilişkisinin dayandığı lsquoortak atarsquo her zaman biyolojik bir koumlkene
goumlnderme yapmaz soyun anlaşma veya birleşme gibi ilkel duumlzeydeki siyasal
kararlarla genişletilmesi de muumlmkuumlnduumlr Soyu soy yapan ortak atanın koumlkleri
ccediloğu kez bir hayvan bitki ya da doğal bir olgu ile temsil edilen lsquototemrsquoe
dayanır17
Kandaşlık ortak atanın bir işlevidir (Childe 1995 45) Ccedileşitli
vesilelerle (ayin savaş duumlğuumln vs) ortak ataya goumlnderme yapılması adının
ve erdemlerinin anılması ilkel toplumların ortak oumlzelliğidir Oumlrneğin
İslamrsquodan oumlnce Araplar hac ibadetini tamamladıktan sonra Mina mevkiinde -
buguumlnkuuml- mescit ile dağ arasındaki yerde bir suumlre dururlar atalarının
oumlvguumllerini (mefahir) ve oumlzel guumlnlerini (eyyam-ı mahsusa) anarlardı (Yazır
1979 724) Kabile kardeşliği yerine din kardeşliğini oumlne ccedilıkaran Kurrsquoanrsquoın
inananlardan atalarını değil Allahrsquoı anmalarını (zikr) istemesi anlamlıdır
lsquoSonra hacla ilgili ibadetlerinizi bitirdiğinizde oumlnceden atalarınızı
16 Gens (Latin) Genos (Grek) Ganas (Sanskrit) Cins (Arap) Hassan (1982 178) bunlara Tuumlrkccediledeki
lsquoKanrsquo ve lsquoHanrsquo soumlzcuumlklerini de ekler 17 Bedevi Arap kabilelerinin kendilerini ccediloğunlukla bir hayvana nispet eden adlar almış olmaları rastlantı
değildir Benicirc Kelb (koumlpek) Benicirc Bekr (erkek deve) Benicirc Anmar (panter) Benicirc Dibab (kertenkele) Benicirc
Esed (aslan) gibi Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1903 44)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
91
zikrettiğiniz gibi şimdi de oumlyle ve hatta daha kuvvetli bir şekilde Allahı
zikredinizrsquo (Bakara 2 200) Uumlretici guumlccedillerin geldiği yeni aşama bedevi
toplumu damgalayan atalar inancının yadsınmasını daha geniş oumllccedilekli bir
siyasal oumlrguumltlenmeye geccedililmesini zorunlu kılacaktır
Morgan (1994) barbarlık-uygarlık ilişkisini lsquomaddecirsquo bir tarih anlayışıyla
ortaya koyarken insanlığın tarih-oumlncesini yabanıllık barbarlık ve uygarlık
olmak uumlzere uumlccedil aşamada ele alır Her bir aşama da kendi iccedilinde aşağı orta ve
yukarı olmak uumlzere uumlccedil alt aşamaya boumlluumlnmuumlştuumlr Oumlrneğin barbarlığın aşağı
aşaması ccediloumlmlekccedililik (pottery) ile başlamış hayvan ve bitkilerin
evcilleştirilerek tarıma geccedililmesi kerpiccedil ve taştan evler yapılması ile orta
aşamaya geccedililmiştir Demirin ergitilmesiyle başlayan yukarı barbarlık
aşaması ise fonetik alfabenin icadı ile sona ermiş ve uygarlık aşamasına
geccedililmiştir
Yabanıllık asabiyetle ilgili boumlluumlmde accedilıklandığı gibi duumlnyanın mamur
olmadan oumlnceki durumunu ifade eder Duumlnyanın imarını insanların
cemiyetler halinde yaşama geccedilmesiyle başlatan İbn Haldun insanlığın
yabanıl doumlnemine Umran ilmi kapsamında oumlzel bir yer vermemiştir Demek
ki duumlnyanın bazı boumllgelerinde yabanıllara rastlamak muumlmkuumlnduumlr Duumlnyanın
sularla kaplı olmayan yerlerini yedi iklim boumllgesine ayıran duumlşuumlnuumlre goumlre
oumlrneğin batı Afrikarsquonın en guumlneyinde (Sahra altı) uzanan lsquoBirinci İklimrsquo
olarak adlandırdığı boumllge boumlyledir lsquoOralarda ancak insandan ziyade dilsiz
hayvanlara en yakın bir seviyede bulunan kimseler yaşarlar bunlar ccediloumlllerde
ve mağaralarda yaşarlar Otlar terbiye edilerek hazırlanmış ve tabii halde
olan taneler yerler birbirlerini yedikleri zamanlar da olur Bunlar insanlar
sırasında sayılmazlarrsquo (I 131)
Mukaddimersquodeki bedevi toplum Morganrsquoın sınıflandırmasında kabaca
barbarlığın orta ve yukarı aşamalarına denk duumlşer Her iki tanımlamada da
bedevi yaşam tarzının mutlaka goumlccedilebeliğe karşılık gelmediğine dikkat
ccedilekilmelidir Yerleşikliğin lsquokırsalrsquo formları da (koumlyluumlluumlk yarı-goumlccedilerlik)
bedeviliği temsil eder geccedilimini tarım ve hayvancılıkla temin edenler iccedilin
lsquokoumlylerde ve sahralarda yaşamak bir zarurettirrsquo (I 303) Mukaddimersquode
tanımlanan bedevi geccedilim tarzının ayırt edici oumlzelliği geccedilim sisteminin tarım
ve hayvancılığa dayalı olmasıdır Bu tarz uumlretimin uumlstuumlnluumlğuuml şuradan
kaynaklanır Uumlretim hayatı en dar sınırlar iccedilinde hareket etmektedir ama
uumlreticiler kendi uumlruumlnlerinin sahibidir (Engels 1971 157) Hazariliğe geccedilişle
birlikte kaybolan bu uumlretim tarzında uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime
youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir
uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir Eş deyişle tarım ve hayvancılığın lsquoyaygınrsquo
(extensive) formlarına goumlnderme yapan bir geccedilim sistemi geccedilerlidir
Ccediliftccedililiğin lsquoyerleşik hayat ccedilağından oumlnceki evreye ait olmasırsquo bunu ifade
eder (II 383)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
92
Bedevilik oumlzellikle hayvancılığa dayalı goumlccedilebelik kendi buumlnyesindeki
ccedilelişkilerle sınırlandırılmıştır Ccedilobanlığa dayalı ekonomi doğası gereği
verimsizdir uumlruumln protein youmlnuumlnden zengin ise de kalori youmlnuumlnden fakirdir
(Earle 2013 225) Dolayısıyla duumlşuumlk yoğunluklu bir nuumlfus iccedilin bile tarımsal
uumlruumlnlerle muumlbadele zorunludur Bedevi geccedilim sistemi iccedilin geniş otlaklar
gerektiğinde işlenecek topraklar imkacircnlarından yararlanabileceği kentler ve
hepsinden oumlnemlisi bu uumlccediluuml arasında bir med-cezir duumlzenliliği iccedilinde gidip
gelme serbestliği gerekir Demek ki goumlccedilebenin kendi oumlzguumln yaşam alanı
(badiye) ile yetinmemek ve yerleşik-hazari toplumlarla ccedilatışmaya girmek
iccedilin yeterince nedeni vardır (Braudel 1989 108) Şefin iktidarının -
kaynakların etkin kontroluuml anlamında- varabileceği sınırlar bu nedenlerle
yakından ilgilidir Otlakların genişliği hayvanların hareketli doğası ve duumlşuumlk
tarımsal uumlretim şefler accedilısından merkezi bir kontroluuml zorlaştırdığından
ekonomik yoğunlaşma ve suumlrduumlruumllebilir buumlyuumlme potansiyelini sınırlar (Earle
2013 226)
Sonuccedilta hazari toplumlarla temas kaccedilınılmazdır Temasın alacağı biccedilimi
(muumlbadele yağma yerleşik hayata katılma gibi) buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi
ekonominin uumlretim duumlzeyi ile hazari toplumun iccedilsel zayıflıkları tayin eder
Tarımın iyileştirildiği uumlruumln doumlnuumlşuumlmuumlnuumln uygulandığı tekniklerin
yaygınlaştığı yerlerde saban ile suumlruuml arasındaki rekabet saban lehine
sonuccedillanır goumlccedilebe hayatı zamanla yok olur (Braudel 1989 110)
Son tahlilde bedevilikten hazariliğe ve başkanlıktan (riyaset şeflik) Muumllkrsquoe
(devlete) geccedilişi sağlayan şey uumlretici guumlccedillerin gelişmesidir asabiyet değildir
lsquohellip ihtiyaccedillarından artacak derecede zenginlik ve genişlikhelliprsquo (I 303) ifadesi
bunu accedilıklar Geccediliş suumlrecinin teşhisinde temel oumllccediluumlt uumlretim tarzıdır Keza
bedeviliği uygarlıktan (hazarilik) ayıran oumllccediluumlt goumlccedilebelik ve yerleşiklik
değildir (Hassan 1982 159) Artık uumlruumln ile uygarlık ve devletin doğuşu
arasında kurulan nedensellik ekonomik belirlenimciliğin temelini oluşturur
Bu zenginlik ve genişliğin yeniden dağıtımı şefliklerin temel işlevi iken
merkezi devletlerin ortaya ccedilıkışı buumlyuumlk oumllccediluumlde ekonomik kaynaklara
erişimin kontroluuml ile ilgilidir İnsanların ekonomik gelişim bakımından
bulundukları aşama o kadar belirleyicidir ki lsquohellip bolluk ve genişliğin tendeki
hal ve tesirleri ibadet ve zahitlikte de goumlruumllmektedirhellip kendilerini ibadete
verenlerin ccediloğu sahra ahalisinden az yiyen ve besinleri kıt olanlardırrsquo (I
210-211)
Bedeviliğin sosyal oumlrguumltlenmesi ise aksine gıdaya erişim konusunda yaygın
bir lsquosınırlanmışlıkrsquo durumu (circumscription) ile damgalanmıştır18
Bu
sınırlanmışlığın derecesi aynı asabiyetin uumlyeleri arasında yuumlksek duumlzeyde
18 lsquoSınırlanmışlıkrsquo durumunun siyasal anlamına ilk kez Robert L Carneiro dikkati ccedilekmiştir Bkz
Carneiro RL (1970) A Theory of the Origin of the State Science (169) 733-738
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
93
karşılıklı bağımlılığı koşullandırır Konukseverlik kuralları ve yiyeceğin
(oumlzellikle et) boumlluumlnmesine ilişkin gelenekler hazari toplumdaki uygarca
jestlerden daha etkili bir gıda paylaşım oumlruumlntuumlsuumlnuuml tahkim eder Bir başka
deyişle onları coumlmert yapan şey ihtiyaccedil maddelerinin yeterli değil aksine kıt
olmasıdır (Evans-Pritchardrsquotan nakleden Sahlins 2010 206)
Bedevi toplumda yuumlruumlrluumlkteki cezai yaptırımlar bile buumlyuumlk oumllccediluumlde ekolojik
koşulların tayin ettiği geccedilim imkanlarının desteklenmesine youmlneliktir
Oumlrneğin oumllduumlrme ve yaralamalar mağdurların muumltevazı bir suumlruumlye sahip
olmasıyla sonuccedillanabilir Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlneminde bir
adamın lsquodiyetrsquo olarak değeri 100 deve veya 200 sığır veya 2000 koyuna
denktir (TDV-9 1994 475) Geccedilim kaynaklarının değer oumllccediluumlsuuml olarak kabul
edildiği benzer pratikleri İslam oumlncesi Arap toplumunda ve diğer bedevi
toplumlarda da goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Eski Nors dilinde buumlyuumlkbaş hayvan (feacute)
soumlzcuumlğuuml servet anlamına geliyordu (Earle 2013 122)
Bedeviliğin siyasal oumlrguumltlenmesi şefliklerdir Şefliklerin lsquosiyasalrsquo
oumlrguumltlenmeler olmadığını duumlşuumlnmek yanıltıcıdır merkezi devletin zuhurunu
siyasallığın miladı olarak goumlren uygarlıkccedilı bakış accedilısının yansımasıdır
asabiyeti bedevi toplumla sınırlı tutan yaklaşımın uzantısıdır Bununla
birlikte şeflikler tekduumlze yapılar olmayıp tarihsel suumlreccedil iccedilinde daha karmaşık
oumlrguumltlenmelere doğru evrildikleri gibi kontrol edilen ekonomik kaynakların
imkacircn verdiği durumlarda merkezi devlet yapılarına doumlnuumlşme potansiyeli
taşırlar Şeflikler Flanneryrsquonin (1995) avcı-toplayıcı zuumlmreler (band)
otonom koumly toplulukları şeflikler ilkel devletler ve devlet şeklinde
sıraladığı ilerlemenin tarihsel uğraklarından birini oluştururlar uumlretici
guumlccedillerdeki gelişmeye bağlı olarak basitten karmaşığa doğru uzanan bir
ccedileşitliliğe sahiptirler
Şeflikler orta oumllccedilekli siyasal birimlerdir kuumlccediluumlk oumllccedilekli koumly temelli siyasal
birimler ile buumlyuumlk buumlrokratik devletlerarasındaki evrimsel boşluğu birbirine
bağlarlar (Earle 2013 27) Şeflikler soy oumlrguumltlenmesine dayalı toplumlardır
ve Morganrsquoın (1994) lsquosocietasrsquo tanımına karşılık gelirler Şefliğin merkezi
bir devlet oumlrguumltlenmesine (civitas) doğru evrilmesi buumlyuumlk oumllccediluumlde tarım ve
hayvancılıkta yoğunlaşma yoluyla tahsis edebileceği ekonomik artığın
buumlyuumlmesine bağlıdır Şefler kabile ccedilıkarlarının gerccedilekleşmesine yardımcı
olma kabiliyetlerine bağlı olarak ciddi bir toplumsal guumlce sahip olabilirlerse
de bu guumlccedil buumlyuumlk oumllccedilekli tarımsal toplumların elitlerine goumlre oldukccedila
sınırlıdır
Devlet oumlncesi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimini temsil eden şeflikler kuşkusuz
tuumlrdeş birimler değildir Oumlzellikle oumlrguumltlenmenin lsquokarmaşıklıkrsquo (complexity)
derecesi arttıkccedila şeflikleri arkaik devletlerden ayırt etmek zorlaşır ara
aşamaların varlığının kabuluuml zorunlu hale gelir Grinin (2011) bu zorluğu
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
94
karmaşık şeflikleri lsquoilkel devlet benzerirsquo (early state analogue) şeklinde
adlandırarak aşmaya ccedilalışmıştır Ona goumlre ilkel devlet benzerleri buumlyuumlkluumlk
sosyo-kuumlltuumlrel veveya siyasal karmaşıklık işlevsel farklılaşma ve yuumlruumltuumllen
goumlrevlerin oumllccedileği bakımından ilkel devletlerle mukayese edilebilen
akrabalık ideolojisine dayalı karmaşık devletsiz toplumların ccedileşitli formlarını
ifade eder Hawaii şefliklerini ve İslam oumlncesi Mekke gibi bağımsız oumlz
youmlnetime sahip kentleri bu kapsamda değerlendiren Grinin şefliklerden ilkel
devlete geccedilişi accedilıklayan iki farklı model oumlnerir lsquoDikeyrsquo modelde
şefliklerden doğrudan ilkel devletlere geccedililirken (Mezopotamya ve eski
Yunan toplumları) lsquoYatayrsquo modelde ise şeflikler oumlnce lsquoilkel devlet benzerirsquo
yapılara doumlnuumlşmekte bu yapılar uumlzerinden ilkel devlet aşamasına (Cengiz
Hanrsquoın Moğol imparatorluğu 1810rsquodan sonraki Hawaii toplumu gibi)
geccedililmektedir (Grinin 2011 256)
Şekil 3 Grininrsquoin (2011) İlkel Devlete Geccediliş Modellemesi
Ara aşamaları farklı biccedilimlerde kurgulamak muumlmkuumln olsa da şefliklerden
devletlere geccediliş suumlrecini belirleyen ana etmenlerin toplumsalyoumlnetsel
uzmanlaşma ve -karar verme faaliyetlerindeki hiyerarşiye goumlnderme yapan-
karmaşıklık derecesi olduğu soumlylenebilir
Tarım ve hayvancılığa dayalı geccedilim sistemlerinin lsquoyaygınrsquo yapısı şefliklerin
heterarşik (merkezileşmemiş dağınık merkezli) siyasal yapısını
koşullandırır Ancak buna dayanarak şefliklerin farklılaşmamış bir toplumsal
yapı uumlzerinde yuumlkseldikleri varsayılamaz Şeflik duumlzeyindeki toplumlar
goumlrece eşitlikccedili otonom koumly toplulukları ile sınıflı toplumlar arasında yer
alan ruumltbe sıralamasına (ranking) sahip toplumlardır Toplumsal eşitsizlik
bakımından şefliklerin devletlerden başlıca farkı ruumltbe toplumları en
yuumlksekten en aşağıya doğru bir statuuml suumlrekliliğine (continuum of status)
sahip iken arkaik devletlerde bireylerin en azından lsquoyoumlneten ve youmlnetilenrsquo
olmak uumlzere -aralarında evlilikler bulunmayan- gerccedilek bir katmanlaşmaya
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
95
(stratification) sahip olmalarıdır Devletin yuumlkselişi ile birlikte şefliklerdeki
duumlşuumlk ruumltbeli aileler onları ortak atalara bağlayan bu continuumrsquodan
koparlar ve kalıcı alt sınıflara doumlnuumlşuumlrler (Flannery 1995 15-16) Oumlzetle
şefliklerde siyasal iktidarın kahır ve şiddetten uzak sınırlandırılmış
goumlruumlnuumlmuuml muumllk-devlet oumlrguumltlenmesine goumlredir
Bedeviliğin ilkeleri siyasal iktidar uumlzerinde sınırlayıcı rol oynayan
lsquooumlzguumlrluumlk eşitlik ve kardeşlikrsquotir Başkanların farklı unvanları (Ruesacirc
Chiefs Big Men Paramounts vs) olsa da ayrıcalıklı uumlstuumlnluumlkleri bulunmaz
lsquoBaşkanlık ululuktan ibaret olup ona başkaları uyrukluk ediyorsa da o kahır
ve kuvvetle huumlkmuumlnuuml yuumlruumltmek kudretinde değildirrsquo (I 353) Başkan lsquoyerelrsquo
bir oumlneme sahip olmakla yetinmek ve kendisine atfedilen ululuğu yiğitlik ve
sistematik coumlmertlik (noblesse oblige)19
goumlsterileriyle kanıtlamak
zorundadır Başkanın başkan (şef) olarak kalabilmesi ailesine
hizmetkacircrlarına ve korkulan bir savaşccedilı ve değerli bir dost olarak sahip
olduğu itibara bağlıdır (Earle 2013 147) Bir kabile reisinin fiili bir
otoriteye sahip olabildiği tek durum savaş veya savaş hazırlığı ile ilgili
faaliyetlerdir Savunma ve saldırı dışında kabile kaynaklarının oumlrguumltlenip
seferber edilmesi oumlrneğin angarya yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile kamusal imar faaliyetleri
yuumlruumltuumllmesi gibi durumlar ancak karmaşıklık duumlzeyi yuumlksek şefliklerde
goumlruumlluumlr
Hemen fark edileceği gibi soy birimlerine dayanan toplumların
lsquodemokratikrsquo ve eşitlikccedili yapısı huumlkuumlmdarlık ve Muumllk oumlrguumltlenmesiyle
karşıtlık iccedilindedir Soy sistemi ancak şeflikbaşkanlık temelindeki iktidar
stratejileri iccedilin bir dayanak sağlar Bedevi toplumlardaki şefliğin bu durumu
uumlretici guumlccedillerin goumlrece duumlşuumlk duumlzeyi ile ilgilidir Uumlretim geccedilimlik
ekonominin oumltesine geccedilemediğinden politik ekonomi lsquomerkezirsquo bir şekilde
denetlenemez Dolayısıyla toplum uumlzerinde ekonomik askeri ve ideolojik bir
denetim kurmak zorlaşır (Earle 2013 238) Savaşın ganimet ve yağmanın
meşru sayılması bu yuumlzdendir Yiğitlik ve kahramanlığın yuumlceltilmesi bu
meşruiyetin tahkimi accedilısından gereklidir
Bedeviliğin goumlruumlnuumlmuuml yiğitlik kahramanlık ve şiddet goumlsterisine dayanır
lsquoŞiddet ve kuvvet bunlar iccedilin bir yaradılış şecaat bir karakter olmuş[tur]helliprsquo
(I 315) Kurucu asabiyeti damgalayan bu oumlzellikler diyalektik biccedilimde
Muumllkrsquouumln taşıyıcı suumltunlarına doumlnuumlşecektir Kişisel haysiyet doğruluk
karakter ve yiğitlik barbarlarda yuumlceltilen başlıca oumlzelliklerdir (Engels 1971
136) Esasen iccedillerinden birinin onlara liderlik etmesi de bu oumlzelliklere sahip
olması sayesindedir Yoksa tevaruumls edilen veya miras bırakılan (kalıtsal) bir
19 Fransızca koumlkenli bu deyim lsquosoyluluk mecbur kılarrsquo (nobility obliges) anlamına gelir yuumlksek statuumlye sahip kişileri duumlşuumlk statuumlluuml kişilere karşı asil ve lsquocoumlmertrsquo davranmakla yuumlkuumlmluuml kılan toplumsal kuralı
ifade eder Ayrıntılar iccedilin bkz Fiddick vd (2013) A Cross-Cultural Study of Noblesse Oblige in
Economic Decision-Making Human Nature 24(3) 318-335 DOI 101007s12110-013-9169-9
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
96
liderlik soumlz konusu değildir Liderlik ancak suumlrekli olarak toplumsal artı ile
beslendiği takdirde kalıtsal bir şefliğe (başkanlık) doumlnuumlşebilir (Şenel 1982
131) Kabilenin demokratik20
yapısı tarafından sınırlandırılan başkan servet
youmlnuumlnden kabilenin geri kalan uumlyelerinden daha zengin değildir Bununla
birlikte o da coumlmertliği ile -borccedillu kılarak- siyasal anlamda onları
sınırlandırmıştır Cebir ve şiddet kabiliyeti kendi asabiyetine youmlnelik
olmayıp duumlşman sayılan kabilelerin sindirilmesi saldırganların
puumlskuumlrtuumllmesi ganimetler elde edilmesi iccedilindir
Arap şairi bu şiddet eğiliminin korkulası değil oumlvuumlnuumllesi bir durum olduğunu
edebi bir dille anlatır lsquoBizden hiccedil bir soylu kişi yatağında oumllmemiştir kanı
vurulduğu yerden başka yere akmamıştırrsquo (Oumlzcan 2011 39) Kuzeyli
(Nordic) halkların edebi incelik bakımından bundan geri kalmayan
efsaneleri goumlrece daha gerccedilekccedili bir anlatıma sahiptir lsquohellip Gunnar o ana
kadar sekiz adam yaralamış ve bunlardan ikisini oumllduumlrmuumlştuuml Şimdi kendisi
de iki yerinden yaralandı fakat herkes onun ne yaralanmaktan ne de oumlluumlmuumln
kendisinden ccedilekinmediğinde hemfikirdirsquo (Earle 2013 147)
Bedeviliğin şefliğe ve nihayetinde Muumllk oluşumuna goumltuumlren bu lsquoşiddetlirsquo
goumlruumlntuumlsuuml Mukaddimersquode insanın doğası ile ilişkilendirilir lsquoBirbirine
zulmetmek ve tecavuumlzlerde bulunmak insanlar iccedilin bir hulk [yaratılış] ve
karakter olmuşturrsquo (I 321) İbn Haldun insanları devlet oumlrguumltlenmesine
goumltuumlren nedenler konusunda Hobbesrsquoun habercisi gibidir lsquohellip Birbirinin
saldırganlığından kendilerini korumak iccedilin insanlar yasakccedilıya21
(huumlkuumlmet ve
hakime) muhtaccediltırlar Yoksa duumlşmanlık ve zuluumlm insanın hayvani olan bir
tabiatı olduğu iccedilin insanlar birbirlerine saldırırlar ve tecavuumlzlerde
bulunurlarrsquo (I 103)
Bedeviliğin yaşam alanı badiyedir Badiye aslında hazari toplumun
uzağındaki bir mekacircn değildir kentin bağ ve bahccedilelerinin bittiği ekonomik
ve demografik yoğunlaşmanın azaldığı yerde badiye başlar Bedevi kenti
ccedilevreleyen kırsal alanla onu ccedilevreleyen ccediloumllde yaşar Boumlyle bir coğrafyada
maddi ilerleme yolları doğanın kendisi tarafından kesilmiştir Ccediloumll kabile
oumlrguumltlenmesinin oumltesine geccedilmeye imkan verecek maddi koşulları sağlamaz
Oumlrneğin Araplarda ataların tanrılarının sabit kutsal mekacircnlarından
(sanctuary) uzaklaşmak anlamına gelen yaygın goumlccedillerden dolayı din kabile
duygusundan ccedilok ayrışmış Arapların İslam oumlncesi dinsel gelişimi diğer
antik toplumlarda olduğu gibi bedevilikten ccedilıkış yolu sağlamamıştır (Smith
1894 34 47) Bu durum bedevi yaşam tarzının İslamrsquoın yuumlkselişinde bir
avantaj sağlamış olabileceğini duumlşuumlnduumlruumlr Ccediluumlnkuuml bedevi bir Arap başka bir
20 Kabilenin-klanın demokratik yapısı modern anlamda temsili ve doğrudan demokrasilerle koşutluk iccedilermez Tuumlm toplumu ilgilendiren kararların toplumun tuumlm erkek uumlyelerinin toplanıp daha ccedilok yaşlıların
konuştuğu toplantılarda alınmasını ifade eder (Şenel 1982 217) 21 Ugan (1989) ccedilevirisindeki lsquoyasakccedilırsquo yerine lsquootoritersquo soumlzcuumlğuuml daha uygun goumlruumlnmektedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
74
nedensellik huumlkuumlmfermadır Toplumsal olay ve olguları youmlneten yasaların
kavranabilmesi iccedilin nedenselliğin (law of causality) bir lsquoyoumlntemrsquo olarak
benimsenmesi gerekir Bu youmlntemin başarısının ileri duumlzeyde bir goumlzlem ve
soyutlama kabiliyetinin bileşimine bağlı olduğu dikkate alınmalıdır
Nedensellik ilişkilerinin araştırılmasına girişen bir tarihccedili lsquohellip sosyal kaide ve
kanunları varlığın tabiatlarını hellip ahlak ve adetlerin akide din ve
mezheplerin değişmekte olduğunu hellip bilmeye muhtaccediltırrsquo (I 65)
Buumltuumln bunlar yukarıda eleştirdiğimiz yaklaşımlardan sakınmak iccedilin
oumlncelikle Mukaddimersquode hacirckim olan duumlşuumlnce sisteminin (insan-toplum-
devlet ilişkileri bağlamında) anlaşılmasına odaklanmak gerektiğini goumlsterir
Aşağıdaki oumlnermeler eşliğinde yuumlruumltuumllduumlğuuml takdirde boumlyle bir odaklanma
başarılı sonuccedillar verebilecektir
Mukaddime siyasal yapı kurum ve oluşumların anlaşılması ve analizi
iccedilin kuramsal bir ccedilerccedileve sunmaktadır
Bu kuramsal ccedilerccedileve toplumun veveya siyasal oumlrguumltlenmenin geccedilirdiği
evrim aşamalarının anlaşılmasını toplumun birliğini (duumlzenlilik)
sağlayan iki unsurun asabiyet ve devletin (muumllk) karşılıklı ilişkilerinin
analiz edilmesini sağlar
Anlama ve analiz ccedilabalarında kullanılmak uumlzere İbn Haldun lsquoyenirsquo bir
duumlşuumlnsel aracı devreye sokar lsquoKavim ve nesillerin hallerinin başkalığı
ve ccedileşitliliği onların geccedilinme şekil ve usullerinin birbirinden başka ve
tuumlrluumlce olmasından ileri gelmektedirrsquo (I 302)
lsquoGeccedilim biccedilimirsquo (maişet iaşe temini) ile yaşam biccedilimi arasında ilişki kuran
yaklaşımlar yeni olmamakla birlikte bu ilişkinin bir lsquoyoumlntemrsquo konusuna
doumlnuumlştuumlruumllmesi Mukaddimersquonin başarısıdır İnsanlığın şimdiye kadar
geccedilirdiği her toplum biccedilimi (avcı-toplayıcılık tarım sanayi) aynı zamanda
bir geccedilim biccedilimine karşılık gelir Geccedilim biccedilimi yaşam ve lsquoduumlşuumlnrsquo biccedilimlerini
koşullandırır (Şenel 1982 4) İbn Haldun toplumsal olaylaraolgulara
ekonomik determinizm ve tarihsel materyalizmin belirtilerini (foreshadow)
taşıyan bu yeni araccedilla yaklaşır Sosyal hayatın gelişmişlik duumlzeyini uumlretim
duumlzeyi ile ilişkilendirir lsquoHayat iccedilin gerekli olan şeyleri tedarik etmekle işe
başlamak yaşayışı tamamlamak iccedilin gereken şeylerden oumlnce gelirrsquo (I 302)
Aynı durum ekonomi-politik accedilısından da geccedilerlidir lsquoDevletin kudret ve
serveti tebaanın hali (istihsali) ile muumltenasip olduğu gibihelliprsquo (II 296)
Uumlretimi muumlmkuumln kılan temel faktoumlr ise emektir (sarsquoy) Uumlretim suumlrecinde
emeğin değer yaratıcı roluumlnuuml tespit eder lsquoHer şey Tanrırsquodandır Her kazanccedil
ve mal kuvvet ve emek sarf etmekle elde edilirrsquo (II 322) İlk cuumlmlenin
Kurrsquoanrsquodaki bir ayetten (Nisa 4 78) alıntı olduğu not edilmelidir Tanrırsquonın
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
75
kazanccedil ve mal vermesinin oumln koşulu kulun kuvvet ve emek sarf etmesidir
İnsanla onun tarihi arasındaki ilişkinin niteliğinin lsquomaddirsquo olduğunu
goumlstermesi İbn Haldunrsquou -muhafazakacircr bir yorumla- fasık veya zındık
yapmaz nitekim ikinci cuumlmlesinin de Kurrsquoanrsquodaki lsquoinsan iccedilin ccedilalıştığından
başkası yokturrsquo (Necm 53 39) ayetinden esinli olduğu goumlruumlluumlr Kaldı ki
duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu ilişki doğa ile nesneler arasında da vardır ve bu
ilişkiyi lsquomaddirsquo ccedilerccedilevede analiz eden hiccedilbir doğa bilimci bu yuumlzden
lsquomaddecirsquo olmakla succedillanmamıştır Mukaddimersquonin buumltuumln ruhunun İbn
Haldunrsquoun Kurrsquoanrsquodan aldığı ilhama dayandığını ileri suumlren goumlruumlşler de
(Albayrak 2000 591) bizce aynı oumllccediluumlde abartılıdır
Oumlte yandan emeğin değer yaratıcı roluumlne yapılan vurguda lsquoemek-değerrsquo
teorisinin felsefi bir uzantısını goumlrmegoumlsterme ccedilabası da -oumlğretici olsa bile-
sonuccedilsuz bir ccedilabadır Bunun iccedilin emeğin bir uumlretim faktoumlruuml olarak
lsquoproletaryarsquo formunda ortaya ccedilıktığı 19 yuumlzyılın sanayi toplumunu
beklemek gerekecektir Oumlzetle İbn Haldun erken doğmuş bir Marksist de
değildir6 Bununla birlikte muumllkiyetin emek uumlzerinden meşrulaştırılması
konusunda Lockersquotan7 oumlnce gelir lsquoİnsanın emek sarf etmekle ele geccedilirdiği
şey onun muumllkuuml olup başkaları ancak karşılığını vererek bundan istifade
edebilirlerrsquo (II 320) Yine de bu girişiminde muumllkiyetten ccedilok emeğe değer
atfeder gibidir konuyu lsquokazancın emeklerin kıymeti olduğursquo faslı altında
işlemiştir
Toplumların gelişiminde iktisadi amillerin tesirini kabul eden bir duumlşuumlnuumlruumln
lsquoevrimrsquo duumlşuumlncesini yadsıması beklenemez lsquohellip varlıkların birinin diğerine
istihalesini muumlşahede ediyoruzhellip aşağı olan tabakadan tuumlreyerek hayvanın
nevi ve cinsi ccediloğalmış tedrici bir surette fikir ve duumlşuumlnce sahibi olan insanın
teşekkuumlluumlne kadar yuumlkselmiştir (maymun ve şebek gibi)helliprsquo (I 231)
Buradaki istihale lsquobiccedilim değiştirme başkalaşmarsquo anlamlarına gelir Her bir
varlığın en gelişmiş formunun bir uumlstteki varlığın en ilkel formuna yaklaştığı
goumlzlemine dayalı bu yaklaşımın Darwin ya da Lamarck tarafından
geliştirilen evrim kuramları ile aynı olduğunu soumlylemek guumlccediltuumlr Yine de
sosyal olaylarla doğa olaylarının değişim kanunları arasında bir paralellik
bulunduğu goumlruumlşuumlne ulaştığı anlaşılmaktadır (Hassan 1982 133)
Farklılaşma salt lsquobiyolojikrsquo değildir lsquofikir ve duumlşuumlnce sahibirsquo olmakla
sonuccedillanır Biyolojik evrim insan topluluklarının lsquoavcı-toplayıcırsquo duumlzende
geccedilimlerini suumlrduumlrmelerini muumlmkuumln kılmıştır Buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi toplum
oumlncesi lsquovahşetrsquo (yabanıllık) evresine tarihleyebileceğimiz bu duumlzenin oumltesine
6 Katsiaficasrsquoın (1996) H Simonrsquodan aktardığı Marx ve Engelsrsquoin Mukaddimersquonin Fransızca ccedilevirisini goumlrmuumlş olabileceklerine ilişkin iddiası kanıtlanmış değildir 7 Lockersquoa goumlre (2004 32) lsquoinsan emeğini toprağa kattığı yerde bu toprak artık ondan alınamayacak
biccedilimde onun muumllkiyeti oluyordursquo
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
76
geccedililmesi ise -uumlretici guumlccedillerin gelişmesinin belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen- sosyal ve kuumlltuumlrel evrimle muumlmkuumln olacaktır (Flannery 1995 18-19)
Demek ki İbn Haldunrsquou kendinden oumlncekilerden -hatta sonrakilerden bile-
ayıran oumlzguumlnluumlk eşya ve hadiseleri yorumlamada geliştirdiği youmlntemdir
Nedensellikleri oumlne ccedilıkaran karşıtlıkların diyalektik doğasını keşfeden bir
youmlntem Bu youmlntemin uumlzerinde yuumlkseldiği doumlrtluuml kavram setinin kavranması
ise duumlşuumlnuumlruumln siyasal kuramının anlaşılmasının oumln koşuludur Umran
asabiyet bedevi-hazari karşıtlığı (dichotomy) ve Muumllk (devlet)
lsquoUmranrsquo İlmi
Yukarıda değinilen yeni duumlşuumlnsel aracın Kudemacircrsquonın ccedilizdiği aşkıncıteolojik
ccedilerccedilevede istihdam edilemeyeceği accedilıktır O zaman yeni bir bilim
kurmalıdır Beşerin iccediltimai hayatının hal ve tabiatının tetkikini olaylara dair
haberlerin doğruluğunun tahkikini toplumsal olayolguları youmlneten yasaların
keşfini amaccedillayan yeni bir bilim Bu konuda muumltevazı değildir lsquohellip benim
tarafımdan icat edilmiş yeni bir ilimhellip bu araştırma metodunu derin uğraşma
ve incelemelerden sonra iktiza ettimrsquo (I 91)
lsquoMedeniyet hazara mamurluk bayındırlıkrsquo gibi anlamlara gelen Umran
ilmini İbn Haldun lsquoinsanların cemiyetler halinde yaşayarak duumlnyayı imar
etmelerinden ibaretrsquo bir ilim olarak tanımlar Dolayısıyla Umran lsquoinsani
toplanma beşeri iccediltimarsquo (human gathering) anlamlarına da gelir Bu ilim
lsquoumrana medenileşmeye ve insan cemiyetlerine arız olan zati hastalıklarırsquo
accedilıklamayı amaccedillar (I 11) ancak reccedilete sunmaz siyasetname veya
nasihatname havasına buumlruumlnmez Umran bu youmlnuumlyle insana ait olguların
buumltuumlnuumlnuuml temsil etme iddiasındadır lsquoBeşerin iccediltimai hayatının hal ve
tabiatını goumlzden geccedilirmekrsquo (I 90) Nitekim Mukaddimersquonin buumltuumlnuuml dikkate
alındığında Umranrsquoın uygarlık sosyal ilerleme sosyal kalkınma
anlamlarının tuumlmuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı goumlruumlluumlr (Hassan 1982
31)
İbn Haldunrsquoun Umran ilmi kapsamında tarihsel olayolguları ele alış şekli
oumlzguumlnduumlr Kaynakların akla uygunluk ve olabilirlik (imkan) noktasından
kritiğe tabi tutulması (1) ve olaylar arasındaki nedenselliklerin tespiti (2)
lsquoTarihin iccedilinde saklanan mana ise hellip varlığın sebep ve illetlerini dikkatle
anlamak ve hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibini bilmekten
ibarettirrsquo (I 5) Haberlerin doğrulamasında tanıklığa dayanılmasını
eleştirmesi bu yuumlzdendir Tanıkccedilılığa reddiye olarak nitelenebilecek bu
tavır Kudemacircrsquodan lsquometodolojikrsquo anlamda bir kopuşu da beraberinde getirir
Tanıklığın temel kaynak olarak kabul edilmesinin İslam duumlnyasında yalancı
tanıklık yoluyla yanlış inanccedilların yayılmasına yol accediltığını goumlzlemlemiştir
(Yıldız 2010 34) Oumlzellikle Ortaccedilağ İslam duumlnyasında egemen olan bu tarz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
77
tarih yazıcılığında hadis ilminin de etkisiyle tarihsel olayların rivayet
zincirinde yer alan kişilerin (ravi) eleştirisiyle yetinilir rivayete konu
olayların eleştirisine girilmezdi İbn Haldunrsquoun Umran ilmi ile başlattığı
girişim tarihle hadis yazıcılığı arasındaki bu bağlantıyı koparmaya youmlneliktir
(Arslan 2014 54) Toplumsal yaşamın doğasını kavramayan neden-sonuccedil
ilişkilerini araştırmayan salt tanıklığa dayalı tarihccedililik Umran ilmi ile
karşıtlık iccedilindedir
Toplumsal ve siyasal olguları youmlneten yasallıklar dizgesinin goumlsteriminde
tarihten yararlanması İbn Haldunrsquoun bu kapsamdaki ccedilıkarımlarını
lsquospekuumllatifrsquo olmaktan korumuştur Umran ilmi kapsamında geliştirilen
kuram spekuumllatif değil lsquotarihselcirsquodir nesnelerin ve olguların tarihsel
gelişme suumlreci iccedilerisinde ele alınmaları gerektiğini ima eder (Yıldız 2010
36 48)
Bununla birlikte tanıkccedilılığın kurumsallaşmış formunu temsil eden
rivayetccedililiğin oumlzde yadsınması soumlz konusu değildir lsquoUmranın tuumlrluuml tuumlrluuml
tabiatları olup hellip rivayet ve eserler bunlarla mukayese edilir hellip bu tabiat
kanunlarına uygun ise kabul değilse reddedilirrsquo (I 7) Şeylerin doğasına
uygunluk temel oumllccediluumlttuumlr tarihsel bir olayı nakil ve rivayet edenlere
inanmadan oumlnce lsquohaber verilen bir şeyin haddi zatında muumlmkuumln olup
olmadığırsquo incelenmelidir (I 88) İbn Haldun bunun iccedilin geliştirdiği youmlntemi
şoumlyle tanımlar lsquoBeşerin iccediltimai hayatının tabiatından olan şeylerle iccediltimai
hayata sonradan arız olan şeylerin birbirinden ayırt edilmesirsquo Şeylerin ve
olguların nesnel analizini sağlayan lsquobu usul bizim iccedilin bir kanun teşkil ederrsquo
(I 90) Bu kanunun yuumlruumlrluumlğe konulması lsquotarihten tesaduumlfuuml kovan bir
ihtilalrsquo demektir (Mericcedil 1992 230) Maddi gerccedilekliğin spekuumllatif haber ve
değerlendirmelere uumlstuumlnluumlğuumlnuuml esas alması Mısırrsquoda Maliki mezhebinin baş
kadılığını yapmış bir duumlşuumlnuumlruumln hukukccedilu kimliği ile uyumludur
Bu noktada yazının bilinmediği veya (uygar toplumlarla ticari temaslara
bağlı olarak) sınırlı bir kullanıma sahip olduğu toplumlarda lsquorivayetrsquoin
kurumsal bir olgu olduğunu belirtmek gerekir Mukaddimersquodeki bedeviyet
aşamasına karşılık gelen gelişmişlik duumlzeyindeki toplumlarda
toplumsalsiyasal olana ait lsquobilgirsquonin uumlretilmesi saklanması ve yayılması
rivayet yoluyla olur Bilhassa belirli bir soyu veya kabileyi yuumlcelten şiirler
savaşlar ve soy ccedilizgisine (nesep şecere) ilişkin bilgiler soumlzluuml anlatım
geleneği iccedilinde yazının yaygınlaşmasından sonra bile varlığını suumlrduumlruumlr
Bunlar kişilerle topluluk arasındaki lsquobağrsquoı guumlccedillendiren duumlzenliliği sağlayan
-aşağıda değinilecek- asabiyetin tinsel unsurlarıdır varlıkları yaşamsaldır
Arapccedila koumlkenli lsquorivayetrsquo soumlzcuumlğuumlnuumln lsquosu verdi susuzluğu giderdirsquo anlamına
gelen ravacirc fiil koumlkuumlnden tuumlretilmiş olması anlamlıdır (Oumlzcan 2011 36-37)
geleneğin maddi temellerine işaret eder Mukaddimersquode tenkide tabi tutulan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
78
şey bedevi toplumların bu oumlzelliği değildir rivayetccedililiğin tarihte bir
lsquoyoumlntemrsquo olarak kullanılmasıdır
İbn Haldunrsquoun insan toplumlarının sosyo-ekonomik evrimini incelerken
seferber ettiği maişet bedevilik hazarilik riyaset muumllk kahır şiddet ve
galebe gibi kavramların iyice anlaşılması bilhassa siyasal antropolojiye
ilişkin bir dizi lsquomodernrsquo okumayı gerekli kılar Aşağıdaki paragraflarda yer
alan goumlndermeler biraz da boumlylesi bir okumanın meşruluğunu ve yararını
goumlstermek iccedilindir Beyaz Adamrsquoın Afrika Amerika ve Avustralya kıtalarının
iccedillerine kadar nuumlfuz etmesi haklı olarak hemen soumlmuumlrgecilik ve soykırım
uygulamalarını ccedilağrıştırsa da henuumlz devlet aşamasına geccedilmemiş
toplumlardaki siyasallık kandaş oumlrguumltlenme ve uumlretim ilişkileri alanlarında
zengin bir literatuumlr oluşmasına da dolaylı yoldan katkıda bulunmuştur
Morgan (1994) ve Engels (1971) ile başlatabileceğimiz bu literatuumlr bir
taraftan İbn Haldunrsquoun kuzeybatı Afrika (Mağrip) oumllccedileğinde goumlzlediği bazı
olguların evrenselliğini ortaya koyarken diğer taraftan kurduğu Umran
ilminin basitccedile lsquouygarlık tarihirsquo olarak anlaşılma bahtsızlığına uğramasını da
oumlnleyebilecektir
Sorun bir başka accedilıdan ele alındığında yaşadığı doumlnemin sosyal-siyasal
olayları uumlzerine kafa yorarken nerdeyse insanlığın başlangıcına kadar geriye
gitme gereği duyan -muhtemelen- ilk duumlşuumlnuumlr İbn Haldun ise de modern
zamanlarda aynı yolu izleyen ccedilalışmalar Mukaddimersquoyi hiccedil guumlndemden
duumlşuumlrmeyecek bir veri seti sağlamaktadır
Yukarıda uumlccedil madde halinde sıralanan oumlnermelerin lsquoMuumllkrsquo (devlet)
bağlamında doğrulanması Mukaddimersquonin genel amacını oluşturur Genel
amaccedil oumlzetle lsquoİbn Haldun duumlşuumlncesini iccedilinde yaşadığı toplumun durumu ile
nasıl ilişkilendirdirsquo sorusunun yanıtını verir Hanedanın ve youmlnetici elitin
geccedilirdiği evreleri (tavırlar etvacircr) sosyo-ekonomik değişimlerle
ilişkilendirmesi Mukaddimersquonin iccedileriğini salt tarihsel olayların
yorumlanması olmaktan ccedilıkarır lsquosiyasal kuramrsquo duumlzeyine yuumlkseltir
Goumlruumlşlerini gerekccedilelendirirken tarihten yararlanırsa da tarihten hareketle
ccediloumlzuumlmler oumlnermez reccedilete sunmaz Yaşadığı toplumdaki ekonomik ve siyasal
sorunları teşhis ederek kuramsal bir ccedilerccedilevede ccediloumlzuumlmlemeye girişir
Duumlşuumlnuumlruumln ccedilıkış noktasını oluşturan oumlzel amaccedil ise yaşadığı doumlnemin ve
coğrafyanın tanıklık ettiği olayların yorumlanmasıdır lsquohellip benim bu eseri8
yazmaktan maksadım ancak batı yurtlarının ve bu yurtlarda yaşayan kavim
uruğ ve kitlelerin bu yurtlarda kurulan devletlerin hallerini anlatmaktırrsquo (I
77) lsquoBatı yurtlarırsquo kuzey Afrikarsquonın daha ccedilok Mağrip olarak bilinen batı
boumllgelerini ifade eder Kısaca oumlzel amaccedil lsquotoplumun iccedilinde bulunduğu durum
8 Buradaki lsquoeserrsquo duumlşuumlnuumlruumln kısaca lsquoKitabrsquoul İberrsquo (İbretler Kitabı) olarak bilinen tarih kitabıdır
Mukaddime ise aslında 7 ciltlik bu kitabın lsquogirişrsquo kısmını oluşturan birinci cildidir (Yıldız 2010 29)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
79
İbn Haldunrsquoun duumlşuumlncesini nasıl etkiledirsquo sorusunun yanıtını verir İbn
Haldun Mağriprsquoteki ekonomik ve siyasal ccediloumlkuumlşuuml Tanrı iradesi ya da dış
guumlccedillerle accedilıklamaya girişmez Ccediloumlkuumlşuumln nedenleri duumlşuumlnuumlruumln kucağında
yaşadığı toplumun iccedil yapısında gizlidir (Mericcedil 1977 153)
Bununla birlikte Mukaddimersquonin sadece Mağriprsquoin değil buumltuumln İslam
coğrafyasının derin bir bunalım ve lsquosiyasal parccedilalanmarsquo suumlreci yaşadığı bir
doumlnemin uumlruumlnuuml olduğunu da not etmek gerekir İbn Haldun bu doumlnemde aktif
siyasi goumlrevlerde bulunur siyasi muumlcadelelerin iccedilerisinde yer alır
devletlerkabileler arası muumlzakereleri youmlnetir Mısırrsquoda Maliki mezhebinin
baş kadılığını yapar Kısacası goumlzlem ve soyutlamalarda bulunmak iccedilin
yeterli zaman ve deneyime sahiptir
Muumllkrsquouumln (devlet) uygarlığı muumlmkuumlngoumlruumlnuumlr kılan siyasal ve sosyal birim
olması onun Umran ilmindeki merkezi konumunu accedilıklar Asıl konu
Muumllkrsquotuumlr asabiyet değil asabiyet Muumllkrsquouumln teşhisini ve analizini
sağlayankolaylaştıran bir araccediltır Ccediluumlnkuuml devlet bedevi toplulukların
hazarileşme suumlrecinin lsquodoğalrsquo ve nihai bir uumlruumlnuumlsonucudur lsquoGoumlccedilebenin
gayesi medenileşmek olduğunu ve medeniyete doğru yuumlruumlduumlğuumlnuuml
goumlruumlyoruzrsquo (I 308)
Şekil 1 Mukaddimersquodeki Temel Kavramların Denklemsel Goumlsterimi
Bu suumlrecin lsquodoğalrsquo bir suumlreccedil olarak ele alınabilmesi onu tanımlayan siyasal
sosyal ve ekonomik faktoumlrlerin nesnel analizini gerekli kılar lsquoBu eserimde
hellip umranın ilk başlangıcının ve devletlerin ilk kuruluşunun sebep ve
illetlerini accedilık olarak anlattımrsquo demesi bu yuumlzdendir (I 10)
Asabiyet bu suumlreccedilte bir nevi lsquomarkerrsquo işlevi goumlruumlr lsquotarihin itici guumlcuumlrsquo değil
Bedevi toplumları bir arada (iccediltima halinde) tutan devlet kurmalarını (veya
kurulu bir devleti ele geccedilirmelerini) sağlayan bir lsquobağrsquo olarak asabiyet
tuumlmuumlyle din dışı bir faktoumlrduumlr Şeflikten devlete riyasetten huumlkuumlmete
societasrsquotan civitasrsquoa kandaşlıktan tebaa ve raiyyetrsquoe geccediliş suumlrecini
damgalayan bir faktoumlr
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
80
Bedevilik ve hazarilik Mukaddimersquode iki farklı sosyo-ekonomik yaşam
biccedilimini temsil eder9 Bu ikisi arasındaki ilişkiler diyalektik karşıtlık iccedilerir
ve maddi koşullara tabidir Oumlrneğin ikisinde de sahip olunan alışkanlık ve
meziyetler farklıdır lsquoİnsan alışkanlıklarının oğludurhellip Kendi tabiat ve
mizacının oğlu değildirrsquo (I 315) Oumlyleyse insanın genetik-biyolojik
kapasitesinden ccedilok maddi koşulların şekillendirdiği bir tarihi vardır doğası
yoktur10
İbn Haldunrsquoun bu kısa ama oumlzluuml tespiti aslında Umran ilminin de
anahtarını verir lsquoİnsanlık kendi kendinin eseridirrsquo (Mericcedil 1992 230)
Duumlşuumlnuumlr biyolojik-genetik boyuttan ccedilok toplumsal-kuumlltuumlrel boyutun
belirleyici olduğunu goumlzlemlemiştir Bu belirlenim bedevi toplumların
yerleşik toplumlarla etkileşim suumlrecinde hazarileşmesi şeklinde kendini
goumlsterir Şoumlyle ki bedevi toplumda insanlar -hazari topluma nispeten-
genişlik ve bolluktan uzak sade bir yaşam suumlrerler lsquoBu tarz hayat
yaşayanlar sonradan halleri genişleyerek ihtiyaccedillarından artacak derecede
zenginlik ve genişlik elde ederlerse bu hal onları geniş yaşayışa sevk ederhellip
Bunlar bundan sonra hayat iccedilin bir zaruret olan nesnelerden fazlasını elde
etmek uumlzere birbirine yardım etmeye başlarlarhellip şehirler ve kasabalar bina
etmeye başlarlarhelliprsquo (I 303) Bir başka deyişle hazarileşirler Burada
hazarileşme ile ihtiyaccedil fazlası (artık surplus) arasındaki koşullandırma
yapısı (entailment structure) ccedilok accedilık biccedilimde ortaya konulmuştur
İhtiyaccediltan artacak derecede zenginlik ve genişlik nasıl elde edilmiş
olabilir Yardımlaşma ve işboumlluumlmuumlne goumlnderme yapan İbn Haldun bu
konunun ayrıntılarına girmemiştir Bununla birlikte sosyal gelişme ile
uumlretici guumlccedillerin gelişimi arasındaki ilişkinin farkındadır Nedenleri
konusunda tam bir uyuşma bulunmasa da arkeolojik bulgular Childersquoın
(1995 26 65) lsquoNeolitik Devrimrsquo olarak adlandırdığı yaklaşık olarak MOuml
10000 yıllarına tarihlenen bir dizi gelişmenin (hayvanların evcilleştirilmesi
bitkilerin kuumlltuumlre alınması sabanın icadı vs) tarımda uumlretim artışını
tetiklediğini goumlstermektedir Buna goumlre ihtiyaccedil fazlası uumlruumln bilhassa tarım ve
hayvancılık faaliyetlerindeki lsquoyoğunlaşmarsquo (intensification) suumlreci ile
ilgilidir11
Saban kullanımı sulama poli-kuumlltuumlr gibi teknolojik yatırımlar bir
9 Bedevi ve hazari yaşam tarzları arasındaki ilişki ve karşıtlığın daha iyi anlaşılabilmesi iccedilin benzer ayrımlara ilişkin bir dizi ek okumalar yapılması yararlı olabilir Oumlrneğin Durkheimrsquoin ilkel ve modern
toplumlara goumlnderme yapan lsquomekanikrsquo ve lsquoorganikrsquo dayanışma ayrımı Toumlnniesrsquoin topluluk
(gemeinsschaft) ve toplum (gessellschaft) ayrımı Morganrsquoın sosyal oumlrguumltlenme (societas) ve siyasal oumlrguumltlenme (civitas) ayrımı gibi 10 Serimlenmesi bu ccedilalışmanın konusu olmamakla birlikte doğayı lsquoolguların yasasırsquo olarak goumlren lsquodoğalcı
akılrsquo ve tarihi lsquoinsan deneyimlerinin sistemirsquo olarak goumlren lsquotarihsel akılrsquo dikotomisinde ikincisi iccedilin ccedilağrı yapan Gassetrsquoin (2011) tarih anlayışı Umran esinli goumlruumlnmektedir lsquoDoğa ile nesnelerin arasında ne ilişki
varsa -gerccedilekleştirilmiş işler olarak- tarih ile insan arasında da aynısı vardırrsquo 11 lsquoYoğunrsquo (intensive) tarım birim arazi başına goumlrece yuumlksek emek girdisini ve boumlylece dar oumllccedilekli tarımsal işleme faaliyetlerini lsquoyaygınrsquo (extensive) tarım geniş arazilerde uzun nadas doumlnemlerine dayalı
faaliyetleri ifade eder Yoğun hayvancılık (herding) yerleşimler civarında guumlduumllen goumlrece az sayıda
hayvan iccedilin yuumlksek emek girdisini yaygın hayvancılık buumlyuumlk suumlruumllerin uzak mesafeler boyunca
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
81
taraftan artık uumlruumln oluşumunu sağlarken diğer taraftan -kolayca
terkedilemeyecek kalıcı yatırımlar nedeniyle- yerleşikliği (sedentism) ve
toplumsal katmanlaşmayı koşullandırır (Gilman 1981)
İbn Haldunrsquoun hazari yaşam karşısında bazen bedevi yaşam tarzını oumlver
goumlruumlnmesi12
iki yaşam tarzının karşılık geldiği farklı sosyo-ekonomik
gelişme duumlzeyleri arasındaki karşıtlığı vurgulamak iccedilindir Riyasete
(chiefdom) dayalı bedevi toplumları -antropolojik anlamda- lsquooumltekirsquoleştirmek
suretiyle Muumllkrsquoe dayalı hazari toplumların sosyal-siyasal oumlrguumltlenmesini
anlamak iccedilin bu karşıtlığın iyice bellenmesi gerekir Bununla birlikte kahır
ve tagalluumlbe dayalı muumllk-devlet oumlrguumltlenmesi karşısında bedeviliğin riyasete
dayalı oumlrguumltlenmesini oumlne ccedilıkarması Emevi ve Abbasi siyasal rejimleri
karşısında Hz Muhammed ve Doumlrt Halife devrinin huumlkuumlmdarlıktan ccedilok
riyasete yakın goumlruumlnen oumlrguumltlenmesini tercih ettiğini goumlsterir (Hassan 1982
271) Ancak ne lsquobedevi umranrsquoa ne de lsquohazari umranrsquoa oumlzel bir değer
atfetmiştir bir altın ccedilağ arayışı ya da uygarlaştırma oumlnerisi soumlz konusu
değildir
Demek oluyor ki lsquogoumlccedilebelik ve koumlylerde şehirlerde yaşama ccedilağlarını
geccedilirmek insanlar iccedilin tabii ve zaruridirhellip Goumlccedilebelik şehirlerin ve medeni
hayatın aslıdırrsquo (I 304 307) Bedeviliğin hazariliğin aslı oluşu lsquoinsanlar ilk
oumlnce goumlccedilebe hayatı yaşadığı iccedilindirrsquo (I 98) Bir başka deyişle evrim
basamağında bedevilik hazarilikten oumlnce gelir Yoksa bedeviliğin iccedilinde onu
hazariliğe doumlnuumlştuumlrecek bir lsquooumlzrsquo bulunmaz Mukaddimersquode toplumsal
değişimin accedilıklamasında lsquometafizikrsquo yaklaşıma yer verilmez doumlnuumlşuumlmuumln
yasası uumlretici guumlccedillerdeki gelişmeye goumlnderme yapan lsquozenginlik ve
genişlikrsquotir
Bedeviliği uygar yaşamın aslı yapan doumlrt buumlyuumlk olguyu Morgan (1994 102)
listelemiştir Hayvanların evcilleştirilmesi (1) tahılların bulunması (2)
mimaride -tasarım guumlcuumlndeki gelişmeye ve uumlretme alışkanlığına işaret eden-
taşın kullanılması (3) ve demir cevherinin ergitilmesi (4) Bu sonuncusunu
Morgan lsquoolayların olayırsquo olarak niteler
Bedevilikten sonra lsquoMuumllkrsquo (devlet) gelir Bu durum lsquodevletlerin şehir ve
kasaba kurulmadan oumlnce kurulmuş olmasından ileri gelmiştirrsquo (I 99)
Demek ki devlet ilk kuruluşunda yerleşik-medeni hayatın oumlzelliklerini
barındırmaz Huumlkuumlmdar -ileride goumlruumlleceği gibi- şeflik doumlneminin adet ve
dolaştırılmasını ifade eder Geniş aile gruplarından ccedilok ccedilekirdek hane halkları iccedilin daha uygun goumlruumlnen yoğun tarım ve hayvancılık hane halkı iccedilerisindeki işbirliğine dayanarak kuumlccediluumlk oumllccedilekli lsquoartıkrsquo oluşumunu
destekler (Bogaard 2005 179-180) 12 Oumlrneğin lsquoHububat ve katıktan mahrum olan ccediloumlllerin bu goumlccedilebelerinin vuumlcut ve ahlakları bolluk ve genişlik iccediline dalmış olan verimli yerlerin ahalisinin vuumlcut ve ahlakından guumlzeldirrsquo (I 208) lsquoGoumlccedilebelerin
şehir ahalisine nispetle hayır ve iyiliği kabule daha yakın bir halde olduğursquo (I 309) lsquoGoumlccedilebelerin
şehirlilere nispetle daha şecaatli olduklarırsquo (I 314)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
82
alışkanlıklarından henuumlz kurtulamamış olduğundan kurucu gazilerin
himmetine muhtaccedil bir halde devleti youmlnetir
lsquoYaşamak iccedilin gerekli olan nesne ve vasıtaları elde etmek iccedilin ccedilalışmaktan
ibaretrsquo olan (II 325) geccedilinme (susbsistence) ise hepsinden oumlnce gelir Bu
lsquogeccedilinme tabii bir zaruret ve ihtiyaccedil olduğu iccedilindirrsquo (I 99) Geccedilinme lsquohayatı
idamersquo (survival) olarak da tanımlayabileceğimiz insan faaliyetlerini kapsar
esas olarak yiyecek uumlretimi alanında mutlak bir denetim kurulmasını
beslenme kaynak ve imkanlarının ccedileşitlenmesini ifade eder (Morgan 1994
78) Bu faaliyetlerin kapsamı buumlyuumlk oumllccediluumlde ihtiyaccedil-kaynak karşıtlığının
derecesi ile tayin edilir Başta kadın-erkek ilişkileri olmak uumlzere iş boumlluumlmuuml
ve işbirliğine dayalı ilişkiler geccedilinme amaccedillı faaliyetleri iccedilerir Bu anlamda
geccedilinme ekonomi-politiğin bedevi formunu temsil eder
Morganrsquoın (1994) lsquovarlık suumlrduumlrme sanatırsquo (art of subsistence) olarak
adlandırdığı geccedilinme genel olarak bir topluluk veya boumllge dahilindeki
goumlrece kendine yeterli ve başlıca amacı guumlnluumlk tuumlketim olan faaliyetlere
(avcılık-toplayıcılık balıkccedilılık ccediliftccedililik hayvancılık-ccedilobanlık gibi)
goumlnderme yapar Uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki
muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir
Kaynakların fazla zorlanmadığı duumlşuumlk yoğunluklu bir ekonomiyi temsil
eden geccedilinme faaliyetlerini Sahlins (2010) lsquoHane Tipi Uumlretim Tarzı-HTUumlTrsquo
(Domestic Mode of Production) olarak adlandırır Tahmin edileceği gibi
HTUumlT yapısal olarak artık uumlruumln oluşumuna karşı olan bir sistemdir artık
uumlruumln yoktur aksine lsquoartık emekartık zamanrsquo vardır Biz buna
Mukaddimersquonin kuramsal ccedilerccedilevesinden hareketle lsquobedevi uumlretim tarzırsquo da
diyebiliriz
Geccedilinmenin doğası insanları topluluklar halinde yaşamaya ve işbirliğine
sevk eder lsquohellip tek bir kişi yalnız başına muhtaccedil olduğu gıdayı temin
etmekten acizdirhellip birbirine yardım ederek kendilerinin sayılarından kat kat
fazla insanı geccedilindirecek miktarda gıda maddeleri istihsal edebilirlerrsquo (I
101) Buradaki istihsal lsquouumlretimrsquo anlamına gelir Oumlnde gelim itibarıyla
sıralayacak olursak Geccedilinme (1) Bedevilik (2) Muumllk (3) ve Hazarilik (4)
lsquoGeccedilinmersquo oumlzel bir aşama değil aşamalara (bedevilik ve hazarilik) geccediliş
keyfiyetini ve oralarda kalış suumlresini tayin eden sınırlayıcı bir faktoumlrduumlr
hepsinden oumlnce gelmesi bunu ifade etmek iccedilindir
Oumlzetlemek gerekirse Umran insan topluluklarının yapıp ettikleriyle ilgili bu
doumlrt oumlğe arasında asabiyet uumlzerinden kurulan karşılıklı ilişkilerin toplamı
hatta bu ilişkilerin kendisidir Bilim olarak bakıldığında ise ccedilağdaş anlamda
hem tarih hem sosyoloji hem de bir siyasal kuramdır ya da-tek başına-
bunlardan hiccedilbiri değildir (Hassan 1982 127) Bu disiplinlere siyasal
antropoloji ve ekonomi-politiği de dahil etmeliyiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
83
Bedevilikten hazariliğe geccediliş suumlreci İbn Haldunrsquoun siyasal kuramında
merkezi bir yere sahiptir Bu suumlrecin tahlil ve takibi iccedilin seferber edilen
kavram ise asabiyettir
lsquoAsabiyetrsquo Kavramı
Arapccedila lsquoa-s-brsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen asabiyet lsquotutmak bağlı olmakrsquo
anlamlarına gelir (Yıldız 2010 41) Asabe ise lsquoacircsıbrsquoın ccediloğuludur soumlzcuumlğuumln
koumlkeninde ldquosarmak kuşatmakrdquo anlamları bulunur Kavgada veya savunma
sırasında yakın akraba kişinin etrafını sardığı onu korumaya ccedilalıştığı iccedilin
bunlara asabe denilmiştir Asabe İslam oumlncesinde kişinin baba tarafından
gelen erkek akrabaları (agnates) ve erkek ccedilocuklar anlamında kullanılırken
İslam hukuk yazınında lsquotek başına bulunduğu zaman mirasın tamamını belli
hisseli mirasccedilılar (ashab-ı feraiz) beraber bulunduğu zaman onlardan arta
kalanı alan mirasccedilırsquo şeklinde tanımlanmıştır (TDV-3 1991 452-453)
Asabe soumlzcuumlğuuml aynı zamanda lsquobirlikte savaşa gidenrsquo dolayısıyla bedevi
Arap toplumunun kan davası (blood-feud) hukukunda aynı kurallara tabi
olanların birlikteliğini ifade eder Bu youmlnuumlyle asabe sayısı belirli bir
kalabalık ya da cemaati anlatan usbe soumlzcuumlğuuml ile ilişkili goumlruumlnuumlr (Ibn
Khaldun 2012 851) İslam oumlncesi gelenekler uyarınca savaşta yağma
(ganimet) suumlrecinin youmlnetiminde ve malların korunmasında yer almayanlar
mirasccedilı olamazlar (Smith 1903 54 66) Hem mirasccedilıları hem de savaşccedilıları
ifade eden asabenin erkek cinsiyetine goumlre biccedilimlenen bu doğası kadınların -
duruma goumlre- muumllkiyet veya ganimete konu olabildiği bedevi geccedilim sistemi
ile tutarlıdır Kız kardeşe ya da kız evlada da mirastan pay veren Tanrı
buyruğuna13
Medine erkeklerinin tepki goumlstermiş olması herhalde bundandır
(Smith 1903 117)
Asabiyet ise lsquoaynı soydan gelenlerin veya bir başka sebeple aralarında
yakınlık bulunanların muhaliflere karşı birlikte hareket etmelerini sağlayan
dayanışma duygusursquo olarak tanımlanmıştır (TDV-3 1991 453-454)
Dilimizdeki kullanımı azalmakla birlikte aynı koumlkten gelen asabiye
(noumlroloji) teriminde ve inanca bağlılığı ifade eden taassup soumlzcuumlğuumlnde ortak
olan oumlzellik her ikisinin de şeyler veveya bireyler arasındaki bağlara
goumlnderme yapmasıdır
13 Smith (1903) Nisa suresinin 126 ayetine goumlnderme yapmışsa da mirasla ilgili duumlzenlemeler aynı surenin 11 12 ve 176 ayetlerinde yer almıştır Oumlzellikle sonuncusunun nasıl uygulanacağına ilişkin
sorulara Tanrı Elccedilisirsquonin tepkisinin de sert olduğu anlaşılmaktadır Halife Oumlmer bir Cuma hutbesinde
şoumlyle der lsquolsquohellip Resulullahrsquoa onun hakkında muumlracaat ettiğim kadar hiccedilbir şey hakkında muumlracaat etmemişimdir O da bana bu mevzuda yaptığı kadar hiccedilbir şey hakkında ağır soumlz soumlylememiştir Hatta
parmağı ile goumlğsuumlme dokunmuş ve lsquoYa Oumlmer Sana Nisa suresinin sonundaki yaz ayeti yetmiyor mursquo
demiştirhelliprsquorsquo Ayrıntılar iccedilin bkz Muumlslim (1977 4577)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
84
İbn Haldun asabiyet iccedilin Mukaddimersquonin değişik yerlerinde birbirinden
nuumlanslarla ayrılan accedilıklayıcı tanımlar getirmiştir
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden
kendilerini ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından
ibaret(tir)rsquo (I 82) Topluluk uumlyeleri arasındaki bağlılık ve kaynaşma
duygusu yaratma işlevine goumlnderme yapılır (Biz duygusu)
lsquoBir kavmin bir araya toplanarak kendini korumasından ve duumlşmana
karşı koymasından memleketler fethedip zafer kazanmayı
istemesinden duumlşmanı kuvvet ve şiddetle yenmekten ibaret(tir)rsquo (I
360) Asabiyetin aksiyoner ve şiddete doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Oumlteki duygusu)
lsquoBir nesilden gelenlerin bir araya toplanarak bir kuvvet kudret ve
uumlstuumlnluumlk sahibi olmaları ve bir ideal etrafında toplanmalarırsquo (I 373)
Asabiyetin dayanışma ve işbirliğine doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Kimlik inşası)
İccedilerdiği kimi muğlaklıklara karşın en saf betimlemelerini -doğal olarak-
Mukaddimersquode bulacağımız asabiyet İbn Haldunrsquoun lsquosiyasalrsquo kuramının
(veya Umran ilminin) temelini oluşturur Umranrsquoı bir ağaca benzeten G
Labicarsquoın formuumllasyonu ile ifade etmek gerekirse badiye bu ağacın
koumlklerini muumllk ve hadara goumlvdesini maişet dallarını ilimler yaprak ve
meyvelerini asabiyet ise oumlz suyunu oluşturur (Mericcedil 1977 155)14
Buradaki lsquobadiyersquo soumlzcuumlğuuml bedevilerin yaşam alanı olan kurak ve ccediloumllluumlk
boumllgeleri ifade eder Asabiyetin nesnel incelemesi ekonomik bakımdan
kendi kendine yeterli geccedilimlik yaşam tarzının egemen olduğu artık uumlruumlnuumln
soumlz konusu olmadığı olsa bile -servet temerkuumlzuumlnuuml sınırlayan- lsquoyeniden
dağıtımrsquo (redistribution) mekanizmalarıyla tesviye edildiği bir lsquodevlet oumlncesi
toplumrsquo tasviri uumlzerinden gerccedilekleştirilir
14 Mericcedil bu formuumllasyonu Fransız Marksist yazar Georges Labicarsquoın (1930-2009) Politique et Religion
Chez Ibn Khaldoun (1968) başlıklı yapıtından nakletmektedir biz de bir ccedilizim (Şekil 2) yardımıyla
goumlstermeye ccedilalıştık
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
85
Şekil 2 Umran Ağacı
Asabiyet bedevi toplumu MuumllkDevlet oluşumuna goumltuumlrduumlğuuml iccedilin oumlnemlidir
yoksa hazariliğe geccedilişi sağlayan asabiyet değildir Asabiyet sosyo-ekonomik
gelişmenin itici guumlcuuml olarak sunulmaz aksine bu gelişme ile ters orantılı bir
varoluşa sahip olduğu Mukaddimersquode sıkccedila vurgulanır lsquoBolluk ve rahatlığın
arızaları asabiyetin şiddet ve faydasını giderir nimetler iccediline dalma
asabiyetin keskinliğini kırarrsquo (I 357) Ccediluumlnkuuml toplumun sahip olduğu servet
ne kadar az ise kan ilişkilerinin uumlstuumln etkisi toplum duumlzeni uumlzerinde o kadar
belirleyici goumlruumlnuumlr (Engels 1971 14-15) Eş deyişle yukarıda oumlzetlenen
ekonomik gelişmenin en alt duumlzeyi asabiyetin en keskin olduğu kandaş
oumlrguumltlenme duumlzeyine tekabuumll eder
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden kendilerini
ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından ibaret olanrsquo asabiyet
(I 82) gerccedilek (nesepten) veya varsayımsal (sebepten) kandaşlık ve bağlılık
oumlruumlntuumllerine dayanır veya bu oumlruumlntuumllerden kaynaklanır Asabiyet esprit de
corps feeling of solidarity communal spirit group feeling tribal core
identity vs biccedilimlerde tanımlandığında aslında asabiyetin dışa vurumları
goumlruumlnuumlmleridir soumlz konusu olan asabiyetin tanımı değil teşhisidir
Yine de bunlardan hareketle asabiyetin ne olmadığını kestirmek
muumlmkuumlnduumlr Tanımlamaların tuumlmuumlnde de ortak olan nokta asabiyetin
rastgele ya da keyfi olarak gelişen bir bağ olmadığıdır Asabiyet lsquoSalt Maruz
Kalma Etkisirsquo (Mere Exposure Effect) olarak adlandırılan birey ile başka bir
birey veya nesne arasında o bireyenesneye maruz kalma sıklığına bağlı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
86
olarak gelişen psikolojik bağın oumltesindedir Maruziyet durumunun
bulunmadığı zamanlarda da bağ devam eder Nereye giderse gitsin asabiyet
insanı izler insan bu bağı reddedemez Arap şairinin lsquoister zalim ister
mazlum olsun kardeşine yardım etrsquo oumlğuumlduuml (TDV-3 1991 453) asabiyetin
dışında kalınamayacağını vurgular Aralarındaki derin anlaşmazlığa karşın
amcası Ebu Lehebrsquoin -bir suumlreliğine de olsa- Hz Muhammedrsquoi himayesine
almış olması (TDV-10 1994 178) bu yuumlzdendir O halde asabiyet nedir
Asabiyet yukarıdaki tanımlamalardan ccedilıkarsadığımız işlevler (biz duygusu
oumlteki duygusu kimlik inşası) uumlzerinden bedevi toplumu yabanıllardan
(vahşiler) ayırır Uumlnsiyetin karşıtı olan lsquovahşetrsquo (savagery) duumlnyanın insan
cemiyetleri eliyle imar edilmeden oumlnceki durumunu lsquodoğalrsquo halini ifade
ederken lsquovahşirsquo de boumlylece cemiyetler halinde yaşamayan insanların sıfatı
olacaktır lsquoBu mamurluğun tabii haline arız olan vahşilikhelliprsquo (I 82) Bu
durumda asabiyet insanların vahşetten bedeviyete geccediliş suumlrecinde beraber
deneyimledikleri bir bilinccedil durumu olmalıdır
İlk ortaya ccedilıktığı yer ve zaman bağlamında ele alındıkta asabiyet bir
youmlnuumlyle varlık suumlrduumlrme koşulları ile kendi maddi ve zihinsel kapasitesi
arasındaki orantısızlığa ilksel insanın verdiği yanıtı ifade eder Kandaşlığa
dayalı oumlrguumltlenme İnsanlığın devlet oumlncesi vahşet ve bedeviyet doumlnemlerini
damgalayan asabiyet doğal baskılar karşısındaki zayıflığın insanları
birbirlerine yakınlaştırdığının kanıtıdır Bu yakınlık (kinship) kişi ile soyrsquou
veya klanı arasındaki lsquobağrsquoın bir işlevidir
Buguumlnkuuml uygarlıkccedilı bakış accedilımızla uyuşur goumlruumlnmese de yabanıl insan
kendisini tam olarak anlayamadığı sayısız tehlikelerle kuşatılmış hisseder
İnsanın bu bilinmeyen guumlccedilleri yatıştırma girişimi ccediloğu kez duumlşuumlnuumllduumlğuuml gibi
dinlerin değil akrabalığın ve dostane varoluşun temellerini atar Bu girişimde
tanrılar da kendilerine tapanlara guumlccedilluuml akrabalık bağlarıyla bağlanmışlardır
tribal karakterlidirler Keza bedevi toplumlarda din bireyin doğauumlstuuml bir
guumlccedille olan keyfi bir ilişkisini değil topluluğun (community) buumltuumln uumlyelerinin
kendilerini koruyan bir guumlccedille ilişkisini temsil eder (Smith 1894 54-55)
Asabiyetin aynı zamanda lsquodoğadan gelen bir koruma duygusursquo olarak
tanımlanmış olması bu accedilıdan anlamlıdır (Albayrak 2000 594)
Geccedilim imkacircnları uumlzerindeki sınırlılıklar kavranmadan asabiyetin mahiyeti
kavranamaz Sadece ccediloumll değil geccedilim imkanlarının doğal siyasal ya da
demografik baskılarla sınırlandırılmış (circumscribed) olduğu herhangi bir
lsquoccedilevrersquo nerdeyse her olayı ittifak ve himaye tesisi iccedilin bir fırsat olarak
değerlendirme eğilimini koşullandırır Sizinle yemek yiyen bir misafir bir
başkasıyla yiyinceye kadar sizin himayeniz altındadır Keza sizinle guumln
boyunca yolculuk yapan ve gece yanınızda uyuyan biri (refik-ul cenb) iccedilin
de aynı durum geccedilerlidir Eğer birinin himayesini istiyorsanız ccediladırınızın
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
87
gergi ipini (tunucircb) onunkine temas ettirmeniz yeterlidir Bedevi Arap
toplumunda el-tunucircb bil-tunucircb (tent-rope touching tent-rope) olarak bilinen
bu pratik sayesinde onun komşusu (jacircr) olur ve himayesine girmiş
sayılırsınız (Smith 1903 49)
Bu gibi himaye taleplerinin (istijacircr) oumlzellikle kabile iccedili bir cinayet veya
anlaşmazlıktan dolayı suumlrguumln-kaccedilak durumuna duumlşenlerin başka bir
kabilenin asabiyetine dacirchil edilebilmesi iccedilin kabul goumlrduumlğuuml accedilıktır15
Buumltuumln
bu durumlarda himaye edilen kişinin kendi kabilesi ile bağı kesilir ve yeni
koruyucularının asabiyetine dahil olur Sahlins (2010) ilkel toplumlardaki
hediyeleşme ve lsquobirlikte yemek yemersquo (commensality) pratiklerinin benzer
işlevine dikkati ccedilekmiştir
Uumlretici guumlccedillerin bulunduğu duumlzey ile asabiyet arasındaki ilişkiyi goumlsteren en
iyi oumlrnek bedevi toplumlarda nesebin korunmasına verilen oumlnemdir
lsquoYardımlaşma ve birbirini korumaya hizmet eden nesep şecerelerinin
Araplar arasında muhafaza edilmesi onların zor geccedilinmelerinden darlık
iccedilinde yaşamalarından ve yurtlarının ekonomik durumundan ileri gelmiştirrsquo
(I 326) Burada Marxrsquoın (1979 25) ekonomik belirlenimciliği oumlzetleyen o
ccedilok bilinen tespitini hatırlamadan geccedilmek olmaz lsquoMaddi hayatın uumlretim
tarzı genel olarak toplumsal siyasal ve entelektuumlel hayat suumlrecini
koşullandırır İnsanların varlığını belirleyen şey bilinccedilleri değildir tam
tersine onların bilincini belirleyen toplumsal varlıklarıdırrsquo
Kandaş oumlrguumltlenmeyi karakterize eden başlıca oumlzellik her bireyin kişisel
guumlvenliği bakımından soyrsquoa (gens) guumlvenmesi ve soyu tarafından himaye
edilmesidir ona saldıran buumltuumln soya saldırıyor demektir (Engels 1971 122)
Bir soyun buumltuumln uumlyeleri kendilerini tek bir lsquokanrsquo olarak goumlruumlrler Bu bilinccedil
durumu en accedilık şekilde bedevi Araplarda akrabalığın etkin sınırlarının
oumllccediluumlmuumlnuumln aracını veren lsquokan davasırsquo hukukunda goumlruumlluumlr Bir akrabalık
grubu aralarında kan davası olmayan bir topluluktur Eğer bir adam kendi
akrabalarından birini oumllduumlruumlrse etrafında kendi tarafını tutacak kimseyi
bulamaz Ya kendi akrabaları tarafından oumllduumlruumlluumlr ya da grubun dışına atılır
başka bir gruba sığınarak suumlrguumln durumuna duumlşer Akrabalık grubu aynı
zamanda her kan davasında daima birlikte hareket edenleri ifade eder Bu
grup bir aile bir hane halkı veya oumlleninoumllduumlruumllenin akrabaları değildir ortak
bir grubun adını taşıyan diğer buumltuumln alt grupların birliğidir Akan kan
oumllduumlruumllen kişinin değil kabilenin kanıdır (Smith 1903 22-23) Benzer
pratiklerin bedevi Arap toplumları ile sınırlı olmadığını burada belirtmekle
yetinelim
15 Bedevi yaşam biccedilimini damgalayan uumlccedil temel olgu gelenekselleşme uumlzerinden ittifak ve himaye fırsatına doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr Gıda paylaşımı yolculuk ve ccediladır komşuluğu Sonuncusu mekacircnla ilişkisi
bakımından oumlzellikle hassastır Sahabeden Ubeyy b Karsquob lsquoEvimin Muhammedrsquoin evine ccediladır ipiyle
bağlanmış olmasını istememrsquo diyen adamı Tanrı Elccedilisirsquone şikacircyet eder (Muumlslim 1977 1917)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
88
Boumlyle bir ccedilevrede lsquoakraba olmayanrsquo genellikle lsquoduumlşmanrsquo ya da lsquoyabancırsquo
sayıldığından (Sahlins 2010 193) ittifak ve himayeden yoksun kalmak
oumlluumlm tehlikesiyle eşdeğerdir O kadar ki ilahi mesajın taşıyıcısı olan
peygamberler bile bu tehlikeyi goumlze almazlar Nitekim Taiflilerin koumltuuml
muamelesine maruz kalan Hz Muhammed Mekkersquoye doumlnuumlşuumlnde İslam
duumlşmanlarından birinin (Mutrsquoim b Adiy) himayesinde şehre girebilir (TDV-
3 1991 402)
Demek ki asabiyet ilişkilerden ccedilok bağlara goumlnderme yapar Bu youmlnuumlyle
asabiyet iccedilin en uygun tanım onun lsquokolektif aksiyonrsquo anlamına geldiğidir
(Hassan 1982 197) Asabiyet zayıfların ittifakıdır guumlccedillenince goumlzden
duumlşen guumlccedilluuml tarafın bozduğu bir ittifakhellip Bu tanımlamanın asabiyetin
sadece bedevi toplumlara oumlzguuml olduğu uygarlıkla birlikte işlevini yitirdiği
goumlruumlşuumlnuuml desteklemediğine dikkat edilmelidir Kan-nesep kaynaklı olmasa
bile insanları kolektif aksiyona sevk eden ittifak ve bağlılıkların teşhis
edilebildiği durumlarda asabiyetin varlığından soumlz etmek meşrudur Bu
accedilıdan bakıldığında asabiyetin sosyal yapısalcılar ve post-modernistlerin
lsquokimlikrsquo olarak tanımladıkları şeyin erken bir formu (tribal identity)
olabileceği duumlşuumlncesi (Kalpakian 2008 370) -modernizasyon riski
iccedilermekle birlikte- tuumlmuumlyle temelsiz değildir İbn Haldunrsquoun asabiyet
kavramına bedevi toplumlar uumlzerindeki goumlzlemlerinden hareketle ulaştığı
doğrudur Bununla birlikte asabiyetin salt bu toplumlarla sınırlı bir bağlamda
istihdam edilmesi basitccedile lsquokavramın koumlkenine hapsedilmesirsquo olarak
tanımlayabileceğimiz bir kısıtlılık durumu yaratabilir Eş deyişle duumlşuumlnuumlruumln
oumlnuumlnde ufuk accedilan bir kavramsallaştırma bizim iccedilin aksine kavramsal bir
kısıta doumlnuumlşecektir
Asabiyet kavramına atfettiği oumlzel oumlnem İbn Haldunrsquoun belirleyici faktoumlr
olarak insan teki yerine toplumu oumlne ccedilıkaran tarih anlayışının sonucudur
(Katsiaficas 1996 15) Mukaddimersquonin pek ccedilok yerinde ima edildiği uumlzere
insan tek başına sadece bir lsquoşeyrsquodir İnsanlar iccediltima halinde bulunarak
kendilerine dayanışma ve kimlik duygusu veren siyasal oumlrguumltlenmeyi
sağlayan bilinccedil durumuna (asabiyet) ulaşırlar
Asabiyet yukarıda değinildiği gibi yalnızca biyolojik yakınlıktan
kaynaklanmaz koumlle azadı (velacirc) nesebe katma (istilhak) veya anlaşma
(hılf) gibi yollarla da biyolojik yakınlıktan beklenen yarar (kolektif aksiyon)
sağlanabilir Hatta lsquoihsanıyla birini yetiştiren kimse ile onun ihsanıyla
yetişen kişi arasında hususi bir bağlanış husule gelir Bu bağ da koumllelik ve
anlaşma vasıtasıyla husule gelen bağlantı yerini tutar arada nesep bağı
olmadığı halde yakınlık sağlamlaşır ve nesepten husule gelen fayda elde
edilirrsquo (I 463) lsquoİhsan yoluyla asabiyet inşasırsquo konusuna ileride tekrar
doumlneceğiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
89
Dindar bir Muumlsluumlman lsquoHicret neden sadece Mekkeli Muumlsluumlmanlara farz
kılındırsquo diye soracak olursa İbn Haldun ona şu cevabı verecektir lsquoCcediluumlnkuuml
Mekke ahalisinde Peygamberi korumak ve ona yardım etmek hususunda
goumlccedilebe Araplarda bulunmayan bir oumlzellik vardı ki o da nesil ve nesep
bakımından Peygambere olan yakınlıkları ve bu bağın onları Peygamberi
korumaya sevk ettirmesi idirsquo (I 311) Demek ki dini bir misyon veya
ccedilağrının başarısı iccedilin dahi guumlccedilluuml bir asabiyet oumln koşuldur Mukaddimersquonin
lsquodine davetin asabiyetten başka bir kuvvetle tamam olamayacağına dairrsquo 6
Fasılrsquoı (1 Kitap 3 Boumlluumlm) bunu daha accedilık şekilde serimler İslamrsquoın
başarısını lsquolaikrsquo ve din dışı bir faktoumlrle accedilıklamış olması yalnız kendi
doumlneminde değil buguumln iccedilin bile cesur bir adım sayılır
Acaba bunun tam tersi de geccedilerli midir Bir asabiyet dinsel bir temele
dayanmaksızın memleketler fethedip zaferler kazanabilir mi Mukaddime
boumlyle bir soruyu yanıtlamaz goumlruumlnuumlrse de (Kalpakian 2008 372) asabiyet
gibi din dışı hatta sivil bir faktoumlre verdiği roluuml dine de verdiğini duumlşuumlnmek
iccedilin bir neden yoktur Herhangi bir dini ilkenin yardımı olmaksızın da Muumllk
tesis edilebilir (Arslan 2014 153) Tarihsel accedilıdan bakıldığında dinsel bir
temele sahip goumlruumlnmeyen 5 yuumlzyıldaki Cermen ve Hun akınları ile 13
yuumlzyıldaki Moğol istilası oumlrneklerine dayanarak -temkini elden bırakmadan-
bu soruya evet yanıtını vermek muumlmkuumlnduumlr
Oumlzetle asabiyet insanın salt genetik potansiyeli tarafından dayatılan veya
kendiliğinden var olan lsquoverilirsquo bir bağ değildir lsquoatıfrsquo yoluyla var olan
(ascribed) ve etki doğuran bir bilinccedil durumudur Atıf ccedilerccedilevesi ise geccedilim
koşulları tarafından belirlenir
Buraya kadar anlatılanlardan asabiyetin teşhisi iccedilin bedeviliğin mahiyetinin
iyice anlaşılması gerektiği ortaya ccedilıkar Bu da bilhassa bedevi toplumlardaki
klan oumlrguumltlenmesinin kandaş toplum oumlzelliklerinin ve maddi gelişme
duumlzeyinin kavranması ile muumlmkuumln olabilir
Bedevi - Hazari Karşıtlığı
Arapccedila lsquob-d-aacutersquo fiil koumlkuumlnden gelen bedevi soumlzcuumlğuuml başlangıccedilla ilgili iptidai
ilksel primitive anlamlarına gelir Antropoloji yazınında ise lsquovahşetrsquo
(yabanıllık) aşamasından lsquobedeviyetrsquo (barbarlık) aşamasına geccedilmiş insan
topluluklarını hayvancılıkla uğraşan goumlccedilebe veya koumlylerde yaşayan ccediliftccedili
toplulukları ifade eder lsquoBedevirsquo soumlzcuumlğuuml Ugan (1989) ccedilevirisinde lsquogoumlccedilebersquo
olarak ccedilevrilmişse de Mukaddimersquonin genel ccedilerccedilevesi iccedilinde goumlccedilebeler
yanında barbar-kandaş tarım toplumlarını da kapsadığı accedilıktır (Hassan
1982 245) İbn Haldun bedevi soumlzcuumlğuumlnuuml goumlccedilebe kabile yaşamını
(nomadism) ifade etmek iccedilin kullandığı gibi kentlerden uzakta kırsal
boumllgelerde yerleşik ccediliftccedili ve ccediloban halklar iccedilin de kullanır bunlar arasında
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
90
sosyolojik bir ayrım yapmaz (Ibn Khaldun 2012 849) Hepsinde de kent
yaşamının getirdiği zenginlik ve genişlikten uzak bir yaşam soumlz konusudur
Bedeviliğin doğası kişinin sosyo-ekonomik konumunun nesep bağları ile
tayin edildiği lsquotoplumsalrsquo olanın lsquobireyselrsquo olanı oumlncelediği bir topluma
işaret eder Bedevi yaşam tarzının karşıtını temsil eden lsquohazari toplumrsquo
(Arapccedila h-dz-r fiil koumlkuumlnden) ise yerleşik medeni suumlkucircnet (huzur) iccedilinde
yaşayan kentli toplumları İbn Haldunrsquoun deyimiyle lsquonefislerini guumlven iccedilinde
sayanlarırsquo (I 314) ifade eder Mukaddimersquode her iki yaşam tarzı bir karşıtlık
iccedilinde sunulur Karşıtlığın temelinde ise geccedilim biccedilimlerinin farklılığı
yatmaktadır
Soy (gens)16
ortak bir doumllden (tribursquonun ortak atasından) geliyor olmakla
oumlvuumlnen kandaş grupların (Engels 1971 119) ya da -benzer anlama gelmek
uumlzere- aynı ortak atadan gelen belirli bir soy adı ile diğerlerinden ayrılan ve
aralarında kan bağı olan bir yakınlar topluluğunun oumlrguumltlenmesini temsil
eder (Morgan 1994 151) Ortak bir atadan tuumlreyiş inancının başlıca işlevi
ccedilok sayıda aileyi birbirine eklemleyen bir mekanizma oluşturmaktır Kandaş
toplum yapısı sadece bedevi Araplarda değil buumltuumln ilkel topluluklarda
goumlruumlluumlr Hepsinde de ortak olan şey lsquosoyrsquo bağlarından gelen birlikte inanma
birlikte harekete geccedilme ve dayanışma motivasyonudur Buna -
Montesquieursquoden oumlduumlnccedil alarak- barbarlığın lsquoyasasırsquo da diyebiliriz Bu yasa
yardımlaşma savunma ve bir zarara uğranıldığında bunu giderme
ccedilabalarında birlik ve bir dizi karşılıklı yuumlkuumlmluumlluumlk iccedilerir (Morgan 1994
326)
Akrabalık ilişkisinin dayandığı lsquoortak atarsquo her zaman biyolojik bir koumlkene
goumlnderme yapmaz soyun anlaşma veya birleşme gibi ilkel duumlzeydeki siyasal
kararlarla genişletilmesi de muumlmkuumlnduumlr Soyu soy yapan ortak atanın koumlkleri
ccediloğu kez bir hayvan bitki ya da doğal bir olgu ile temsil edilen lsquototemrsquoe
dayanır17
Kandaşlık ortak atanın bir işlevidir (Childe 1995 45) Ccedileşitli
vesilelerle (ayin savaş duumlğuumln vs) ortak ataya goumlnderme yapılması adının
ve erdemlerinin anılması ilkel toplumların ortak oumlzelliğidir Oumlrneğin
İslamrsquodan oumlnce Araplar hac ibadetini tamamladıktan sonra Mina mevkiinde -
buguumlnkuuml- mescit ile dağ arasındaki yerde bir suumlre dururlar atalarının
oumlvguumllerini (mefahir) ve oumlzel guumlnlerini (eyyam-ı mahsusa) anarlardı (Yazır
1979 724) Kabile kardeşliği yerine din kardeşliğini oumlne ccedilıkaran Kurrsquoanrsquoın
inananlardan atalarını değil Allahrsquoı anmalarını (zikr) istemesi anlamlıdır
lsquoSonra hacla ilgili ibadetlerinizi bitirdiğinizde oumlnceden atalarınızı
16 Gens (Latin) Genos (Grek) Ganas (Sanskrit) Cins (Arap) Hassan (1982 178) bunlara Tuumlrkccediledeki
lsquoKanrsquo ve lsquoHanrsquo soumlzcuumlklerini de ekler 17 Bedevi Arap kabilelerinin kendilerini ccediloğunlukla bir hayvana nispet eden adlar almış olmaları rastlantı
değildir Benicirc Kelb (koumlpek) Benicirc Bekr (erkek deve) Benicirc Anmar (panter) Benicirc Dibab (kertenkele) Benicirc
Esed (aslan) gibi Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1903 44)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
91
zikrettiğiniz gibi şimdi de oumlyle ve hatta daha kuvvetli bir şekilde Allahı
zikredinizrsquo (Bakara 2 200) Uumlretici guumlccedillerin geldiği yeni aşama bedevi
toplumu damgalayan atalar inancının yadsınmasını daha geniş oumllccedilekli bir
siyasal oumlrguumltlenmeye geccedililmesini zorunlu kılacaktır
Morgan (1994) barbarlık-uygarlık ilişkisini lsquomaddecirsquo bir tarih anlayışıyla
ortaya koyarken insanlığın tarih-oumlncesini yabanıllık barbarlık ve uygarlık
olmak uumlzere uumlccedil aşamada ele alır Her bir aşama da kendi iccedilinde aşağı orta ve
yukarı olmak uumlzere uumlccedil alt aşamaya boumlluumlnmuumlştuumlr Oumlrneğin barbarlığın aşağı
aşaması ccediloumlmlekccedililik (pottery) ile başlamış hayvan ve bitkilerin
evcilleştirilerek tarıma geccedililmesi kerpiccedil ve taştan evler yapılması ile orta
aşamaya geccedililmiştir Demirin ergitilmesiyle başlayan yukarı barbarlık
aşaması ise fonetik alfabenin icadı ile sona ermiş ve uygarlık aşamasına
geccedililmiştir
Yabanıllık asabiyetle ilgili boumlluumlmde accedilıklandığı gibi duumlnyanın mamur
olmadan oumlnceki durumunu ifade eder Duumlnyanın imarını insanların
cemiyetler halinde yaşama geccedilmesiyle başlatan İbn Haldun insanlığın
yabanıl doumlnemine Umran ilmi kapsamında oumlzel bir yer vermemiştir Demek
ki duumlnyanın bazı boumllgelerinde yabanıllara rastlamak muumlmkuumlnduumlr Duumlnyanın
sularla kaplı olmayan yerlerini yedi iklim boumllgesine ayıran duumlşuumlnuumlre goumlre
oumlrneğin batı Afrikarsquonın en guumlneyinde (Sahra altı) uzanan lsquoBirinci İklimrsquo
olarak adlandırdığı boumllge boumlyledir lsquoOralarda ancak insandan ziyade dilsiz
hayvanlara en yakın bir seviyede bulunan kimseler yaşarlar bunlar ccediloumlllerde
ve mağaralarda yaşarlar Otlar terbiye edilerek hazırlanmış ve tabii halde
olan taneler yerler birbirlerini yedikleri zamanlar da olur Bunlar insanlar
sırasında sayılmazlarrsquo (I 131)
Mukaddimersquodeki bedevi toplum Morganrsquoın sınıflandırmasında kabaca
barbarlığın orta ve yukarı aşamalarına denk duumlşer Her iki tanımlamada da
bedevi yaşam tarzının mutlaka goumlccedilebeliğe karşılık gelmediğine dikkat
ccedilekilmelidir Yerleşikliğin lsquokırsalrsquo formları da (koumlyluumlluumlk yarı-goumlccedilerlik)
bedeviliği temsil eder geccedilimini tarım ve hayvancılıkla temin edenler iccedilin
lsquokoumlylerde ve sahralarda yaşamak bir zarurettirrsquo (I 303) Mukaddimersquode
tanımlanan bedevi geccedilim tarzının ayırt edici oumlzelliği geccedilim sisteminin tarım
ve hayvancılığa dayalı olmasıdır Bu tarz uumlretimin uumlstuumlnluumlğuuml şuradan
kaynaklanır Uumlretim hayatı en dar sınırlar iccedilinde hareket etmektedir ama
uumlreticiler kendi uumlruumlnlerinin sahibidir (Engels 1971 157) Hazariliğe geccedilişle
birlikte kaybolan bu uumlretim tarzında uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime
youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir
uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir Eş deyişle tarım ve hayvancılığın lsquoyaygınrsquo
(extensive) formlarına goumlnderme yapan bir geccedilim sistemi geccedilerlidir
Ccediliftccedililiğin lsquoyerleşik hayat ccedilağından oumlnceki evreye ait olmasırsquo bunu ifade
eder (II 383)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
92
Bedevilik oumlzellikle hayvancılığa dayalı goumlccedilebelik kendi buumlnyesindeki
ccedilelişkilerle sınırlandırılmıştır Ccedilobanlığa dayalı ekonomi doğası gereği
verimsizdir uumlruumln protein youmlnuumlnden zengin ise de kalori youmlnuumlnden fakirdir
(Earle 2013 225) Dolayısıyla duumlşuumlk yoğunluklu bir nuumlfus iccedilin bile tarımsal
uumlruumlnlerle muumlbadele zorunludur Bedevi geccedilim sistemi iccedilin geniş otlaklar
gerektiğinde işlenecek topraklar imkacircnlarından yararlanabileceği kentler ve
hepsinden oumlnemlisi bu uumlccediluuml arasında bir med-cezir duumlzenliliği iccedilinde gidip
gelme serbestliği gerekir Demek ki goumlccedilebenin kendi oumlzguumln yaşam alanı
(badiye) ile yetinmemek ve yerleşik-hazari toplumlarla ccedilatışmaya girmek
iccedilin yeterince nedeni vardır (Braudel 1989 108) Şefin iktidarının -
kaynakların etkin kontroluuml anlamında- varabileceği sınırlar bu nedenlerle
yakından ilgilidir Otlakların genişliği hayvanların hareketli doğası ve duumlşuumlk
tarımsal uumlretim şefler accedilısından merkezi bir kontroluuml zorlaştırdığından
ekonomik yoğunlaşma ve suumlrduumlruumllebilir buumlyuumlme potansiyelini sınırlar (Earle
2013 226)
Sonuccedilta hazari toplumlarla temas kaccedilınılmazdır Temasın alacağı biccedilimi
(muumlbadele yağma yerleşik hayata katılma gibi) buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi
ekonominin uumlretim duumlzeyi ile hazari toplumun iccedilsel zayıflıkları tayin eder
Tarımın iyileştirildiği uumlruumln doumlnuumlşuumlmuumlnuumln uygulandığı tekniklerin
yaygınlaştığı yerlerde saban ile suumlruuml arasındaki rekabet saban lehine
sonuccedillanır goumlccedilebe hayatı zamanla yok olur (Braudel 1989 110)
Son tahlilde bedevilikten hazariliğe ve başkanlıktan (riyaset şeflik) Muumllkrsquoe
(devlete) geccedilişi sağlayan şey uumlretici guumlccedillerin gelişmesidir asabiyet değildir
lsquohellip ihtiyaccedillarından artacak derecede zenginlik ve genişlikhelliprsquo (I 303) ifadesi
bunu accedilıklar Geccediliş suumlrecinin teşhisinde temel oumllccediluumlt uumlretim tarzıdır Keza
bedeviliği uygarlıktan (hazarilik) ayıran oumllccediluumlt goumlccedilebelik ve yerleşiklik
değildir (Hassan 1982 159) Artık uumlruumln ile uygarlık ve devletin doğuşu
arasında kurulan nedensellik ekonomik belirlenimciliğin temelini oluşturur
Bu zenginlik ve genişliğin yeniden dağıtımı şefliklerin temel işlevi iken
merkezi devletlerin ortaya ccedilıkışı buumlyuumlk oumllccediluumlde ekonomik kaynaklara
erişimin kontroluuml ile ilgilidir İnsanların ekonomik gelişim bakımından
bulundukları aşama o kadar belirleyicidir ki lsquohellip bolluk ve genişliğin tendeki
hal ve tesirleri ibadet ve zahitlikte de goumlruumllmektedirhellip kendilerini ibadete
verenlerin ccediloğu sahra ahalisinden az yiyen ve besinleri kıt olanlardırrsquo (I
210-211)
Bedeviliğin sosyal oumlrguumltlenmesi ise aksine gıdaya erişim konusunda yaygın
bir lsquosınırlanmışlıkrsquo durumu (circumscription) ile damgalanmıştır18
Bu
sınırlanmışlığın derecesi aynı asabiyetin uumlyeleri arasında yuumlksek duumlzeyde
18 lsquoSınırlanmışlıkrsquo durumunun siyasal anlamına ilk kez Robert L Carneiro dikkati ccedilekmiştir Bkz
Carneiro RL (1970) A Theory of the Origin of the State Science (169) 733-738
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
93
karşılıklı bağımlılığı koşullandırır Konukseverlik kuralları ve yiyeceğin
(oumlzellikle et) boumlluumlnmesine ilişkin gelenekler hazari toplumdaki uygarca
jestlerden daha etkili bir gıda paylaşım oumlruumlntuumlsuumlnuuml tahkim eder Bir başka
deyişle onları coumlmert yapan şey ihtiyaccedil maddelerinin yeterli değil aksine kıt
olmasıdır (Evans-Pritchardrsquotan nakleden Sahlins 2010 206)
Bedevi toplumda yuumlruumlrluumlkteki cezai yaptırımlar bile buumlyuumlk oumllccediluumlde ekolojik
koşulların tayin ettiği geccedilim imkanlarının desteklenmesine youmlneliktir
Oumlrneğin oumllduumlrme ve yaralamalar mağdurların muumltevazı bir suumlruumlye sahip
olmasıyla sonuccedillanabilir Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlneminde bir
adamın lsquodiyetrsquo olarak değeri 100 deve veya 200 sığır veya 2000 koyuna
denktir (TDV-9 1994 475) Geccedilim kaynaklarının değer oumllccediluumlsuuml olarak kabul
edildiği benzer pratikleri İslam oumlncesi Arap toplumunda ve diğer bedevi
toplumlarda da goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Eski Nors dilinde buumlyuumlkbaş hayvan (feacute)
soumlzcuumlğuuml servet anlamına geliyordu (Earle 2013 122)
Bedeviliğin siyasal oumlrguumltlenmesi şefliklerdir Şefliklerin lsquosiyasalrsquo
oumlrguumltlenmeler olmadığını duumlşuumlnmek yanıltıcıdır merkezi devletin zuhurunu
siyasallığın miladı olarak goumlren uygarlıkccedilı bakış accedilısının yansımasıdır
asabiyeti bedevi toplumla sınırlı tutan yaklaşımın uzantısıdır Bununla
birlikte şeflikler tekduumlze yapılar olmayıp tarihsel suumlreccedil iccedilinde daha karmaşık
oumlrguumltlenmelere doğru evrildikleri gibi kontrol edilen ekonomik kaynakların
imkacircn verdiği durumlarda merkezi devlet yapılarına doumlnuumlşme potansiyeli
taşırlar Şeflikler Flanneryrsquonin (1995) avcı-toplayıcı zuumlmreler (band)
otonom koumly toplulukları şeflikler ilkel devletler ve devlet şeklinde
sıraladığı ilerlemenin tarihsel uğraklarından birini oluştururlar uumlretici
guumlccedillerdeki gelişmeye bağlı olarak basitten karmaşığa doğru uzanan bir
ccedileşitliliğe sahiptirler
Şeflikler orta oumllccedilekli siyasal birimlerdir kuumlccediluumlk oumllccedilekli koumly temelli siyasal
birimler ile buumlyuumlk buumlrokratik devletlerarasındaki evrimsel boşluğu birbirine
bağlarlar (Earle 2013 27) Şeflikler soy oumlrguumltlenmesine dayalı toplumlardır
ve Morganrsquoın (1994) lsquosocietasrsquo tanımına karşılık gelirler Şefliğin merkezi
bir devlet oumlrguumltlenmesine (civitas) doğru evrilmesi buumlyuumlk oumllccediluumlde tarım ve
hayvancılıkta yoğunlaşma yoluyla tahsis edebileceği ekonomik artığın
buumlyuumlmesine bağlıdır Şefler kabile ccedilıkarlarının gerccedilekleşmesine yardımcı
olma kabiliyetlerine bağlı olarak ciddi bir toplumsal guumlce sahip olabilirlerse
de bu guumlccedil buumlyuumlk oumllccedilekli tarımsal toplumların elitlerine goumlre oldukccedila
sınırlıdır
Devlet oumlncesi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimini temsil eden şeflikler kuşkusuz
tuumlrdeş birimler değildir Oumlzellikle oumlrguumltlenmenin lsquokarmaşıklıkrsquo (complexity)
derecesi arttıkccedila şeflikleri arkaik devletlerden ayırt etmek zorlaşır ara
aşamaların varlığının kabuluuml zorunlu hale gelir Grinin (2011) bu zorluğu
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
94
karmaşık şeflikleri lsquoilkel devlet benzerirsquo (early state analogue) şeklinde
adlandırarak aşmaya ccedilalışmıştır Ona goumlre ilkel devlet benzerleri buumlyuumlkluumlk
sosyo-kuumlltuumlrel veveya siyasal karmaşıklık işlevsel farklılaşma ve yuumlruumltuumllen
goumlrevlerin oumllccedileği bakımından ilkel devletlerle mukayese edilebilen
akrabalık ideolojisine dayalı karmaşık devletsiz toplumların ccedileşitli formlarını
ifade eder Hawaii şefliklerini ve İslam oumlncesi Mekke gibi bağımsız oumlz
youmlnetime sahip kentleri bu kapsamda değerlendiren Grinin şefliklerden ilkel
devlete geccedilişi accedilıklayan iki farklı model oumlnerir lsquoDikeyrsquo modelde
şefliklerden doğrudan ilkel devletlere geccedililirken (Mezopotamya ve eski
Yunan toplumları) lsquoYatayrsquo modelde ise şeflikler oumlnce lsquoilkel devlet benzerirsquo
yapılara doumlnuumlşmekte bu yapılar uumlzerinden ilkel devlet aşamasına (Cengiz
Hanrsquoın Moğol imparatorluğu 1810rsquodan sonraki Hawaii toplumu gibi)
geccedililmektedir (Grinin 2011 256)
Şekil 3 Grininrsquoin (2011) İlkel Devlete Geccediliş Modellemesi
Ara aşamaları farklı biccedilimlerde kurgulamak muumlmkuumln olsa da şefliklerden
devletlere geccediliş suumlrecini belirleyen ana etmenlerin toplumsalyoumlnetsel
uzmanlaşma ve -karar verme faaliyetlerindeki hiyerarşiye goumlnderme yapan-
karmaşıklık derecesi olduğu soumlylenebilir
Tarım ve hayvancılığa dayalı geccedilim sistemlerinin lsquoyaygınrsquo yapısı şefliklerin
heterarşik (merkezileşmemiş dağınık merkezli) siyasal yapısını
koşullandırır Ancak buna dayanarak şefliklerin farklılaşmamış bir toplumsal
yapı uumlzerinde yuumlkseldikleri varsayılamaz Şeflik duumlzeyindeki toplumlar
goumlrece eşitlikccedili otonom koumly toplulukları ile sınıflı toplumlar arasında yer
alan ruumltbe sıralamasına (ranking) sahip toplumlardır Toplumsal eşitsizlik
bakımından şefliklerin devletlerden başlıca farkı ruumltbe toplumları en
yuumlksekten en aşağıya doğru bir statuuml suumlrekliliğine (continuum of status)
sahip iken arkaik devletlerde bireylerin en azından lsquoyoumlneten ve youmlnetilenrsquo
olmak uumlzere -aralarında evlilikler bulunmayan- gerccedilek bir katmanlaşmaya
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
95
(stratification) sahip olmalarıdır Devletin yuumlkselişi ile birlikte şefliklerdeki
duumlşuumlk ruumltbeli aileler onları ortak atalara bağlayan bu continuumrsquodan
koparlar ve kalıcı alt sınıflara doumlnuumlşuumlrler (Flannery 1995 15-16) Oumlzetle
şefliklerde siyasal iktidarın kahır ve şiddetten uzak sınırlandırılmış
goumlruumlnuumlmuuml muumllk-devlet oumlrguumltlenmesine goumlredir
Bedeviliğin ilkeleri siyasal iktidar uumlzerinde sınırlayıcı rol oynayan
lsquooumlzguumlrluumlk eşitlik ve kardeşlikrsquotir Başkanların farklı unvanları (Ruesacirc
Chiefs Big Men Paramounts vs) olsa da ayrıcalıklı uumlstuumlnluumlkleri bulunmaz
lsquoBaşkanlık ululuktan ibaret olup ona başkaları uyrukluk ediyorsa da o kahır
ve kuvvetle huumlkmuumlnuuml yuumlruumltmek kudretinde değildirrsquo (I 353) Başkan lsquoyerelrsquo
bir oumlneme sahip olmakla yetinmek ve kendisine atfedilen ululuğu yiğitlik ve
sistematik coumlmertlik (noblesse oblige)19
goumlsterileriyle kanıtlamak
zorundadır Başkanın başkan (şef) olarak kalabilmesi ailesine
hizmetkacircrlarına ve korkulan bir savaşccedilı ve değerli bir dost olarak sahip
olduğu itibara bağlıdır (Earle 2013 147) Bir kabile reisinin fiili bir
otoriteye sahip olabildiği tek durum savaş veya savaş hazırlığı ile ilgili
faaliyetlerdir Savunma ve saldırı dışında kabile kaynaklarının oumlrguumltlenip
seferber edilmesi oumlrneğin angarya yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile kamusal imar faaliyetleri
yuumlruumltuumllmesi gibi durumlar ancak karmaşıklık duumlzeyi yuumlksek şefliklerde
goumlruumlluumlr
Hemen fark edileceği gibi soy birimlerine dayanan toplumların
lsquodemokratikrsquo ve eşitlikccedili yapısı huumlkuumlmdarlık ve Muumllk oumlrguumltlenmesiyle
karşıtlık iccedilindedir Soy sistemi ancak şeflikbaşkanlık temelindeki iktidar
stratejileri iccedilin bir dayanak sağlar Bedevi toplumlardaki şefliğin bu durumu
uumlretici guumlccedillerin goumlrece duumlşuumlk duumlzeyi ile ilgilidir Uumlretim geccedilimlik
ekonominin oumltesine geccedilemediğinden politik ekonomi lsquomerkezirsquo bir şekilde
denetlenemez Dolayısıyla toplum uumlzerinde ekonomik askeri ve ideolojik bir
denetim kurmak zorlaşır (Earle 2013 238) Savaşın ganimet ve yağmanın
meşru sayılması bu yuumlzdendir Yiğitlik ve kahramanlığın yuumlceltilmesi bu
meşruiyetin tahkimi accedilısından gereklidir
Bedeviliğin goumlruumlnuumlmuuml yiğitlik kahramanlık ve şiddet goumlsterisine dayanır
lsquoŞiddet ve kuvvet bunlar iccedilin bir yaradılış şecaat bir karakter olmuş[tur]helliprsquo
(I 315) Kurucu asabiyeti damgalayan bu oumlzellikler diyalektik biccedilimde
Muumllkrsquouumln taşıyıcı suumltunlarına doumlnuumlşecektir Kişisel haysiyet doğruluk
karakter ve yiğitlik barbarlarda yuumlceltilen başlıca oumlzelliklerdir (Engels 1971
136) Esasen iccedillerinden birinin onlara liderlik etmesi de bu oumlzelliklere sahip
olması sayesindedir Yoksa tevaruumls edilen veya miras bırakılan (kalıtsal) bir
19 Fransızca koumlkenli bu deyim lsquosoyluluk mecbur kılarrsquo (nobility obliges) anlamına gelir yuumlksek statuumlye sahip kişileri duumlşuumlk statuumlluuml kişilere karşı asil ve lsquocoumlmertrsquo davranmakla yuumlkuumlmluuml kılan toplumsal kuralı
ifade eder Ayrıntılar iccedilin bkz Fiddick vd (2013) A Cross-Cultural Study of Noblesse Oblige in
Economic Decision-Making Human Nature 24(3) 318-335 DOI 101007s12110-013-9169-9
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
96
liderlik soumlz konusu değildir Liderlik ancak suumlrekli olarak toplumsal artı ile
beslendiği takdirde kalıtsal bir şefliğe (başkanlık) doumlnuumlşebilir (Şenel 1982
131) Kabilenin demokratik20
yapısı tarafından sınırlandırılan başkan servet
youmlnuumlnden kabilenin geri kalan uumlyelerinden daha zengin değildir Bununla
birlikte o da coumlmertliği ile -borccedillu kılarak- siyasal anlamda onları
sınırlandırmıştır Cebir ve şiddet kabiliyeti kendi asabiyetine youmlnelik
olmayıp duumlşman sayılan kabilelerin sindirilmesi saldırganların
puumlskuumlrtuumllmesi ganimetler elde edilmesi iccedilindir
Arap şairi bu şiddet eğiliminin korkulası değil oumlvuumlnuumllesi bir durum olduğunu
edebi bir dille anlatır lsquoBizden hiccedil bir soylu kişi yatağında oumllmemiştir kanı
vurulduğu yerden başka yere akmamıştırrsquo (Oumlzcan 2011 39) Kuzeyli
(Nordic) halkların edebi incelik bakımından bundan geri kalmayan
efsaneleri goumlrece daha gerccedilekccedili bir anlatıma sahiptir lsquohellip Gunnar o ana
kadar sekiz adam yaralamış ve bunlardan ikisini oumllduumlrmuumlştuuml Şimdi kendisi
de iki yerinden yaralandı fakat herkes onun ne yaralanmaktan ne de oumlluumlmuumln
kendisinden ccedilekinmediğinde hemfikirdirsquo (Earle 2013 147)
Bedeviliğin şefliğe ve nihayetinde Muumllk oluşumuna goumltuumlren bu lsquoşiddetlirsquo
goumlruumlntuumlsuuml Mukaddimersquode insanın doğası ile ilişkilendirilir lsquoBirbirine
zulmetmek ve tecavuumlzlerde bulunmak insanlar iccedilin bir hulk [yaratılış] ve
karakter olmuşturrsquo (I 321) İbn Haldun insanları devlet oumlrguumltlenmesine
goumltuumlren nedenler konusunda Hobbesrsquoun habercisi gibidir lsquohellip Birbirinin
saldırganlığından kendilerini korumak iccedilin insanlar yasakccedilıya21
(huumlkuumlmet ve
hakime) muhtaccediltırlar Yoksa duumlşmanlık ve zuluumlm insanın hayvani olan bir
tabiatı olduğu iccedilin insanlar birbirlerine saldırırlar ve tecavuumlzlerde
bulunurlarrsquo (I 103)
Bedeviliğin yaşam alanı badiyedir Badiye aslında hazari toplumun
uzağındaki bir mekacircn değildir kentin bağ ve bahccedilelerinin bittiği ekonomik
ve demografik yoğunlaşmanın azaldığı yerde badiye başlar Bedevi kenti
ccedilevreleyen kırsal alanla onu ccedilevreleyen ccediloumllde yaşar Boumlyle bir coğrafyada
maddi ilerleme yolları doğanın kendisi tarafından kesilmiştir Ccediloumll kabile
oumlrguumltlenmesinin oumltesine geccedilmeye imkan verecek maddi koşulları sağlamaz
Oumlrneğin Araplarda ataların tanrılarının sabit kutsal mekacircnlarından
(sanctuary) uzaklaşmak anlamına gelen yaygın goumlccedillerden dolayı din kabile
duygusundan ccedilok ayrışmış Arapların İslam oumlncesi dinsel gelişimi diğer
antik toplumlarda olduğu gibi bedevilikten ccedilıkış yolu sağlamamıştır (Smith
1894 34 47) Bu durum bedevi yaşam tarzının İslamrsquoın yuumlkselişinde bir
avantaj sağlamış olabileceğini duumlşuumlnduumlruumlr Ccediluumlnkuuml bedevi bir Arap başka bir
20 Kabilenin-klanın demokratik yapısı modern anlamda temsili ve doğrudan demokrasilerle koşutluk iccedilermez Tuumlm toplumu ilgilendiren kararların toplumun tuumlm erkek uumlyelerinin toplanıp daha ccedilok yaşlıların
konuştuğu toplantılarda alınmasını ifade eder (Şenel 1982 217) 21 Ugan (1989) ccedilevirisindeki lsquoyasakccedilırsquo yerine lsquootoritersquo soumlzcuumlğuuml daha uygun goumlruumlnmektedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
75
kazanccedil ve mal vermesinin oumln koşulu kulun kuvvet ve emek sarf etmesidir
İnsanla onun tarihi arasındaki ilişkinin niteliğinin lsquomaddirsquo olduğunu
goumlstermesi İbn Haldunrsquou -muhafazakacircr bir yorumla- fasık veya zındık
yapmaz nitekim ikinci cuumlmlesinin de Kurrsquoanrsquodaki lsquoinsan iccedilin ccedilalıştığından
başkası yokturrsquo (Necm 53 39) ayetinden esinli olduğu goumlruumlluumlr Kaldı ki
duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu ilişki doğa ile nesneler arasında da vardır ve bu
ilişkiyi lsquomaddirsquo ccedilerccedilevede analiz eden hiccedilbir doğa bilimci bu yuumlzden
lsquomaddecirsquo olmakla succedillanmamıştır Mukaddimersquonin buumltuumln ruhunun İbn
Haldunrsquoun Kurrsquoanrsquodan aldığı ilhama dayandığını ileri suumlren goumlruumlşler de
(Albayrak 2000 591) bizce aynı oumllccediluumlde abartılıdır
Oumlte yandan emeğin değer yaratıcı roluumlne yapılan vurguda lsquoemek-değerrsquo
teorisinin felsefi bir uzantısını goumlrmegoumlsterme ccedilabası da -oumlğretici olsa bile-
sonuccedilsuz bir ccedilabadır Bunun iccedilin emeğin bir uumlretim faktoumlruuml olarak
lsquoproletaryarsquo formunda ortaya ccedilıktığı 19 yuumlzyılın sanayi toplumunu
beklemek gerekecektir Oumlzetle İbn Haldun erken doğmuş bir Marksist de
değildir6 Bununla birlikte muumllkiyetin emek uumlzerinden meşrulaştırılması
konusunda Lockersquotan7 oumlnce gelir lsquoİnsanın emek sarf etmekle ele geccedilirdiği
şey onun muumllkuuml olup başkaları ancak karşılığını vererek bundan istifade
edebilirlerrsquo (II 320) Yine de bu girişiminde muumllkiyetten ccedilok emeğe değer
atfeder gibidir konuyu lsquokazancın emeklerin kıymeti olduğursquo faslı altında
işlemiştir
Toplumların gelişiminde iktisadi amillerin tesirini kabul eden bir duumlşuumlnuumlruumln
lsquoevrimrsquo duumlşuumlncesini yadsıması beklenemez lsquohellip varlıkların birinin diğerine
istihalesini muumlşahede ediyoruzhellip aşağı olan tabakadan tuumlreyerek hayvanın
nevi ve cinsi ccediloğalmış tedrici bir surette fikir ve duumlşuumlnce sahibi olan insanın
teşekkuumlluumlne kadar yuumlkselmiştir (maymun ve şebek gibi)helliprsquo (I 231)
Buradaki istihale lsquobiccedilim değiştirme başkalaşmarsquo anlamlarına gelir Her bir
varlığın en gelişmiş formunun bir uumlstteki varlığın en ilkel formuna yaklaştığı
goumlzlemine dayalı bu yaklaşımın Darwin ya da Lamarck tarafından
geliştirilen evrim kuramları ile aynı olduğunu soumlylemek guumlccediltuumlr Yine de
sosyal olaylarla doğa olaylarının değişim kanunları arasında bir paralellik
bulunduğu goumlruumlşuumlne ulaştığı anlaşılmaktadır (Hassan 1982 133)
Farklılaşma salt lsquobiyolojikrsquo değildir lsquofikir ve duumlşuumlnce sahibirsquo olmakla
sonuccedillanır Biyolojik evrim insan topluluklarının lsquoavcı-toplayıcırsquo duumlzende
geccedilimlerini suumlrduumlrmelerini muumlmkuumln kılmıştır Buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi toplum
oumlncesi lsquovahşetrsquo (yabanıllık) evresine tarihleyebileceğimiz bu duumlzenin oumltesine
6 Katsiaficasrsquoın (1996) H Simonrsquodan aktardığı Marx ve Engelsrsquoin Mukaddimersquonin Fransızca ccedilevirisini goumlrmuumlş olabileceklerine ilişkin iddiası kanıtlanmış değildir 7 Lockersquoa goumlre (2004 32) lsquoinsan emeğini toprağa kattığı yerde bu toprak artık ondan alınamayacak
biccedilimde onun muumllkiyeti oluyordursquo
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
76
geccedililmesi ise -uumlretici guumlccedillerin gelişmesinin belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen- sosyal ve kuumlltuumlrel evrimle muumlmkuumln olacaktır (Flannery 1995 18-19)
Demek ki İbn Haldunrsquou kendinden oumlncekilerden -hatta sonrakilerden bile-
ayıran oumlzguumlnluumlk eşya ve hadiseleri yorumlamada geliştirdiği youmlntemdir
Nedensellikleri oumlne ccedilıkaran karşıtlıkların diyalektik doğasını keşfeden bir
youmlntem Bu youmlntemin uumlzerinde yuumlkseldiği doumlrtluuml kavram setinin kavranması
ise duumlşuumlnuumlruumln siyasal kuramının anlaşılmasının oumln koşuludur Umran
asabiyet bedevi-hazari karşıtlığı (dichotomy) ve Muumllk (devlet)
lsquoUmranrsquo İlmi
Yukarıda değinilen yeni duumlşuumlnsel aracın Kudemacircrsquonın ccedilizdiği aşkıncıteolojik
ccedilerccedilevede istihdam edilemeyeceği accedilıktır O zaman yeni bir bilim
kurmalıdır Beşerin iccediltimai hayatının hal ve tabiatının tetkikini olaylara dair
haberlerin doğruluğunun tahkikini toplumsal olayolguları youmlneten yasaların
keşfini amaccedillayan yeni bir bilim Bu konuda muumltevazı değildir lsquohellip benim
tarafımdan icat edilmiş yeni bir ilimhellip bu araştırma metodunu derin uğraşma
ve incelemelerden sonra iktiza ettimrsquo (I 91)
lsquoMedeniyet hazara mamurluk bayındırlıkrsquo gibi anlamlara gelen Umran
ilmini İbn Haldun lsquoinsanların cemiyetler halinde yaşayarak duumlnyayı imar
etmelerinden ibaretrsquo bir ilim olarak tanımlar Dolayısıyla Umran lsquoinsani
toplanma beşeri iccediltimarsquo (human gathering) anlamlarına da gelir Bu ilim
lsquoumrana medenileşmeye ve insan cemiyetlerine arız olan zati hastalıklarırsquo
accedilıklamayı amaccedillar (I 11) ancak reccedilete sunmaz siyasetname veya
nasihatname havasına buumlruumlnmez Umran bu youmlnuumlyle insana ait olguların
buumltuumlnuumlnuuml temsil etme iddiasındadır lsquoBeşerin iccediltimai hayatının hal ve
tabiatını goumlzden geccedilirmekrsquo (I 90) Nitekim Mukaddimersquonin buumltuumlnuuml dikkate
alındığında Umranrsquoın uygarlık sosyal ilerleme sosyal kalkınma
anlamlarının tuumlmuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı goumlruumlluumlr (Hassan 1982
31)
İbn Haldunrsquoun Umran ilmi kapsamında tarihsel olayolguları ele alış şekli
oumlzguumlnduumlr Kaynakların akla uygunluk ve olabilirlik (imkan) noktasından
kritiğe tabi tutulması (1) ve olaylar arasındaki nedenselliklerin tespiti (2)
lsquoTarihin iccedilinde saklanan mana ise hellip varlığın sebep ve illetlerini dikkatle
anlamak ve hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibini bilmekten
ibarettirrsquo (I 5) Haberlerin doğrulamasında tanıklığa dayanılmasını
eleştirmesi bu yuumlzdendir Tanıkccedilılığa reddiye olarak nitelenebilecek bu
tavır Kudemacircrsquodan lsquometodolojikrsquo anlamda bir kopuşu da beraberinde getirir
Tanıklığın temel kaynak olarak kabul edilmesinin İslam duumlnyasında yalancı
tanıklık yoluyla yanlış inanccedilların yayılmasına yol accediltığını goumlzlemlemiştir
(Yıldız 2010 34) Oumlzellikle Ortaccedilağ İslam duumlnyasında egemen olan bu tarz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
77
tarih yazıcılığında hadis ilminin de etkisiyle tarihsel olayların rivayet
zincirinde yer alan kişilerin (ravi) eleştirisiyle yetinilir rivayete konu
olayların eleştirisine girilmezdi İbn Haldunrsquoun Umran ilmi ile başlattığı
girişim tarihle hadis yazıcılığı arasındaki bu bağlantıyı koparmaya youmlneliktir
(Arslan 2014 54) Toplumsal yaşamın doğasını kavramayan neden-sonuccedil
ilişkilerini araştırmayan salt tanıklığa dayalı tarihccedililik Umran ilmi ile
karşıtlık iccedilindedir
Toplumsal ve siyasal olguları youmlneten yasallıklar dizgesinin goumlsteriminde
tarihten yararlanması İbn Haldunrsquoun bu kapsamdaki ccedilıkarımlarını
lsquospekuumllatifrsquo olmaktan korumuştur Umran ilmi kapsamında geliştirilen
kuram spekuumllatif değil lsquotarihselcirsquodir nesnelerin ve olguların tarihsel
gelişme suumlreci iccedilerisinde ele alınmaları gerektiğini ima eder (Yıldız 2010
36 48)
Bununla birlikte tanıkccedilılığın kurumsallaşmış formunu temsil eden
rivayetccedililiğin oumlzde yadsınması soumlz konusu değildir lsquoUmranın tuumlrluuml tuumlrluuml
tabiatları olup hellip rivayet ve eserler bunlarla mukayese edilir hellip bu tabiat
kanunlarına uygun ise kabul değilse reddedilirrsquo (I 7) Şeylerin doğasına
uygunluk temel oumllccediluumlttuumlr tarihsel bir olayı nakil ve rivayet edenlere
inanmadan oumlnce lsquohaber verilen bir şeyin haddi zatında muumlmkuumln olup
olmadığırsquo incelenmelidir (I 88) İbn Haldun bunun iccedilin geliştirdiği youmlntemi
şoumlyle tanımlar lsquoBeşerin iccediltimai hayatının tabiatından olan şeylerle iccediltimai
hayata sonradan arız olan şeylerin birbirinden ayırt edilmesirsquo Şeylerin ve
olguların nesnel analizini sağlayan lsquobu usul bizim iccedilin bir kanun teşkil ederrsquo
(I 90) Bu kanunun yuumlruumlrluumlğe konulması lsquotarihten tesaduumlfuuml kovan bir
ihtilalrsquo demektir (Mericcedil 1992 230) Maddi gerccedilekliğin spekuumllatif haber ve
değerlendirmelere uumlstuumlnluumlğuumlnuuml esas alması Mısırrsquoda Maliki mezhebinin baş
kadılığını yapmış bir duumlşuumlnuumlruumln hukukccedilu kimliği ile uyumludur
Bu noktada yazının bilinmediği veya (uygar toplumlarla ticari temaslara
bağlı olarak) sınırlı bir kullanıma sahip olduğu toplumlarda lsquorivayetrsquoin
kurumsal bir olgu olduğunu belirtmek gerekir Mukaddimersquodeki bedeviyet
aşamasına karşılık gelen gelişmişlik duumlzeyindeki toplumlarda
toplumsalsiyasal olana ait lsquobilgirsquonin uumlretilmesi saklanması ve yayılması
rivayet yoluyla olur Bilhassa belirli bir soyu veya kabileyi yuumlcelten şiirler
savaşlar ve soy ccedilizgisine (nesep şecere) ilişkin bilgiler soumlzluuml anlatım
geleneği iccedilinde yazının yaygınlaşmasından sonra bile varlığını suumlrduumlruumlr
Bunlar kişilerle topluluk arasındaki lsquobağrsquoı guumlccedillendiren duumlzenliliği sağlayan
-aşağıda değinilecek- asabiyetin tinsel unsurlarıdır varlıkları yaşamsaldır
Arapccedila koumlkenli lsquorivayetrsquo soumlzcuumlğuumlnuumln lsquosu verdi susuzluğu giderdirsquo anlamına
gelen ravacirc fiil koumlkuumlnden tuumlretilmiş olması anlamlıdır (Oumlzcan 2011 36-37)
geleneğin maddi temellerine işaret eder Mukaddimersquode tenkide tabi tutulan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
78
şey bedevi toplumların bu oumlzelliği değildir rivayetccedililiğin tarihte bir
lsquoyoumlntemrsquo olarak kullanılmasıdır
İbn Haldunrsquoun insan toplumlarının sosyo-ekonomik evrimini incelerken
seferber ettiği maişet bedevilik hazarilik riyaset muumllk kahır şiddet ve
galebe gibi kavramların iyice anlaşılması bilhassa siyasal antropolojiye
ilişkin bir dizi lsquomodernrsquo okumayı gerekli kılar Aşağıdaki paragraflarda yer
alan goumlndermeler biraz da boumlylesi bir okumanın meşruluğunu ve yararını
goumlstermek iccedilindir Beyaz Adamrsquoın Afrika Amerika ve Avustralya kıtalarının
iccedillerine kadar nuumlfuz etmesi haklı olarak hemen soumlmuumlrgecilik ve soykırım
uygulamalarını ccedilağrıştırsa da henuumlz devlet aşamasına geccedilmemiş
toplumlardaki siyasallık kandaş oumlrguumltlenme ve uumlretim ilişkileri alanlarında
zengin bir literatuumlr oluşmasına da dolaylı yoldan katkıda bulunmuştur
Morgan (1994) ve Engels (1971) ile başlatabileceğimiz bu literatuumlr bir
taraftan İbn Haldunrsquoun kuzeybatı Afrika (Mağrip) oumllccedileğinde goumlzlediği bazı
olguların evrenselliğini ortaya koyarken diğer taraftan kurduğu Umran
ilminin basitccedile lsquouygarlık tarihirsquo olarak anlaşılma bahtsızlığına uğramasını da
oumlnleyebilecektir
Sorun bir başka accedilıdan ele alındığında yaşadığı doumlnemin sosyal-siyasal
olayları uumlzerine kafa yorarken nerdeyse insanlığın başlangıcına kadar geriye
gitme gereği duyan -muhtemelen- ilk duumlşuumlnuumlr İbn Haldun ise de modern
zamanlarda aynı yolu izleyen ccedilalışmalar Mukaddimersquoyi hiccedil guumlndemden
duumlşuumlrmeyecek bir veri seti sağlamaktadır
Yukarıda uumlccedil madde halinde sıralanan oumlnermelerin lsquoMuumllkrsquo (devlet)
bağlamında doğrulanması Mukaddimersquonin genel amacını oluşturur Genel
amaccedil oumlzetle lsquoİbn Haldun duumlşuumlncesini iccedilinde yaşadığı toplumun durumu ile
nasıl ilişkilendirdirsquo sorusunun yanıtını verir Hanedanın ve youmlnetici elitin
geccedilirdiği evreleri (tavırlar etvacircr) sosyo-ekonomik değişimlerle
ilişkilendirmesi Mukaddimersquonin iccedileriğini salt tarihsel olayların
yorumlanması olmaktan ccedilıkarır lsquosiyasal kuramrsquo duumlzeyine yuumlkseltir
Goumlruumlşlerini gerekccedilelendirirken tarihten yararlanırsa da tarihten hareketle
ccediloumlzuumlmler oumlnermez reccedilete sunmaz Yaşadığı toplumdaki ekonomik ve siyasal
sorunları teşhis ederek kuramsal bir ccedilerccedilevede ccediloumlzuumlmlemeye girişir
Duumlşuumlnuumlruumln ccedilıkış noktasını oluşturan oumlzel amaccedil ise yaşadığı doumlnemin ve
coğrafyanın tanıklık ettiği olayların yorumlanmasıdır lsquohellip benim bu eseri8
yazmaktan maksadım ancak batı yurtlarının ve bu yurtlarda yaşayan kavim
uruğ ve kitlelerin bu yurtlarda kurulan devletlerin hallerini anlatmaktırrsquo (I
77) lsquoBatı yurtlarırsquo kuzey Afrikarsquonın daha ccedilok Mağrip olarak bilinen batı
boumllgelerini ifade eder Kısaca oumlzel amaccedil lsquotoplumun iccedilinde bulunduğu durum
8 Buradaki lsquoeserrsquo duumlşuumlnuumlruumln kısaca lsquoKitabrsquoul İberrsquo (İbretler Kitabı) olarak bilinen tarih kitabıdır
Mukaddime ise aslında 7 ciltlik bu kitabın lsquogirişrsquo kısmını oluşturan birinci cildidir (Yıldız 2010 29)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
79
İbn Haldunrsquoun duumlşuumlncesini nasıl etkiledirsquo sorusunun yanıtını verir İbn
Haldun Mağriprsquoteki ekonomik ve siyasal ccediloumlkuumlşuuml Tanrı iradesi ya da dış
guumlccedillerle accedilıklamaya girişmez Ccediloumlkuumlşuumln nedenleri duumlşuumlnuumlruumln kucağında
yaşadığı toplumun iccedil yapısında gizlidir (Mericcedil 1977 153)
Bununla birlikte Mukaddimersquonin sadece Mağriprsquoin değil buumltuumln İslam
coğrafyasının derin bir bunalım ve lsquosiyasal parccedilalanmarsquo suumlreci yaşadığı bir
doumlnemin uumlruumlnuuml olduğunu da not etmek gerekir İbn Haldun bu doumlnemde aktif
siyasi goumlrevlerde bulunur siyasi muumlcadelelerin iccedilerisinde yer alır
devletlerkabileler arası muumlzakereleri youmlnetir Mısırrsquoda Maliki mezhebinin
baş kadılığını yapar Kısacası goumlzlem ve soyutlamalarda bulunmak iccedilin
yeterli zaman ve deneyime sahiptir
Muumllkrsquouumln (devlet) uygarlığı muumlmkuumlngoumlruumlnuumlr kılan siyasal ve sosyal birim
olması onun Umran ilmindeki merkezi konumunu accedilıklar Asıl konu
Muumllkrsquotuumlr asabiyet değil asabiyet Muumllkrsquouumln teşhisini ve analizini
sağlayankolaylaştıran bir araccediltır Ccediluumlnkuuml devlet bedevi toplulukların
hazarileşme suumlrecinin lsquodoğalrsquo ve nihai bir uumlruumlnuumlsonucudur lsquoGoumlccedilebenin
gayesi medenileşmek olduğunu ve medeniyete doğru yuumlruumlduumlğuumlnuuml
goumlruumlyoruzrsquo (I 308)
Şekil 1 Mukaddimersquodeki Temel Kavramların Denklemsel Goumlsterimi
Bu suumlrecin lsquodoğalrsquo bir suumlreccedil olarak ele alınabilmesi onu tanımlayan siyasal
sosyal ve ekonomik faktoumlrlerin nesnel analizini gerekli kılar lsquoBu eserimde
hellip umranın ilk başlangıcının ve devletlerin ilk kuruluşunun sebep ve
illetlerini accedilık olarak anlattımrsquo demesi bu yuumlzdendir (I 10)
Asabiyet bu suumlreccedilte bir nevi lsquomarkerrsquo işlevi goumlruumlr lsquotarihin itici guumlcuumlrsquo değil
Bedevi toplumları bir arada (iccediltima halinde) tutan devlet kurmalarını (veya
kurulu bir devleti ele geccedilirmelerini) sağlayan bir lsquobağrsquo olarak asabiyet
tuumlmuumlyle din dışı bir faktoumlrduumlr Şeflikten devlete riyasetten huumlkuumlmete
societasrsquotan civitasrsquoa kandaşlıktan tebaa ve raiyyetrsquoe geccediliş suumlrecini
damgalayan bir faktoumlr
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
80
Bedevilik ve hazarilik Mukaddimersquode iki farklı sosyo-ekonomik yaşam
biccedilimini temsil eder9 Bu ikisi arasındaki ilişkiler diyalektik karşıtlık iccedilerir
ve maddi koşullara tabidir Oumlrneğin ikisinde de sahip olunan alışkanlık ve
meziyetler farklıdır lsquoİnsan alışkanlıklarının oğludurhellip Kendi tabiat ve
mizacının oğlu değildirrsquo (I 315) Oumlyleyse insanın genetik-biyolojik
kapasitesinden ccedilok maddi koşulların şekillendirdiği bir tarihi vardır doğası
yoktur10
İbn Haldunrsquoun bu kısa ama oumlzluuml tespiti aslında Umran ilminin de
anahtarını verir lsquoİnsanlık kendi kendinin eseridirrsquo (Mericcedil 1992 230)
Duumlşuumlnuumlr biyolojik-genetik boyuttan ccedilok toplumsal-kuumlltuumlrel boyutun
belirleyici olduğunu goumlzlemlemiştir Bu belirlenim bedevi toplumların
yerleşik toplumlarla etkileşim suumlrecinde hazarileşmesi şeklinde kendini
goumlsterir Şoumlyle ki bedevi toplumda insanlar -hazari topluma nispeten-
genişlik ve bolluktan uzak sade bir yaşam suumlrerler lsquoBu tarz hayat
yaşayanlar sonradan halleri genişleyerek ihtiyaccedillarından artacak derecede
zenginlik ve genişlik elde ederlerse bu hal onları geniş yaşayışa sevk ederhellip
Bunlar bundan sonra hayat iccedilin bir zaruret olan nesnelerden fazlasını elde
etmek uumlzere birbirine yardım etmeye başlarlarhellip şehirler ve kasabalar bina
etmeye başlarlarhelliprsquo (I 303) Bir başka deyişle hazarileşirler Burada
hazarileşme ile ihtiyaccedil fazlası (artık surplus) arasındaki koşullandırma
yapısı (entailment structure) ccedilok accedilık biccedilimde ortaya konulmuştur
İhtiyaccediltan artacak derecede zenginlik ve genişlik nasıl elde edilmiş
olabilir Yardımlaşma ve işboumlluumlmuumlne goumlnderme yapan İbn Haldun bu
konunun ayrıntılarına girmemiştir Bununla birlikte sosyal gelişme ile
uumlretici guumlccedillerin gelişimi arasındaki ilişkinin farkındadır Nedenleri
konusunda tam bir uyuşma bulunmasa da arkeolojik bulgular Childersquoın
(1995 26 65) lsquoNeolitik Devrimrsquo olarak adlandırdığı yaklaşık olarak MOuml
10000 yıllarına tarihlenen bir dizi gelişmenin (hayvanların evcilleştirilmesi
bitkilerin kuumlltuumlre alınması sabanın icadı vs) tarımda uumlretim artışını
tetiklediğini goumlstermektedir Buna goumlre ihtiyaccedil fazlası uumlruumln bilhassa tarım ve
hayvancılık faaliyetlerindeki lsquoyoğunlaşmarsquo (intensification) suumlreci ile
ilgilidir11
Saban kullanımı sulama poli-kuumlltuumlr gibi teknolojik yatırımlar bir
9 Bedevi ve hazari yaşam tarzları arasındaki ilişki ve karşıtlığın daha iyi anlaşılabilmesi iccedilin benzer ayrımlara ilişkin bir dizi ek okumalar yapılması yararlı olabilir Oumlrneğin Durkheimrsquoin ilkel ve modern
toplumlara goumlnderme yapan lsquomekanikrsquo ve lsquoorganikrsquo dayanışma ayrımı Toumlnniesrsquoin topluluk
(gemeinsschaft) ve toplum (gessellschaft) ayrımı Morganrsquoın sosyal oumlrguumltlenme (societas) ve siyasal oumlrguumltlenme (civitas) ayrımı gibi 10 Serimlenmesi bu ccedilalışmanın konusu olmamakla birlikte doğayı lsquoolguların yasasırsquo olarak goumlren lsquodoğalcı
akılrsquo ve tarihi lsquoinsan deneyimlerinin sistemirsquo olarak goumlren lsquotarihsel akılrsquo dikotomisinde ikincisi iccedilin ccedilağrı yapan Gassetrsquoin (2011) tarih anlayışı Umran esinli goumlruumlnmektedir lsquoDoğa ile nesnelerin arasında ne ilişki
varsa -gerccedilekleştirilmiş işler olarak- tarih ile insan arasında da aynısı vardırrsquo 11 lsquoYoğunrsquo (intensive) tarım birim arazi başına goumlrece yuumlksek emek girdisini ve boumlylece dar oumllccedilekli tarımsal işleme faaliyetlerini lsquoyaygınrsquo (extensive) tarım geniş arazilerde uzun nadas doumlnemlerine dayalı
faaliyetleri ifade eder Yoğun hayvancılık (herding) yerleşimler civarında guumlduumllen goumlrece az sayıda
hayvan iccedilin yuumlksek emek girdisini yaygın hayvancılık buumlyuumlk suumlruumllerin uzak mesafeler boyunca
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
81
taraftan artık uumlruumln oluşumunu sağlarken diğer taraftan -kolayca
terkedilemeyecek kalıcı yatırımlar nedeniyle- yerleşikliği (sedentism) ve
toplumsal katmanlaşmayı koşullandırır (Gilman 1981)
İbn Haldunrsquoun hazari yaşam karşısında bazen bedevi yaşam tarzını oumlver
goumlruumlnmesi12
iki yaşam tarzının karşılık geldiği farklı sosyo-ekonomik
gelişme duumlzeyleri arasındaki karşıtlığı vurgulamak iccedilindir Riyasete
(chiefdom) dayalı bedevi toplumları -antropolojik anlamda- lsquooumltekirsquoleştirmek
suretiyle Muumllkrsquoe dayalı hazari toplumların sosyal-siyasal oumlrguumltlenmesini
anlamak iccedilin bu karşıtlığın iyice bellenmesi gerekir Bununla birlikte kahır
ve tagalluumlbe dayalı muumllk-devlet oumlrguumltlenmesi karşısında bedeviliğin riyasete
dayalı oumlrguumltlenmesini oumlne ccedilıkarması Emevi ve Abbasi siyasal rejimleri
karşısında Hz Muhammed ve Doumlrt Halife devrinin huumlkuumlmdarlıktan ccedilok
riyasete yakın goumlruumlnen oumlrguumltlenmesini tercih ettiğini goumlsterir (Hassan 1982
271) Ancak ne lsquobedevi umranrsquoa ne de lsquohazari umranrsquoa oumlzel bir değer
atfetmiştir bir altın ccedilağ arayışı ya da uygarlaştırma oumlnerisi soumlz konusu
değildir
Demek oluyor ki lsquogoumlccedilebelik ve koumlylerde şehirlerde yaşama ccedilağlarını
geccedilirmek insanlar iccedilin tabii ve zaruridirhellip Goumlccedilebelik şehirlerin ve medeni
hayatın aslıdırrsquo (I 304 307) Bedeviliğin hazariliğin aslı oluşu lsquoinsanlar ilk
oumlnce goumlccedilebe hayatı yaşadığı iccedilindirrsquo (I 98) Bir başka deyişle evrim
basamağında bedevilik hazarilikten oumlnce gelir Yoksa bedeviliğin iccedilinde onu
hazariliğe doumlnuumlştuumlrecek bir lsquooumlzrsquo bulunmaz Mukaddimersquode toplumsal
değişimin accedilıklamasında lsquometafizikrsquo yaklaşıma yer verilmez doumlnuumlşuumlmuumln
yasası uumlretici guumlccedillerdeki gelişmeye goumlnderme yapan lsquozenginlik ve
genişlikrsquotir
Bedeviliği uygar yaşamın aslı yapan doumlrt buumlyuumlk olguyu Morgan (1994 102)
listelemiştir Hayvanların evcilleştirilmesi (1) tahılların bulunması (2)
mimaride -tasarım guumlcuumlndeki gelişmeye ve uumlretme alışkanlığına işaret eden-
taşın kullanılması (3) ve demir cevherinin ergitilmesi (4) Bu sonuncusunu
Morgan lsquoolayların olayırsquo olarak niteler
Bedevilikten sonra lsquoMuumllkrsquo (devlet) gelir Bu durum lsquodevletlerin şehir ve
kasaba kurulmadan oumlnce kurulmuş olmasından ileri gelmiştirrsquo (I 99)
Demek ki devlet ilk kuruluşunda yerleşik-medeni hayatın oumlzelliklerini
barındırmaz Huumlkuumlmdar -ileride goumlruumlleceği gibi- şeflik doumlneminin adet ve
dolaştırılmasını ifade eder Geniş aile gruplarından ccedilok ccedilekirdek hane halkları iccedilin daha uygun goumlruumlnen yoğun tarım ve hayvancılık hane halkı iccedilerisindeki işbirliğine dayanarak kuumlccediluumlk oumllccedilekli lsquoartıkrsquo oluşumunu
destekler (Bogaard 2005 179-180) 12 Oumlrneğin lsquoHububat ve katıktan mahrum olan ccediloumlllerin bu goumlccedilebelerinin vuumlcut ve ahlakları bolluk ve genişlik iccediline dalmış olan verimli yerlerin ahalisinin vuumlcut ve ahlakından guumlzeldirrsquo (I 208) lsquoGoumlccedilebelerin
şehir ahalisine nispetle hayır ve iyiliği kabule daha yakın bir halde olduğursquo (I 309) lsquoGoumlccedilebelerin
şehirlilere nispetle daha şecaatli olduklarırsquo (I 314)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
82
alışkanlıklarından henuumlz kurtulamamış olduğundan kurucu gazilerin
himmetine muhtaccedil bir halde devleti youmlnetir
lsquoYaşamak iccedilin gerekli olan nesne ve vasıtaları elde etmek iccedilin ccedilalışmaktan
ibaretrsquo olan (II 325) geccedilinme (susbsistence) ise hepsinden oumlnce gelir Bu
lsquogeccedilinme tabii bir zaruret ve ihtiyaccedil olduğu iccedilindirrsquo (I 99) Geccedilinme lsquohayatı
idamersquo (survival) olarak da tanımlayabileceğimiz insan faaliyetlerini kapsar
esas olarak yiyecek uumlretimi alanında mutlak bir denetim kurulmasını
beslenme kaynak ve imkanlarının ccedileşitlenmesini ifade eder (Morgan 1994
78) Bu faaliyetlerin kapsamı buumlyuumlk oumllccediluumlde ihtiyaccedil-kaynak karşıtlığının
derecesi ile tayin edilir Başta kadın-erkek ilişkileri olmak uumlzere iş boumlluumlmuuml
ve işbirliğine dayalı ilişkiler geccedilinme amaccedillı faaliyetleri iccedilerir Bu anlamda
geccedilinme ekonomi-politiğin bedevi formunu temsil eder
Morganrsquoın (1994) lsquovarlık suumlrduumlrme sanatırsquo (art of subsistence) olarak
adlandırdığı geccedilinme genel olarak bir topluluk veya boumllge dahilindeki
goumlrece kendine yeterli ve başlıca amacı guumlnluumlk tuumlketim olan faaliyetlere
(avcılık-toplayıcılık balıkccedilılık ccediliftccedililik hayvancılık-ccedilobanlık gibi)
goumlnderme yapar Uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki
muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir
Kaynakların fazla zorlanmadığı duumlşuumlk yoğunluklu bir ekonomiyi temsil
eden geccedilinme faaliyetlerini Sahlins (2010) lsquoHane Tipi Uumlretim Tarzı-HTUumlTrsquo
(Domestic Mode of Production) olarak adlandırır Tahmin edileceği gibi
HTUumlT yapısal olarak artık uumlruumln oluşumuna karşı olan bir sistemdir artık
uumlruumln yoktur aksine lsquoartık emekartık zamanrsquo vardır Biz buna
Mukaddimersquonin kuramsal ccedilerccedilevesinden hareketle lsquobedevi uumlretim tarzırsquo da
diyebiliriz
Geccedilinmenin doğası insanları topluluklar halinde yaşamaya ve işbirliğine
sevk eder lsquohellip tek bir kişi yalnız başına muhtaccedil olduğu gıdayı temin
etmekten acizdirhellip birbirine yardım ederek kendilerinin sayılarından kat kat
fazla insanı geccedilindirecek miktarda gıda maddeleri istihsal edebilirlerrsquo (I
101) Buradaki istihsal lsquouumlretimrsquo anlamına gelir Oumlnde gelim itibarıyla
sıralayacak olursak Geccedilinme (1) Bedevilik (2) Muumllk (3) ve Hazarilik (4)
lsquoGeccedilinmersquo oumlzel bir aşama değil aşamalara (bedevilik ve hazarilik) geccediliş
keyfiyetini ve oralarda kalış suumlresini tayin eden sınırlayıcı bir faktoumlrduumlr
hepsinden oumlnce gelmesi bunu ifade etmek iccedilindir
Oumlzetlemek gerekirse Umran insan topluluklarının yapıp ettikleriyle ilgili bu
doumlrt oumlğe arasında asabiyet uumlzerinden kurulan karşılıklı ilişkilerin toplamı
hatta bu ilişkilerin kendisidir Bilim olarak bakıldığında ise ccedilağdaş anlamda
hem tarih hem sosyoloji hem de bir siyasal kuramdır ya da-tek başına-
bunlardan hiccedilbiri değildir (Hassan 1982 127) Bu disiplinlere siyasal
antropoloji ve ekonomi-politiği de dahil etmeliyiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
83
Bedevilikten hazariliğe geccediliş suumlreci İbn Haldunrsquoun siyasal kuramında
merkezi bir yere sahiptir Bu suumlrecin tahlil ve takibi iccedilin seferber edilen
kavram ise asabiyettir
lsquoAsabiyetrsquo Kavramı
Arapccedila lsquoa-s-brsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen asabiyet lsquotutmak bağlı olmakrsquo
anlamlarına gelir (Yıldız 2010 41) Asabe ise lsquoacircsıbrsquoın ccediloğuludur soumlzcuumlğuumln
koumlkeninde ldquosarmak kuşatmakrdquo anlamları bulunur Kavgada veya savunma
sırasında yakın akraba kişinin etrafını sardığı onu korumaya ccedilalıştığı iccedilin
bunlara asabe denilmiştir Asabe İslam oumlncesinde kişinin baba tarafından
gelen erkek akrabaları (agnates) ve erkek ccedilocuklar anlamında kullanılırken
İslam hukuk yazınında lsquotek başına bulunduğu zaman mirasın tamamını belli
hisseli mirasccedilılar (ashab-ı feraiz) beraber bulunduğu zaman onlardan arta
kalanı alan mirasccedilırsquo şeklinde tanımlanmıştır (TDV-3 1991 452-453)
Asabe soumlzcuumlğuuml aynı zamanda lsquobirlikte savaşa gidenrsquo dolayısıyla bedevi
Arap toplumunun kan davası (blood-feud) hukukunda aynı kurallara tabi
olanların birlikteliğini ifade eder Bu youmlnuumlyle asabe sayısı belirli bir
kalabalık ya da cemaati anlatan usbe soumlzcuumlğuuml ile ilişkili goumlruumlnuumlr (Ibn
Khaldun 2012 851) İslam oumlncesi gelenekler uyarınca savaşta yağma
(ganimet) suumlrecinin youmlnetiminde ve malların korunmasında yer almayanlar
mirasccedilı olamazlar (Smith 1903 54 66) Hem mirasccedilıları hem de savaşccedilıları
ifade eden asabenin erkek cinsiyetine goumlre biccedilimlenen bu doğası kadınların -
duruma goumlre- muumllkiyet veya ganimete konu olabildiği bedevi geccedilim sistemi
ile tutarlıdır Kız kardeşe ya da kız evlada da mirastan pay veren Tanrı
buyruğuna13
Medine erkeklerinin tepki goumlstermiş olması herhalde bundandır
(Smith 1903 117)
Asabiyet ise lsquoaynı soydan gelenlerin veya bir başka sebeple aralarında
yakınlık bulunanların muhaliflere karşı birlikte hareket etmelerini sağlayan
dayanışma duygusursquo olarak tanımlanmıştır (TDV-3 1991 453-454)
Dilimizdeki kullanımı azalmakla birlikte aynı koumlkten gelen asabiye
(noumlroloji) teriminde ve inanca bağlılığı ifade eden taassup soumlzcuumlğuumlnde ortak
olan oumlzellik her ikisinin de şeyler veveya bireyler arasındaki bağlara
goumlnderme yapmasıdır
13 Smith (1903) Nisa suresinin 126 ayetine goumlnderme yapmışsa da mirasla ilgili duumlzenlemeler aynı surenin 11 12 ve 176 ayetlerinde yer almıştır Oumlzellikle sonuncusunun nasıl uygulanacağına ilişkin
sorulara Tanrı Elccedilisirsquonin tepkisinin de sert olduğu anlaşılmaktadır Halife Oumlmer bir Cuma hutbesinde
şoumlyle der lsquolsquohellip Resulullahrsquoa onun hakkında muumlracaat ettiğim kadar hiccedilbir şey hakkında muumlracaat etmemişimdir O da bana bu mevzuda yaptığı kadar hiccedilbir şey hakkında ağır soumlz soumlylememiştir Hatta
parmağı ile goumlğsuumlme dokunmuş ve lsquoYa Oumlmer Sana Nisa suresinin sonundaki yaz ayeti yetmiyor mursquo
demiştirhelliprsquorsquo Ayrıntılar iccedilin bkz Muumlslim (1977 4577)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
84
İbn Haldun asabiyet iccedilin Mukaddimersquonin değişik yerlerinde birbirinden
nuumlanslarla ayrılan accedilıklayıcı tanımlar getirmiştir
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden
kendilerini ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından
ibaret(tir)rsquo (I 82) Topluluk uumlyeleri arasındaki bağlılık ve kaynaşma
duygusu yaratma işlevine goumlnderme yapılır (Biz duygusu)
lsquoBir kavmin bir araya toplanarak kendini korumasından ve duumlşmana
karşı koymasından memleketler fethedip zafer kazanmayı
istemesinden duumlşmanı kuvvet ve şiddetle yenmekten ibaret(tir)rsquo (I
360) Asabiyetin aksiyoner ve şiddete doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Oumlteki duygusu)
lsquoBir nesilden gelenlerin bir araya toplanarak bir kuvvet kudret ve
uumlstuumlnluumlk sahibi olmaları ve bir ideal etrafında toplanmalarırsquo (I 373)
Asabiyetin dayanışma ve işbirliğine doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Kimlik inşası)
İccedilerdiği kimi muğlaklıklara karşın en saf betimlemelerini -doğal olarak-
Mukaddimersquode bulacağımız asabiyet İbn Haldunrsquoun lsquosiyasalrsquo kuramının
(veya Umran ilminin) temelini oluşturur Umranrsquoı bir ağaca benzeten G
Labicarsquoın formuumllasyonu ile ifade etmek gerekirse badiye bu ağacın
koumlklerini muumllk ve hadara goumlvdesini maişet dallarını ilimler yaprak ve
meyvelerini asabiyet ise oumlz suyunu oluşturur (Mericcedil 1977 155)14
Buradaki lsquobadiyersquo soumlzcuumlğuuml bedevilerin yaşam alanı olan kurak ve ccediloumllluumlk
boumllgeleri ifade eder Asabiyetin nesnel incelemesi ekonomik bakımdan
kendi kendine yeterli geccedilimlik yaşam tarzının egemen olduğu artık uumlruumlnuumln
soumlz konusu olmadığı olsa bile -servet temerkuumlzuumlnuuml sınırlayan- lsquoyeniden
dağıtımrsquo (redistribution) mekanizmalarıyla tesviye edildiği bir lsquodevlet oumlncesi
toplumrsquo tasviri uumlzerinden gerccedilekleştirilir
14 Mericcedil bu formuumllasyonu Fransız Marksist yazar Georges Labicarsquoın (1930-2009) Politique et Religion
Chez Ibn Khaldoun (1968) başlıklı yapıtından nakletmektedir biz de bir ccedilizim (Şekil 2) yardımıyla
goumlstermeye ccedilalıştık
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
85
Şekil 2 Umran Ağacı
Asabiyet bedevi toplumu MuumllkDevlet oluşumuna goumltuumlrduumlğuuml iccedilin oumlnemlidir
yoksa hazariliğe geccedilişi sağlayan asabiyet değildir Asabiyet sosyo-ekonomik
gelişmenin itici guumlcuuml olarak sunulmaz aksine bu gelişme ile ters orantılı bir
varoluşa sahip olduğu Mukaddimersquode sıkccedila vurgulanır lsquoBolluk ve rahatlığın
arızaları asabiyetin şiddet ve faydasını giderir nimetler iccediline dalma
asabiyetin keskinliğini kırarrsquo (I 357) Ccediluumlnkuuml toplumun sahip olduğu servet
ne kadar az ise kan ilişkilerinin uumlstuumln etkisi toplum duumlzeni uumlzerinde o kadar
belirleyici goumlruumlnuumlr (Engels 1971 14-15) Eş deyişle yukarıda oumlzetlenen
ekonomik gelişmenin en alt duumlzeyi asabiyetin en keskin olduğu kandaş
oumlrguumltlenme duumlzeyine tekabuumll eder
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden kendilerini
ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından ibaret olanrsquo asabiyet
(I 82) gerccedilek (nesepten) veya varsayımsal (sebepten) kandaşlık ve bağlılık
oumlruumlntuumllerine dayanır veya bu oumlruumlntuumllerden kaynaklanır Asabiyet esprit de
corps feeling of solidarity communal spirit group feeling tribal core
identity vs biccedilimlerde tanımlandığında aslında asabiyetin dışa vurumları
goumlruumlnuumlmleridir soumlz konusu olan asabiyetin tanımı değil teşhisidir
Yine de bunlardan hareketle asabiyetin ne olmadığını kestirmek
muumlmkuumlnduumlr Tanımlamaların tuumlmuumlnde de ortak olan nokta asabiyetin
rastgele ya da keyfi olarak gelişen bir bağ olmadığıdır Asabiyet lsquoSalt Maruz
Kalma Etkisirsquo (Mere Exposure Effect) olarak adlandırılan birey ile başka bir
birey veya nesne arasında o bireyenesneye maruz kalma sıklığına bağlı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
86
olarak gelişen psikolojik bağın oumltesindedir Maruziyet durumunun
bulunmadığı zamanlarda da bağ devam eder Nereye giderse gitsin asabiyet
insanı izler insan bu bağı reddedemez Arap şairinin lsquoister zalim ister
mazlum olsun kardeşine yardım etrsquo oumlğuumlduuml (TDV-3 1991 453) asabiyetin
dışında kalınamayacağını vurgular Aralarındaki derin anlaşmazlığa karşın
amcası Ebu Lehebrsquoin -bir suumlreliğine de olsa- Hz Muhammedrsquoi himayesine
almış olması (TDV-10 1994 178) bu yuumlzdendir O halde asabiyet nedir
Asabiyet yukarıdaki tanımlamalardan ccedilıkarsadığımız işlevler (biz duygusu
oumlteki duygusu kimlik inşası) uumlzerinden bedevi toplumu yabanıllardan
(vahşiler) ayırır Uumlnsiyetin karşıtı olan lsquovahşetrsquo (savagery) duumlnyanın insan
cemiyetleri eliyle imar edilmeden oumlnceki durumunu lsquodoğalrsquo halini ifade
ederken lsquovahşirsquo de boumlylece cemiyetler halinde yaşamayan insanların sıfatı
olacaktır lsquoBu mamurluğun tabii haline arız olan vahşilikhelliprsquo (I 82) Bu
durumda asabiyet insanların vahşetten bedeviyete geccediliş suumlrecinde beraber
deneyimledikleri bir bilinccedil durumu olmalıdır
İlk ortaya ccedilıktığı yer ve zaman bağlamında ele alındıkta asabiyet bir
youmlnuumlyle varlık suumlrduumlrme koşulları ile kendi maddi ve zihinsel kapasitesi
arasındaki orantısızlığa ilksel insanın verdiği yanıtı ifade eder Kandaşlığa
dayalı oumlrguumltlenme İnsanlığın devlet oumlncesi vahşet ve bedeviyet doumlnemlerini
damgalayan asabiyet doğal baskılar karşısındaki zayıflığın insanları
birbirlerine yakınlaştırdığının kanıtıdır Bu yakınlık (kinship) kişi ile soyrsquou
veya klanı arasındaki lsquobağrsquoın bir işlevidir
Buguumlnkuuml uygarlıkccedilı bakış accedilımızla uyuşur goumlruumlnmese de yabanıl insan
kendisini tam olarak anlayamadığı sayısız tehlikelerle kuşatılmış hisseder
İnsanın bu bilinmeyen guumlccedilleri yatıştırma girişimi ccediloğu kez duumlşuumlnuumllduumlğuuml gibi
dinlerin değil akrabalığın ve dostane varoluşun temellerini atar Bu girişimde
tanrılar da kendilerine tapanlara guumlccedilluuml akrabalık bağlarıyla bağlanmışlardır
tribal karakterlidirler Keza bedevi toplumlarda din bireyin doğauumlstuuml bir
guumlccedille olan keyfi bir ilişkisini değil topluluğun (community) buumltuumln uumlyelerinin
kendilerini koruyan bir guumlccedille ilişkisini temsil eder (Smith 1894 54-55)
Asabiyetin aynı zamanda lsquodoğadan gelen bir koruma duygusursquo olarak
tanımlanmış olması bu accedilıdan anlamlıdır (Albayrak 2000 594)
Geccedilim imkacircnları uumlzerindeki sınırlılıklar kavranmadan asabiyetin mahiyeti
kavranamaz Sadece ccediloumll değil geccedilim imkanlarının doğal siyasal ya da
demografik baskılarla sınırlandırılmış (circumscribed) olduğu herhangi bir
lsquoccedilevrersquo nerdeyse her olayı ittifak ve himaye tesisi iccedilin bir fırsat olarak
değerlendirme eğilimini koşullandırır Sizinle yemek yiyen bir misafir bir
başkasıyla yiyinceye kadar sizin himayeniz altındadır Keza sizinle guumln
boyunca yolculuk yapan ve gece yanınızda uyuyan biri (refik-ul cenb) iccedilin
de aynı durum geccedilerlidir Eğer birinin himayesini istiyorsanız ccediladırınızın
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
87
gergi ipini (tunucircb) onunkine temas ettirmeniz yeterlidir Bedevi Arap
toplumunda el-tunucircb bil-tunucircb (tent-rope touching tent-rope) olarak bilinen
bu pratik sayesinde onun komşusu (jacircr) olur ve himayesine girmiş
sayılırsınız (Smith 1903 49)
Bu gibi himaye taleplerinin (istijacircr) oumlzellikle kabile iccedili bir cinayet veya
anlaşmazlıktan dolayı suumlrguumln-kaccedilak durumuna duumlşenlerin başka bir
kabilenin asabiyetine dacirchil edilebilmesi iccedilin kabul goumlrduumlğuuml accedilıktır15
Buumltuumln
bu durumlarda himaye edilen kişinin kendi kabilesi ile bağı kesilir ve yeni
koruyucularının asabiyetine dahil olur Sahlins (2010) ilkel toplumlardaki
hediyeleşme ve lsquobirlikte yemek yemersquo (commensality) pratiklerinin benzer
işlevine dikkati ccedilekmiştir
Uumlretici guumlccedillerin bulunduğu duumlzey ile asabiyet arasındaki ilişkiyi goumlsteren en
iyi oumlrnek bedevi toplumlarda nesebin korunmasına verilen oumlnemdir
lsquoYardımlaşma ve birbirini korumaya hizmet eden nesep şecerelerinin
Araplar arasında muhafaza edilmesi onların zor geccedilinmelerinden darlık
iccedilinde yaşamalarından ve yurtlarının ekonomik durumundan ileri gelmiştirrsquo
(I 326) Burada Marxrsquoın (1979 25) ekonomik belirlenimciliği oumlzetleyen o
ccedilok bilinen tespitini hatırlamadan geccedilmek olmaz lsquoMaddi hayatın uumlretim
tarzı genel olarak toplumsal siyasal ve entelektuumlel hayat suumlrecini
koşullandırır İnsanların varlığını belirleyen şey bilinccedilleri değildir tam
tersine onların bilincini belirleyen toplumsal varlıklarıdırrsquo
Kandaş oumlrguumltlenmeyi karakterize eden başlıca oumlzellik her bireyin kişisel
guumlvenliği bakımından soyrsquoa (gens) guumlvenmesi ve soyu tarafından himaye
edilmesidir ona saldıran buumltuumln soya saldırıyor demektir (Engels 1971 122)
Bir soyun buumltuumln uumlyeleri kendilerini tek bir lsquokanrsquo olarak goumlruumlrler Bu bilinccedil
durumu en accedilık şekilde bedevi Araplarda akrabalığın etkin sınırlarının
oumllccediluumlmuumlnuumln aracını veren lsquokan davasırsquo hukukunda goumlruumlluumlr Bir akrabalık
grubu aralarında kan davası olmayan bir topluluktur Eğer bir adam kendi
akrabalarından birini oumllduumlruumlrse etrafında kendi tarafını tutacak kimseyi
bulamaz Ya kendi akrabaları tarafından oumllduumlruumlluumlr ya da grubun dışına atılır
başka bir gruba sığınarak suumlrguumln durumuna duumlşer Akrabalık grubu aynı
zamanda her kan davasında daima birlikte hareket edenleri ifade eder Bu
grup bir aile bir hane halkı veya oumlleninoumllduumlruumllenin akrabaları değildir ortak
bir grubun adını taşıyan diğer buumltuumln alt grupların birliğidir Akan kan
oumllduumlruumllen kişinin değil kabilenin kanıdır (Smith 1903 22-23) Benzer
pratiklerin bedevi Arap toplumları ile sınırlı olmadığını burada belirtmekle
yetinelim
15 Bedevi yaşam biccedilimini damgalayan uumlccedil temel olgu gelenekselleşme uumlzerinden ittifak ve himaye fırsatına doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr Gıda paylaşımı yolculuk ve ccediladır komşuluğu Sonuncusu mekacircnla ilişkisi
bakımından oumlzellikle hassastır Sahabeden Ubeyy b Karsquob lsquoEvimin Muhammedrsquoin evine ccediladır ipiyle
bağlanmış olmasını istememrsquo diyen adamı Tanrı Elccedilisirsquone şikacircyet eder (Muumlslim 1977 1917)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
88
Boumlyle bir ccedilevrede lsquoakraba olmayanrsquo genellikle lsquoduumlşmanrsquo ya da lsquoyabancırsquo
sayıldığından (Sahlins 2010 193) ittifak ve himayeden yoksun kalmak
oumlluumlm tehlikesiyle eşdeğerdir O kadar ki ilahi mesajın taşıyıcısı olan
peygamberler bile bu tehlikeyi goumlze almazlar Nitekim Taiflilerin koumltuuml
muamelesine maruz kalan Hz Muhammed Mekkersquoye doumlnuumlşuumlnde İslam
duumlşmanlarından birinin (Mutrsquoim b Adiy) himayesinde şehre girebilir (TDV-
3 1991 402)
Demek ki asabiyet ilişkilerden ccedilok bağlara goumlnderme yapar Bu youmlnuumlyle
asabiyet iccedilin en uygun tanım onun lsquokolektif aksiyonrsquo anlamına geldiğidir
(Hassan 1982 197) Asabiyet zayıfların ittifakıdır guumlccedillenince goumlzden
duumlşen guumlccedilluuml tarafın bozduğu bir ittifakhellip Bu tanımlamanın asabiyetin
sadece bedevi toplumlara oumlzguuml olduğu uygarlıkla birlikte işlevini yitirdiği
goumlruumlşuumlnuuml desteklemediğine dikkat edilmelidir Kan-nesep kaynaklı olmasa
bile insanları kolektif aksiyona sevk eden ittifak ve bağlılıkların teşhis
edilebildiği durumlarda asabiyetin varlığından soumlz etmek meşrudur Bu
accedilıdan bakıldığında asabiyetin sosyal yapısalcılar ve post-modernistlerin
lsquokimlikrsquo olarak tanımladıkları şeyin erken bir formu (tribal identity)
olabileceği duumlşuumlncesi (Kalpakian 2008 370) -modernizasyon riski
iccedilermekle birlikte- tuumlmuumlyle temelsiz değildir İbn Haldunrsquoun asabiyet
kavramına bedevi toplumlar uumlzerindeki goumlzlemlerinden hareketle ulaştığı
doğrudur Bununla birlikte asabiyetin salt bu toplumlarla sınırlı bir bağlamda
istihdam edilmesi basitccedile lsquokavramın koumlkenine hapsedilmesirsquo olarak
tanımlayabileceğimiz bir kısıtlılık durumu yaratabilir Eş deyişle duumlşuumlnuumlruumln
oumlnuumlnde ufuk accedilan bir kavramsallaştırma bizim iccedilin aksine kavramsal bir
kısıta doumlnuumlşecektir
Asabiyet kavramına atfettiği oumlzel oumlnem İbn Haldunrsquoun belirleyici faktoumlr
olarak insan teki yerine toplumu oumlne ccedilıkaran tarih anlayışının sonucudur
(Katsiaficas 1996 15) Mukaddimersquonin pek ccedilok yerinde ima edildiği uumlzere
insan tek başına sadece bir lsquoşeyrsquodir İnsanlar iccediltima halinde bulunarak
kendilerine dayanışma ve kimlik duygusu veren siyasal oumlrguumltlenmeyi
sağlayan bilinccedil durumuna (asabiyet) ulaşırlar
Asabiyet yukarıda değinildiği gibi yalnızca biyolojik yakınlıktan
kaynaklanmaz koumlle azadı (velacirc) nesebe katma (istilhak) veya anlaşma
(hılf) gibi yollarla da biyolojik yakınlıktan beklenen yarar (kolektif aksiyon)
sağlanabilir Hatta lsquoihsanıyla birini yetiştiren kimse ile onun ihsanıyla
yetişen kişi arasında hususi bir bağlanış husule gelir Bu bağ da koumllelik ve
anlaşma vasıtasıyla husule gelen bağlantı yerini tutar arada nesep bağı
olmadığı halde yakınlık sağlamlaşır ve nesepten husule gelen fayda elde
edilirrsquo (I 463) lsquoİhsan yoluyla asabiyet inşasırsquo konusuna ileride tekrar
doumlneceğiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
89
Dindar bir Muumlsluumlman lsquoHicret neden sadece Mekkeli Muumlsluumlmanlara farz
kılındırsquo diye soracak olursa İbn Haldun ona şu cevabı verecektir lsquoCcediluumlnkuuml
Mekke ahalisinde Peygamberi korumak ve ona yardım etmek hususunda
goumlccedilebe Araplarda bulunmayan bir oumlzellik vardı ki o da nesil ve nesep
bakımından Peygambere olan yakınlıkları ve bu bağın onları Peygamberi
korumaya sevk ettirmesi idirsquo (I 311) Demek ki dini bir misyon veya
ccedilağrının başarısı iccedilin dahi guumlccedilluuml bir asabiyet oumln koşuldur Mukaddimersquonin
lsquodine davetin asabiyetten başka bir kuvvetle tamam olamayacağına dairrsquo 6
Fasılrsquoı (1 Kitap 3 Boumlluumlm) bunu daha accedilık şekilde serimler İslamrsquoın
başarısını lsquolaikrsquo ve din dışı bir faktoumlrle accedilıklamış olması yalnız kendi
doumlneminde değil buguumln iccedilin bile cesur bir adım sayılır
Acaba bunun tam tersi de geccedilerli midir Bir asabiyet dinsel bir temele
dayanmaksızın memleketler fethedip zaferler kazanabilir mi Mukaddime
boumlyle bir soruyu yanıtlamaz goumlruumlnuumlrse de (Kalpakian 2008 372) asabiyet
gibi din dışı hatta sivil bir faktoumlre verdiği roluuml dine de verdiğini duumlşuumlnmek
iccedilin bir neden yoktur Herhangi bir dini ilkenin yardımı olmaksızın da Muumllk
tesis edilebilir (Arslan 2014 153) Tarihsel accedilıdan bakıldığında dinsel bir
temele sahip goumlruumlnmeyen 5 yuumlzyıldaki Cermen ve Hun akınları ile 13
yuumlzyıldaki Moğol istilası oumlrneklerine dayanarak -temkini elden bırakmadan-
bu soruya evet yanıtını vermek muumlmkuumlnduumlr
Oumlzetle asabiyet insanın salt genetik potansiyeli tarafından dayatılan veya
kendiliğinden var olan lsquoverilirsquo bir bağ değildir lsquoatıfrsquo yoluyla var olan
(ascribed) ve etki doğuran bir bilinccedil durumudur Atıf ccedilerccedilevesi ise geccedilim
koşulları tarafından belirlenir
Buraya kadar anlatılanlardan asabiyetin teşhisi iccedilin bedeviliğin mahiyetinin
iyice anlaşılması gerektiği ortaya ccedilıkar Bu da bilhassa bedevi toplumlardaki
klan oumlrguumltlenmesinin kandaş toplum oumlzelliklerinin ve maddi gelişme
duumlzeyinin kavranması ile muumlmkuumln olabilir
Bedevi - Hazari Karşıtlığı
Arapccedila lsquob-d-aacutersquo fiil koumlkuumlnden gelen bedevi soumlzcuumlğuuml başlangıccedilla ilgili iptidai
ilksel primitive anlamlarına gelir Antropoloji yazınında ise lsquovahşetrsquo
(yabanıllık) aşamasından lsquobedeviyetrsquo (barbarlık) aşamasına geccedilmiş insan
topluluklarını hayvancılıkla uğraşan goumlccedilebe veya koumlylerde yaşayan ccediliftccedili
toplulukları ifade eder lsquoBedevirsquo soumlzcuumlğuuml Ugan (1989) ccedilevirisinde lsquogoumlccedilebersquo
olarak ccedilevrilmişse de Mukaddimersquonin genel ccedilerccedilevesi iccedilinde goumlccedilebeler
yanında barbar-kandaş tarım toplumlarını da kapsadığı accedilıktır (Hassan
1982 245) İbn Haldun bedevi soumlzcuumlğuumlnuuml goumlccedilebe kabile yaşamını
(nomadism) ifade etmek iccedilin kullandığı gibi kentlerden uzakta kırsal
boumllgelerde yerleşik ccediliftccedili ve ccediloban halklar iccedilin de kullanır bunlar arasında
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
90
sosyolojik bir ayrım yapmaz (Ibn Khaldun 2012 849) Hepsinde de kent
yaşamının getirdiği zenginlik ve genişlikten uzak bir yaşam soumlz konusudur
Bedeviliğin doğası kişinin sosyo-ekonomik konumunun nesep bağları ile
tayin edildiği lsquotoplumsalrsquo olanın lsquobireyselrsquo olanı oumlncelediği bir topluma
işaret eder Bedevi yaşam tarzının karşıtını temsil eden lsquohazari toplumrsquo
(Arapccedila h-dz-r fiil koumlkuumlnden) ise yerleşik medeni suumlkucircnet (huzur) iccedilinde
yaşayan kentli toplumları İbn Haldunrsquoun deyimiyle lsquonefislerini guumlven iccedilinde
sayanlarırsquo (I 314) ifade eder Mukaddimersquode her iki yaşam tarzı bir karşıtlık
iccedilinde sunulur Karşıtlığın temelinde ise geccedilim biccedilimlerinin farklılığı
yatmaktadır
Soy (gens)16
ortak bir doumllden (tribursquonun ortak atasından) geliyor olmakla
oumlvuumlnen kandaş grupların (Engels 1971 119) ya da -benzer anlama gelmek
uumlzere- aynı ortak atadan gelen belirli bir soy adı ile diğerlerinden ayrılan ve
aralarında kan bağı olan bir yakınlar topluluğunun oumlrguumltlenmesini temsil
eder (Morgan 1994 151) Ortak bir atadan tuumlreyiş inancının başlıca işlevi
ccedilok sayıda aileyi birbirine eklemleyen bir mekanizma oluşturmaktır Kandaş
toplum yapısı sadece bedevi Araplarda değil buumltuumln ilkel topluluklarda
goumlruumlluumlr Hepsinde de ortak olan şey lsquosoyrsquo bağlarından gelen birlikte inanma
birlikte harekete geccedilme ve dayanışma motivasyonudur Buna -
Montesquieursquoden oumlduumlnccedil alarak- barbarlığın lsquoyasasırsquo da diyebiliriz Bu yasa
yardımlaşma savunma ve bir zarara uğranıldığında bunu giderme
ccedilabalarında birlik ve bir dizi karşılıklı yuumlkuumlmluumlluumlk iccedilerir (Morgan 1994
326)
Akrabalık ilişkisinin dayandığı lsquoortak atarsquo her zaman biyolojik bir koumlkene
goumlnderme yapmaz soyun anlaşma veya birleşme gibi ilkel duumlzeydeki siyasal
kararlarla genişletilmesi de muumlmkuumlnduumlr Soyu soy yapan ortak atanın koumlkleri
ccediloğu kez bir hayvan bitki ya da doğal bir olgu ile temsil edilen lsquototemrsquoe
dayanır17
Kandaşlık ortak atanın bir işlevidir (Childe 1995 45) Ccedileşitli
vesilelerle (ayin savaş duumlğuumln vs) ortak ataya goumlnderme yapılması adının
ve erdemlerinin anılması ilkel toplumların ortak oumlzelliğidir Oumlrneğin
İslamrsquodan oumlnce Araplar hac ibadetini tamamladıktan sonra Mina mevkiinde -
buguumlnkuuml- mescit ile dağ arasındaki yerde bir suumlre dururlar atalarının
oumlvguumllerini (mefahir) ve oumlzel guumlnlerini (eyyam-ı mahsusa) anarlardı (Yazır
1979 724) Kabile kardeşliği yerine din kardeşliğini oumlne ccedilıkaran Kurrsquoanrsquoın
inananlardan atalarını değil Allahrsquoı anmalarını (zikr) istemesi anlamlıdır
lsquoSonra hacla ilgili ibadetlerinizi bitirdiğinizde oumlnceden atalarınızı
16 Gens (Latin) Genos (Grek) Ganas (Sanskrit) Cins (Arap) Hassan (1982 178) bunlara Tuumlrkccediledeki
lsquoKanrsquo ve lsquoHanrsquo soumlzcuumlklerini de ekler 17 Bedevi Arap kabilelerinin kendilerini ccediloğunlukla bir hayvana nispet eden adlar almış olmaları rastlantı
değildir Benicirc Kelb (koumlpek) Benicirc Bekr (erkek deve) Benicirc Anmar (panter) Benicirc Dibab (kertenkele) Benicirc
Esed (aslan) gibi Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1903 44)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
91
zikrettiğiniz gibi şimdi de oumlyle ve hatta daha kuvvetli bir şekilde Allahı
zikredinizrsquo (Bakara 2 200) Uumlretici guumlccedillerin geldiği yeni aşama bedevi
toplumu damgalayan atalar inancının yadsınmasını daha geniş oumllccedilekli bir
siyasal oumlrguumltlenmeye geccedililmesini zorunlu kılacaktır
Morgan (1994) barbarlık-uygarlık ilişkisini lsquomaddecirsquo bir tarih anlayışıyla
ortaya koyarken insanlığın tarih-oumlncesini yabanıllık barbarlık ve uygarlık
olmak uumlzere uumlccedil aşamada ele alır Her bir aşama da kendi iccedilinde aşağı orta ve
yukarı olmak uumlzere uumlccedil alt aşamaya boumlluumlnmuumlştuumlr Oumlrneğin barbarlığın aşağı
aşaması ccediloumlmlekccedililik (pottery) ile başlamış hayvan ve bitkilerin
evcilleştirilerek tarıma geccedililmesi kerpiccedil ve taştan evler yapılması ile orta
aşamaya geccedililmiştir Demirin ergitilmesiyle başlayan yukarı barbarlık
aşaması ise fonetik alfabenin icadı ile sona ermiş ve uygarlık aşamasına
geccedililmiştir
Yabanıllık asabiyetle ilgili boumlluumlmde accedilıklandığı gibi duumlnyanın mamur
olmadan oumlnceki durumunu ifade eder Duumlnyanın imarını insanların
cemiyetler halinde yaşama geccedilmesiyle başlatan İbn Haldun insanlığın
yabanıl doumlnemine Umran ilmi kapsamında oumlzel bir yer vermemiştir Demek
ki duumlnyanın bazı boumllgelerinde yabanıllara rastlamak muumlmkuumlnduumlr Duumlnyanın
sularla kaplı olmayan yerlerini yedi iklim boumllgesine ayıran duumlşuumlnuumlre goumlre
oumlrneğin batı Afrikarsquonın en guumlneyinde (Sahra altı) uzanan lsquoBirinci İklimrsquo
olarak adlandırdığı boumllge boumlyledir lsquoOralarda ancak insandan ziyade dilsiz
hayvanlara en yakın bir seviyede bulunan kimseler yaşarlar bunlar ccediloumlllerde
ve mağaralarda yaşarlar Otlar terbiye edilerek hazırlanmış ve tabii halde
olan taneler yerler birbirlerini yedikleri zamanlar da olur Bunlar insanlar
sırasında sayılmazlarrsquo (I 131)
Mukaddimersquodeki bedevi toplum Morganrsquoın sınıflandırmasında kabaca
barbarlığın orta ve yukarı aşamalarına denk duumlşer Her iki tanımlamada da
bedevi yaşam tarzının mutlaka goumlccedilebeliğe karşılık gelmediğine dikkat
ccedilekilmelidir Yerleşikliğin lsquokırsalrsquo formları da (koumlyluumlluumlk yarı-goumlccedilerlik)
bedeviliği temsil eder geccedilimini tarım ve hayvancılıkla temin edenler iccedilin
lsquokoumlylerde ve sahralarda yaşamak bir zarurettirrsquo (I 303) Mukaddimersquode
tanımlanan bedevi geccedilim tarzının ayırt edici oumlzelliği geccedilim sisteminin tarım
ve hayvancılığa dayalı olmasıdır Bu tarz uumlretimin uumlstuumlnluumlğuuml şuradan
kaynaklanır Uumlretim hayatı en dar sınırlar iccedilinde hareket etmektedir ama
uumlreticiler kendi uumlruumlnlerinin sahibidir (Engels 1971 157) Hazariliğe geccedilişle
birlikte kaybolan bu uumlretim tarzında uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime
youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir
uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir Eş deyişle tarım ve hayvancılığın lsquoyaygınrsquo
(extensive) formlarına goumlnderme yapan bir geccedilim sistemi geccedilerlidir
Ccediliftccedililiğin lsquoyerleşik hayat ccedilağından oumlnceki evreye ait olmasırsquo bunu ifade
eder (II 383)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
92
Bedevilik oumlzellikle hayvancılığa dayalı goumlccedilebelik kendi buumlnyesindeki
ccedilelişkilerle sınırlandırılmıştır Ccedilobanlığa dayalı ekonomi doğası gereği
verimsizdir uumlruumln protein youmlnuumlnden zengin ise de kalori youmlnuumlnden fakirdir
(Earle 2013 225) Dolayısıyla duumlşuumlk yoğunluklu bir nuumlfus iccedilin bile tarımsal
uumlruumlnlerle muumlbadele zorunludur Bedevi geccedilim sistemi iccedilin geniş otlaklar
gerektiğinde işlenecek topraklar imkacircnlarından yararlanabileceği kentler ve
hepsinden oumlnemlisi bu uumlccediluuml arasında bir med-cezir duumlzenliliği iccedilinde gidip
gelme serbestliği gerekir Demek ki goumlccedilebenin kendi oumlzguumln yaşam alanı
(badiye) ile yetinmemek ve yerleşik-hazari toplumlarla ccedilatışmaya girmek
iccedilin yeterince nedeni vardır (Braudel 1989 108) Şefin iktidarının -
kaynakların etkin kontroluuml anlamında- varabileceği sınırlar bu nedenlerle
yakından ilgilidir Otlakların genişliği hayvanların hareketli doğası ve duumlşuumlk
tarımsal uumlretim şefler accedilısından merkezi bir kontroluuml zorlaştırdığından
ekonomik yoğunlaşma ve suumlrduumlruumllebilir buumlyuumlme potansiyelini sınırlar (Earle
2013 226)
Sonuccedilta hazari toplumlarla temas kaccedilınılmazdır Temasın alacağı biccedilimi
(muumlbadele yağma yerleşik hayata katılma gibi) buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi
ekonominin uumlretim duumlzeyi ile hazari toplumun iccedilsel zayıflıkları tayin eder
Tarımın iyileştirildiği uumlruumln doumlnuumlşuumlmuumlnuumln uygulandığı tekniklerin
yaygınlaştığı yerlerde saban ile suumlruuml arasındaki rekabet saban lehine
sonuccedillanır goumlccedilebe hayatı zamanla yok olur (Braudel 1989 110)
Son tahlilde bedevilikten hazariliğe ve başkanlıktan (riyaset şeflik) Muumllkrsquoe
(devlete) geccedilişi sağlayan şey uumlretici guumlccedillerin gelişmesidir asabiyet değildir
lsquohellip ihtiyaccedillarından artacak derecede zenginlik ve genişlikhelliprsquo (I 303) ifadesi
bunu accedilıklar Geccediliş suumlrecinin teşhisinde temel oumllccediluumlt uumlretim tarzıdır Keza
bedeviliği uygarlıktan (hazarilik) ayıran oumllccediluumlt goumlccedilebelik ve yerleşiklik
değildir (Hassan 1982 159) Artık uumlruumln ile uygarlık ve devletin doğuşu
arasında kurulan nedensellik ekonomik belirlenimciliğin temelini oluşturur
Bu zenginlik ve genişliğin yeniden dağıtımı şefliklerin temel işlevi iken
merkezi devletlerin ortaya ccedilıkışı buumlyuumlk oumllccediluumlde ekonomik kaynaklara
erişimin kontroluuml ile ilgilidir İnsanların ekonomik gelişim bakımından
bulundukları aşama o kadar belirleyicidir ki lsquohellip bolluk ve genişliğin tendeki
hal ve tesirleri ibadet ve zahitlikte de goumlruumllmektedirhellip kendilerini ibadete
verenlerin ccediloğu sahra ahalisinden az yiyen ve besinleri kıt olanlardırrsquo (I
210-211)
Bedeviliğin sosyal oumlrguumltlenmesi ise aksine gıdaya erişim konusunda yaygın
bir lsquosınırlanmışlıkrsquo durumu (circumscription) ile damgalanmıştır18
Bu
sınırlanmışlığın derecesi aynı asabiyetin uumlyeleri arasında yuumlksek duumlzeyde
18 lsquoSınırlanmışlıkrsquo durumunun siyasal anlamına ilk kez Robert L Carneiro dikkati ccedilekmiştir Bkz
Carneiro RL (1970) A Theory of the Origin of the State Science (169) 733-738
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
93
karşılıklı bağımlılığı koşullandırır Konukseverlik kuralları ve yiyeceğin
(oumlzellikle et) boumlluumlnmesine ilişkin gelenekler hazari toplumdaki uygarca
jestlerden daha etkili bir gıda paylaşım oumlruumlntuumlsuumlnuuml tahkim eder Bir başka
deyişle onları coumlmert yapan şey ihtiyaccedil maddelerinin yeterli değil aksine kıt
olmasıdır (Evans-Pritchardrsquotan nakleden Sahlins 2010 206)
Bedevi toplumda yuumlruumlrluumlkteki cezai yaptırımlar bile buumlyuumlk oumllccediluumlde ekolojik
koşulların tayin ettiği geccedilim imkanlarının desteklenmesine youmlneliktir
Oumlrneğin oumllduumlrme ve yaralamalar mağdurların muumltevazı bir suumlruumlye sahip
olmasıyla sonuccedillanabilir Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlneminde bir
adamın lsquodiyetrsquo olarak değeri 100 deve veya 200 sığır veya 2000 koyuna
denktir (TDV-9 1994 475) Geccedilim kaynaklarının değer oumllccediluumlsuuml olarak kabul
edildiği benzer pratikleri İslam oumlncesi Arap toplumunda ve diğer bedevi
toplumlarda da goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Eski Nors dilinde buumlyuumlkbaş hayvan (feacute)
soumlzcuumlğuuml servet anlamına geliyordu (Earle 2013 122)
Bedeviliğin siyasal oumlrguumltlenmesi şefliklerdir Şefliklerin lsquosiyasalrsquo
oumlrguumltlenmeler olmadığını duumlşuumlnmek yanıltıcıdır merkezi devletin zuhurunu
siyasallığın miladı olarak goumlren uygarlıkccedilı bakış accedilısının yansımasıdır
asabiyeti bedevi toplumla sınırlı tutan yaklaşımın uzantısıdır Bununla
birlikte şeflikler tekduumlze yapılar olmayıp tarihsel suumlreccedil iccedilinde daha karmaşık
oumlrguumltlenmelere doğru evrildikleri gibi kontrol edilen ekonomik kaynakların
imkacircn verdiği durumlarda merkezi devlet yapılarına doumlnuumlşme potansiyeli
taşırlar Şeflikler Flanneryrsquonin (1995) avcı-toplayıcı zuumlmreler (band)
otonom koumly toplulukları şeflikler ilkel devletler ve devlet şeklinde
sıraladığı ilerlemenin tarihsel uğraklarından birini oluştururlar uumlretici
guumlccedillerdeki gelişmeye bağlı olarak basitten karmaşığa doğru uzanan bir
ccedileşitliliğe sahiptirler
Şeflikler orta oumllccedilekli siyasal birimlerdir kuumlccediluumlk oumllccedilekli koumly temelli siyasal
birimler ile buumlyuumlk buumlrokratik devletlerarasındaki evrimsel boşluğu birbirine
bağlarlar (Earle 2013 27) Şeflikler soy oumlrguumltlenmesine dayalı toplumlardır
ve Morganrsquoın (1994) lsquosocietasrsquo tanımına karşılık gelirler Şefliğin merkezi
bir devlet oumlrguumltlenmesine (civitas) doğru evrilmesi buumlyuumlk oumllccediluumlde tarım ve
hayvancılıkta yoğunlaşma yoluyla tahsis edebileceği ekonomik artığın
buumlyuumlmesine bağlıdır Şefler kabile ccedilıkarlarının gerccedilekleşmesine yardımcı
olma kabiliyetlerine bağlı olarak ciddi bir toplumsal guumlce sahip olabilirlerse
de bu guumlccedil buumlyuumlk oumllccedilekli tarımsal toplumların elitlerine goumlre oldukccedila
sınırlıdır
Devlet oumlncesi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimini temsil eden şeflikler kuşkusuz
tuumlrdeş birimler değildir Oumlzellikle oumlrguumltlenmenin lsquokarmaşıklıkrsquo (complexity)
derecesi arttıkccedila şeflikleri arkaik devletlerden ayırt etmek zorlaşır ara
aşamaların varlığının kabuluuml zorunlu hale gelir Grinin (2011) bu zorluğu
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
94
karmaşık şeflikleri lsquoilkel devlet benzerirsquo (early state analogue) şeklinde
adlandırarak aşmaya ccedilalışmıştır Ona goumlre ilkel devlet benzerleri buumlyuumlkluumlk
sosyo-kuumlltuumlrel veveya siyasal karmaşıklık işlevsel farklılaşma ve yuumlruumltuumllen
goumlrevlerin oumllccedileği bakımından ilkel devletlerle mukayese edilebilen
akrabalık ideolojisine dayalı karmaşık devletsiz toplumların ccedileşitli formlarını
ifade eder Hawaii şefliklerini ve İslam oumlncesi Mekke gibi bağımsız oumlz
youmlnetime sahip kentleri bu kapsamda değerlendiren Grinin şefliklerden ilkel
devlete geccedilişi accedilıklayan iki farklı model oumlnerir lsquoDikeyrsquo modelde
şefliklerden doğrudan ilkel devletlere geccedililirken (Mezopotamya ve eski
Yunan toplumları) lsquoYatayrsquo modelde ise şeflikler oumlnce lsquoilkel devlet benzerirsquo
yapılara doumlnuumlşmekte bu yapılar uumlzerinden ilkel devlet aşamasına (Cengiz
Hanrsquoın Moğol imparatorluğu 1810rsquodan sonraki Hawaii toplumu gibi)
geccedililmektedir (Grinin 2011 256)
Şekil 3 Grininrsquoin (2011) İlkel Devlete Geccediliş Modellemesi
Ara aşamaları farklı biccedilimlerde kurgulamak muumlmkuumln olsa da şefliklerden
devletlere geccediliş suumlrecini belirleyen ana etmenlerin toplumsalyoumlnetsel
uzmanlaşma ve -karar verme faaliyetlerindeki hiyerarşiye goumlnderme yapan-
karmaşıklık derecesi olduğu soumlylenebilir
Tarım ve hayvancılığa dayalı geccedilim sistemlerinin lsquoyaygınrsquo yapısı şefliklerin
heterarşik (merkezileşmemiş dağınık merkezli) siyasal yapısını
koşullandırır Ancak buna dayanarak şefliklerin farklılaşmamış bir toplumsal
yapı uumlzerinde yuumlkseldikleri varsayılamaz Şeflik duumlzeyindeki toplumlar
goumlrece eşitlikccedili otonom koumly toplulukları ile sınıflı toplumlar arasında yer
alan ruumltbe sıralamasına (ranking) sahip toplumlardır Toplumsal eşitsizlik
bakımından şefliklerin devletlerden başlıca farkı ruumltbe toplumları en
yuumlksekten en aşağıya doğru bir statuuml suumlrekliliğine (continuum of status)
sahip iken arkaik devletlerde bireylerin en azından lsquoyoumlneten ve youmlnetilenrsquo
olmak uumlzere -aralarında evlilikler bulunmayan- gerccedilek bir katmanlaşmaya
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
95
(stratification) sahip olmalarıdır Devletin yuumlkselişi ile birlikte şefliklerdeki
duumlşuumlk ruumltbeli aileler onları ortak atalara bağlayan bu continuumrsquodan
koparlar ve kalıcı alt sınıflara doumlnuumlşuumlrler (Flannery 1995 15-16) Oumlzetle
şefliklerde siyasal iktidarın kahır ve şiddetten uzak sınırlandırılmış
goumlruumlnuumlmuuml muumllk-devlet oumlrguumltlenmesine goumlredir
Bedeviliğin ilkeleri siyasal iktidar uumlzerinde sınırlayıcı rol oynayan
lsquooumlzguumlrluumlk eşitlik ve kardeşlikrsquotir Başkanların farklı unvanları (Ruesacirc
Chiefs Big Men Paramounts vs) olsa da ayrıcalıklı uumlstuumlnluumlkleri bulunmaz
lsquoBaşkanlık ululuktan ibaret olup ona başkaları uyrukluk ediyorsa da o kahır
ve kuvvetle huumlkmuumlnuuml yuumlruumltmek kudretinde değildirrsquo (I 353) Başkan lsquoyerelrsquo
bir oumlneme sahip olmakla yetinmek ve kendisine atfedilen ululuğu yiğitlik ve
sistematik coumlmertlik (noblesse oblige)19
goumlsterileriyle kanıtlamak
zorundadır Başkanın başkan (şef) olarak kalabilmesi ailesine
hizmetkacircrlarına ve korkulan bir savaşccedilı ve değerli bir dost olarak sahip
olduğu itibara bağlıdır (Earle 2013 147) Bir kabile reisinin fiili bir
otoriteye sahip olabildiği tek durum savaş veya savaş hazırlığı ile ilgili
faaliyetlerdir Savunma ve saldırı dışında kabile kaynaklarının oumlrguumltlenip
seferber edilmesi oumlrneğin angarya yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile kamusal imar faaliyetleri
yuumlruumltuumllmesi gibi durumlar ancak karmaşıklık duumlzeyi yuumlksek şefliklerde
goumlruumlluumlr
Hemen fark edileceği gibi soy birimlerine dayanan toplumların
lsquodemokratikrsquo ve eşitlikccedili yapısı huumlkuumlmdarlık ve Muumllk oumlrguumltlenmesiyle
karşıtlık iccedilindedir Soy sistemi ancak şeflikbaşkanlık temelindeki iktidar
stratejileri iccedilin bir dayanak sağlar Bedevi toplumlardaki şefliğin bu durumu
uumlretici guumlccedillerin goumlrece duumlşuumlk duumlzeyi ile ilgilidir Uumlretim geccedilimlik
ekonominin oumltesine geccedilemediğinden politik ekonomi lsquomerkezirsquo bir şekilde
denetlenemez Dolayısıyla toplum uumlzerinde ekonomik askeri ve ideolojik bir
denetim kurmak zorlaşır (Earle 2013 238) Savaşın ganimet ve yağmanın
meşru sayılması bu yuumlzdendir Yiğitlik ve kahramanlığın yuumlceltilmesi bu
meşruiyetin tahkimi accedilısından gereklidir
Bedeviliğin goumlruumlnuumlmuuml yiğitlik kahramanlık ve şiddet goumlsterisine dayanır
lsquoŞiddet ve kuvvet bunlar iccedilin bir yaradılış şecaat bir karakter olmuş[tur]helliprsquo
(I 315) Kurucu asabiyeti damgalayan bu oumlzellikler diyalektik biccedilimde
Muumllkrsquouumln taşıyıcı suumltunlarına doumlnuumlşecektir Kişisel haysiyet doğruluk
karakter ve yiğitlik barbarlarda yuumlceltilen başlıca oumlzelliklerdir (Engels 1971
136) Esasen iccedillerinden birinin onlara liderlik etmesi de bu oumlzelliklere sahip
olması sayesindedir Yoksa tevaruumls edilen veya miras bırakılan (kalıtsal) bir
19 Fransızca koumlkenli bu deyim lsquosoyluluk mecbur kılarrsquo (nobility obliges) anlamına gelir yuumlksek statuumlye sahip kişileri duumlşuumlk statuumlluuml kişilere karşı asil ve lsquocoumlmertrsquo davranmakla yuumlkuumlmluuml kılan toplumsal kuralı
ifade eder Ayrıntılar iccedilin bkz Fiddick vd (2013) A Cross-Cultural Study of Noblesse Oblige in
Economic Decision-Making Human Nature 24(3) 318-335 DOI 101007s12110-013-9169-9
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
96
liderlik soumlz konusu değildir Liderlik ancak suumlrekli olarak toplumsal artı ile
beslendiği takdirde kalıtsal bir şefliğe (başkanlık) doumlnuumlşebilir (Şenel 1982
131) Kabilenin demokratik20
yapısı tarafından sınırlandırılan başkan servet
youmlnuumlnden kabilenin geri kalan uumlyelerinden daha zengin değildir Bununla
birlikte o da coumlmertliği ile -borccedillu kılarak- siyasal anlamda onları
sınırlandırmıştır Cebir ve şiddet kabiliyeti kendi asabiyetine youmlnelik
olmayıp duumlşman sayılan kabilelerin sindirilmesi saldırganların
puumlskuumlrtuumllmesi ganimetler elde edilmesi iccedilindir
Arap şairi bu şiddet eğiliminin korkulası değil oumlvuumlnuumllesi bir durum olduğunu
edebi bir dille anlatır lsquoBizden hiccedil bir soylu kişi yatağında oumllmemiştir kanı
vurulduğu yerden başka yere akmamıştırrsquo (Oumlzcan 2011 39) Kuzeyli
(Nordic) halkların edebi incelik bakımından bundan geri kalmayan
efsaneleri goumlrece daha gerccedilekccedili bir anlatıma sahiptir lsquohellip Gunnar o ana
kadar sekiz adam yaralamış ve bunlardan ikisini oumllduumlrmuumlştuuml Şimdi kendisi
de iki yerinden yaralandı fakat herkes onun ne yaralanmaktan ne de oumlluumlmuumln
kendisinden ccedilekinmediğinde hemfikirdirsquo (Earle 2013 147)
Bedeviliğin şefliğe ve nihayetinde Muumllk oluşumuna goumltuumlren bu lsquoşiddetlirsquo
goumlruumlntuumlsuuml Mukaddimersquode insanın doğası ile ilişkilendirilir lsquoBirbirine
zulmetmek ve tecavuumlzlerde bulunmak insanlar iccedilin bir hulk [yaratılış] ve
karakter olmuşturrsquo (I 321) İbn Haldun insanları devlet oumlrguumltlenmesine
goumltuumlren nedenler konusunda Hobbesrsquoun habercisi gibidir lsquohellip Birbirinin
saldırganlığından kendilerini korumak iccedilin insanlar yasakccedilıya21
(huumlkuumlmet ve
hakime) muhtaccediltırlar Yoksa duumlşmanlık ve zuluumlm insanın hayvani olan bir
tabiatı olduğu iccedilin insanlar birbirlerine saldırırlar ve tecavuumlzlerde
bulunurlarrsquo (I 103)
Bedeviliğin yaşam alanı badiyedir Badiye aslında hazari toplumun
uzağındaki bir mekacircn değildir kentin bağ ve bahccedilelerinin bittiği ekonomik
ve demografik yoğunlaşmanın azaldığı yerde badiye başlar Bedevi kenti
ccedilevreleyen kırsal alanla onu ccedilevreleyen ccediloumllde yaşar Boumlyle bir coğrafyada
maddi ilerleme yolları doğanın kendisi tarafından kesilmiştir Ccediloumll kabile
oumlrguumltlenmesinin oumltesine geccedilmeye imkan verecek maddi koşulları sağlamaz
Oumlrneğin Araplarda ataların tanrılarının sabit kutsal mekacircnlarından
(sanctuary) uzaklaşmak anlamına gelen yaygın goumlccedillerden dolayı din kabile
duygusundan ccedilok ayrışmış Arapların İslam oumlncesi dinsel gelişimi diğer
antik toplumlarda olduğu gibi bedevilikten ccedilıkış yolu sağlamamıştır (Smith
1894 34 47) Bu durum bedevi yaşam tarzının İslamrsquoın yuumlkselişinde bir
avantaj sağlamış olabileceğini duumlşuumlnduumlruumlr Ccediluumlnkuuml bedevi bir Arap başka bir
20 Kabilenin-klanın demokratik yapısı modern anlamda temsili ve doğrudan demokrasilerle koşutluk iccedilermez Tuumlm toplumu ilgilendiren kararların toplumun tuumlm erkek uumlyelerinin toplanıp daha ccedilok yaşlıların
konuştuğu toplantılarda alınmasını ifade eder (Şenel 1982 217) 21 Ugan (1989) ccedilevirisindeki lsquoyasakccedilırsquo yerine lsquootoritersquo soumlzcuumlğuuml daha uygun goumlruumlnmektedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
76
geccedililmesi ise -uumlretici guumlccedillerin gelişmesinin belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen- sosyal ve kuumlltuumlrel evrimle muumlmkuumln olacaktır (Flannery 1995 18-19)
Demek ki İbn Haldunrsquou kendinden oumlncekilerden -hatta sonrakilerden bile-
ayıran oumlzguumlnluumlk eşya ve hadiseleri yorumlamada geliştirdiği youmlntemdir
Nedensellikleri oumlne ccedilıkaran karşıtlıkların diyalektik doğasını keşfeden bir
youmlntem Bu youmlntemin uumlzerinde yuumlkseldiği doumlrtluuml kavram setinin kavranması
ise duumlşuumlnuumlruumln siyasal kuramının anlaşılmasının oumln koşuludur Umran
asabiyet bedevi-hazari karşıtlığı (dichotomy) ve Muumllk (devlet)
lsquoUmranrsquo İlmi
Yukarıda değinilen yeni duumlşuumlnsel aracın Kudemacircrsquonın ccedilizdiği aşkıncıteolojik
ccedilerccedilevede istihdam edilemeyeceği accedilıktır O zaman yeni bir bilim
kurmalıdır Beşerin iccediltimai hayatının hal ve tabiatının tetkikini olaylara dair
haberlerin doğruluğunun tahkikini toplumsal olayolguları youmlneten yasaların
keşfini amaccedillayan yeni bir bilim Bu konuda muumltevazı değildir lsquohellip benim
tarafımdan icat edilmiş yeni bir ilimhellip bu araştırma metodunu derin uğraşma
ve incelemelerden sonra iktiza ettimrsquo (I 91)
lsquoMedeniyet hazara mamurluk bayındırlıkrsquo gibi anlamlara gelen Umran
ilmini İbn Haldun lsquoinsanların cemiyetler halinde yaşayarak duumlnyayı imar
etmelerinden ibaretrsquo bir ilim olarak tanımlar Dolayısıyla Umran lsquoinsani
toplanma beşeri iccediltimarsquo (human gathering) anlamlarına da gelir Bu ilim
lsquoumrana medenileşmeye ve insan cemiyetlerine arız olan zati hastalıklarırsquo
accedilıklamayı amaccedillar (I 11) ancak reccedilete sunmaz siyasetname veya
nasihatname havasına buumlruumlnmez Umran bu youmlnuumlyle insana ait olguların
buumltuumlnuumlnuuml temsil etme iddiasındadır lsquoBeşerin iccediltimai hayatının hal ve
tabiatını goumlzden geccedilirmekrsquo (I 90) Nitekim Mukaddimersquonin buumltuumlnuuml dikkate
alındığında Umranrsquoın uygarlık sosyal ilerleme sosyal kalkınma
anlamlarının tuumlmuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı goumlruumlluumlr (Hassan 1982
31)
İbn Haldunrsquoun Umran ilmi kapsamında tarihsel olayolguları ele alış şekli
oumlzguumlnduumlr Kaynakların akla uygunluk ve olabilirlik (imkan) noktasından
kritiğe tabi tutulması (1) ve olaylar arasındaki nedenselliklerin tespiti (2)
lsquoTarihin iccedilinde saklanan mana ise hellip varlığın sebep ve illetlerini dikkatle
anlamak ve hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibini bilmekten
ibarettirrsquo (I 5) Haberlerin doğrulamasında tanıklığa dayanılmasını
eleştirmesi bu yuumlzdendir Tanıkccedilılığa reddiye olarak nitelenebilecek bu
tavır Kudemacircrsquodan lsquometodolojikrsquo anlamda bir kopuşu da beraberinde getirir
Tanıklığın temel kaynak olarak kabul edilmesinin İslam duumlnyasında yalancı
tanıklık yoluyla yanlış inanccedilların yayılmasına yol accediltığını goumlzlemlemiştir
(Yıldız 2010 34) Oumlzellikle Ortaccedilağ İslam duumlnyasında egemen olan bu tarz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
77
tarih yazıcılığında hadis ilminin de etkisiyle tarihsel olayların rivayet
zincirinde yer alan kişilerin (ravi) eleştirisiyle yetinilir rivayete konu
olayların eleştirisine girilmezdi İbn Haldunrsquoun Umran ilmi ile başlattığı
girişim tarihle hadis yazıcılığı arasındaki bu bağlantıyı koparmaya youmlneliktir
(Arslan 2014 54) Toplumsal yaşamın doğasını kavramayan neden-sonuccedil
ilişkilerini araştırmayan salt tanıklığa dayalı tarihccedililik Umran ilmi ile
karşıtlık iccedilindedir
Toplumsal ve siyasal olguları youmlneten yasallıklar dizgesinin goumlsteriminde
tarihten yararlanması İbn Haldunrsquoun bu kapsamdaki ccedilıkarımlarını
lsquospekuumllatifrsquo olmaktan korumuştur Umran ilmi kapsamında geliştirilen
kuram spekuumllatif değil lsquotarihselcirsquodir nesnelerin ve olguların tarihsel
gelişme suumlreci iccedilerisinde ele alınmaları gerektiğini ima eder (Yıldız 2010
36 48)
Bununla birlikte tanıkccedilılığın kurumsallaşmış formunu temsil eden
rivayetccedililiğin oumlzde yadsınması soumlz konusu değildir lsquoUmranın tuumlrluuml tuumlrluuml
tabiatları olup hellip rivayet ve eserler bunlarla mukayese edilir hellip bu tabiat
kanunlarına uygun ise kabul değilse reddedilirrsquo (I 7) Şeylerin doğasına
uygunluk temel oumllccediluumlttuumlr tarihsel bir olayı nakil ve rivayet edenlere
inanmadan oumlnce lsquohaber verilen bir şeyin haddi zatında muumlmkuumln olup
olmadığırsquo incelenmelidir (I 88) İbn Haldun bunun iccedilin geliştirdiği youmlntemi
şoumlyle tanımlar lsquoBeşerin iccediltimai hayatının tabiatından olan şeylerle iccediltimai
hayata sonradan arız olan şeylerin birbirinden ayırt edilmesirsquo Şeylerin ve
olguların nesnel analizini sağlayan lsquobu usul bizim iccedilin bir kanun teşkil ederrsquo
(I 90) Bu kanunun yuumlruumlrluumlğe konulması lsquotarihten tesaduumlfuuml kovan bir
ihtilalrsquo demektir (Mericcedil 1992 230) Maddi gerccedilekliğin spekuumllatif haber ve
değerlendirmelere uumlstuumlnluumlğuumlnuuml esas alması Mısırrsquoda Maliki mezhebinin baş
kadılığını yapmış bir duumlşuumlnuumlruumln hukukccedilu kimliği ile uyumludur
Bu noktada yazının bilinmediği veya (uygar toplumlarla ticari temaslara
bağlı olarak) sınırlı bir kullanıma sahip olduğu toplumlarda lsquorivayetrsquoin
kurumsal bir olgu olduğunu belirtmek gerekir Mukaddimersquodeki bedeviyet
aşamasına karşılık gelen gelişmişlik duumlzeyindeki toplumlarda
toplumsalsiyasal olana ait lsquobilgirsquonin uumlretilmesi saklanması ve yayılması
rivayet yoluyla olur Bilhassa belirli bir soyu veya kabileyi yuumlcelten şiirler
savaşlar ve soy ccedilizgisine (nesep şecere) ilişkin bilgiler soumlzluuml anlatım
geleneği iccedilinde yazının yaygınlaşmasından sonra bile varlığını suumlrduumlruumlr
Bunlar kişilerle topluluk arasındaki lsquobağrsquoı guumlccedillendiren duumlzenliliği sağlayan
-aşağıda değinilecek- asabiyetin tinsel unsurlarıdır varlıkları yaşamsaldır
Arapccedila koumlkenli lsquorivayetrsquo soumlzcuumlğuumlnuumln lsquosu verdi susuzluğu giderdirsquo anlamına
gelen ravacirc fiil koumlkuumlnden tuumlretilmiş olması anlamlıdır (Oumlzcan 2011 36-37)
geleneğin maddi temellerine işaret eder Mukaddimersquode tenkide tabi tutulan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
78
şey bedevi toplumların bu oumlzelliği değildir rivayetccedililiğin tarihte bir
lsquoyoumlntemrsquo olarak kullanılmasıdır
İbn Haldunrsquoun insan toplumlarının sosyo-ekonomik evrimini incelerken
seferber ettiği maişet bedevilik hazarilik riyaset muumllk kahır şiddet ve
galebe gibi kavramların iyice anlaşılması bilhassa siyasal antropolojiye
ilişkin bir dizi lsquomodernrsquo okumayı gerekli kılar Aşağıdaki paragraflarda yer
alan goumlndermeler biraz da boumlylesi bir okumanın meşruluğunu ve yararını
goumlstermek iccedilindir Beyaz Adamrsquoın Afrika Amerika ve Avustralya kıtalarının
iccedillerine kadar nuumlfuz etmesi haklı olarak hemen soumlmuumlrgecilik ve soykırım
uygulamalarını ccedilağrıştırsa da henuumlz devlet aşamasına geccedilmemiş
toplumlardaki siyasallık kandaş oumlrguumltlenme ve uumlretim ilişkileri alanlarında
zengin bir literatuumlr oluşmasına da dolaylı yoldan katkıda bulunmuştur
Morgan (1994) ve Engels (1971) ile başlatabileceğimiz bu literatuumlr bir
taraftan İbn Haldunrsquoun kuzeybatı Afrika (Mağrip) oumllccedileğinde goumlzlediği bazı
olguların evrenselliğini ortaya koyarken diğer taraftan kurduğu Umran
ilminin basitccedile lsquouygarlık tarihirsquo olarak anlaşılma bahtsızlığına uğramasını da
oumlnleyebilecektir
Sorun bir başka accedilıdan ele alındığında yaşadığı doumlnemin sosyal-siyasal
olayları uumlzerine kafa yorarken nerdeyse insanlığın başlangıcına kadar geriye
gitme gereği duyan -muhtemelen- ilk duumlşuumlnuumlr İbn Haldun ise de modern
zamanlarda aynı yolu izleyen ccedilalışmalar Mukaddimersquoyi hiccedil guumlndemden
duumlşuumlrmeyecek bir veri seti sağlamaktadır
Yukarıda uumlccedil madde halinde sıralanan oumlnermelerin lsquoMuumllkrsquo (devlet)
bağlamında doğrulanması Mukaddimersquonin genel amacını oluşturur Genel
amaccedil oumlzetle lsquoİbn Haldun duumlşuumlncesini iccedilinde yaşadığı toplumun durumu ile
nasıl ilişkilendirdirsquo sorusunun yanıtını verir Hanedanın ve youmlnetici elitin
geccedilirdiği evreleri (tavırlar etvacircr) sosyo-ekonomik değişimlerle
ilişkilendirmesi Mukaddimersquonin iccedileriğini salt tarihsel olayların
yorumlanması olmaktan ccedilıkarır lsquosiyasal kuramrsquo duumlzeyine yuumlkseltir
Goumlruumlşlerini gerekccedilelendirirken tarihten yararlanırsa da tarihten hareketle
ccediloumlzuumlmler oumlnermez reccedilete sunmaz Yaşadığı toplumdaki ekonomik ve siyasal
sorunları teşhis ederek kuramsal bir ccedilerccedilevede ccediloumlzuumlmlemeye girişir
Duumlşuumlnuumlruumln ccedilıkış noktasını oluşturan oumlzel amaccedil ise yaşadığı doumlnemin ve
coğrafyanın tanıklık ettiği olayların yorumlanmasıdır lsquohellip benim bu eseri8
yazmaktan maksadım ancak batı yurtlarının ve bu yurtlarda yaşayan kavim
uruğ ve kitlelerin bu yurtlarda kurulan devletlerin hallerini anlatmaktırrsquo (I
77) lsquoBatı yurtlarırsquo kuzey Afrikarsquonın daha ccedilok Mağrip olarak bilinen batı
boumllgelerini ifade eder Kısaca oumlzel amaccedil lsquotoplumun iccedilinde bulunduğu durum
8 Buradaki lsquoeserrsquo duumlşuumlnuumlruumln kısaca lsquoKitabrsquoul İberrsquo (İbretler Kitabı) olarak bilinen tarih kitabıdır
Mukaddime ise aslında 7 ciltlik bu kitabın lsquogirişrsquo kısmını oluşturan birinci cildidir (Yıldız 2010 29)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
79
İbn Haldunrsquoun duumlşuumlncesini nasıl etkiledirsquo sorusunun yanıtını verir İbn
Haldun Mağriprsquoteki ekonomik ve siyasal ccediloumlkuumlşuuml Tanrı iradesi ya da dış
guumlccedillerle accedilıklamaya girişmez Ccediloumlkuumlşuumln nedenleri duumlşuumlnuumlruumln kucağında
yaşadığı toplumun iccedil yapısında gizlidir (Mericcedil 1977 153)
Bununla birlikte Mukaddimersquonin sadece Mağriprsquoin değil buumltuumln İslam
coğrafyasının derin bir bunalım ve lsquosiyasal parccedilalanmarsquo suumlreci yaşadığı bir
doumlnemin uumlruumlnuuml olduğunu da not etmek gerekir İbn Haldun bu doumlnemde aktif
siyasi goumlrevlerde bulunur siyasi muumlcadelelerin iccedilerisinde yer alır
devletlerkabileler arası muumlzakereleri youmlnetir Mısırrsquoda Maliki mezhebinin
baş kadılığını yapar Kısacası goumlzlem ve soyutlamalarda bulunmak iccedilin
yeterli zaman ve deneyime sahiptir
Muumllkrsquouumln (devlet) uygarlığı muumlmkuumlngoumlruumlnuumlr kılan siyasal ve sosyal birim
olması onun Umran ilmindeki merkezi konumunu accedilıklar Asıl konu
Muumllkrsquotuumlr asabiyet değil asabiyet Muumllkrsquouumln teşhisini ve analizini
sağlayankolaylaştıran bir araccediltır Ccediluumlnkuuml devlet bedevi toplulukların
hazarileşme suumlrecinin lsquodoğalrsquo ve nihai bir uumlruumlnuumlsonucudur lsquoGoumlccedilebenin
gayesi medenileşmek olduğunu ve medeniyete doğru yuumlruumlduumlğuumlnuuml
goumlruumlyoruzrsquo (I 308)
Şekil 1 Mukaddimersquodeki Temel Kavramların Denklemsel Goumlsterimi
Bu suumlrecin lsquodoğalrsquo bir suumlreccedil olarak ele alınabilmesi onu tanımlayan siyasal
sosyal ve ekonomik faktoumlrlerin nesnel analizini gerekli kılar lsquoBu eserimde
hellip umranın ilk başlangıcının ve devletlerin ilk kuruluşunun sebep ve
illetlerini accedilık olarak anlattımrsquo demesi bu yuumlzdendir (I 10)
Asabiyet bu suumlreccedilte bir nevi lsquomarkerrsquo işlevi goumlruumlr lsquotarihin itici guumlcuumlrsquo değil
Bedevi toplumları bir arada (iccediltima halinde) tutan devlet kurmalarını (veya
kurulu bir devleti ele geccedilirmelerini) sağlayan bir lsquobağrsquo olarak asabiyet
tuumlmuumlyle din dışı bir faktoumlrduumlr Şeflikten devlete riyasetten huumlkuumlmete
societasrsquotan civitasrsquoa kandaşlıktan tebaa ve raiyyetrsquoe geccediliş suumlrecini
damgalayan bir faktoumlr
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
80
Bedevilik ve hazarilik Mukaddimersquode iki farklı sosyo-ekonomik yaşam
biccedilimini temsil eder9 Bu ikisi arasındaki ilişkiler diyalektik karşıtlık iccedilerir
ve maddi koşullara tabidir Oumlrneğin ikisinde de sahip olunan alışkanlık ve
meziyetler farklıdır lsquoİnsan alışkanlıklarının oğludurhellip Kendi tabiat ve
mizacının oğlu değildirrsquo (I 315) Oumlyleyse insanın genetik-biyolojik
kapasitesinden ccedilok maddi koşulların şekillendirdiği bir tarihi vardır doğası
yoktur10
İbn Haldunrsquoun bu kısa ama oumlzluuml tespiti aslında Umran ilminin de
anahtarını verir lsquoİnsanlık kendi kendinin eseridirrsquo (Mericcedil 1992 230)
Duumlşuumlnuumlr biyolojik-genetik boyuttan ccedilok toplumsal-kuumlltuumlrel boyutun
belirleyici olduğunu goumlzlemlemiştir Bu belirlenim bedevi toplumların
yerleşik toplumlarla etkileşim suumlrecinde hazarileşmesi şeklinde kendini
goumlsterir Şoumlyle ki bedevi toplumda insanlar -hazari topluma nispeten-
genişlik ve bolluktan uzak sade bir yaşam suumlrerler lsquoBu tarz hayat
yaşayanlar sonradan halleri genişleyerek ihtiyaccedillarından artacak derecede
zenginlik ve genişlik elde ederlerse bu hal onları geniş yaşayışa sevk ederhellip
Bunlar bundan sonra hayat iccedilin bir zaruret olan nesnelerden fazlasını elde
etmek uumlzere birbirine yardım etmeye başlarlarhellip şehirler ve kasabalar bina
etmeye başlarlarhelliprsquo (I 303) Bir başka deyişle hazarileşirler Burada
hazarileşme ile ihtiyaccedil fazlası (artık surplus) arasındaki koşullandırma
yapısı (entailment structure) ccedilok accedilık biccedilimde ortaya konulmuştur
İhtiyaccediltan artacak derecede zenginlik ve genişlik nasıl elde edilmiş
olabilir Yardımlaşma ve işboumlluumlmuumlne goumlnderme yapan İbn Haldun bu
konunun ayrıntılarına girmemiştir Bununla birlikte sosyal gelişme ile
uumlretici guumlccedillerin gelişimi arasındaki ilişkinin farkındadır Nedenleri
konusunda tam bir uyuşma bulunmasa da arkeolojik bulgular Childersquoın
(1995 26 65) lsquoNeolitik Devrimrsquo olarak adlandırdığı yaklaşık olarak MOuml
10000 yıllarına tarihlenen bir dizi gelişmenin (hayvanların evcilleştirilmesi
bitkilerin kuumlltuumlre alınması sabanın icadı vs) tarımda uumlretim artışını
tetiklediğini goumlstermektedir Buna goumlre ihtiyaccedil fazlası uumlruumln bilhassa tarım ve
hayvancılık faaliyetlerindeki lsquoyoğunlaşmarsquo (intensification) suumlreci ile
ilgilidir11
Saban kullanımı sulama poli-kuumlltuumlr gibi teknolojik yatırımlar bir
9 Bedevi ve hazari yaşam tarzları arasındaki ilişki ve karşıtlığın daha iyi anlaşılabilmesi iccedilin benzer ayrımlara ilişkin bir dizi ek okumalar yapılması yararlı olabilir Oumlrneğin Durkheimrsquoin ilkel ve modern
toplumlara goumlnderme yapan lsquomekanikrsquo ve lsquoorganikrsquo dayanışma ayrımı Toumlnniesrsquoin topluluk
(gemeinsschaft) ve toplum (gessellschaft) ayrımı Morganrsquoın sosyal oumlrguumltlenme (societas) ve siyasal oumlrguumltlenme (civitas) ayrımı gibi 10 Serimlenmesi bu ccedilalışmanın konusu olmamakla birlikte doğayı lsquoolguların yasasırsquo olarak goumlren lsquodoğalcı
akılrsquo ve tarihi lsquoinsan deneyimlerinin sistemirsquo olarak goumlren lsquotarihsel akılrsquo dikotomisinde ikincisi iccedilin ccedilağrı yapan Gassetrsquoin (2011) tarih anlayışı Umran esinli goumlruumlnmektedir lsquoDoğa ile nesnelerin arasında ne ilişki
varsa -gerccedilekleştirilmiş işler olarak- tarih ile insan arasında da aynısı vardırrsquo 11 lsquoYoğunrsquo (intensive) tarım birim arazi başına goumlrece yuumlksek emek girdisini ve boumlylece dar oumllccedilekli tarımsal işleme faaliyetlerini lsquoyaygınrsquo (extensive) tarım geniş arazilerde uzun nadas doumlnemlerine dayalı
faaliyetleri ifade eder Yoğun hayvancılık (herding) yerleşimler civarında guumlduumllen goumlrece az sayıda
hayvan iccedilin yuumlksek emek girdisini yaygın hayvancılık buumlyuumlk suumlruumllerin uzak mesafeler boyunca
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
81
taraftan artık uumlruumln oluşumunu sağlarken diğer taraftan -kolayca
terkedilemeyecek kalıcı yatırımlar nedeniyle- yerleşikliği (sedentism) ve
toplumsal katmanlaşmayı koşullandırır (Gilman 1981)
İbn Haldunrsquoun hazari yaşam karşısında bazen bedevi yaşam tarzını oumlver
goumlruumlnmesi12
iki yaşam tarzının karşılık geldiği farklı sosyo-ekonomik
gelişme duumlzeyleri arasındaki karşıtlığı vurgulamak iccedilindir Riyasete
(chiefdom) dayalı bedevi toplumları -antropolojik anlamda- lsquooumltekirsquoleştirmek
suretiyle Muumllkrsquoe dayalı hazari toplumların sosyal-siyasal oumlrguumltlenmesini
anlamak iccedilin bu karşıtlığın iyice bellenmesi gerekir Bununla birlikte kahır
ve tagalluumlbe dayalı muumllk-devlet oumlrguumltlenmesi karşısında bedeviliğin riyasete
dayalı oumlrguumltlenmesini oumlne ccedilıkarması Emevi ve Abbasi siyasal rejimleri
karşısında Hz Muhammed ve Doumlrt Halife devrinin huumlkuumlmdarlıktan ccedilok
riyasete yakın goumlruumlnen oumlrguumltlenmesini tercih ettiğini goumlsterir (Hassan 1982
271) Ancak ne lsquobedevi umranrsquoa ne de lsquohazari umranrsquoa oumlzel bir değer
atfetmiştir bir altın ccedilağ arayışı ya da uygarlaştırma oumlnerisi soumlz konusu
değildir
Demek oluyor ki lsquogoumlccedilebelik ve koumlylerde şehirlerde yaşama ccedilağlarını
geccedilirmek insanlar iccedilin tabii ve zaruridirhellip Goumlccedilebelik şehirlerin ve medeni
hayatın aslıdırrsquo (I 304 307) Bedeviliğin hazariliğin aslı oluşu lsquoinsanlar ilk
oumlnce goumlccedilebe hayatı yaşadığı iccedilindirrsquo (I 98) Bir başka deyişle evrim
basamağında bedevilik hazarilikten oumlnce gelir Yoksa bedeviliğin iccedilinde onu
hazariliğe doumlnuumlştuumlrecek bir lsquooumlzrsquo bulunmaz Mukaddimersquode toplumsal
değişimin accedilıklamasında lsquometafizikrsquo yaklaşıma yer verilmez doumlnuumlşuumlmuumln
yasası uumlretici guumlccedillerdeki gelişmeye goumlnderme yapan lsquozenginlik ve
genişlikrsquotir
Bedeviliği uygar yaşamın aslı yapan doumlrt buumlyuumlk olguyu Morgan (1994 102)
listelemiştir Hayvanların evcilleştirilmesi (1) tahılların bulunması (2)
mimaride -tasarım guumlcuumlndeki gelişmeye ve uumlretme alışkanlığına işaret eden-
taşın kullanılması (3) ve demir cevherinin ergitilmesi (4) Bu sonuncusunu
Morgan lsquoolayların olayırsquo olarak niteler
Bedevilikten sonra lsquoMuumllkrsquo (devlet) gelir Bu durum lsquodevletlerin şehir ve
kasaba kurulmadan oumlnce kurulmuş olmasından ileri gelmiştirrsquo (I 99)
Demek ki devlet ilk kuruluşunda yerleşik-medeni hayatın oumlzelliklerini
barındırmaz Huumlkuumlmdar -ileride goumlruumlleceği gibi- şeflik doumlneminin adet ve
dolaştırılmasını ifade eder Geniş aile gruplarından ccedilok ccedilekirdek hane halkları iccedilin daha uygun goumlruumlnen yoğun tarım ve hayvancılık hane halkı iccedilerisindeki işbirliğine dayanarak kuumlccediluumlk oumllccedilekli lsquoartıkrsquo oluşumunu
destekler (Bogaard 2005 179-180) 12 Oumlrneğin lsquoHububat ve katıktan mahrum olan ccediloumlllerin bu goumlccedilebelerinin vuumlcut ve ahlakları bolluk ve genişlik iccediline dalmış olan verimli yerlerin ahalisinin vuumlcut ve ahlakından guumlzeldirrsquo (I 208) lsquoGoumlccedilebelerin
şehir ahalisine nispetle hayır ve iyiliği kabule daha yakın bir halde olduğursquo (I 309) lsquoGoumlccedilebelerin
şehirlilere nispetle daha şecaatli olduklarırsquo (I 314)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
82
alışkanlıklarından henuumlz kurtulamamış olduğundan kurucu gazilerin
himmetine muhtaccedil bir halde devleti youmlnetir
lsquoYaşamak iccedilin gerekli olan nesne ve vasıtaları elde etmek iccedilin ccedilalışmaktan
ibaretrsquo olan (II 325) geccedilinme (susbsistence) ise hepsinden oumlnce gelir Bu
lsquogeccedilinme tabii bir zaruret ve ihtiyaccedil olduğu iccedilindirrsquo (I 99) Geccedilinme lsquohayatı
idamersquo (survival) olarak da tanımlayabileceğimiz insan faaliyetlerini kapsar
esas olarak yiyecek uumlretimi alanında mutlak bir denetim kurulmasını
beslenme kaynak ve imkanlarının ccedileşitlenmesini ifade eder (Morgan 1994
78) Bu faaliyetlerin kapsamı buumlyuumlk oumllccediluumlde ihtiyaccedil-kaynak karşıtlığının
derecesi ile tayin edilir Başta kadın-erkek ilişkileri olmak uumlzere iş boumlluumlmuuml
ve işbirliğine dayalı ilişkiler geccedilinme amaccedillı faaliyetleri iccedilerir Bu anlamda
geccedilinme ekonomi-politiğin bedevi formunu temsil eder
Morganrsquoın (1994) lsquovarlık suumlrduumlrme sanatırsquo (art of subsistence) olarak
adlandırdığı geccedilinme genel olarak bir topluluk veya boumllge dahilindeki
goumlrece kendine yeterli ve başlıca amacı guumlnluumlk tuumlketim olan faaliyetlere
(avcılık-toplayıcılık balıkccedilılık ccediliftccedililik hayvancılık-ccedilobanlık gibi)
goumlnderme yapar Uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki
muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir
Kaynakların fazla zorlanmadığı duumlşuumlk yoğunluklu bir ekonomiyi temsil
eden geccedilinme faaliyetlerini Sahlins (2010) lsquoHane Tipi Uumlretim Tarzı-HTUumlTrsquo
(Domestic Mode of Production) olarak adlandırır Tahmin edileceği gibi
HTUumlT yapısal olarak artık uumlruumln oluşumuna karşı olan bir sistemdir artık
uumlruumln yoktur aksine lsquoartık emekartık zamanrsquo vardır Biz buna
Mukaddimersquonin kuramsal ccedilerccedilevesinden hareketle lsquobedevi uumlretim tarzırsquo da
diyebiliriz
Geccedilinmenin doğası insanları topluluklar halinde yaşamaya ve işbirliğine
sevk eder lsquohellip tek bir kişi yalnız başına muhtaccedil olduğu gıdayı temin
etmekten acizdirhellip birbirine yardım ederek kendilerinin sayılarından kat kat
fazla insanı geccedilindirecek miktarda gıda maddeleri istihsal edebilirlerrsquo (I
101) Buradaki istihsal lsquouumlretimrsquo anlamına gelir Oumlnde gelim itibarıyla
sıralayacak olursak Geccedilinme (1) Bedevilik (2) Muumllk (3) ve Hazarilik (4)
lsquoGeccedilinmersquo oumlzel bir aşama değil aşamalara (bedevilik ve hazarilik) geccediliş
keyfiyetini ve oralarda kalış suumlresini tayin eden sınırlayıcı bir faktoumlrduumlr
hepsinden oumlnce gelmesi bunu ifade etmek iccedilindir
Oumlzetlemek gerekirse Umran insan topluluklarının yapıp ettikleriyle ilgili bu
doumlrt oumlğe arasında asabiyet uumlzerinden kurulan karşılıklı ilişkilerin toplamı
hatta bu ilişkilerin kendisidir Bilim olarak bakıldığında ise ccedilağdaş anlamda
hem tarih hem sosyoloji hem de bir siyasal kuramdır ya da-tek başına-
bunlardan hiccedilbiri değildir (Hassan 1982 127) Bu disiplinlere siyasal
antropoloji ve ekonomi-politiği de dahil etmeliyiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
83
Bedevilikten hazariliğe geccediliş suumlreci İbn Haldunrsquoun siyasal kuramında
merkezi bir yere sahiptir Bu suumlrecin tahlil ve takibi iccedilin seferber edilen
kavram ise asabiyettir
lsquoAsabiyetrsquo Kavramı
Arapccedila lsquoa-s-brsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen asabiyet lsquotutmak bağlı olmakrsquo
anlamlarına gelir (Yıldız 2010 41) Asabe ise lsquoacircsıbrsquoın ccediloğuludur soumlzcuumlğuumln
koumlkeninde ldquosarmak kuşatmakrdquo anlamları bulunur Kavgada veya savunma
sırasında yakın akraba kişinin etrafını sardığı onu korumaya ccedilalıştığı iccedilin
bunlara asabe denilmiştir Asabe İslam oumlncesinde kişinin baba tarafından
gelen erkek akrabaları (agnates) ve erkek ccedilocuklar anlamında kullanılırken
İslam hukuk yazınında lsquotek başına bulunduğu zaman mirasın tamamını belli
hisseli mirasccedilılar (ashab-ı feraiz) beraber bulunduğu zaman onlardan arta
kalanı alan mirasccedilırsquo şeklinde tanımlanmıştır (TDV-3 1991 452-453)
Asabe soumlzcuumlğuuml aynı zamanda lsquobirlikte savaşa gidenrsquo dolayısıyla bedevi
Arap toplumunun kan davası (blood-feud) hukukunda aynı kurallara tabi
olanların birlikteliğini ifade eder Bu youmlnuumlyle asabe sayısı belirli bir
kalabalık ya da cemaati anlatan usbe soumlzcuumlğuuml ile ilişkili goumlruumlnuumlr (Ibn
Khaldun 2012 851) İslam oumlncesi gelenekler uyarınca savaşta yağma
(ganimet) suumlrecinin youmlnetiminde ve malların korunmasında yer almayanlar
mirasccedilı olamazlar (Smith 1903 54 66) Hem mirasccedilıları hem de savaşccedilıları
ifade eden asabenin erkek cinsiyetine goumlre biccedilimlenen bu doğası kadınların -
duruma goumlre- muumllkiyet veya ganimete konu olabildiği bedevi geccedilim sistemi
ile tutarlıdır Kız kardeşe ya da kız evlada da mirastan pay veren Tanrı
buyruğuna13
Medine erkeklerinin tepki goumlstermiş olması herhalde bundandır
(Smith 1903 117)
Asabiyet ise lsquoaynı soydan gelenlerin veya bir başka sebeple aralarında
yakınlık bulunanların muhaliflere karşı birlikte hareket etmelerini sağlayan
dayanışma duygusursquo olarak tanımlanmıştır (TDV-3 1991 453-454)
Dilimizdeki kullanımı azalmakla birlikte aynı koumlkten gelen asabiye
(noumlroloji) teriminde ve inanca bağlılığı ifade eden taassup soumlzcuumlğuumlnde ortak
olan oumlzellik her ikisinin de şeyler veveya bireyler arasındaki bağlara
goumlnderme yapmasıdır
13 Smith (1903) Nisa suresinin 126 ayetine goumlnderme yapmışsa da mirasla ilgili duumlzenlemeler aynı surenin 11 12 ve 176 ayetlerinde yer almıştır Oumlzellikle sonuncusunun nasıl uygulanacağına ilişkin
sorulara Tanrı Elccedilisirsquonin tepkisinin de sert olduğu anlaşılmaktadır Halife Oumlmer bir Cuma hutbesinde
şoumlyle der lsquolsquohellip Resulullahrsquoa onun hakkında muumlracaat ettiğim kadar hiccedilbir şey hakkında muumlracaat etmemişimdir O da bana bu mevzuda yaptığı kadar hiccedilbir şey hakkında ağır soumlz soumlylememiştir Hatta
parmağı ile goumlğsuumlme dokunmuş ve lsquoYa Oumlmer Sana Nisa suresinin sonundaki yaz ayeti yetmiyor mursquo
demiştirhelliprsquorsquo Ayrıntılar iccedilin bkz Muumlslim (1977 4577)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
84
İbn Haldun asabiyet iccedilin Mukaddimersquonin değişik yerlerinde birbirinden
nuumlanslarla ayrılan accedilıklayıcı tanımlar getirmiştir
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden
kendilerini ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından
ibaret(tir)rsquo (I 82) Topluluk uumlyeleri arasındaki bağlılık ve kaynaşma
duygusu yaratma işlevine goumlnderme yapılır (Biz duygusu)
lsquoBir kavmin bir araya toplanarak kendini korumasından ve duumlşmana
karşı koymasından memleketler fethedip zafer kazanmayı
istemesinden duumlşmanı kuvvet ve şiddetle yenmekten ibaret(tir)rsquo (I
360) Asabiyetin aksiyoner ve şiddete doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Oumlteki duygusu)
lsquoBir nesilden gelenlerin bir araya toplanarak bir kuvvet kudret ve
uumlstuumlnluumlk sahibi olmaları ve bir ideal etrafında toplanmalarırsquo (I 373)
Asabiyetin dayanışma ve işbirliğine doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Kimlik inşası)
İccedilerdiği kimi muğlaklıklara karşın en saf betimlemelerini -doğal olarak-
Mukaddimersquode bulacağımız asabiyet İbn Haldunrsquoun lsquosiyasalrsquo kuramının
(veya Umran ilminin) temelini oluşturur Umranrsquoı bir ağaca benzeten G
Labicarsquoın formuumllasyonu ile ifade etmek gerekirse badiye bu ağacın
koumlklerini muumllk ve hadara goumlvdesini maişet dallarını ilimler yaprak ve
meyvelerini asabiyet ise oumlz suyunu oluşturur (Mericcedil 1977 155)14
Buradaki lsquobadiyersquo soumlzcuumlğuuml bedevilerin yaşam alanı olan kurak ve ccediloumllluumlk
boumllgeleri ifade eder Asabiyetin nesnel incelemesi ekonomik bakımdan
kendi kendine yeterli geccedilimlik yaşam tarzının egemen olduğu artık uumlruumlnuumln
soumlz konusu olmadığı olsa bile -servet temerkuumlzuumlnuuml sınırlayan- lsquoyeniden
dağıtımrsquo (redistribution) mekanizmalarıyla tesviye edildiği bir lsquodevlet oumlncesi
toplumrsquo tasviri uumlzerinden gerccedilekleştirilir
14 Mericcedil bu formuumllasyonu Fransız Marksist yazar Georges Labicarsquoın (1930-2009) Politique et Religion
Chez Ibn Khaldoun (1968) başlıklı yapıtından nakletmektedir biz de bir ccedilizim (Şekil 2) yardımıyla
goumlstermeye ccedilalıştık
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
85
Şekil 2 Umran Ağacı
Asabiyet bedevi toplumu MuumllkDevlet oluşumuna goumltuumlrduumlğuuml iccedilin oumlnemlidir
yoksa hazariliğe geccedilişi sağlayan asabiyet değildir Asabiyet sosyo-ekonomik
gelişmenin itici guumlcuuml olarak sunulmaz aksine bu gelişme ile ters orantılı bir
varoluşa sahip olduğu Mukaddimersquode sıkccedila vurgulanır lsquoBolluk ve rahatlığın
arızaları asabiyetin şiddet ve faydasını giderir nimetler iccediline dalma
asabiyetin keskinliğini kırarrsquo (I 357) Ccediluumlnkuuml toplumun sahip olduğu servet
ne kadar az ise kan ilişkilerinin uumlstuumln etkisi toplum duumlzeni uumlzerinde o kadar
belirleyici goumlruumlnuumlr (Engels 1971 14-15) Eş deyişle yukarıda oumlzetlenen
ekonomik gelişmenin en alt duumlzeyi asabiyetin en keskin olduğu kandaş
oumlrguumltlenme duumlzeyine tekabuumll eder
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden kendilerini
ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından ibaret olanrsquo asabiyet
(I 82) gerccedilek (nesepten) veya varsayımsal (sebepten) kandaşlık ve bağlılık
oumlruumlntuumllerine dayanır veya bu oumlruumlntuumllerden kaynaklanır Asabiyet esprit de
corps feeling of solidarity communal spirit group feeling tribal core
identity vs biccedilimlerde tanımlandığında aslında asabiyetin dışa vurumları
goumlruumlnuumlmleridir soumlz konusu olan asabiyetin tanımı değil teşhisidir
Yine de bunlardan hareketle asabiyetin ne olmadığını kestirmek
muumlmkuumlnduumlr Tanımlamaların tuumlmuumlnde de ortak olan nokta asabiyetin
rastgele ya da keyfi olarak gelişen bir bağ olmadığıdır Asabiyet lsquoSalt Maruz
Kalma Etkisirsquo (Mere Exposure Effect) olarak adlandırılan birey ile başka bir
birey veya nesne arasında o bireyenesneye maruz kalma sıklığına bağlı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
86
olarak gelişen psikolojik bağın oumltesindedir Maruziyet durumunun
bulunmadığı zamanlarda da bağ devam eder Nereye giderse gitsin asabiyet
insanı izler insan bu bağı reddedemez Arap şairinin lsquoister zalim ister
mazlum olsun kardeşine yardım etrsquo oumlğuumlduuml (TDV-3 1991 453) asabiyetin
dışında kalınamayacağını vurgular Aralarındaki derin anlaşmazlığa karşın
amcası Ebu Lehebrsquoin -bir suumlreliğine de olsa- Hz Muhammedrsquoi himayesine
almış olması (TDV-10 1994 178) bu yuumlzdendir O halde asabiyet nedir
Asabiyet yukarıdaki tanımlamalardan ccedilıkarsadığımız işlevler (biz duygusu
oumlteki duygusu kimlik inşası) uumlzerinden bedevi toplumu yabanıllardan
(vahşiler) ayırır Uumlnsiyetin karşıtı olan lsquovahşetrsquo (savagery) duumlnyanın insan
cemiyetleri eliyle imar edilmeden oumlnceki durumunu lsquodoğalrsquo halini ifade
ederken lsquovahşirsquo de boumlylece cemiyetler halinde yaşamayan insanların sıfatı
olacaktır lsquoBu mamurluğun tabii haline arız olan vahşilikhelliprsquo (I 82) Bu
durumda asabiyet insanların vahşetten bedeviyete geccediliş suumlrecinde beraber
deneyimledikleri bir bilinccedil durumu olmalıdır
İlk ortaya ccedilıktığı yer ve zaman bağlamında ele alındıkta asabiyet bir
youmlnuumlyle varlık suumlrduumlrme koşulları ile kendi maddi ve zihinsel kapasitesi
arasındaki orantısızlığa ilksel insanın verdiği yanıtı ifade eder Kandaşlığa
dayalı oumlrguumltlenme İnsanlığın devlet oumlncesi vahşet ve bedeviyet doumlnemlerini
damgalayan asabiyet doğal baskılar karşısındaki zayıflığın insanları
birbirlerine yakınlaştırdığının kanıtıdır Bu yakınlık (kinship) kişi ile soyrsquou
veya klanı arasındaki lsquobağrsquoın bir işlevidir
Buguumlnkuuml uygarlıkccedilı bakış accedilımızla uyuşur goumlruumlnmese de yabanıl insan
kendisini tam olarak anlayamadığı sayısız tehlikelerle kuşatılmış hisseder
İnsanın bu bilinmeyen guumlccedilleri yatıştırma girişimi ccediloğu kez duumlşuumlnuumllduumlğuuml gibi
dinlerin değil akrabalığın ve dostane varoluşun temellerini atar Bu girişimde
tanrılar da kendilerine tapanlara guumlccedilluuml akrabalık bağlarıyla bağlanmışlardır
tribal karakterlidirler Keza bedevi toplumlarda din bireyin doğauumlstuuml bir
guumlccedille olan keyfi bir ilişkisini değil topluluğun (community) buumltuumln uumlyelerinin
kendilerini koruyan bir guumlccedille ilişkisini temsil eder (Smith 1894 54-55)
Asabiyetin aynı zamanda lsquodoğadan gelen bir koruma duygusursquo olarak
tanımlanmış olması bu accedilıdan anlamlıdır (Albayrak 2000 594)
Geccedilim imkacircnları uumlzerindeki sınırlılıklar kavranmadan asabiyetin mahiyeti
kavranamaz Sadece ccediloumll değil geccedilim imkanlarının doğal siyasal ya da
demografik baskılarla sınırlandırılmış (circumscribed) olduğu herhangi bir
lsquoccedilevrersquo nerdeyse her olayı ittifak ve himaye tesisi iccedilin bir fırsat olarak
değerlendirme eğilimini koşullandırır Sizinle yemek yiyen bir misafir bir
başkasıyla yiyinceye kadar sizin himayeniz altındadır Keza sizinle guumln
boyunca yolculuk yapan ve gece yanınızda uyuyan biri (refik-ul cenb) iccedilin
de aynı durum geccedilerlidir Eğer birinin himayesini istiyorsanız ccediladırınızın
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
87
gergi ipini (tunucircb) onunkine temas ettirmeniz yeterlidir Bedevi Arap
toplumunda el-tunucircb bil-tunucircb (tent-rope touching tent-rope) olarak bilinen
bu pratik sayesinde onun komşusu (jacircr) olur ve himayesine girmiş
sayılırsınız (Smith 1903 49)
Bu gibi himaye taleplerinin (istijacircr) oumlzellikle kabile iccedili bir cinayet veya
anlaşmazlıktan dolayı suumlrguumln-kaccedilak durumuna duumlşenlerin başka bir
kabilenin asabiyetine dacirchil edilebilmesi iccedilin kabul goumlrduumlğuuml accedilıktır15
Buumltuumln
bu durumlarda himaye edilen kişinin kendi kabilesi ile bağı kesilir ve yeni
koruyucularının asabiyetine dahil olur Sahlins (2010) ilkel toplumlardaki
hediyeleşme ve lsquobirlikte yemek yemersquo (commensality) pratiklerinin benzer
işlevine dikkati ccedilekmiştir
Uumlretici guumlccedillerin bulunduğu duumlzey ile asabiyet arasındaki ilişkiyi goumlsteren en
iyi oumlrnek bedevi toplumlarda nesebin korunmasına verilen oumlnemdir
lsquoYardımlaşma ve birbirini korumaya hizmet eden nesep şecerelerinin
Araplar arasında muhafaza edilmesi onların zor geccedilinmelerinden darlık
iccedilinde yaşamalarından ve yurtlarının ekonomik durumundan ileri gelmiştirrsquo
(I 326) Burada Marxrsquoın (1979 25) ekonomik belirlenimciliği oumlzetleyen o
ccedilok bilinen tespitini hatırlamadan geccedilmek olmaz lsquoMaddi hayatın uumlretim
tarzı genel olarak toplumsal siyasal ve entelektuumlel hayat suumlrecini
koşullandırır İnsanların varlığını belirleyen şey bilinccedilleri değildir tam
tersine onların bilincini belirleyen toplumsal varlıklarıdırrsquo
Kandaş oumlrguumltlenmeyi karakterize eden başlıca oumlzellik her bireyin kişisel
guumlvenliği bakımından soyrsquoa (gens) guumlvenmesi ve soyu tarafından himaye
edilmesidir ona saldıran buumltuumln soya saldırıyor demektir (Engels 1971 122)
Bir soyun buumltuumln uumlyeleri kendilerini tek bir lsquokanrsquo olarak goumlruumlrler Bu bilinccedil
durumu en accedilık şekilde bedevi Araplarda akrabalığın etkin sınırlarının
oumllccediluumlmuumlnuumln aracını veren lsquokan davasırsquo hukukunda goumlruumlluumlr Bir akrabalık
grubu aralarında kan davası olmayan bir topluluktur Eğer bir adam kendi
akrabalarından birini oumllduumlruumlrse etrafında kendi tarafını tutacak kimseyi
bulamaz Ya kendi akrabaları tarafından oumllduumlruumlluumlr ya da grubun dışına atılır
başka bir gruba sığınarak suumlrguumln durumuna duumlşer Akrabalık grubu aynı
zamanda her kan davasında daima birlikte hareket edenleri ifade eder Bu
grup bir aile bir hane halkı veya oumlleninoumllduumlruumllenin akrabaları değildir ortak
bir grubun adını taşıyan diğer buumltuumln alt grupların birliğidir Akan kan
oumllduumlruumllen kişinin değil kabilenin kanıdır (Smith 1903 22-23) Benzer
pratiklerin bedevi Arap toplumları ile sınırlı olmadığını burada belirtmekle
yetinelim
15 Bedevi yaşam biccedilimini damgalayan uumlccedil temel olgu gelenekselleşme uumlzerinden ittifak ve himaye fırsatına doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr Gıda paylaşımı yolculuk ve ccediladır komşuluğu Sonuncusu mekacircnla ilişkisi
bakımından oumlzellikle hassastır Sahabeden Ubeyy b Karsquob lsquoEvimin Muhammedrsquoin evine ccediladır ipiyle
bağlanmış olmasını istememrsquo diyen adamı Tanrı Elccedilisirsquone şikacircyet eder (Muumlslim 1977 1917)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
88
Boumlyle bir ccedilevrede lsquoakraba olmayanrsquo genellikle lsquoduumlşmanrsquo ya da lsquoyabancırsquo
sayıldığından (Sahlins 2010 193) ittifak ve himayeden yoksun kalmak
oumlluumlm tehlikesiyle eşdeğerdir O kadar ki ilahi mesajın taşıyıcısı olan
peygamberler bile bu tehlikeyi goumlze almazlar Nitekim Taiflilerin koumltuuml
muamelesine maruz kalan Hz Muhammed Mekkersquoye doumlnuumlşuumlnde İslam
duumlşmanlarından birinin (Mutrsquoim b Adiy) himayesinde şehre girebilir (TDV-
3 1991 402)
Demek ki asabiyet ilişkilerden ccedilok bağlara goumlnderme yapar Bu youmlnuumlyle
asabiyet iccedilin en uygun tanım onun lsquokolektif aksiyonrsquo anlamına geldiğidir
(Hassan 1982 197) Asabiyet zayıfların ittifakıdır guumlccedillenince goumlzden
duumlşen guumlccedilluuml tarafın bozduğu bir ittifakhellip Bu tanımlamanın asabiyetin
sadece bedevi toplumlara oumlzguuml olduğu uygarlıkla birlikte işlevini yitirdiği
goumlruumlşuumlnuuml desteklemediğine dikkat edilmelidir Kan-nesep kaynaklı olmasa
bile insanları kolektif aksiyona sevk eden ittifak ve bağlılıkların teşhis
edilebildiği durumlarda asabiyetin varlığından soumlz etmek meşrudur Bu
accedilıdan bakıldığında asabiyetin sosyal yapısalcılar ve post-modernistlerin
lsquokimlikrsquo olarak tanımladıkları şeyin erken bir formu (tribal identity)
olabileceği duumlşuumlncesi (Kalpakian 2008 370) -modernizasyon riski
iccedilermekle birlikte- tuumlmuumlyle temelsiz değildir İbn Haldunrsquoun asabiyet
kavramına bedevi toplumlar uumlzerindeki goumlzlemlerinden hareketle ulaştığı
doğrudur Bununla birlikte asabiyetin salt bu toplumlarla sınırlı bir bağlamda
istihdam edilmesi basitccedile lsquokavramın koumlkenine hapsedilmesirsquo olarak
tanımlayabileceğimiz bir kısıtlılık durumu yaratabilir Eş deyişle duumlşuumlnuumlruumln
oumlnuumlnde ufuk accedilan bir kavramsallaştırma bizim iccedilin aksine kavramsal bir
kısıta doumlnuumlşecektir
Asabiyet kavramına atfettiği oumlzel oumlnem İbn Haldunrsquoun belirleyici faktoumlr
olarak insan teki yerine toplumu oumlne ccedilıkaran tarih anlayışının sonucudur
(Katsiaficas 1996 15) Mukaddimersquonin pek ccedilok yerinde ima edildiği uumlzere
insan tek başına sadece bir lsquoşeyrsquodir İnsanlar iccediltima halinde bulunarak
kendilerine dayanışma ve kimlik duygusu veren siyasal oumlrguumltlenmeyi
sağlayan bilinccedil durumuna (asabiyet) ulaşırlar
Asabiyet yukarıda değinildiği gibi yalnızca biyolojik yakınlıktan
kaynaklanmaz koumlle azadı (velacirc) nesebe katma (istilhak) veya anlaşma
(hılf) gibi yollarla da biyolojik yakınlıktan beklenen yarar (kolektif aksiyon)
sağlanabilir Hatta lsquoihsanıyla birini yetiştiren kimse ile onun ihsanıyla
yetişen kişi arasında hususi bir bağlanış husule gelir Bu bağ da koumllelik ve
anlaşma vasıtasıyla husule gelen bağlantı yerini tutar arada nesep bağı
olmadığı halde yakınlık sağlamlaşır ve nesepten husule gelen fayda elde
edilirrsquo (I 463) lsquoİhsan yoluyla asabiyet inşasırsquo konusuna ileride tekrar
doumlneceğiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
89
Dindar bir Muumlsluumlman lsquoHicret neden sadece Mekkeli Muumlsluumlmanlara farz
kılındırsquo diye soracak olursa İbn Haldun ona şu cevabı verecektir lsquoCcediluumlnkuuml
Mekke ahalisinde Peygamberi korumak ve ona yardım etmek hususunda
goumlccedilebe Araplarda bulunmayan bir oumlzellik vardı ki o da nesil ve nesep
bakımından Peygambere olan yakınlıkları ve bu bağın onları Peygamberi
korumaya sevk ettirmesi idirsquo (I 311) Demek ki dini bir misyon veya
ccedilağrının başarısı iccedilin dahi guumlccedilluuml bir asabiyet oumln koşuldur Mukaddimersquonin
lsquodine davetin asabiyetten başka bir kuvvetle tamam olamayacağına dairrsquo 6
Fasılrsquoı (1 Kitap 3 Boumlluumlm) bunu daha accedilık şekilde serimler İslamrsquoın
başarısını lsquolaikrsquo ve din dışı bir faktoumlrle accedilıklamış olması yalnız kendi
doumlneminde değil buguumln iccedilin bile cesur bir adım sayılır
Acaba bunun tam tersi de geccedilerli midir Bir asabiyet dinsel bir temele
dayanmaksızın memleketler fethedip zaferler kazanabilir mi Mukaddime
boumlyle bir soruyu yanıtlamaz goumlruumlnuumlrse de (Kalpakian 2008 372) asabiyet
gibi din dışı hatta sivil bir faktoumlre verdiği roluuml dine de verdiğini duumlşuumlnmek
iccedilin bir neden yoktur Herhangi bir dini ilkenin yardımı olmaksızın da Muumllk
tesis edilebilir (Arslan 2014 153) Tarihsel accedilıdan bakıldığında dinsel bir
temele sahip goumlruumlnmeyen 5 yuumlzyıldaki Cermen ve Hun akınları ile 13
yuumlzyıldaki Moğol istilası oumlrneklerine dayanarak -temkini elden bırakmadan-
bu soruya evet yanıtını vermek muumlmkuumlnduumlr
Oumlzetle asabiyet insanın salt genetik potansiyeli tarafından dayatılan veya
kendiliğinden var olan lsquoverilirsquo bir bağ değildir lsquoatıfrsquo yoluyla var olan
(ascribed) ve etki doğuran bir bilinccedil durumudur Atıf ccedilerccedilevesi ise geccedilim
koşulları tarafından belirlenir
Buraya kadar anlatılanlardan asabiyetin teşhisi iccedilin bedeviliğin mahiyetinin
iyice anlaşılması gerektiği ortaya ccedilıkar Bu da bilhassa bedevi toplumlardaki
klan oumlrguumltlenmesinin kandaş toplum oumlzelliklerinin ve maddi gelişme
duumlzeyinin kavranması ile muumlmkuumln olabilir
Bedevi - Hazari Karşıtlığı
Arapccedila lsquob-d-aacutersquo fiil koumlkuumlnden gelen bedevi soumlzcuumlğuuml başlangıccedilla ilgili iptidai
ilksel primitive anlamlarına gelir Antropoloji yazınında ise lsquovahşetrsquo
(yabanıllık) aşamasından lsquobedeviyetrsquo (barbarlık) aşamasına geccedilmiş insan
topluluklarını hayvancılıkla uğraşan goumlccedilebe veya koumlylerde yaşayan ccediliftccedili
toplulukları ifade eder lsquoBedevirsquo soumlzcuumlğuuml Ugan (1989) ccedilevirisinde lsquogoumlccedilebersquo
olarak ccedilevrilmişse de Mukaddimersquonin genel ccedilerccedilevesi iccedilinde goumlccedilebeler
yanında barbar-kandaş tarım toplumlarını da kapsadığı accedilıktır (Hassan
1982 245) İbn Haldun bedevi soumlzcuumlğuumlnuuml goumlccedilebe kabile yaşamını
(nomadism) ifade etmek iccedilin kullandığı gibi kentlerden uzakta kırsal
boumllgelerde yerleşik ccediliftccedili ve ccediloban halklar iccedilin de kullanır bunlar arasında
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
90
sosyolojik bir ayrım yapmaz (Ibn Khaldun 2012 849) Hepsinde de kent
yaşamının getirdiği zenginlik ve genişlikten uzak bir yaşam soumlz konusudur
Bedeviliğin doğası kişinin sosyo-ekonomik konumunun nesep bağları ile
tayin edildiği lsquotoplumsalrsquo olanın lsquobireyselrsquo olanı oumlncelediği bir topluma
işaret eder Bedevi yaşam tarzının karşıtını temsil eden lsquohazari toplumrsquo
(Arapccedila h-dz-r fiil koumlkuumlnden) ise yerleşik medeni suumlkucircnet (huzur) iccedilinde
yaşayan kentli toplumları İbn Haldunrsquoun deyimiyle lsquonefislerini guumlven iccedilinde
sayanlarırsquo (I 314) ifade eder Mukaddimersquode her iki yaşam tarzı bir karşıtlık
iccedilinde sunulur Karşıtlığın temelinde ise geccedilim biccedilimlerinin farklılığı
yatmaktadır
Soy (gens)16
ortak bir doumllden (tribursquonun ortak atasından) geliyor olmakla
oumlvuumlnen kandaş grupların (Engels 1971 119) ya da -benzer anlama gelmek
uumlzere- aynı ortak atadan gelen belirli bir soy adı ile diğerlerinden ayrılan ve
aralarında kan bağı olan bir yakınlar topluluğunun oumlrguumltlenmesini temsil
eder (Morgan 1994 151) Ortak bir atadan tuumlreyiş inancının başlıca işlevi
ccedilok sayıda aileyi birbirine eklemleyen bir mekanizma oluşturmaktır Kandaş
toplum yapısı sadece bedevi Araplarda değil buumltuumln ilkel topluluklarda
goumlruumlluumlr Hepsinde de ortak olan şey lsquosoyrsquo bağlarından gelen birlikte inanma
birlikte harekete geccedilme ve dayanışma motivasyonudur Buna -
Montesquieursquoden oumlduumlnccedil alarak- barbarlığın lsquoyasasırsquo da diyebiliriz Bu yasa
yardımlaşma savunma ve bir zarara uğranıldığında bunu giderme
ccedilabalarında birlik ve bir dizi karşılıklı yuumlkuumlmluumlluumlk iccedilerir (Morgan 1994
326)
Akrabalık ilişkisinin dayandığı lsquoortak atarsquo her zaman biyolojik bir koumlkene
goumlnderme yapmaz soyun anlaşma veya birleşme gibi ilkel duumlzeydeki siyasal
kararlarla genişletilmesi de muumlmkuumlnduumlr Soyu soy yapan ortak atanın koumlkleri
ccediloğu kez bir hayvan bitki ya da doğal bir olgu ile temsil edilen lsquototemrsquoe
dayanır17
Kandaşlık ortak atanın bir işlevidir (Childe 1995 45) Ccedileşitli
vesilelerle (ayin savaş duumlğuumln vs) ortak ataya goumlnderme yapılması adının
ve erdemlerinin anılması ilkel toplumların ortak oumlzelliğidir Oumlrneğin
İslamrsquodan oumlnce Araplar hac ibadetini tamamladıktan sonra Mina mevkiinde -
buguumlnkuuml- mescit ile dağ arasındaki yerde bir suumlre dururlar atalarının
oumlvguumllerini (mefahir) ve oumlzel guumlnlerini (eyyam-ı mahsusa) anarlardı (Yazır
1979 724) Kabile kardeşliği yerine din kardeşliğini oumlne ccedilıkaran Kurrsquoanrsquoın
inananlardan atalarını değil Allahrsquoı anmalarını (zikr) istemesi anlamlıdır
lsquoSonra hacla ilgili ibadetlerinizi bitirdiğinizde oumlnceden atalarınızı
16 Gens (Latin) Genos (Grek) Ganas (Sanskrit) Cins (Arap) Hassan (1982 178) bunlara Tuumlrkccediledeki
lsquoKanrsquo ve lsquoHanrsquo soumlzcuumlklerini de ekler 17 Bedevi Arap kabilelerinin kendilerini ccediloğunlukla bir hayvana nispet eden adlar almış olmaları rastlantı
değildir Benicirc Kelb (koumlpek) Benicirc Bekr (erkek deve) Benicirc Anmar (panter) Benicirc Dibab (kertenkele) Benicirc
Esed (aslan) gibi Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1903 44)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
91
zikrettiğiniz gibi şimdi de oumlyle ve hatta daha kuvvetli bir şekilde Allahı
zikredinizrsquo (Bakara 2 200) Uumlretici guumlccedillerin geldiği yeni aşama bedevi
toplumu damgalayan atalar inancının yadsınmasını daha geniş oumllccedilekli bir
siyasal oumlrguumltlenmeye geccedililmesini zorunlu kılacaktır
Morgan (1994) barbarlık-uygarlık ilişkisini lsquomaddecirsquo bir tarih anlayışıyla
ortaya koyarken insanlığın tarih-oumlncesini yabanıllık barbarlık ve uygarlık
olmak uumlzere uumlccedil aşamada ele alır Her bir aşama da kendi iccedilinde aşağı orta ve
yukarı olmak uumlzere uumlccedil alt aşamaya boumlluumlnmuumlştuumlr Oumlrneğin barbarlığın aşağı
aşaması ccediloumlmlekccedililik (pottery) ile başlamış hayvan ve bitkilerin
evcilleştirilerek tarıma geccedililmesi kerpiccedil ve taştan evler yapılması ile orta
aşamaya geccedililmiştir Demirin ergitilmesiyle başlayan yukarı barbarlık
aşaması ise fonetik alfabenin icadı ile sona ermiş ve uygarlık aşamasına
geccedililmiştir
Yabanıllık asabiyetle ilgili boumlluumlmde accedilıklandığı gibi duumlnyanın mamur
olmadan oumlnceki durumunu ifade eder Duumlnyanın imarını insanların
cemiyetler halinde yaşama geccedilmesiyle başlatan İbn Haldun insanlığın
yabanıl doumlnemine Umran ilmi kapsamında oumlzel bir yer vermemiştir Demek
ki duumlnyanın bazı boumllgelerinde yabanıllara rastlamak muumlmkuumlnduumlr Duumlnyanın
sularla kaplı olmayan yerlerini yedi iklim boumllgesine ayıran duumlşuumlnuumlre goumlre
oumlrneğin batı Afrikarsquonın en guumlneyinde (Sahra altı) uzanan lsquoBirinci İklimrsquo
olarak adlandırdığı boumllge boumlyledir lsquoOralarda ancak insandan ziyade dilsiz
hayvanlara en yakın bir seviyede bulunan kimseler yaşarlar bunlar ccediloumlllerde
ve mağaralarda yaşarlar Otlar terbiye edilerek hazırlanmış ve tabii halde
olan taneler yerler birbirlerini yedikleri zamanlar da olur Bunlar insanlar
sırasında sayılmazlarrsquo (I 131)
Mukaddimersquodeki bedevi toplum Morganrsquoın sınıflandırmasında kabaca
barbarlığın orta ve yukarı aşamalarına denk duumlşer Her iki tanımlamada da
bedevi yaşam tarzının mutlaka goumlccedilebeliğe karşılık gelmediğine dikkat
ccedilekilmelidir Yerleşikliğin lsquokırsalrsquo formları da (koumlyluumlluumlk yarı-goumlccedilerlik)
bedeviliği temsil eder geccedilimini tarım ve hayvancılıkla temin edenler iccedilin
lsquokoumlylerde ve sahralarda yaşamak bir zarurettirrsquo (I 303) Mukaddimersquode
tanımlanan bedevi geccedilim tarzının ayırt edici oumlzelliği geccedilim sisteminin tarım
ve hayvancılığa dayalı olmasıdır Bu tarz uumlretimin uumlstuumlnluumlğuuml şuradan
kaynaklanır Uumlretim hayatı en dar sınırlar iccedilinde hareket etmektedir ama
uumlreticiler kendi uumlruumlnlerinin sahibidir (Engels 1971 157) Hazariliğe geccedilişle
birlikte kaybolan bu uumlretim tarzında uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime
youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir
uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir Eş deyişle tarım ve hayvancılığın lsquoyaygınrsquo
(extensive) formlarına goumlnderme yapan bir geccedilim sistemi geccedilerlidir
Ccediliftccedililiğin lsquoyerleşik hayat ccedilağından oumlnceki evreye ait olmasırsquo bunu ifade
eder (II 383)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
92
Bedevilik oumlzellikle hayvancılığa dayalı goumlccedilebelik kendi buumlnyesindeki
ccedilelişkilerle sınırlandırılmıştır Ccedilobanlığa dayalı ekonomi doğası gereği
verimsizdir uumlruumln protein youmlnuumlnden zengin ise de kalori youmlnuumlnden fakirdir
(Earle 2013 225) Dolayısıyla duumlşuumlk yoğunluklu bir nuumlfus iccedilin bile tarımsal
uumlruumlnlerle muumlbadele zorunludur Bedevi geccedilim sistemi iccedilin geniş otlaklar
gerektiğinde işlenecek topraklar imkacircnlarından yararlanabileceği kentler ve
hepsinden oumlnemlisi bu uumlccediluuml arasında bir med-cezir duumlzenliliği iccedilinde gidip
gelme serbestliği gerekir Demek ki goumlccedilebenin kendi oumlzguumln yaşam alanı
(badiye) ile yetinmemek ve yerleşik-hazari toplumlarla ccedilatışmaya girmek
iccedilin yeterince nedeni vardır (Braudel 1989 108) Şefin iktidarının -
kaynakların etkin kontroluuml anlamında- varabileceği sınırlar bu nedenlerle
yakından ilgilidir Otlakların genişliği hayvanların hareketli doğası ve duumlşuumlk
tarımsal uumlretim şefler accedilısından merkezi bir kontroluuml zorlaştırdığından
ekonomik yoğunlaşma ve suumlrduumlruumllebilir buumlyuumlme potansiyelini sınırlar (Earle
2013 226)
Sonuccedilta hazari toplumlarla temas kaccedilınılmazdır Temasın alacağı biccedilimi
(muumlbadele yağma yerleşik hayata katılma gibi) buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi
ekonominin uumlretim duumlzeyi ile hazari toplumun iccedilsel zayıflıkları tayin eder
Tarımın iyileştirildiği uumlruumln doumlnuumlşuumlmuumlnuumln uygulandığı tekniklerin
yaygınlaştığı yerlerde saban ile suumlruuml arasındaki rekabet saban lehine
sonuccedillanır goumlccedilebe hayatı zamanla yok olur (Braudel 1989 110)
Son tahlilde bedevilikten hazariliğe ve başkanlıktan (riyaset şeflik) Muumllkrsquoe
(devlete) geccedilişi sağlayan şey uumlretici guumlccedillerin gelişmesidir asabiyet değildir
lsquohellip ihtiyaccedillarından artacak derecede zenginlik ve genişlikhelliprsquo (I 303) ifadesi
bunu accedilıklar Geccediliş suumlrecinin teşhisinde temel oumllccediluumlt uumlretim tarzıdır Keza
bedeviliği uygarlıktan (hazarilik) ayıran oumllccediluumlt goumlccedilebelik ve yerleşiklik
değildir (Hassan 1982 159) Artık uumlruumln ile uygarlık ve devletin doğuşu
arasında kurulan nedensellik ekonomik belirlenimciliğin temelini oluşturur
Bu zenginlik ve genişliğin yeniden dağıtımı şefliklerin temel işlevi iken
merkezi devletlerin ortaya ccedilıkışı buumlyuumlk oumllccediluumlde ekonomik kaynaklara
erişimin kontroluuml ile ilgilidir İnsanların ekonomik gelişim bakımından
bulundukları aşama o kadar belirleyicidir ki lsquohellip bolluk ve genişliğin tendeki
hal ve tesirleri ibadet ve zahitlikte de goumlruumllmektedirhellip kendilerini ibadete
verenlerin ccediloğu sahra ahalisinden az yiyen ve besinleri kıt olanlardırrsquo (I
210-211)
Bedeviliğin sosyal oumlrguumltlenmesi ise aksine gıdaya erişim konusunda yaygın
bir lsquosınırlanmışlıkrsquo durumu (circumscription) ile damgalanmıştır18
Bu
sınırlanmışlığın derecesi aynı asabiyetin uumlyeleri arasında yuumlksek duumlzeyde
18 lsquoSınırlanmışlıkrsquo durumunun siyasal anlamına ilk kez Robert L Carneiro dikkati ccedilekmiştir Bkz
Carneiro RL (1970) A Theory of the Origin of the State Science (169) 733-738
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
93
karşılıklı bağımlılığı koşullandırır Konukseverlik kuralları ve yiyeceğin
(oumlzellikle et) boumlluumlnmesine ilişkin gelenekler hazari toplumdaki uygarca
jestlerden daha etkili bir gıda paylaşım oumlruumlntuumlsuumlnuuml tahkim eder Bir başka
deyişle onları coumlmert yapan şey ihtiyaccedil maddelerinin yeterli değil aksine kıt
olmasıdır (Evans-Pritchardrsquotan nakleden Sahlins 2010 206)
Bedevi toplumda yuumlruumlrluumlkteki cezai yaptırımlar bile buumlyuumlk oumllccediluumlde ekolojik
koşulların tayin ettiği geccedilim imkanlarının desteklenmesine youmlneliktir
Oumlrneğin oumllduumlrme ve yaralamalar mağdurların muumltevazı bir suumlruumlye sahip
olmasıyla sonuccedillanabilir Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlneminde bir
adamın lsquodiyetrsquo olarak değeri 100 deve veya 200 sığır veya 2000 koyuna
denktir (TDV-9 1994 475) Geccedilim kaynaklarının değer oumllccediluumlsuuml olarak kabul
edildiği benzer pratikleri İslam oumlncesi Arap toplumunda ve diğer bedevi
toplumlarda da goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Eski Nors dilinde buumlyuumlkbaş hayvan (feacute)
soumlzcuumlğuuml servet anlamına geliyordu (Earle 2013 122)
Bedeviliğin siyasal oumlrguumltlenmesi şefliklerdir Şefliklerin lsquosiyasalrsquo
oumlrguumltlenmeler olmadığını duumlşuumlnmek yanıltıcıdır merkezi devletin zuhurunu
siyasallığın miladı olarak goumlren uygarlıkccedilı bakış accedilısının yansımasıdır
asabiyeti bedevi toplumla sınırlı tutan yaklaşımın uzantısıdır Bununla
birlikte şeflikler tekduumlze yapılar olmayıp tarihsel suumlreccedil iccedilinde daha karmaşık
oumlrguumltlenmelere doğru evrildikleri gibi kontrol edilen ekonomik kaynakların
imkacircn verdiği durumlarda merkezi devlet yapılarına doumlnuumlşme potansiyeli
taşırlar Şeflikler Flanneryrsquonin (1995) avcı-toplayıcı zuumlmreler (band)
otonom koumly toplulukları şeflikler ilkel devletler ve devlet şeklinde
sıraladığı ilerlemenin tarihsel uğraklarından birini oluştururlar uumlretici
guumlccedillerdeki gelişmeye bağlı olarak basitten karmaşığa doğru uzanan bir
ccedileşitliliğe sahiptirler
Şeflikler orta oumllccedilekli siyasal birimlerdir kuumlccediluumlk oumllccedilekli koumly temelli siyasal
birimler ile buumlyuumlk buumlrokratik devletlerarasındaki evrimsel boşluğu birbirine
bağlarlar (Earle 2013 27) Şeflikler soy oumlrguumltlenmesine dayalı toplumlardır
ve Morganrsquoın (1994) lsquosocietasrsquo tanımına karşılık gelirler Şefliğin merkezi
bir devlet oumlrguumltlenmesine (civitas) doğru evrilmesi buumlyuumlk oumllccediluumlde tarım ve
hayvancılıkta yoğunlaşma yoluyla tahsis edebileceği ekonomik artığın
buumlyuumlmesine bağlıdır Şefler kabile ccedilıkarlarının gerccedilekleşmesine yardımcı
olma kabiliyetlerine bağlı olarak ciddi bir toplumsal guumlce sahip olabilirlerse
de bu guumlccedil buumlyuumlk oumllccedilekli tarımsal toplumların elitlerine goumlre oldukccedila
sınırlıdır
Devlet oumlncesi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimini temsil eden şeflikler kuşkusuz
tuumlrdeş birimler değildir Oumlzellikle oumlrguumltlenmenin lsquokarmaşıklıkrsquo (complexity)
derecesi arttıkccedila şeflikleri arkaik devletlerden ayırt etmek zorlaşır ara
aşamaların varlığının kabuluuml zorunlu hale gelir Grinin (2011) bu zorluğu
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
94
karmaşık şeflikleri lsquoilkel devlet benzerirsquo (early state analogue) şeklinde
adlandırarak aşmaya ccedilalışmıştır Ona goumlre ilkel devlet benzerleri buumlyuumlkluumlk
sosyo-kuumlltuumlrel veveya siyasal karmaşıklık işlevsel farklılaşma ve yuumlruumltuumllen
goumlrevlerin oumllccedileği bakımından ilkel devletlerle mukayese edilebilen
akrabalık ideolojisine dayalı karmaşık devletsiz toplumların ccedileşitli formlarını
ifade eder Hawaii şefliklerini ve İslam oumlncesi Mekke gibi bağımsız oumlz
youmlnetime sahip kentleri bu kapsamda değerlendiren Grinin şefliklerden ilkel
devlete geccedilişi accedilıklayan iki farklı model oumlnerir lsquoDikeyrsquo modelde
şefliklerden doğrudan ilkel devletlere geccedililirken (Mezopotamya ve eski
Yunan toplumları) lsquoYatayrsquo modelde ise şeflikler oumlnce lsquoilkel devlet benzerirsquo
yapılara doumlnuumlşmekte bu yapılar uumlzerinden ilkel devlet aşamasına (Cengiz
Hanrsquoın Moğol imparatorluğu 1810rsquodan sonraki Hawaii toplumu gibi)
geccedililmektedir (Grinin 2011 256)
Şekil 3 Grininrsquoin (2011) İlkel Devlete Geccediliş Modellemesi
Ara aşamaları farklı biccedilimlerde kurgulamak muumlmkuumln olsa da şefliklerden
devletlere geccediliş suumlrecini belirleyen ana etmenlerin toplumsalyoumlnetsel
uzmanlaşma ve -karar verme faaliyetlerindeki hiyerarşiye goumlnderme yapan-
karmaşıklık derecesi olduğu soumlylenebilir
Tarım ve hayvancılığa dayalı geccedilim sistemlerinin lsquoyaygınrsquo yapısı şefliklerin
heterarşik (merkezileşmemiş dağınık merkezli) siyasal yapısını
koşullandırır Ancak buna dayanarak şefliklerin farklılaşmamış bir toplumsal
yapı uumlzerinde yuumlkseldikleri varsayılamaz Şeflik duumlzeyindeki toplumlar
goumlrece eşitlikccedili otonom koumly toplulukları ile sınıflı toplumlar arasında yer
alan ruumltbe sıralamasına (ranking) sahip toplumlardır Toplumsal eşitsizlik
bakımından şefliklerin devletlerden başlıca farkı ruumltbe toplumları en
yuumlksekten en aşağıya doğru bir statuuml suumlrekliliğine (continuum of status)
sahip iken arkaik devletlerde bireylerin en azından lsquoyoumlneten ve youmlnetilenrsquo
olmak uumlzere -aralarında evlilikler bulunmayan- gerccedilek bir katmanlaşmaya
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
95
(stratification) sahip olmalarıdır Devletin yuumlkselişi ile birlikte şefliklerdeki
duumlşuumlk ruumltbeli aileler onları ortak atalara bağlayan bu continuumrsquodan
koparlar ve kalıcı alt sınıflara doumlnuumlşuumlrler (Flannery 1995 15-16) Oumlzetle
şefliklerde siyasal iktidarın kahır ve şiddetten uzak sınırlandırılmış
goumlruumlnuumlmuuml muumllk-devlet oumlrguumltlenmesine goumlredir
Bedeviliğin ilkeleri siyasal iktidar uumlzerinde sınırlayıcı rol oynayan
lsquooumlzguumlrluumlk eşitlik ve kardeşlikrsquotir Başkanların farklı unvanları (Ruesacirc
Chiefs Big Men Paramounts vs) olsa da ayrıcalıklı uumlstuumlnluumlkleri bulunmaz
lsquoBaşkanlık ululuktan ibaret olup ona başkaları uyrukluk ediyorsa da o kahır
ve kuvvetle huumlkmuumlnuuml yuumlruumltmek kudretinde değildirrsquo (I 353) Başkan lsquoyerelrsquo
bir oumlneme sahip olmakla yetinmek ve kendisine atfedilen ululuğu yiğitlik ve
sistematik coumlmertlik (noblesse oblige)19
goumlsterileriyle kanıtlamak
zorundadır Başkanın başkan (şef) olarak kalabilmesi ailesine
hizmetkacircrlarına ve korkulan bir savaşccedilı ve değerli bir dost olarak sahip
olduğu itibara bağlıdır (Earle 2013 147) Bir kabile reisinin fiili bir
otoriteye sahip olabildiği tek durum savaş veya savaş hazırlığı ile ilgili
faaliyetlerdir Savunma ve saldırı dışında kabile kaynaklarının oumlrguumltlenip
seferber edilmesi oumlrneğin angarya yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile kamusal imar faaliyetleri
yuumlruumltuumllmesi gibi durumlar ancak karmaşıklık duumlzeyi yuumlksek şefliklerde
goumlruumlluumlr
Hemen fark edileceği gibi soy birimlerine dayanan toplumların
lsquodemokratikrsquo ve eşitlikccedili yapısı huumlkuumlmdarlık ve Muumllk oumlrguumltlenmesiyle
karşıtlık iccedilindedir Soy sistemi ancak şeflikbaşkanlık temelindeki iktidar
stratejileri iccedilin bir dayanak sağlar Bedevi toplumlardaki şefliğin bu durumu
uumlretici guumlccedillerin goumlrece duumlşuumlk duumlzeyi ile ilgilidir Uumlretim geccedilimlik
ekonominin oumltesine geccedilemediğinden politik ekonomi lsquomerkezirsquo bir şekilde
denetlenemez Dolayısıyla toplum uumlzerinde ekonomik askeri ve ideolojik bir
denetim kurmak zorlaşır (Earle 2013 238) Savaşın ganimet ve yağmanın
meşru sayılması bu yuumlzdendir Yiğitlik ve kahramanlığın yuumlceltilmesi bu
meşruiyetin tahkimi accedilısından gereklidir
Bedeviliğin goumlruumlnuumlmuuml yiğitlik kahramanlık ve şiddet goumlsterisine dayanır
lsquoŞiddet ve kuvvet bunlar iccedilin bir yaradılış şecaat bir karakter olmuş[tur]helliprsquo
(I 315) Kurucu asabiyeti damgalayan bu oumlzellikler diyalektik biccedilimde
Muumllkrsquouumln taşıyıcı suumltunlarına doumlnuumlşecektir Kişisel haysiyet doğruluk
karakter ve yiğitlik barbarlarda yuumlceltilen başlıca oumlzelliklerdir (Engels 1971
136) Esasen iccedillerinden birinin onlara liderlik etmesi de bu oumlzelliklere sahip
olması sayesindedir Yoksa tevaruumls edilen veya miras bırakılan (kalıtsal) bir
19 Fransızca koumlkenli bu deyim lsquosoyluluk mecbur kılarrsquo (nobility obliges) anlamına gelir yuumlksek statuumlye sahip kişileri duumlşuumlk statuumlluuml kişilere karşı asil ve lsquocoumlmertrsquo davranmakla yuumlkuumlmluuml kılan toplumsal kuralı
ifade eder Ayrıntılar iccedilin bkz Fiddick vd (2013) A Cross-Cultural Study of Noblesse Oblige in
Economic Decision-Making Human Nature 24(3) 318-335 DOI 101007s12110-013-9169-9
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
96
liderlik soumlz konusu değildir Liderlik ancak suumlrekli olarak toplumsal artı ile
beslendiği takdirde kalıtsal bir şefliğe (başkanlık) doumlnuumlşebilir (Şenel 1982
131) Kabilenin demokratik20
yapısı tarafından sınırlandırılan başkan servet
youmlnuumlnden kabilenin geri kalan uumlyelerinden daha zengin değildir Bununla
birlikte o da coumlmertliği ile -borccedillu kılarak- siyasal anlamda onları
sınırlandırmıştır Cebir ve şiddet kabiliyeti kendi asabiyetine youmlnelik
olmayıp duumlşman sayılan kabilelerin sindirilmesi saldırganların
puumlskuumlrtuumllmesi ganimetler elde edilmesi iccedilindir
Arap şairi bu şiddet eğiliminin korkulası değil oumlvuumlnuumllesi bir durum olduğunu
edebi bir dille anlatır lsquoBizden hiccedil bir soylu kişi yatağında oumllmemiştir kanı
vurulduğu yerden başka yere akmamıştırrsquo (Oumlzcan 2011 39) Kuzeyli
(Nordic) halkların edebi incelik bakımından bundan geri kalmayan
efsaneleri goumlrece daha gerccedilekccedili bir anlatıma sahiptir lsquohellip Gunnar o ana
kadar sekiz adam yaralamış ve bunlardan ikisini oumllduumlrmuumlştuuml Şimdi kendisi
de iki yerinden yaralandı fakat herkes onun ne yaralanmaktan ne de oumlluumlmuumln
kendisinden ccedilekinmediğinde hemfikirdirsquo (Earle 2013 147)
Bedeviliğin şefliğe ve nihayetinde Muumllk oluşumuna goumltuumlren bu lsquoşiddetlirsquo
goumlruumlntuumlsuuml Mukaddimersquode insanın doğası ile ilişkilendirilir lsquoBirbirine
zulmetmek ve tecavuumlzlerde bulunmak insanlar iccedilin bir hulk [yaratılış] ve
karakter olmuşturrsquo (I 321) İbn Haldun insanları devlet oumlrguumltlenmesine
goumltuumlren nedenler konusunda Hobbesrsquoun habercisi gibidir lsquohellip Birbirinin
saldırganlığından kendilerini korumak iccedilin insanlar yasakccedilıya21
(huumlkuumlmet ve
hakime) muhtaccediltırlar Yoksa duumlşmanlık ve zuluumlm insanın hayvani olan bir
tabiatı olduğu iccedilin insanlar birbirlerine saldırırlar ve tecavuumlzlerde
bulunurlarrsquo (I 103)
Bedeviliğin yaşam alanı badiyedir Badiye aslında hazari toplumun
uzağındaki bir mekacircn değildir kentin bağ ve bahccedilelerinin bittiği ekonomik
ve demografik yoğunlaşmanın azaldığı yerde badiye başlar Bedevi kenti
ccedilevreleyen kırsal alanla onu ccedilevreleyen ccediloumllde yaşar Boumlyle bir coğrafyada
maddi ilerleme yolları doğanın kendisi tarafından kesilmiştir Ccediloumll kabile
oumlrguumltlenmesinin oumltesine geccedilmeye imkan verecek maddi koşulları sağlamaz
Oumlrneğin Araplarda ataların tanrılarının sabit kutsal mekacircnlarından
(sanctuary) uzaklaşmak anlamına gelen yaygın goumlccedillerden dolayı din kabile
duygusundan ccedilok ayrışmış Arapların İslam oumlncesi dinsel gelişimi diğer
antik toplumlarda olduğu gibi bedevilikten ccedilıkış yolu sağlamamıştır (Smith
1894 34 47) Bu durum bedevi yaşam tarzının İslamrsquoın yuumlkselişinde bir
avantaj sağlamış olabileceğini duumlşuumlnduumlruumlr Ccediluumlnkuuml bedevi bir Arap başka bir
20 Kabilenin-klanın demokratik yapısı modern anlamda temsili ve doğrudan demokrasilerle koşutluk iccedilermez Tuumlm toplumu ilgilendiren kararların toplumun tuumlm erkek uumlyelerinin toplanıp daha ccedilok yaşlıların
konuştuğu toplantılarda alınmasını ifade eder (Şenel 1982 217) 21 Ugan (1989) ccedilevirisindeki lsquoyasakccedilırsquo yerine lsquootoritersquo soumlzcuumlğuuml daha uygun goumlruumlnmektedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
77
tarih yazıcılığında hadis ilminin de etkisiyle tarihsel olayların rivayet
zincirinde yer alan kişilerin (ravi) eleştirisiyle yetinilir rivayete konu
olayların eleştirisine girilmezdi İbn Haldunrsquoun Umran ilmi ile başlattığı
girişim tarihle hadis yazıcılığı arasındaki bu bağlantıyı koparmaya youmlneliktir
(Arslan 2014 54) Toplumsal yaşamın doğasını kavramayan neden-sonuccedil
ilişkilerini araştırmayan salt tanıklığa dayalı tarihccedililik Umran ilmi ile
karşıtlık iccedilindedir
Toplumsal ve siyasal olguları youmlneten yasallıklar dizgesinin goumlsteriminde
tarihten yararlanması İbn Haldunrsquoun bu kapsamdaki ccedilıkarımlarını
lsquospekuumllatifrsquo olmaktan korumuştur Umran ilmi kapsamında geliştirilen
kuram spekuumllatif değil lsquotarihselcirsquodir nesnelerin ve olguların tarihsel
gelişme suumlreci iccedilerisinde ele alınmaları gerektiğini ima eder (Yıldız 2010
36 48)
Bununla birlikte tanıkccedilılığın kurumsallaşmış formunu temsil eden
rivayetccedililiğin oumlzde yadsınması soumlz konusu değildir lsquoUmranın tuumlrluuml tuumlrluuml
tabiatları olup hellip rivayet ve eserler bunlarla mukayese edilir hellip bu tabiat
kanunlarına uygun ise kabul değilse reddedilirrsquo (I 7) Şeylerin doğasına
uygunluk temel oumllccediluumlttuumlr tarihsel bir olayı nakil ve rivayet edenlere
inanmadan oumlnce lsquohaber verilen bir şeyin haddi zatında muumlmkuumln olup
olmadığırsquo incelenmelidir (I 88) İbn Haldun bunun iccedilin geliştirdiği youmlntemi
şoumlyle tanımlar lsquoBeşerin iccediltimai hayatının tabiatından olan şeylerle iccediltimai
hayata sonradan arız olan şeylerin birbirinden ayırt edilmesirsquo Şeylerin ve
olguların nesnel analizini sağlayan lsquobu usul bizim iccedilin bir kanun teşkil ederrsquo
(I 90) Bu kanunun yuumlruumlrluumlğe konulması lsquotarihten tesaduumlfuuml kovan bir
ihtilalrsquo demektir (Mericcedil 1992 230) Maddi gerccedilekliğin spekuumllatif haber ve
değerlendirmelere uumlstuumlnluumlğuumlnuuml esas alması Mısırrsquoda Maliki mezhebinin baş
kadılığını yapmış bir duumlşuumlnuumlruumln hukukccedilu kimliği ile uyumludur
Bu noktada yazının bilinmediği veya (uygar toplumlarla ticari temaslara
bağlı olarak) sınırlı bir kullanıma sahip olduğu toplumlarda lsquorivayetrsquoin
kurumsal bir olgu olduğunu belirtmek gerekir Mukaddimersquodeki bedeviyet
aşamasına karşılık gelen gelişmişlik duumlzeyindeki toplumlarda
toplumsalsiyasal olana ait lsquobilgirsquonin uumlretilmesi saklanması ve yayılması
rivayet yoluyla olur Bilhassa belirli bir soyu veya kabileyi yuumlcelten şiirler
savaşlar ve soy ccedilizgisine (nesep şecere) ilişkin bilgiler soumlzluuml anlatım
geleneği iccedilinde yazının yaygınlaşmasından sonra bile varlığını suumlrduumlruumlr
Bunlar kişilerle topluluk arasındaki lsquobağrsquoı guumlccedillendiren duumlzenliliği sağlayan
-aşağıda değinilecek- asabiyetin tinsel unsurlarıdır varlıkları yaşamsaldır
Arapccedila koumlkenli lsquorivayetrsquo soumlzcuumlğuumlnuumln lsquosu verdi susuzluğu giderdirsquo anlamına
gelen ravacirc fiil koumlkuumlnden tuumlretilmiş olması anlamlıdır (Oumlzcan 2011 36-37)
geleneğin maddi temellerine işaret eder Mukaddimersquode tenkide tabi tutulan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
78
şey bedevi toplumların bu oumlzelliği değildir rivayetccedililiğin tarihte bir
lsquoyoumlntemrsquo olarak kullanılmasıdır
İbn Haldunrsquoun insan toplumlarının sosyo-ekonomik evrimini incelerken
seferber ettiği maişet bedevilik hazarilik riyaset muumllk kahır şiddet ve
galebe gibi kavramların iyice anlaşılması bilhassa siyasal antropolojiye
ilişkin bir dizi lsquomodernrsquo okumayı gerekli kılar Aşağıdaki paragraflarda yer
alan goumlndermeler biraz da boumlylesi bir okumanın meşruluğunu ve yararını
goumlstermek iccedilindir Beyaz Adamrsquoın Afrika Amerika ve Avustralya kıtalarının
iccedillerine kadar nuumlfuz etmesi haklı olarak hemen soumlmuumlrgecilik ve soykırım
uygulamalarını ccedilağrıştırsa da henuumlz devlet aşamasına geccedilmemiş
toplumlardaki siyasallık kandaş oumlrguumltlenme ve uumlretim ilişkileri alanlarında
zengin bir literatuumlr oluşmasına da dolaylı yoldan katkıda bulunmuştur
Morgan (1994) ve Engels (1971) ile başlatabileceğimiz bu literatuumlr bir
taraftan İbn Haldunrsquoun kuzeybatı Afrika (Mağrip) oumllccedileğinde goumlzlediği bazı
olguların evrenselliğini ortaya koyarken diğer taraftan kurduğu Umran
ilminin basitccedile lsquouygarlık tarihirsquo olarak anlaşılma bahtsızlığına uğramasını da
oumlnleyebilecektir
Sorun bir başka accedilıdan ele alındığında yaşadığı doumlnemin sosyal-siyasal
olayları uumlzerine kafa yorarken nerdeyse insanlığın başlangıcına kadar geriye
gitme gereği duyan -muhtemelen- ilk duumlşuumlnuumlr İbn Haldun ise de modern
zamanlarda aynı yolu izleyen ccedilalışmalar Mukaddimersquoyi hiccedil guumlndemden
duumlşuumlrmeyecek bir veri seti sağlamaktadır
Yukarıda uumlccedil madde halinde sıralanan oumlnermelerin lsquoMuumllkrsquo (devlet)
bağlamında doğrulanması Mukaddimersquonin genel amacını oluşturur Genel
amaccedil oumlzetle lsquoİbn Haldun duumlşuumlncesini iccedilinde yaşadığı toplumun durumu ile
nasıl ilişkilendirdirsquo sorusunun yanıtını verir Hanedanın ve youmlnetici elitin
geccedilirdiği evreleri (tavırlar etvacircr) sosyo-ekonomik değişimlerle
ilişkilendirmesi Mukaddimersquonin iccedileriğini salt tarihsel olayların
yorumlanması olmaktan ccedilıkarır lsquosiyasal kuramrsquo duumlzeyine yuumlkseltir
Goumlruumlşlerini gerekccedilelendirirken tarihten yararlanırsa da tarihten hareketle
ccediloumlzuumlmler oumlnermez reccedilete sunmaz Yaşadığı toplumdaki ekonomik ve siyasal
sorunları teşhis ederek kuramsal bir ccedilerccedilevede ccediloumlzuumlmlemeye girişir
Duumlşuumlnuumlruumln ccedilıkış noktasını oluşturan oumlzel amaccedil ise yaşadığı doumlnemin ve
coğrafyanın tanıklık ettiği olayların yorumlanmasıdır lsquohellip benim bu eseri8
yazmaktan maksadım ancak batı yurtlarının ve bu yurtlarda yaşayan kavim
uruğ ve kitlelerin bu yurtlarda kurulan devletlerin hallerini anlatmaktırrsquo (I
77) lsquoBatı yurtlarırsquo kuzey Afrikarsquonın daha ccedilok Mağrip olarak bilinen batı
boumllgelerini ifade eder Kısaca oumlzel amaccedil lsquotoplumun iccedilinde bulunduğu durum
8 Buradaki lsquoeserrsquo duumlşuumlnuumlruumln kısaca lsquoKitabrsquoul İberrsquo (İbretler Kitabı) olarak bilinen tarih kitabıdır
Mukaddime ise aslında 7 ciltlik bu kitabın lsquogirişrsquo kısmını oluşturan birinci cildidir (Yıldız 2010 29)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
79
İbn Haldunrsquoun duumlşuumlncesini nasıl etkiledirsquo sorusunun yanıtını verir İbn
Haldun Mağriprsquoteki ekonomik ve siyasal ccediloumlkuumlşuuml Tanrı iradesi ya da dış
guumlccedillerle accedilıklamaya girişmez Ccediloumlkuumlşuumln nedenleri duumlşuumlnuumlruumln kucağında
yaşadığı toplumun iccedil yapısında gizlidir (Mericcedil 1977 153)
Bununla birlikte Mukaddimersquonin sadece Mağriprsquoin değil buumltuumln İslam
coğrafyasının derin bir bunalım ve lsquosiyasal parccedilalanmarsquo suumlreci yaşadığı bir
doumlnemin uumlruumlnuuml olduğunu da not etmek gerekir İbn Haldun bu doumlnemde aktif
siyasi goumlrevlerde bulunur siyasi muumlcadelelerin iccedilerisinde yer alır
devletlerkabileler arası muumlzakereleri youmlnetir Mısırrsquoda Maliki mezhebinin
baş kadılığını yapar Kısacası goumlzlem ve soyutlamalarda bulunmak iccedilin
yeterli zaman ve deneyime sahiptir
Muumllkrsquouumln (devlet) uygarlığı muumlmkuumlngoumlruumlnuumlr kılan siyasal ve sosyal birim
olması onun Umran ilmindeki merkezi konumunu accedilıklar Asıl konu
Muumllkrsquotuumlr asabiyet değil asabiyet Muumllkrsquouumln teşhisini ve analizini
sağlayankolaylaştıran bir araccediltır Ccediluumlnkuuml devlet bedevi toplulukların
hazarileşme suumlrecinin lsquodoğalrsquo ve nihai bir uumlruumlnuumlsonucudur lsquoGoumlccedilebenin
gayesi medenileşmek olduğunu ve medeniyete doğru yuumlruumlduumlğuumlnuuml
goumlruumlyoruzrsquo (I 308)
Şekil 1 Mukaddimersquodeki Temel Kavramların Denklemsel Goumlsterimi
Bu suumlrecin lsquodoğalrsquo bir suumlreccedil olarak ele alınabilmesi onu tanımlayan siyasal
sosyal ve ekonomik faktoumlrlerin nesnel analizini gerekli kılar lsquoBu eserimde
hellip umranın ilk başlangıcının ve devletlerin ilk kuruluşunun sebep ve
illetlerini accedilık olarak anlattımrsquo demesi bu yuumlzdendir (I 10)
Asabiyet bu suumlreccedilte bir nevi lsquomarkerrsquo işlevi goumlruumlr lsquotarihin itici guumlcuumlrsquo değil
Bedevi toplumları bir arada (iccediltima halinde) tutan devlet kurmalarını (veya
kurulu bir devleti ele geccedilirmelerini) sağlayan bir lsquobağrsquo olarak asabiyet
tuumlmuumlyle din dışı bir faktoumlrduumlr Şeflikten devlete riyasetten huumlkuumlmete
societasrsquotan civitasrsquoa kandaşlıktan tebaa ve raiyyetrsquoe geccediliş suumlrecini
damgalayan bir faktoumlr
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
80
Bedevilik ve hazarilik Mukaddimersquode iki farklı sosyo-ekonomik yaşam
biccedilimini temsil eder9 Bu ikisi arasındaki ilişkiler diyalektik karşıtlık iccedilerir
ve maddi koşullara tabidir Oumlrneğin ikisinde de sahip olunan alışkanlık ve
meziyetler farklıdır lsquoİnsan alışkanlıklarının oğludurhellip Kendi tabiat ve
mizacının oğlu değildirrsquo (I 315) Oumlyleyse insanın genetik-biyolojik
kapasitesinden ccedilok maddi koşulların şekillendirdiği bir tarihi vardır doğası
yoktur10
İbn Haldunrsquoun bu kısa ama oumlzluuml tespiti aslında Umran ilminin de
anahtarını verir lsquoİnsanlık kendi kendinin eseridirrsquo (Mericcedil 1992 230)
Duumlşuumlnuumlr biyolojik-genetik boyuttan ccedilok toplumsal-kuumlltuumlrel boyutun
belirleyici olduğunu goumlzlemlemiştir Bu belirlenim bedevi toplumların
yerleşik toplumlarla etkileşim suumlrecinde hazarileşmesi şeklinde kendini
goumlsterir Şoumlyle ki bedevi toplumda insanlar -hazari topluma nispeten-
genişlik ve bolluktan uzak sade bir yaşam suumlrerler lsquoBu tarz hayat
yaşayanlar sonradan halleri genişleyerek ihtiyaccedillarından artacak derecede
zenginlik ve genişlik elde ederlerse bu hal onları geniş yaşayışa sevk ederhellip
Bunlar bundan sonra hayat iccedilin bir zaruret olan nesnelerden fazlasını elde
etmek uumlzere birbirine yardım etmeye başlarlarhellip şehirler ve kasabalar bina
etmeye başlarlarhelliprsquo (I 303) Bir başka deyişle hazarileşirler Burada
hazarileşme ile ihtiyaccedil fazlası (artık surplus) arasındaki koşullandırma
yapısı (entailment structure) ccedilok accedilık biccedilimde ortaya konulmuştur
İhtiyaccediltan artacak derecede zenginlik ve genişlik nasıl elde edilmiş
olabilir Yardımlaşma ve işboumlluumlmuumlne goumlnderme yapan İbn Haldun bu
konunun ayrıntılarına girmemiştir Bununla birlikte sosyal gelişme ile
uumlretici guumlccedillerin gelişimi arasındaki ilişkinin farkındadır Nedenleri
konusunda tam bir uyuşma bulunmasa da arkeolojik bulgular Childersquoın
(1995 26 65) lsquoNeolitik Devrimrsquo olarak adlandırdığı yaklaşık olarak MOuml
10000 yıllarına tarihlenen bir dizi gelişmenin (hayvanların evcilleştirilmesi
bitkilerin kuumlltuumlre alınması sabanın icadı vs) tarımda uumlretim artışını
tetiklediğini goumlstermektedir Buna goumlre ihtiyaccedil fazlası uumlruumln bilhassa tarım ve
hayvancılık faaliyetlerindeki lsquoyoğunlaşmarsquo (intensification) suumlreci ile
ilgilidir11
Saban kullanımı sulama poli-kuumlltuumlr gibi teknolojik yatırımlar bir
9 Bedevi ve hazari yaşam tarzları arasındaki ilişki ve karşıtlığın daha iyi anlaşılabilmesi iccedilin benzer ayrımlara ilişkin bir dizi ek okumalar yapılması yararlı olabilir Oumlrneğin Durkheimrsquoin ilkel ve modern
toplumlara goumlnderme yapan lsquomekanikrsquo ve lsquoorganikrsquo dayanışma ayrımı Toumlnniesrsquoin topluluk
(gemeinsschaft) ve toplum (gessellschaft) ayrımı Morganrsquoın sosyal oumlrguumltlenme (societas) ve siyasal oumlrguumltlenme (civitas) ayrımı gibi 10 Serimlenmesi bu ccedilalışmanın konusu olmamakla birlikte doğayı lsquoolguların yasasırsquo olarak goumlren lsquodoğalcı
akılrsquo ve tarihi lsquoinsan deneyimlerinin sistemirsquo olarak goumlren lsquotarihsel akılrsquo dikotomisinde ikincisi iccedilin ccedilağrı yapan Gassetrsquoin (2011) tarih anlayışı Umran esinli goumlruumlnmektedir lsquoDoğa ile nesnelerin arasında ne ilişki
varsa -gerccedilekleştirilmiş işler olarak- tarih ile insan arasında da aynısı vardırrsquo 11 lsquoYoğunrsquo (intensive) tarım birim arazi başına goumlrece yuumlksek emek girdisini ve boumlylece dar oumllccedilekli tarımsal işleme faaliyetlerini lsquoyaygınrsquo (extensive) tarım geniş arazilerde uzun nadas doumlnemlerine dayalı
faaliyetleri ifade eder Yoğun hayvancılık (herding) yerleşimler civarında guumlduumllen goumlrece az sayıda
hayvan iccedilin yuumlksek emek girdisini yaygın hayvancılık buumlyuumlk suumlruumllerin uzak mesafeler boyunca
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
81
taraftan artık uumlruumln oluşumunu sağlarken diğer taraftan -kolayca
terkedilemeyecek kalıcı yatırımlar nedeniyle- yerleşikliği (sedentism) ve
toplumsal katmanlaşmayı koşullandırır (Gilman 1981)
İbn Haldunrsquoun hazari yaşam karşısında bazen bedevi yaşam tarzını oumlver
goumlruumlnmesi12
iki yaşam tarzının karşılık geldiği farklı sosyo-ekonomik
gelişme duumlzeyleri arasındaki karşıtlığı vurgulamak iccedilindir Riyasete
(chiefdom) dayalı bedevi toplumları -antropolojik anlamda- lsquooumltekirsquoleştirmek
suretiyle Muumllkrsquoe dayalı hazari toplumların sosyal-siyasal oumlrguumltlenmesini
anlamak iccedilin bu karşıtlığın iyice bellenmesi gerekir Bununla birlikte kahır
ve tagalluumlbe dayalı muumllk-devlet oumlrguumltlenmesi karşısında bedeviliğin riyasete
dayalı oumlrguumltlenmesini oumlne ccedilıkarması Emevi ve Abbasi siyasal rejimleri
karşısında Hz Muhammed ve Doumlrt Halife devrinin huumlkuumlmdarlıktan ccedilok
riyasete yakın goumlruumlnen oumlrguumltlenmesini tercih ettiğini goumlsterir (Hassan 1982
271) Ancak ne lsquobedevi umranrsquoa ne de lsquohazari umranrsquoa oumlzel bir değer
atfetmiştir bir altın ccedilağ arayışı ya da uygarlaştırma oumlnerisi soumlz konusu
değildir
Demek oluyor ki lsquogoumlccedilebelik ve koumlylerde şehirlerde yaşama ccedilağlarını
geccedilirmek insanlar iccedilin tabii ve zaruridirhellip Goumlccedilebelik şehirlerin ve medeni
hayatın aslıdırrsquo (I 304 307) Bedeviliğin hazariliğin aslı oluşu lsquoinsanlar ilk
oumlnce goumlccedilebe hayatı yaşadığı iccedilindirrsquo (I 98) Bir başka deyişle evrim
basamağında bedevilik hazarilikten oumlnce gelir Yoksa bedeviliğin iccedilinde onu
hazariliğe doumlnuumlştuumlrecek bir lsquooumlzrsquo bulunmaz Mukaddimersquode toplumsal
değişimin accedilıklamasında lsquometafizikrsquo yaklaşıma yer verilmez doumlnuumlşuumlmuumln
yasası uumlretici guumlccedillerdeki gelişmeye goumlnderme yapan lsquozenginlik ve
genişlikrsquotir
Bedeviliği uygar yaşamın aslı yapan doumlrt buumlyuumlk olguyu Morgan (1994 102)
listelemiştir Hayvanların evcilleştirilmesi (1) tahılların bulunması (2)
mimaride -tasarım guumlcuumlndeki gelişmeye ve uumlretme alışkanlığına işaret eden-
taşın kullanılması (3) ve demir cevherinin ergitilmesi (4) Bu sonuncusunu
Morgan lsquoolayların olayırsquo olarak niteler
Bedevilikten sonra lsquoMuumllkrsquo (devlet) gelir Bu durum lsquodevletlerin şehir ve
kasaba kurulmadan oumlnce kurulmuş olmasından ileri gelmiştirrsquo (I 99)
Demek ki devlet ilk kuruluşunda yerleşik-medeni hayatın oumlzelliklerini
barındırmaz Huumlkuumlmdar -ileride goumlruumlleceği gibi- şeflik doumlneminin adet ve
dolaştırılmasını ifade eder Geniş aile gruplarından ccedilok ccedilekirdek hane halkları iccedilin daha uygun goumlruumlnen yoğun tarım ve hayvancılık hane halkı iccedilerisindeki işbirliğine dayanarak kuumlccediluumlk oumllccedilekli lsquoartıkrsquo oluşumunu
destekler (Bogaard 2005 179-180) 12 Oumlrneğin lsquoHububat ve katıktan mahrum olan ccediloumlllerin bu goumlccedilebelerinin vuumlcut ve ahlakları bolluk ve genişlik iccediline dalmış olan verimli yerlerin ahalisinin vuumlcut ve ahlakından guumlzeldirrsquo (I 208) lsquoGoumlccedilebelerin
şehir ahalisine nispetle hayır ve iyiliği kabule daha yakın bir halde olduğursquo (I 309) lsquoGoumlccedilebelerin
şehirlilere nispetle daha şecaatli olduklarırsquo (I 314)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
82
alışkanlıklarından henuumlz kurtulamamış olduğundan kurucu gazilerin
himmetine muhtaccedil bir halde devleti youmlnetir
lsquoYaşamak iccedilin gerekli olan nesne ve vasıtaları elde etmek iccedilin ccedilalışmaktan
ibaretrsquo olan (II 325) geccedilinme (susbsistence) ise hepsinden oumlnce gelir Bu
lsquogeccedilinme tabii bir zaruret ve ihtiyaccedil olduğu iccedilindirrsquo (I 99) Geccedilinme lsquohayatı
idamersquo (survival) olarak da tanımlayabileceğimiz insan faaliyetlerini kapsar
esas olarak yiyecek uumlretimi alanında mutlak bir denetim kurulmasını
beslenme kaynak ve imkanlarının ccedileşitlenmesini ifade eder (Morgan 1994
78) Bu faaliyetlerin kapsamı buumlyuumlk oumllccediluumlde ihtiyaccedil-kaynak karşıtlığının
derecesi ile tayin edilir Başta kadın-erkek ilişkileri olmak uumlzere iş boumlluumlmuuml
ve işbirliğine dayalı ilişkiler geccedilinme amaccedillı faaliyetleri iccedilerir Bu anlamda
geccedilinme ekonomi-politiğin bedevi formunu temsil eder
Morganrsquoın (1994) lsquovarlık suumlrduumlrme sanatırsquo (art of subsistence) olarak
adlandırdığı geccedilinme genel olarak bir topluluk veya boumllge dahilindeki
goumlrece kendine yeterli ve başlıca amacı guumlnluumlk tuumlketim olan faaliyetlere
(avcılık-toplayıcılık balıkccedilılık ccediliftccedililik hayvancılık-ccedilobanlık gibi)
goumlnderme yapar Uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki
muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir
Kaynakların fazla zorlanmadığı duumlşuumlk yoğunluklu bir ekonomiyi temsil
eden geccedilinme faaliyetlerini Sahlins (2010) lsquoHane Tipi Uumlretim Tarzı-HTUumlTrsquo
(Domestic Mode of Production) olarak adlandırır Tahmin edileceği gibi
HTUumlT yapısal olarak artık uumlruumln oluşumuna karşı olan bir sistemdir artık
uumlruumln yoktur aksine lsquoartık emekartık zamanrsquo vardır Biz buna
Mukaddimersquonin kuramsal ccedilerccedilevesinden hareketle lsquobedevi uumlretim tarzırsquo da
diyebiliriz
Geccedilinmenin doğası insanları topluluklar halinde yaşamaya ve işbirliğine
sevk eder lsquohellip tek bir kişi yalnız başına muhtaccedil olduğu gıdayı temin
etmekten acizdirhellip birbirine yardım ederek kendilerinin sayılarından kat kat
fazla insanı geccedilindirecek miktarda gıda maddeleri istihsal edebilirlerrsquo (I
101) Buradaki istihsal lsquouumlretimrsquo anlamına gelir Oumlnde gelim itibarıyla
sıralayacak olursak Geccedilinme (1) Bedevilik (2) Muumllk (3) ve Hazarilik (4)
lsquoGeccedilinmersquo oumlzel bir aşama değil aşamalara (bedevilik ve hazarilik) geccediliş
keyfiyetini ve oralarda kalış suumlresini tayin eden sınırlayıcı bir faktoumlrduumlr
hepsinden oumlnce gelmesi bunu ifade etmek iccedilindir
Oumlzetlemek gerekirse Umran insan topluluklarının yapıp ettikleriyle ilgili bu
doumlrt oumlğe arasında asabiyet uumlzerinden kurulan karşılıklı ilişkilerin toplamı
hatta bu ilişkilerin kendisidir Bilim olarak bakıldığında ise ccedilağdaş anlamda
hem tarih hem sosyoloji hem de bir siyasal kuramdır ya da-tek başına-
bunlardan hiccedilbiri değildir (Hassan 1982 127) Bu disiplinlere siyasal
antropoloji ve ekonomi-politiği de dahil etmeliyiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
83
Bedevilikten hazariliğe geccediliş suumlreci İbn Haldunrsquoun siyasal kuramında
merkezi bir yere sahiptir Bu suumlrecin tahlil ve takibi iccedilin seferber edilen
kavram ise asabiyettir
lsquoAsabiyetrsquo Kavramı
Arapccedila lsquoa-s-brsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen asabiyet lsquotutmak bağlı olmakrsquo
anlamlarına gelir (Yıldız 2010 41) Asabe ise lsquoacircsıbrsquoın ccediloğuludur soumlzcuumlğuumln
koumlkeninde ldquosarmak kuşatmakrdquo anlamları bulunur Kavgada veya savunma
sırasında yakın akraba kişinin etrafını sardığı onu korumaya ccedilalıştığı iccedilin
bunlara asabe denilmiştir Asabe İslam oumlncesinde kişinin baba tarafından
gelen erkek akrabaları (agnates) ve erkek ccedilocuklar anlamında kullanılırken
İslam hukuk yazınında lsquotek başına bulunduğu zaman mirasın tamamını belli
hisseli mirasccedilılar (ashab-ı feraiz) beraber bulunduğu zaman onlardan arta
kalanı alan mirasccedilırsquo şeklinde tanımlanmıştır (TDV-3 1991 452-453)
Asabe soumlzcuumlğuuml aynı zamanda lsquobirlikte savaşa gidenrsquo dolayısıyla bedevi
Arap toplumunun kan davası (blood-feud) hukukunda aynı kurallara tabi
olanların birlikteliğini ifade eder Bu youmlnuumlyle asabe sayısı belirli bir
kalabalık ya da cemaati anlatan usbe soumlzcuumlğuuml ile ilişkili goumlruumlnuumlr (Ibn
Khaldun 2012 851) İslam oumlncesi gelenekler uyarınca savaşta yağma
(ganimet) suumlrecinin youmlnetiminde ve malların korunmasında yer almayanlar
mirasccedilı olamazlar (Smith 1903 54 66) Hem mirasccedilıları hem de savaşccedilıları
ifade eden asabenin erkek cinsiyetine goumlre biccedilimlenen bu doğası kadınların -
duruma goumlre- muumllkiyet veya ganimete konu olabildiği bedevi geccedilim sistemi
ile tutarlıdır Kız kardeşe ya da kız evlada da mirastan pay veren Tanrı
buyruğuna13
Medine erkeklerinin tepki goumlstermiş olması herhalde bundandır
(Smith 1903 117)
Asabiyet ise lsquoaynı soydan gelenlerin veya bir başka sebeple aralarında
yakınlık bulunanların muhaliflere karşı birlikte hareket etmelerini sağlayan
dayanışma duygusursquo olarak tanımlanmıştır (TDV-3 1991 453-454)
Dilimizdeki kullanımı azalmakla birlikte aynı koumlkten gelen asabiye
(noumlroloji) teriminde ve inanca bağlılığı ifade eden taassup soumlzcuumlğuumlnde ortak
olan oumlzellik her ikisinin de şeyler veveya bireyler arasındaki bağlara
goumlnderme yapmasıdır
13 Smith (1903) Nisa suresinin 126 ayetine goumlnderme yapmışsa da mirasla ilgili duumlzenlemeler aynı surenin 11 12 ve 176 ayetlerinde yer almıştır Oumlzellikle sonuncusunun nasıl uygulanacağına ilişkin
sorulara Tanrı Elccedilisirsquonin tepkisinin de sert olduğu anlaşılmaktadır Halife Oumlmer bir Cuma hutbesinde
şoumlyle der lsquolsquohellip Resulullahrsquoa onun hakkında muumlracaat ettiğim kadar hiccedilbir şey hakkında muumlracaat etmemişimdir O da bana bu mevzuda yaptığı kadar hiccedilbir şey hakkında ağır soumlz soumlylememiştir Hatta
parmağı ile goumlğsuumlme dokunmuş ve lsquoYa Oumlmer Sana Nisa suresinin sonundaki yaz ayeti yetmiyor mursquo
demiştirhelliprsquorsquo Ayrıntılar iccedilin bkz Muumlslim (1977 4577)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
84
İbn Haldun asabiyet iccedilin Mukaddimersquonin değişik yerlerinde birbirinden
nuumlanslarla ayrılan accedilıklayıcı tanımlar getirmiştir
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden
kendilerini ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından
ibaret(tir)rsquo (I 82) Topluluk uumlyeleri arasındaki bağlılık ve kaynaşma
duygusu yaratma işlevine goumlnderme yapılır (Biz duygusu)
lsquoBir kavmin bir araya toplanarak kendini korumasından ve duumlşmana
karşı koymasından memleketler fethedip zafer kazanmayı
istemesinden duumlşmanı kuvvet ve şiddetle yenmekten ibaret(tir)rsquo (I
360) Asabiyetin aksiyoner ve şiddete doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Oumlteki duygusu)
lsquoBir nesilden gelenlerin bir araya toplanarak bir kuvvet kudret ve
uumlstuumlnluumlk sahibi olmaları ve bir ideal etrafında toplanmalarırsquo (I 373)
Asabiyetin dayanışma ve işbirliğine doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Kimlik inşası)
İccedilerdiği kimi muğlaklıklara karşın en saf betimlemelerini -doğal olarak-
Mukaddimersquode bulacağımız asabiyet İbn Haldunrsquoun lsquosiyasalrsquo kuramının
(veya Umran ilminin) temelini oluşturur Umranrsquoı bir ağaca benzeten G
Labicarsquoın formuumllasyonu ile ifade etmek gerekirse badiye bu ağacın
koumlklerini muumllk ve hadara goumlvdesini maişet dallarını ilimler yaprak ve
meyvelerini asabiyet ise oumlz suyunu oluşturur (Mericcedil 1977 155)14
Buradaki lsquobadiyersquo soumlzcuumlğuuml bedevilerin yaşam alanı olan kurak ve ccediloumllluumlk
boumllgeleri ifade eder Asabiyetin nesnel incelemesi ekonomik bakımdan
kendi kendine yeterli geccedilimlik yaşam tarzının egemen olduğu artık uumlruumlnuumln
soumlz konusu olmadığı olsa bile -servet temerkuumlzuumlnuuml sınırlayan- lsquoyeniden
dağıtımrsquo (redistribution) mekanizmalarıyla tesviye edildiği bir lsquodevlet oumlncesi
toplumrsquo tasviri uumlzerinden gerccedilekleştirilir
14 Mericcedil bu formuumllasyonu Fransız Marksist yazar Georges Labicarsquoın (1930-2009) Politique et Religion
Chez Ibn Khaldoun (1968) başlıklı yapıtından nakletmektedir biz de bir ccedilizim (Şekil 2) yardımıyla
goumlstermeye ccedilalıştık
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
85
Şekil 2 Umran Ağacı
Asabiyet bedevi toplumu MuumllkDevlet oluşumuna goumltuumlrduumlğuuml iccedilin oumlnemlidir
yoksa hazariliğe geccedilişi sağlayan asabiyet değildir Asabiyet sosyo-ekonomik
gelişmenin itici guumlcuuml olarak sunulmaz aksine bu gelişme ile ters orantılı bir
varoluşa sahip olduğu Mukaddimersquode sıkccedila vurgulanır lsquoBolluk ve rahatlığın
arızaları asabiyetin şiddet ve faydasını giderir nimetler iccediline dalma
asabiyetin keskinliğini kırarrsquo (I 357) Ccediluumlnkuuml toplumun sahip olduğu servet
ne kadar az ise kan ilişkilerinin uumlstuumln etkisi toplum duumlzeni uumlzerinde o kadar
belirleyici goumlruumlnuumlr (Engels 1971 14-15) Eş deyişle yukarıda oumlzetlenen
ekonomik gelişmenin en alt duumlzeyi asabiyetin en keskin olduğu kandaş
oumlrguumltlenme duumlzeyine tekabuumll eder
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden kendilerini
ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından ibaret olanrsquo asabiyet
(I 82) gerccedilek (nesepten) veya varsayımsal (sebepten) kandaşlık ve bağlılık
oumlruumlntuumllerine dayanır veya bu oumlruumlntuumllerden kaynaklanır Asabiyet esprit de
corps feeling of solidarity communal spirit group feeling tribal core
identity vs biccedilimlerde tanımlandığında aslında asabiyetin dışa vurumları
goumlruumlnuumlmleridir soumlz konusu olan asabiyetin tanımı değil teşhisidir
Yine de bunlardan hareketle asabiyetin ne olmadığını kestirmek
muumlmkuumlnduumlr Tanımlamaların tuumlmuumlnde de ortak olan nokta asabiyetin
rastgele ya da keyfi olarak gelişen bir bağ olmadığıdır Asabiyet lsquoSalt Maruz
Kalma Etkisirsquo (Mere Exposure Effect) olarak adlandırılan birey ile başka bir
birey veya nesne arasında o bireyenesneye maruz kalma sıklığına bağlı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
86
olarak gelişen psikolojik bağın oumltesindedir Maruziyet durumunun
bulunmadığı zamanlarda da bağ devam eder Nereye giderse gitsin asabiyet
insanı izler insan bu bağı reddedemez Arap şairinin lsquoister zalim ister
mazlum olsun kardeşine yardım etrsquo oumlğuumlduuml (TDV-3 1991 453) asabiyetin
dışında kalınamayacağını vurgular Aralarındaki derin anlaşmazlığa karşın
amcası Ebu Lehebrsquoin -bir suumlreliğine de olsa- Hz Muhammedrsquoi himayesine
almış olması (TDV-10 1994 178) bu yuumlzdendir O halde asabiyet nedir
Asabiyet yukarıdaki tanımlamalardan ccedilıkarsadığımız işlevler (biz duygusu
oumlteki duygusu kimlik inşası) uumlzerinden bedevi toplumu yabanıllardan
(vahşiler) ayırır Uumlnsiyetin karşıtı olan lsquovahşetrsquo (savagery) duumlnyanın insan
cemiyetleri eliyle imar edilmeden oumlnceki durumunu lsquodoğalrsquo halini ifade
ederken lsquovahşirsquo de boumlylece cemiyetler halinde yaşamayan insanların sıfatı
olacaktır lsquoBu mamurluğun tabii haline arız olan vahşilikhelliprsquo (I 82) Bu
durumda asabiyet insanların vahşetten bedeviyete geccediliş suumlrecinde beraber
deneyimledikleri bir bilinccedil durumu olmalıdır
İlk ortaya ccedilıktığı yer ve zaman bağlamında ele alındıkta asabiyet bir
youmlnuumlyle varlık suumlrduumlrme koşulları ile kendi maddi ve zihinsel kapasitesi
arasındaki orantısızlığa ilksel insanın verdiği yanıtı ifade eder Kandaşlığa
dayalı oumlrguumltlenme İnsanlığın devlet oumlncesi vahşet ve bedeviyet doumlnemlerini
damgalayan asabiyet doğal baskılar karşısındaki zayıflığın insanları
birbirlerine yakınlaştırdığının kanıtıdır Bu yakınlık (kinship) kişi ile soyrsquou
veya klanı arasındaki lsquobağrsquoın bir işlevidir
Buguumlnkuuml uygarlıkccedilı bakış accedilımızla uyuşur goumlruumlnmese de yabanıl insan
kendisini tam olarak anlayamadığı sayısız tehlikelerle kuşatılmış hisseder
İnsanın bu bilinmeyen guumlccedilleri yatıştırma girişimi ccediloğu kez duumlşuumlnuumllduumlğuuml gibi
dinlerin değil akrabalığın ve dostane varoluşun temellerini atar Bu girişimde
tanrılar da kendilerine tapanlara guumlccedilluuml akrabalık bağlarıyla bağlanmışlardır
tribal karakterlidirler Keza bedevi toplumlarda din bireyin doğauumlstuuml bir
guumlccedille olan keyfi bir ilişkisini değil topluluğun (community) buumltuumln uumlyelerinin
kendilerini koruyan bir guumlccedille ilişkisini temsil eder (Smith 1894 54-55)
Asabiyetin aynı zamanda lsquodoğadan gelen bir koruma duygusursquo olarak
tanımlanmış olması bu accedilıdan anlamlıdır (Albayrak 2000 594)
Geccedilim imkacircnları uumlzerindeki sınırlılıklar kavranmadan asabiyetin mahiyeti
kavranamaz Sadece ccediloumll değil geccedilim imkanlarının doğal siyasal ya da
demografik baskılarla sınırlandırılmış (circumscribed) olduğu herhangi bir
lsquoccedilevrersquo nerdeyse her olayı ittifak ve himaye tesisi iccedilin bir fırsat olarak
değerlendirme eğilimini koşullandırır Sizinle yemek yiyen bir misafir bir
başkasıyla yiyinceye kadar sizin himayeniz altındadır Keza sizinle guumln
boyunca yolculuk yapan ve gece yanınızda uyuyan biri (refik-ul cenb) iccedilin
de aynı durum geccedilerlidir Eğer birinin himayesini istiyorsanız ccediladırınızın
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
87
gergi ipini (tunucircb) onunkine temas ettirmeniz yeterlidir Bedevi Arap
toplumunda el-tunucircb bil-tunucircb (tent-rope touching tent-rope) olarak bilinen
bu pratik sayesinde onun komşusu (jacircr) olur ve himayesine girmiş
sayılırsınız (Smith 1903 49)
Bu gibi himaye taleplerinin (istijacircr) oumlzellikle kabile iccedili bir cinayet veya
anlaşmazlıktan dolayı suumlrguumln-kaccedilak durumuna duumlşenlerin başka bir
kabilenin asabiyetine dacirchil edilebilmesi iccedilin kabul goumlrduumlğuuml accedilıktır15
Buumltuumln
bu durumlarda himaye edilen kişinin kendi kabilesi ile bağı kesilir ve yeni
koruyucularının asabiyetine dahil olur Sahlins (2010) ilkel toplumlardaki
hediyeleşme ve lsquobirlikte yemek yemersquo (commensality) pratiklerinin benzer
işlevine dikkati ccedilekmiştir
Uumlretici guumlccedillerin bulunduğu duumlzey ile asabiyet arasındaki ilişkiyi goumlsteren en
iyi oumlrnek bedevi toplumlarda nesebin korunmasına verilen oumlnemdir
lsquoYardımlaşma ve birbirini korumaya hizmet eden nesep şecerelerinin
Araplar arasında muhafaza edilmesi onların zor geccedilinmelerinden darlık
iccedilinde yaşamalarından ve yurtlarının ekonomik durumundan ileri gelmiştirrsquo
(I 326) Burada Marxrsquoın (1979 25) ekonomik belirlenimciliği oumlzetleyen o
ccedilok bilinen tespitini hatırlamadan geccedilmek olmaz lsquoMaddi hayatın uumlretim
tarzı genel olarak toplumsal siyasal ve entelektuumlel hayat suumlrecini
koşullandırır İnsanların varlığını belirleyen şey bilinccedilleri değildir tam
tersine onların bilincini belirleyen toplumsal varlıklarıdırrsquo
Kandaş oumlrguumltlenmeyi karakterize eden başlıca oumlzellik her bireyin kişisel
guumlvenliği bakımından soyrsquoa (gens) guumlvenmesi ve soyu tarafından himaye
edilmesidir ona saldıran buumltuumln soya saldırıyor demektir (Engels 1971 122)
Bir soyun buumltuumln uumlyeleri kendilerini tek bir lsquokanrsquo olarak goumlruumlrler Bu bilinccedil
durumu en accedilık şekilde bedevi Araplarda akrabalığın etkin sınırlarının
oumllccediluumlmuumlnuumln aracını veren lsquokan davasırsquo hukukunda goumlruumlluumlr Bir akrabalık
grubu aralarında kan davası olmayan bir topluluktur Eğer bir adam kendi
akrabalarından birini oumllduumlruumlrse etrafında kendi tarafını tutacak kimseyi
bulamaz Ya kendi akrabaları tarafından oumllduumlruumlluumlr ya da grubun dışına atılır
başka bir gruba sığınarak suumlrguumln durumuna duumlşer Akrabalık grubu aynı
zamanda her kan davasında daima birlikte hareket edenleri ifade eder Bu
grup bir aile bir hane halkı veya oumlleninoumllduumlruumllenin akrabaları değildir ortak
bir grubun adını taşıyan diğer buumltuumln alt grupların birliğidir Akan kan
oumllduumlruumllen kişinin değil kabilenin kanıdır (Smith 1903 22-23) Benzer
pratiklerin bedevi Arap toplumları ile sınırlı olmadığını burada belirtmekle
yetinelim
15 Bedevi yaşam biccedilimini damgalayan uumlccedil temel olgu gelenekselleşme uumlzerinden ittifak ve himaye fırsatına doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr Gıda paylaşımı yolculuk ve ccediladır komşuluğu Sonuncusu mekacircnla ilişkisi
bakımından oumlzellikle hassastır Sahabeden Ubeyy b Karsquob lsquoEvimin Muhammedrsquoin evine ccediladır ipiyle
bağlanmış olmasını istememrsquo diyen adamı Tanrı Elccedilisirsquone şikacircyet eder (Muumlslim 1977 1917)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
88
Boumlyle bir ccedilevrede lsquoakraba olmayanrsquo genellikle lsquoduumlşmanrsquo ya da lsquoyabancırsquo
sayıldığından (Sahlins 2010 193) ittifak ve himayeden yoksun kalmak
oumlluumlm tehlikesiyle eşdeğerdir O kadar ki ilahi mesajın taşıyıcısı olan
peygamberler bile bu tehlikeyi goumlze almazlar Nitekim Taiflilerin koumltuuml
muamelesine maruz kalan Hz Muhammed Mekkersquoye doumlnuumlşuumlnde İslam
duumlşmanlarından birinin (Mutrsquoim b Adiy) himayesinde şehre girebilir (TDV-
3 1991 402)
Demek ki asabiyet ilişkilerden ccedilok bağlara goumlnderme yapar Bu youmlnuumlyle
asabiyet iccedilin en uygun tanım onun lsquokolektif aksiyonrsquo anlamına geldiğidir
(Hassan 1982 197) Asabiyet zayıfların ittifakıdır guumlccedillenince goumlzden
duumlşen guumlccedilluuml tarafın bozduğu bir ittifakhellip Bu tanımlamanın asabiyetin
sadece bedevi toplumlara oumlzguuml olduğu uygarlıkla birlikte işlevini yitirdiği
goumlruumlşuumlnuuml desteklemediğine dikkat edilmelidir Kan-nesep kaynaklı olmasa
bile insanları kolektif aksiyona sevk eden ittifak ve bağlılıkların teşhis
edilebildiği durumlarda asabiyetin varlığından soumlz etmek meşrudur Bu
accedilıdan bakıldığında asabiyetin sosyal yapısalcılar ve post-modernistlerin
lsquokimlikrsquo olarak tanımladıkları şeyin erken bir formu (tribal identity)
olabileceği duumlşuumlncesi (Kalpakian 2008 370) -modernizasyon riski
iccedilermekle birlikte- tuumlmuumlyle temelsiz değildir İbn Haldunrsquoun asabiyet
kavramına bedevi toplumlar uumlzerindeki goumlzlemlerinden hareketle ulaştığı
doğrudur Bununla birlikte asabiyetin salt bu toplumlarla sınırlı bir bağlamda
istihdam edilmesi basitccedile lsquokavramın koumlkenine hapsedilmesirsquo olarak
tanımlayabileceğimiz bir kısıtlılık durumu yaratabilir Eş deyişle duumlşuumlnuumlruumln
oumlnuumlnde ufuk accedilan bir kavramsallaştırma bizim iccedilin aksine kavramsal bir
kısıta doumlnuumlşecektir
Asabiyet kavramına atfettiği oumlzel oumlnem İbn Haldunrsquoun belirleyici faktoumlr
olarak insan teki yerine toplumu oumlne ccedilıkaran tarih anlayışının sonucudur
(Katsiaficas 1996 15) Mukaddimersquonin pek ccedilok yerinde ima edildiği uumlzere
insan tek başına sadece bir lsquoşeyrsquodir İnsanlar iccediltima halinde bulunarak
kendilerine dayanışma ve kimlik duygusu veren siyasal oumlrguumltlenmeyi
sağlayan bilinccedil durumuna (asabiyet) ulaşırlar
Asabiyet yukarıda değinildiği gibi yalnızca biyolojik yakınlıktan
kaynaklanmaz koumlle azadı (velacirc) nesebe katma (istilhak) veya anlaşma
(hılf) gibi yollarla da biyolojik yakınlıktan beklenen yarar (kolektif aksiyon)
sağlanabilir Hatta lsquoihsanıyla birini yetiştiren kimse ile onun ihsanıyla
yetişen kişi arasında hususi bir bağlanış husule gelir Bu bağ da koumllelik ve
anlaşma vasıtasıyla husule gelen bağlantı yerini tutar arada nesep bağı
olmadığı halde yakınlık sağlamlaşır ve nesepten husule gelen fayda elde
edilirrsquo (I 463) lsquoİhsan yoluyla asabiyet inşasırsquo konusuna ileride tekrar
doumlneceğiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
89
Dindar bir Muumlsluumlman lsquoHicret neden sadece Mekkeli Muumlsluumlmanlara farz
kılındırsquo diye soracak olursa İbn Haldun ona şu cevabı verecektir lsquoCcediluumlnkuuml
Mekke ahalisinde Peygamberi korumak ve ona yardım etmek hususunda
goumlccedilebe Araplarda bulunmayan bir oumlzellik vardı ki o da nesil ve nesep
bakımından Peygambere olan yakınlıkları ve bu bağın onları Peygamberi
korumaya sevk ettirmesi idirsquo (I 311) Demek ki dini bir misyon veya
ccedilağrının başarısı iccedilin dahi guumlccedilluuml bir asabiyet oumln koşuldur Mukaddimersquonin
lsquodine davetin asabiyetten başka bir kuvvetle tamam olamayacağına dairrsquo 6
Fasılrsquoı (1 Kitap 3 Boumlluumlm) bunu daha accedilık şekilde serimler İslamrsquoın
başarısını lsquolaikrsquo ve din dışı bir faktoumlrle accedilıklamış olması yalnız kendi
doumlneminde değil buguumln iccedilin bile cesur bir adım sayılır
Acaba bunun tam tersi de geccedilerli midir Bir asabiyet dinsel bir temele
dayanmaksızın memleketler fethedip zaferler kazanabilir mi Mukaddime
boumlyle bir soruyu yanıtlamaz goumlruumlnuumlrse de (Kalpakian 2008 372) asabiyet
gibi din dışı hatta sivil bir faktoumlre verdiği roluuml dine de verdiğini duumlşuumlnmek
iccedilin bir neden yoktur Herhangi bir dini ilkenin yardımı olmaksızın da Muumllk
tesis edilebilir (Arslan 2014 153) Tarihsel accedilıdan bakıldığında dinsel bir
temele sahip goumlruumlnmeyen 5 yuumlzyıldaki Cermen ve Hun akınları ile 13
yuumlzyıldaki Moğol istilası oumlrneklerine dayanarak -temkini elden bırakmadan-
bu soruya evet yanıtını vermek muumlmkuumlnduumlr
Oumlzetle asabiyet insanın salt genetik potansiyeli tarafından dayatılan veya
kendiliğinden var olan lsquoverilirsquo bir bağ değildir lsquoatıfrsquo yoluyla var olan
(ascribed) ve etki doğuran bir bilinccedil durumudur Atıf ccedilerccedilevesi ise geccedilim
koşulları tarafından belirlenir
Buraya kadar anlatılanlardan asabiyetin teşhisi iccedilin bedeviliğin mahiyetinin
iyice anlaşılması gerektiği ortaya ccedilıkar Bu da bilhassa bedevi toplumlardaki
klan oumlrguumltlenmesinin kandaş toplum oumlzelliklerinin ve maddi gelişme
duumlzeyinin kavranması ile muumlmkuumln olabilir
Bedevi - Hazari Karşıtlığı
Arapccedila lsquob-d-aacutersquo fiil koumlkuumlnden gelen bedevi soumlzcuumlğuuml başlangıccedilla ilgili iptidai
ilksel primitive anlamlarına gelir Antropoloji yazınında ise lsquovahşetrsquo
(yabanıllık) aşamasından lsquobedeviyetrsquo (barbarlık) aşamasına geccedilmiş insan
topluluklarını hayvancılıkla uğraşan goumlccedilebe veya koumlylerde yaşayan ccediliftccedili
toplulukları ifade eder lsquoBedevirsquo soumlzcuumlğuuml Ugan (1989) ccedilevirisinde lsquogoumlccedilebersquo
olarak ccedilevrilmişse de Mukaddimersquonin genel ccedilerccedilevesi iccedilinde goumlccedilebeler
yanında barbar-kandaş tarım toplumlarını da kapsadığı accedilıktır (Hassan
1982 245) İbn Haldun bedevi soumlzcuumlğuumlnuuml goumlccedilebe kabile yaşamını
(nomadism) ifade etmek iccedilin kullandığı gibi kentlerden uzakta kırsal
boumllgelerde yerleşik ccediliftccedili ve ccediloban halklar iccedilin de kullanır bunlar arasında
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
90
sosyolojik bir ayrım yapmaz (Ibn Khaldun 2012 849) Hepsinde de kent
yaşamının getirdiği zenginlik ve genişlikten uzak bir yaşam soumlz konusudur
Bedeviliğin doğası kişinin sosyo-ekonomik konumunun nesep bağları ile
tayin edildiği lsquotoplumsalrsquo olanın lsquobireyselrsquo olanı oumlncelediği bir topluma
işaret eder Bedevi yaşam tarzının karşıtını temsil eden lsquohazari toplumrsquo
(Arapccedila h-dz-r fiil koumlkuumlnden) ise yerleşik medeni suumlkucircnet (huzur) iccedilinde
yaşayan kentli toplumları İbn Haldunrsquoun deyimiyle lsquonefislerini guumlven iccedilinde
sayanlarırsquo (I 314) ifade eder Mukaddimersquode her iki yaşam tarzı bir karşıtlık
iccedilinde sunulur Karşıtlığın temelinde ise geccedilim biccedilimlerinin farklılığı
yatmaktadır
Soy (gens)16
ortak bir doumllden (tribursquonun ortak atasından) geliyor olmakla
oumlvuumlnen kandaş grupların (Engels 1971 119) ya da -benzer anlama gelmek
uumlzere- aynı ortak atadan gelen belirli bir soy adı ile diğerlerinden ayrılan ve
aralarında kan bağı olan bir yakınlar topluluğunun oumlrguumltlenmesini temsil
eder (Morgan 1994 151) Ortak bir atadan tuumlreyiş inancının başlıca işlevi
ccedilok sayıda aileyi birbirine eklemleyen bir mekanizma oluşturmaktır Kandaş
toplum yapısı sadece bedevi Araplarda değil buumltuumln ilkel topluluklarda
goumlruumlluumlr Hepsinde de ortak olan şey lsquosoyrsquo bağlarından gelen birlikte inanma
birlikte harekete geccedilme ve dayanışma motivasyonudur Buna -
Montesquieursquoden oumlduumlnccedil alarak- barbarlığın lsquoyasasırsquo da diyebiliriz Bu yasa
yardımlaşma savunma ve bir zarara uğranıldığında bunu giderme
ccedilabalarında birlik ve bir dizi karşılıklı yuumlkuumlmluumlluumlk iccedilerir (Morgan 1994
326)
Akrabalık ilişkisinin dayandığı lsquoortak atarsquo her zaman biyolojik bir koumlkene
goumlnderme yapmaz soyun anlaşma veya birleşme gibi ilkel duumlzeydeki siyasal
kararlarla genişletilmesi de muumlmkuumlnduumlr Soyu soy yapan ortak atanın koumlkleri
ccediloğu kez bir hayvan bitki ya da doğal bir olgu ile temsil edilen lsquototemrsquoe
dayanır17
Kandaşlık ortak atanın bir işlevidir (Childe 1995 45) Ccedileşitli
vesilelerle (ayin savaş duumlğuumln vs) ortak ataya goumlnderme yapılması adının
ve erdemlerinin anılması ilkel toplumların ortak oumlzelliğidir Oumlrneğin
İslamrsquodan oumlnce Araplar hac ibadetini tamamladıktan sonra Mina mevkiinde -
buguumlnkuuml- mescit ile dağ arasındaki yerde bir suumlre dururlar atalarının
oumlvguumllerini (mefahir) ve oumlzel guumlnlerini (eyyam-ı mahsusa) anarlardı (Yazır
1979 724) Kabile kardeşliği yerine din kardeşliğini oumlne ccedilıkaran Kurrsquoanrsquoın
inananlardan atalarını değil Allahrsquoı anmalarını (zikr) istemesi anlamlıdır
lsquoSonra hacla ilgili ibadetlerinizi bitirdiğinizde oumlnceden atalarınızı
16 Gens (Latin) Genos (Grek) Ganas (Sanskrit) Cins (Arap) Hassan (1982 178) bunlara Tuumlrkccediledeki
lsquoKanrsquo ve lsquoHanrsquo soumlzcuumlklerini de ekler 17 Bedevi Arap kabilelerinin kendilerini ccediloğunlukla bir hayvana nispet eden adlar almış olmaları rastlantı
değildir Benicirc Kelb (koumlpek) Benicirc Bekr (erkek deve) Benicirc Anmar (panter) Benicirc Dibab (kertenkele) Benicirc
Esed (aslan) gibi Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1903 44)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
91
zikrettiğiniz gibi şimdi de oumlyle ve hatta daha kuvvetli bir şekilde Allahı
zikredinizrsquo (Bakara 2 200) Uumlretici guumlccedillerin geldiği yeni aşama bedevi
toplumu damgalayan atalar inancının yadsınmasını daha geniş oumllccedilekli bir
siyasal oumlrguumltlenmeye geccedililmesini zorunlu kılacaktır
Morgan (1994) barbarlık-uygarlık ilişkisini lsquomaddecirsquo bir tarih anlayışıyla
ortaya koyarken insanlığın tarih-oumlncesini yabanıllık barbarlık ve uygarlık
olmak uumlzere uumlccedil aşamada ele alır Her bir aşama da kendi iccedilinde aşağı orta ve
yukarı olmak uumlzere uumlccedil alt aşamaya boumlluumlnmuumlştuumlr Oumlrneğin barbarlığın aşağı
aşaması ccediloumlmlekccedililik (pottery) ile başlamış hayvan ve bitkilerin
evcilleştirilerek tarıma geccedililmesi kerpiccedil ve taştan evler yapılması ile orta
aşamaya geccedililmiştir Demirin ergitilmesiyle başlayan yukarı barbarlık
aşaması ise fonetik alfabenin icadı ile sona ermiş ve uygarlık aşamasına
geccedililmiştir
Yabanıllık asabiyetle ilgili boumlluumlmde accedilıklandığı gibi duumlnyanın mamur
olmadan oumlnceki durumunu ifade eder Duumlnyanın imarını insanların
cemiyetler halinde yaşama geccedilmesiyle başlatan İbn Haldun insanlığın
yabanıl doumlnemine Umran ilmi kapsamında oumlzel bir yer vermemiştir Demek
ki duumlnyanın bazı boumllgelerinde yabanıllara rastlamak muumlmkuumlnduumlr Duumlnyanın
sularla kaplı olmayan yerlerini yedi iklim boumllgesine ayıran duumlşuumlnuumlre goumlre
oumlrneğin batı Afrikarsquonın en guumlneyinde (Sahra altı) uzanan lsquoBirinci İklimrsquo
olarak adlandırdığı boumllge boumlyledir lsquoOralarda ancak insandan ziyade dilsiz
hayvanlara en yakın bir seviyede bulunan kimseler yaşarlar bunlar ccediloumlllerde
ve mağaralarda yaşarlar Otlar terbiye edilerek hazırlanmış ve tabii halde
olan taneler yerler birbirlerini yedikleri zamanlar da olur Bunlar insanlar
sırasında sayılmazlarrsquo (I 131)
Mukaddimersquodeki bedevi toplum Morganrsquoın sınıflandırmasında kabaca
barbarlığın orta ve yukarı aşamalarına denk duumlşer Her iki tanımlamada da
bedevi yaşam tarzının mutlaka goumlccedilebeliğe karşılık gelmediğine dikkat
ccedilekilmelidir Yerleşikliğin lsquokırsalrsquo formları da (koumlyluumlluumlk yarı-goumlccedilerlik)
bedeviliği temsil eder geccedilimini tarım ve hayvancılıkla temin edenler iccedilin
lsquokoumlylerde ve sahralarda yaşamak bir zarurettirrsquo (I 303) Mukaddimersquode
tanımlanan bedevi geccedilim tarzının ayırt edici oumlzelliği geccedilim sisteminin tarım
ve hayvancılığa dayalı olmasıdır Bu tarz uumlretimin uumlstuumlnluumlğuuml şuradan
kaynaklanır Uumlretim hayatı en dar sınırlar iccedilinde hareket etmektedir ama
uumlreticiler kendi uumlruumlnlerinin sahibidir (Engels 1971 157) Hazariliğe geccedilişle
birlikte kaybolan bu uumlretim tarzında uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime
youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir
uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir Eş deyişle tarım ve hayvancılığın lsquoyaygınrsquo
(extensive) formlarına goumlnderme yapan bir geccedilim sistemi geccedilerlidir
Ccediliftccedililiğin lsquoyerleşik hayat ccedilağından oumlnceki evreye ait olmasırsquo bunu ifade
eder (II 383)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
92
Bedevilik oumlzellikle hayvancılığa dayalı goumlccedilebelik kendi buumlnyesindeki
ccedilelişkilerle sınırlandırılmıştır Ccedilobanlığa dayalı ekonomi doğası gereği
verimsizdir uumlruumln protein youmlnuumlnden zengin ise de kalori youmlnuumlnden fakirdir
(Earle 2013 225) Dolayısıyla duumlşuumlk yoğunluklu bir nuumlfus iccedilin bile tarımsal
uumlruumlnlerle muumlbadele zorunludur Bedevi geccedilim sistemi iccedilin geniş otlaklar
gerektiğinde işlenecek topraklar imkacircnlarından yararlanabileceği kentler ve
hepsinden oumlnemlisi bu uumlccediluuml arasında bir med-cezir duumlzenliliği iccedilinde gidip
gelme serbestliği gerekir Demek ki goumlccedilebenin kendi oumlzguumln yaşam alanı
(badiye) ile yetinmemek ve yerleşik-hazari toplumlarla ccedilatışmaya girmek
iccedilin yeterince nedeni vardır (Braudel 1989 108) Şefin iktidarının -
kaynakların etkin kontroluuml anlamında- varabileceği sınırlar bu nedenlerle
yakından ilgilidir Otlakların genişliği hayvanların hareketli doğası ve duumlşuumlk
tarımsal uumlretim şefler accedilısından merkezi bir kontroluuml zorlaştırdığından
ekonomik yoğunlaşma ve suumlrduumlruumllebilir buumlyuumlme potansiyelini sınırlar (Earle
2013 226)
Sonuccedilta hazari toplumlarla temas kaccedilınılmazdır Temasın alacağı biccedilimi
(muumlbadele yağma yerleşik hayata katılma gibi) buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi
ekonominin uumlretim duumlzeyi ile hazari toplumun iccedilsel zayıflıkları tayin eder
Tarımın iyileştirildiği uumlruumln doumlnuumlşuumlmuumlnuumln uygulandığı tekniklerin
yaygınlaştığı yerlerde saban ile suumlruuml arasındaki rekabet saban lehine
sonuccedillanır goumlccedilebe hayatı zamanla yok olur (Braudel 1989 110)
Son tahlilde bedevilikten hazariliğe ve başkanlıktan (riyaset şeflik) Muumllkrsquoe
(devlete) geccedilişi sağlayan şey uumlretici guumlccedillerin gelişmesidir asabiyet değildir
lsquohellip ihtiyaccedillarından artacak derecede zenginlik ve genişlikhelliprsquo (I 303) ifadesi
bunu accedilıklar Geccediliş suumlrecinin teşhisinde temel oumllccediluumlt uumlretim tarzıdır Keza
bedeviliği uygarlıktan (hazarilik) ayıran oumllccediluumlt goumlccedilebelik ve yerleşiklik
değildir (Hassan 1982 159) Artık uumlruumln ile uygarlık ve devletin doğuşu
arasında kurulan nedensellik ekonomik belirlenimciliğin temelini oluşturur
Bu zenginlik ve genişliğin yeniden dağıtımı şefliklerin temel işlevi iken
merkezi devletlerin ortaya ccedilıkışı buumlyuumlk oumllccediluumlde ekonomik kaynaklara
erişimin kontroluuml ile ilgilidir İnsanların ekonomik gelişim bakımından
bulundukları aşama o kadar belirleyicidir ki lsquohellip bolluk ve genişliğin tendeki
hal ve tesirleri ibadet ve zahitlikte de goumlruumllmektedirhellip kendilerini ibadete
verenlerin ccediloğu sahra ahalisinden az yiyen ve besinleri kıt olanlardırrsquo (I
210-211)
Bedeviliğin sosyal oumlrguumltlenmesi ise aksine gıdaya erişim konusunda yaygın
bir lsquosınırlanmışlıkrsquo durumu (circumscription) ile damgalanmıştır18
Bu
sınırlanmışlığın derecesi aynı asabiyetin uumlyeleri arasında yuumlksek duumlzeyde
18 lsquoSınırlanmışlıkrsquo durumunun siyasal anlamına ilk kez Robert L Carneiro dikkati ccedilekmiştir Bkz
Carneiro RL (1970) A Theory of the Origin of the State Science (169) 733-738
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
93
karşılıklı bağımlılığı koşullandırır Konukseverlik kuralları ve yiyeceğin
(oumlzellikle et) boumlluumlnmesine ilişkin gelenekler hazari toplumdaki uygarca
jestlerden daha etkili bir gıda paylaşım oumlruumlntuumlsuumlnuuml tahkim eder Bir başka
deyişle onları coumlmert yapan şey ihtiyaccedil maddelerinin yeterli değil aksine kıt
olmasıdır (Evans-Pritchardrsquotan nakleden Sahlins 2010 206)
Bedevi toplumda yuumlruumlrluumlkteki cezai yaptırımlar bile buumlyuumlk oumllccediluumlde ekolojik
koşulların tayin ettiği geccedilim imkanlarının desteklenmesine youmlneliktir
Oumlrneğin oumllduumlrme ve yaralamalar mağdurların muumltevazı bir suumlruumlye sahip
olmasıyla sonuccedillanabilir Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlneminde bir
adamın lsquodiyetrsquo olarak değeri 100 deve veya 200 sığır veya 2000 koyuna
denktir (TDV-9 1994 475) Geccedilim kaynaklarının değer oumllccediluumlsuuml olarak kabul
edildiği benzer pratikleri İslam oumlncesi Arap toplumunda ve diğer bedevi
toplumlarda da goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Eski Nors dilinde buumlyuumlkbaş hayvan (feacute)
soumlzcuumlğuuml servet anlamına geliyordu (Earle 2013 122)
Bedeviliğin siyasal oumlrguumltlenmesi şefliklerdir Şefliklerin lsquosiyasalrsquo
oumlrguumltlenmeler olmadığını duumlşuumlnmek yanıltıcıdır merkezi devletin zuhurunu
siyasallığın miladı olarak goumlren uygarlıkccedilı bakış accedilısının yansımasıdır
asabiyeti bedevi toplumla sınırlı tutan yaklaşımın uzantısıdır Bununla
birlikte şeflikler tekduumlze yapılar olmayıp tarihsel suumlreccedil iccedilinde daha karmaşık
oumlrguumltlenmelere doğru evrildikleri gibi kontrol edilen ekonomik kaynakların
imkacircn verdiği durumlarda merkezi devlet yapılarına doumlnuumlşme potansiyeli
taşırlar Şeflikler Flanneryrsquonin (1995) avcı-toplayıcı zuumlmreler (band)
otonom koumly toplulukları şeflikler ilkel devletler ve devlet şeklinde
sıraladığı ilerlemenin tarihsel uğraklarından birini oluştururlar uumlretici
guumlccedillerdeki gelişmeye bağlı olarak basitten karmaşığa doğru uzanan bir
ccedileşitliliğe sahiptirler
Şeflikler orta oumllccedilekli siyasal birimlerdir kuumlccediluumlk oumllccedilekli koumly temelli siyasal
birimler ile buumlyuumlk buumlrokratik devletlerarasındaki evrimsel boşluğu birbirine
bağlarlar (Earle 2013 27) Şeflikler soy oumlrguumltlenmesine dayalı toplumlardır
ve Morganrsquoın (1994) lsquosocietasrsquo tanımına karşılık gelirler Şefliğin merkezi
bir devlet oumlrguumltlenmesine (civitas) doğru evrilmesi buumlyuumlk oumllccediluumlde tarım ve
hayvancılıkta yoğunlaşma yoluyla tahsis edebileceği ekonomik artığın
buumlyuumlmesine bağlıdır Şefler kabile ccedilıkarlarının gerccedilekleşmesine yardımcı
olma kabiliyetlerine bağlı olarak ciddi bir toplumsal guumlce sahip olabilirlerse
de bu guumlccedil buumlyuumlk oumllccedilekli tarımsal toplumların elitlerine goumlre oldukccedila
sınırlıdır
Devlet oumlncesi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimini temsil eden şeflikler kuşkusuz
tuumlrdeş birimler değildir Oumlzellikle oumlrguumltlenmenin lsquokarmaşıklıkrsquo (complexity)
derecesi arttıkccedila şeflikleri arkaik devletlerden ayırt etmek zorlaşır ara
aşamaların varlığının kabuluuml zorunlu hale gelir Grinin (2011) bu zorluğu
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
94
karmaşık şeflikleri lsquoilkel devlet benzerirsquo (early state analogue) şeklinde
adlandırarak aşmaya ccedilalışmıştır Ona goumlre ilkel devlet benzerleri buumlyuumlkluumlk
sosyo-kuumlltuumlrel veveya siyasal karmaşıklık işlevsel farklılaşma ve yuumlruumltuumllen
goumlrevlerin oumllccedileği bakımından ilkel devletlerle mukayese edilebilen
akrabalık ideolojisine dayalı karmaşık devletsiz toplumların ccedileşitli formlarını
ifade eder Hawaii şefliklerini ve İslam oumlncesi Mekke gibi bağımsız oumlz
youmlnetime sahip kentleri bu kapsamda değerlendiren Grinin şefliklerden ilkel
devlete geccedilişi accedilıklayan iki farklı model oumlnerir lsquoDikeyrsquo modelde
şefliklerden doğrudan ilkel devletlere geccedililirken (Mezopotamya ve eski
Yunan toplumları) lsquoYatayrsquo modelde ise şeflikler oumlnce lsquoilkel devlet benzerirsquo
yapılara doumlnuumlşmekte bu yapılar uumlzerinden ilkel devlet aşamasına (Cengiz
Hanrsquoın Moğol imparatorluğu 1810rsquodan sonraki Hawaii toplumu gibi)
geccedililmektedir (Grinin 2011 256)
Şekil 3 Grininrsquoin (2011) İlkel Devlete Geccediliş Modellemesi
Ara aşamaları farklı biccedilimlerde kurgulamak muumlmkuumln olsa da şefliklerden
devletlere geccediliş suumlrecini belirleyen ana etmenlerin toplumsalyoumlnetsel
uzmanlaşma ve -karar verme faaliyetlerindeki hiyerarşiye goumlnderme yapan-
karmaşıklık derecesi olduğu soumlylenebilir
Tarım ve hayvancılığa dayalı geccedilim sistemlerinin lsquoyaygınrsquo yapısı şefliklerin
heterarşik (merkezileşmemiş dağınık merkezli) siyasal yapısını
koşullandırır Ancak buna dayanarak şefliklerin farklılaşmamış bir toplumsal
yapı uumlzerinde yuumlkseldikleri varsayılamaz Şeflik duumlzeyindeki toplumlar
goumlrece eşitlikccedili otonom koumly toplulukları ile sınıflı toplumlar arasında yer
alan ruumltbe sıralamasına (ranking) sahip toplumlardır Toplumsal eşitsizlik
bakımından şefliklerin devletlerden başlıca farkı ruumltbe toplumları en
yuumlksekten en aşağıya doğru bir statuuml suumlrekliliğine (continuum of status)
sahip iken arkaik devletlerde bireylerin en azından lsquoyoumlneten ve youmlnetilenrsquo
olmak uumlzere -aralarında evlilikler bulunmayan- gerccedilek bir katmanlaşmaya
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
95
(stratification) sahip olmalarıdır Devletin yuumlkselişi ile birlikte şefliklerdeki
duumlşuumlk ruumltbeli aileler onları ortak atalara bağlayan bu continuumrsquodan
koparlar ve kalıcı alt sınıflara doumlnuumlşuumlrler (Flannery 1995 15-16) Oumlzetle
şefliklerde siyasal iktidarın kahır ve şiddetten uzak sınırlandırılmış
goumlruumlnuumlmuuml muumllk-devlet oumlrguumltlenmesine goumlredir
Bedeviliğin ilkeleri siyasal iktidar uumlzerinde sınırlayıcı rol oynayan
lsquooumlzguumlrluumlk eşitlik ve kardeşlikrsquotir Başkanların farklı unvanları (Ruesacirc
Chiefs Big Men Paramounts vs) olsa da ayrıcalıklı uumlstuumlnluumlkleri bulunmaz
lsquoBaşkanlık ululuktan ibaret olup ona başkaları uyrukluk ediyorsa da o kahır
ve kuvvetle huumlkmuumlnuuml yuumlruumltmek kudretinde değildirrsquo (I 353) Başkan lsquoyerelrsquo
bir oumlneme sahip olmakla yetinmek ve kendisine atfedilen ululuğu yiğitlik ve
sistematik coumlmertlik (noblesse oblige)19
goumlsterileriyle kanıtlamak
zorundadır Başkanın başkan (şef) olarak kalabilmesi ailesine
hizmetkacircrlarına ve korkulan bir savaşccedilı ve değerli bir dost olarak sahip
olduğu itibara bağlıdır (Earle 2013 147) Bir kabile reisinin fiili bir
otoriteye sahip olabildiği tek durum savaş veya savaş hazırlığı ile ilgili
faaliyetlerdir Savunma ve saldırı dışında kabile kaynaklarının oumlrguumltlenip
seferber edilmesi oumlrneğin angarya yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile kamusal imar faaliyetleri
yuumlruumltuumllmesi gibi durumlar ancak karmaşıklık duumlzeyi yuumlksek şefliklerde
goumlruumlluumlr
Hemen fark edileceği gibi soy birimlerine dayanan toplumların
lsquodemokratikrsquo ve eşitlikccedili yapısı huumlkuumlmdarlık ve Muumllk oumlrguumltlenmesiyle
karşıtlık iccedilindedir Soy sistemi ancak şeflikbaşkanlık temelindeki iktidar
stratejileri iccedilin bir dayanak sağlar Bedevi toplumlardaki şefliğin bu durumu
uumlretici guumlccedillerin goumlrece duumlşuumlk duumlzeyi ile ilgilidir Uumlretim geccedilimlik
ekonominin oumltesine geccedilemediğinden politik ekonomi lsquomerkezirsquo bir şekilde
denetlenemez Dolayısıyla toplum uumlzerinde ekonomik askeri ve ideolojik bir
denetim kurmak zorlaşır (Earle 2013 238) Savaşın ganimet ve yağmanın
meşru sayılması bu yuumlzdendir Yiğitlik ve kahramanlığın yuumlceltilmesi bu
meşruiyetin tahkimi accedilısından gereklidir
Bedeviliğin goumlruumlnuumlmuuml yiğitlik kahramanlık ve şiddet goumlsterisine dayanır
lsquoŞiddet ve kuvvet bunlar iccedilin bir yaradılış şecaat bir karakter olmuş[tur]helliprsquo
(I 315) Kurucu asabiyeti damgalayan bu oumlzellikler diyalektik biccedilimde
Muumllkrsquouumln taşıyıcı suumltunlarına doumlnuumlşecektir Kişisel haysiyet doğruluk
karakter ve yiğitlik barbarlarda yuumlceltilen başlıca oumlzelliklerdir (Engels 1971
136) Esasen iccedillerinden birinin onlara liderlik etmesi de bu oumlzelliklere sahip
olması sayesindedir Yoksa tevaruumls edilen veya miras bırakılan (kalıtsal) bir
19 Fransızca koumlkenli bu deyim lsquosoyluluk mecbur kılarrsquo (nobility obliges) anlamına gelir yuumlksek statuumlye sahip kişileri duumlşuumlk statuumlluuml kişilere karşı asil ve lsquocoumlmertrsquo davranmakla yuumlkuumlmluuml kılan toplumsal kuralı
ifade eder Ayrıntılar iccedilin bkz Fiddick vd (2013) A Cross-Cultural Study of Noblesse Oblige in
Economic Decision-Making Human Nature 24(3) 318-335 DOI 101007s12110-013-9169-9
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
96
liderlik soumlz konusu değildir Liderlik ancak suumlrekli olarak toplumsal artı ile
beslendiği takdirde kalıtsal bir şefliğe (başkanlık) doumlnuumlşebilir (Şenel 1982
131) Kabilenin demokratik20
yapısı tarafından sınırlandırılan başkan servet
youmlnuumlnden kabilenin geri kalan uumlyelerinden daha zengin değildir Bununla
birlikte o da coumlmertliği ile -borccedillu kılarak- siyasal anlamda onları
sınırlandırmıştır Cebir ve şiddet kabiliyeti kendi asabiyetine youmlnelik
olmayıp duumlşman sayılan kabilelerin sindirilmesi saldırganların
puumlskuumlrtuumllmesi ganimetler elde edilmesi iccedilindir
Arap şairi bu şiddet eğiliminin korkulası değil oumlvuumlnuumllesi bir durum olduğunu
edebi bir dille anlatır lsquoBizden hiccedil bir soylu kişi yatağında oumllmemiştir kanı
vurulduğu yerden başka yere akmamıştırrsquo (Oumlzcan 2011 39) Kuzeyli
(Nordic) halkların edebi incelik bakımından bundan geri kalmayan
efsaneleri goumlrece daha gerccedilekccedili bir anlatıma sahiptir lsquohellip Gunnar o ana
kadar sekiz adam yaralamış ve bunlardan ikisini oumllduumlrmuumlştuuml Şimdi kendisi
de iki yerinden yaralandı fakat herkes onun ne yaralanmaktan ne de oumlluumlmuumln
kendisinden ccedilekinmediğinde hemfikirdirsquo (Earle 2013 147)
Bedeviliğin şefliğe ve nihayetinde Muumllk oluşumuna goumltuumlren bu lsquoşiddetlirsquo
goumlruumlntuumlsuuml Mukaddimersquode insanın doğası ile ilişkilendirilir lsquoBirbirine
zulmetmek ve tecavuumlzlerde bulunmak insanlar iccedilin bir hulk [yaratılış] ve
karakter olmuşturrsquo (I 321) İbn Haldun insanları devlet oumlrguumltlenmesine
goumltuumlren nedenler konusunda Hobbesrsquoun habercisi gibidir lsquohellip Birbirinin
saldırganlığından kendilerini korumak iccedilin insanlar yasakccedilıya21
(huumlkuumlmet ve
hakime) muhtaccediltırlar Yoksa duumlşmanlık ve zuluumlm insanın hayvani olan bir
tabiatı olduğu iccedilin insanlar birbirlerine saldırırlar ve tecavuumlzlerde
bulunurlarrsquo (I 103)
Bedeviliğin yaşam alanı badiyedir Badiye aslında hazari toplumun
uzağındaki bir mekacircn değildir kentin bağ ve bahccedilelerinin bittiği ekonomik
ve demografik yoğunlaşmanın azaldığı yerde badiye başlar Bedevi kenti
ccedilevreleyen kırsal alanla onu ccedilevreleyen ccediloumllde yaşar Boumlyle bir coğrafyada
maddi ilerleme yolları doğanın kendisi tarafından kesilmiştir Ccediloumll kabile
oumlrguumltlenmesinin oumltesine geccedilmeye imkan verecek maddi koşulları sağlamaz
Oumlrneğin Araplarda ataların tanrılarının sabit kutsal mekacircnlarından
(sanctuary) uzaklaşmak anlamına gelen yaygın goumlccedillerden dolayı din kabile
duygusundan ccedilok ayrışmış Arapların İslam oumlncesi dinsel gelişimi diğer
antik toplumlarda olduğu gibi bedevilikten ccedilıkış yolu sağlamamıştır (Smith
1894 34 47) Bu durum bedevi yaşam tarzının İslamrsquoın yuumlkselişinde bir
avantaj sağlamış olabileceğini duumlşuumlnduumlruumlr Ccediluumlnkuuml bedevi bir Arap başka bir
20 Kabilenin-klanın demokratik yapısı modern anlamda temsili ve doğrudan demokrasilerle koşutluk iccedilermez Tuumlm toplumu ilgilendiren kararların toplumun tuumlm erkek uumlyelerinin toplanıp daha ccedilok yaşlıların
konuştuğu toplantılarda alınmasını ifade eder (Şenel 1982 217) 21 Ugan (1989) ccedilevirisindeki lsquoyasakccedilırsquo yerine lsquootoritersquo soumlzcuumlğuuml daha uygun goumlruumlnmektedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
78
şey bedevi toplumların bu oumlzelliği değildir rivayetccedililiğin tarihte bir
lsquoyoumlntemrsquo olarak kullanılmasıdır
İbn Haldunrsquoun insan toplumlarının sosyo-ekonomik evrimini incelerken
seferber ettiği maişet bedevilik hazarilik riyaset muumllk kahır şiddet ve
galebe gibi kavramların iyice anlaşılması bilhassa siyasal antropolojiye
ilişkin bir dizi lsquomodernrsquo okumayı gerekli kılar Aşağıdaki paragraflarda yer
alan goumlndermeler biraz da boumlylesi bir okumanın meşruluğunu ve yararını
goumlstermek iccedilindir Beyaz Adamrsquoın Afrika Amerika ve Avustralya kıtalarının
iccedillerine kadar nuumlfuz etmesi haklı olarak hemen soumlmuumlrgecilik ve soykırım
uygulamalarını ccedilağrıştırsa da henuumlz devlet aşamasına geccedilmemiş
toplumlardaki siyasallık kandaş oumlrguumltlenme ve uumlretim ilişkileri alanlarında
zengin bir literatuumlr oluşmasına da dolaylı yoldan katkıda bulunmuştur
Morgan (1994) ve Engels (1971) ile başlatabileceğimiz bu literatuumlr bir
taraftan İbn Haldunrsquoun kuzeybatı Afrika (Mağrip) oumllccedileğinde goumlzlediği bazı
olguların evrenselliğini ortaya koyarken diğer taraftan kurduğu Umran
ilminin basitccedile lsquouygarlık tarihirsquo olarak anlaşılma bahtsızlığına uğramasını da
oumlnleyebilecektir
Sorun bir başka accedilıdan ele alındığında yaşadığı doumlnemin sosyal-siyasal
olayları uumlzerine kafa yorarken nerdeyse insanlığın başlangıcına kadar geriye
gitme gereği duyan -muhtemelen- ilk duumlşuumlnuumlr İbn Haldun ise de modern
zamanlarda aynı yolu izleyen ccedilalışmalar Mukaddimersquoyi hiccedil guumlndemden
duumlşuumlrmeyecek bir veri seti sağlamaktadır
Yukarıda uumlccedil madde halinde sıralanan oumlnermelerin lsquoMuumllkrsquo (devlet)
bağlamında doğrulanması Mukaddimersquonin genel amacını oluşturur Genel
amaccedil oumlzetle lsquoİbn Haldun duumlşuumlncesini iccedilinde yaşadığı toplumun durumu ile
nasıl ilişkilendirdirsquo sorusunun yanıtını verir Hanedanın ve youmlnetici elitin
geccedilirdiği evreleri (tavırlar etvacircr) sosyo-ekonomik değişimlerle
ilişkilendirmesi Mukaddimersquonin iccedileriğini salt tarihsel olayların
yorumlanması olmaktan ccedilıkarır lsquosiyasal kuramrsquo duumlzeyine yuumlkseltir
Goumlruumlşlerini gerekccedilelendirirken tarihten yararlanırsa da tarihten hareketle
ccediloumlzuumlmler oumlnermez reccedilete sunmaz Yaşadığı toplumdaki ekonomik ve siyasal
sorunları teşhis ederek kuramsal bir ccedilerccedilevede ccediloumlzuumlmlemeye girişir
Duumlşuumlnuumlruumln ccedilıkış noktasını oluşturan oumlzel amaccedil ise yaşadığı doumlnemin ve
coğrafyanın tanıklık ettiği olayların yorumlanmasıdır lsquohellip benim bu eseri8
yazmaktan maksadım ancak batı yurtlarının ve bu yurtlarda yaşayan kavim
uruğ ve kitlelerin bu yurtlarda kurulan devletlerin hallerini anlatmaktırrsquo (I
77) lsquoBatı yurtlarırsquo kuzey Afrikarsquonın daha ccedilok Mağrip olarak bilinen batı
boumllgelerini ifade eder Kısaca oumlzel amaccedil lsquotoplumun iccedilinde bulunduğu durum
8 Buradaki lsquoeserrsquo duumlşuumlnuumlruumln kısaca lsquoKitabrsquoul İberrsquo (İbretler Kitabı) olarak bilinen tarih kitabıdır
Mukaddime ise aslında 7 ciltlik bu kitabın lsquogirişrsquo kısmını oluşturan birinci cildidir (Yıldız 2010 29)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
79
İbn Haldunrsquoun duumlşuumlncesini nasıl etkiledirsquo sorusunun yanıtını verir İbn
Haldun Mağriprsquoteki ekonomik ve siyasal ccediloumlkuumlşuuml Tanrı iradesi ya da dış
guumlccedillerle accedilıklamaya girişmez Ccediloumlkuumlşuumln nedenleri duumlşuumlnuumlruumln kucağında
yaşadığı toplumun iccedil yapısında gizlidir (Mericcedil 1977 153)
Bununla birlikte Mukaddimersquonin sadece Mağriprsquoin değil buumltuumln İslam
coğrafyasının derin bir bunalım ve lsquosiyasal parccedilalanmarsquo suumlreci yaşadığı bir
doumlnemin uumlruumlnuuml olduğunu da not etmek gerekir İbn Haldun bu doumlnemde aktif
siyasi goumlrevlerde bulunur siyasi muumlcadelelerin iccedilerisinde yer alır
devletlerkabileler arası muumlzakereleri youmlnetir Mısırrsquoda Maliki mezhebinin
baş kadılığını yapar Kısacası goumlzlem ve soyutlamalarda bulunmak iccedilin
yeterli zaman ve deneyime sahiptir
Muumllkrsquouumln (devlet) uygarlığı muumlmkuumlngoumlruumlnuumlr kılan siyasal ve sosyal birim
olması onun Umran ilmindeki merkezi konumunu accedilıklar Asıl konu
Muumllkrsquotuumlr asabiyet değil asabiyet Muumllkrsquouumln teşhisini ve analizini
sağlayankolaylaştıran bir araccediltır Ccediluumlnkuuml devlet bedevi toplulukların
hazarileşme suumlrecinin lsquodoğalrsquo ve nihai bir uumlruumlnuumlsonucudur lsquoGoumlccedilebenin
gayesi medenileşmek olduğunu ve medeniyete doğru yuumlruumlduumlğuumlnuuml
goumlruumlyoruzrsquo (I 308)
Şekil 1 Mukaddimersquodeki Temel Kavramların Denklemsel Goumlsterimi
Bu suumlrecin lsquodoğalrsquo bir suumlreccedil olarak ele alınabilmesi onu tanımlayan siyasal
sosyal ve ekonomik faktoumlrlerin nesnel analizini gerekli kılar lsquoBu eserimde
hellip umranın ilk başlangıcının ve devletlerin ilk kuruluşunun sebep ve
illetlerini accedilık olarak anlattımrsquo demesi bu yuumlzdendir (I 10)
Asabiyet bu suumlreccedilte bir nevi lsquomarkerrsquo işlevi goumlruumlr lsquotarihin itici guumlcuumlrsquo değil
Bedevi toplumları bir arada (iccediltima halinde) tutan devlet kurmalarını (veya
kurulu bir devleti ele geccedilirmelerini) sağlayan bir lsquobağrsquo olarak asabiyet
tuumlmuumlyle din dışı bir faktoumlrduumlr Şeflikten devlete riyasetten huumlkuumlmete
societasrsquotan civitasrsquoa kandaşlıktan tebaa ve raiyyetrsquoe geccediliş suumlrecini
damgalayan bir faktoumlr
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
80
Bedevilik ve hazarilik Mukaddimersquode iki farklı sosyo-ekonomik yaşam
biccedilimini temsil eder9 Bu ikisi arasındaki ilişkiler diyalektik karşıtlık iccedilerir
ve maddi koşullara tabidir Oumlrneğin ikisinde de sahip olunan alışkanlık ve
meziyetler farklıdır lsquoİnsan alışkanlıklarının oğludurhellip Kendi tabiat ve
mizacının oğlu değildirrsquo (I 315) Oumlyleyse insanın genetik-biyolojik
kapasitesinden ccedilok maddi koşulların şekillendirdiği bir tarihi vardır doğası
yoktur10
İbn Haldunrsquoun bu kısa ama oumlzluuml tespiti aslında Umran ilminin de
anahtarını verir lsquoİnsanlık kendi kendinin eseridirrsquo (Mericcedil 1992 230)
Duumlşuumlnuumlr biyolojik-genetik boyuttan ccedilok toplumsal-kuumlltuumlrel boyutun
belirleyici olduğunu goumlzlemlemiştir Bu belirlenim bedevi toplumların
yerleşik toplumlarla etkileşim suumlrecinde hazarileşmesi şeklinde kendini
goumlsterir Şoumlyle ki bedevi toplumda insanlar -hazari topluma nispeten-
genişlik ve bolluktan uzak sade bir yaşam suumlrerler lsquoBu tarz hayat
yaşayanlar sonradan halleri genişleyerek ihtiyaccedillarından artacak derecede
zenginlik ve genişlik elde ederlerse bu hal onları geniş yaşayışa sevk ederhellip
Bunlar bundan sonra hayat iccedilin bir zaruret olan nesnelerden fazlasını elde
etmek uumlzere birbirine yardım etmeye başlarlarhellip şehirler ve kasabalar bina
etmeye başlarlarhelliprsquo (I 303) Bir başka deyişle hazarileşirler Burada
hazarileşme ile ihtiyaccedil fazlası (artık surplus) arasındaki koşullandırma
yapısı (entailment structure) ccedilok accedilık biccedilimde ortaya konulmuştur
İhtiyaccediltan artacak derecede zenginlik ve genişlik nasıl elde edilmiş
olabilir Yardımlaşma ve işboumlluumlmuumlne goumlnderme yapan İbn Haldun bu
konunun ayrıntılarına girmemiştir Bununla birlikte sosyal gelişme ile
uumlretici guumlccedillerin gelişimi arasındaki ilişkinin farkındadır Nedenleri
konusunda tam bir uyuşma bulunmasa da arkeolojik bulgular Childersquoın
(1995 26 65) lsquoNeolitik Devrimrsquo olarak adlandırdığı yaklaşık olarak MOuml
10000 yıllarına tarihlenen bir dizi gelişmenin (hayvanların evcilleştirilmesi
bitkilerin kuumlltuumlre alınması sabanın icadı vs) tarımda uumlretim artışını
tetiklediğini goumlstermektedir Buna goumlre ihtiyaccedil fazlası uumlruumln bilhassa tarım ve
hayvancılık faaliyetlerindeki lsquoyoğunlaşmarsquo (intensification) suumlreci ile
ilgilidir11
Saban kullanımı sulama poli-kuumlltuumlr gibi teknolojik yatırımlar bir
9 Bedevi ve hazari yaşam tarzları arasındaki ilişki ve karşıtlığın daha iyi anlaşılabilmesi iccedilin benzer ayrımlara ilişkin bir dizi ek okumalar yapılması yararlı olabilir Oumlrneğin Durkheimrsquoin ilkel ve modern
toplumlara goumlnderme yapan lsquomekanikrsquo ve lsquoorganikrsquo dayanışma ayrımı Toumlnniesrsquoin topluluk
(gemeinsschaft) ve toplum (gessellschaft) ayrımı Morganrsquoın sosyal oumlrguumltlenme (societas) ve siyasal oumlrguumltlenme (civitas) ayrımı gibi 10 Serimlenmesi bu ccedilalışmanın konusu olmamakla birlikte doğayı lsquoolguların yasasırsquo olarak goumlren lsquodoğalcı
akılrsquo ve tarihi lsquoinsan deneyimlerinin sistemirsquo olarak goumlren lsquotarihsel akılrsquo dikotomisinde ikincisi iccedilin ccedilağrı yapan Gassetrsquoin (2011) tarih anlayışı Umran esinli goumlruumlnmektedir lsquoDoğa ile nesnelerin arasında ne ilişki
varsa -gerccedilekleştirilmiş işler olarak- tarih ile insan arasında da aynısı vardırrsquo 11 lsquoYoğunrsquo (intensive) tarım birim arazi başına goumlrece yuumlksek emek girdisini ve boumlylece dar oumllccedilekli tarımsal işleme faaliyetlerini lsquoyaygınrsquo (extensive) tarım geniş arazilerde uzun nadas doumlnemlerine dayalı
faaliyetleri ifade eder Yoğun hayvancılık (herding) yerleşimler civarında guumlduumllen goumlrece az sayıda
hayvan iccedilin yuumlksek emek girdisini yaygın hayvancılık buumlyuumlk suumlruumllerin uzak mesafeler boyunca
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
81
taraftan artık uumlruumln oluşumunu sağlarken diğer taraftan -kolayca
terkedilemeyecek kalıcı yatırımlar nedeniyle- yerleşikliği (sedentism) ve
toplumsal katmanlaşmayı koşullandırır (Gilman 1981)
İbn Haldunrsquoun hazari yaşam karşısında bazen bedevi yaşam tarzını oumlver
goumlruumlnmesi12
iki yaşam tarzının karşılık geldiği farklı sosyo-ekonomik
gelişme duumlzeyleri arasındaki karşıtlığı vurgulamak iccedilindir Riyasete
(chiefdom) dayalı bedevi toplumları -antropolojik anlamda- lsquooumltekirsquoleştirmek
suretiyle Muumllkrsquoe dayalı hazari toplumların sosyal-siyasal oumlrguumltlenmesini
anlamak iccedilin bu karşıtlığın iyice bellenmesi gerekir Bununla birlikte kahır
ve tagalluumlbe dayalı muumllk-devlet oumlrguumltlenmesi karşısında bedeviliğin riyasete
dayalı oumlrguumltlenmesini oumlne ccedilıkarması Emevi ve Abbasi siyasal rejimleri
karşısında Hz Muhammed ve Doumlrt Halife devrinin huumlkuumlmdarlıktan ccedilok
riyasete yakın goumlruumlnen oumlrguumltlenmesini tercih ettiğini goumlsterir (Hassan 1982
271) Ancak ne lsquobedevi umranrsquoa ne de lsquohazari umranrsquoa oumlzel bir değer
atfetmiştir bir altın ccedilağ arayışı ya da uygarlaştırma oumlnerisi soumlz konusu
değildir
Demek oluyor ki lsquogoumlccedilebelik ve koumlylerde şehirlerde yaşama ccedilağlarını
geccedilirmek insanlar iccedilin tabii ve zaruridirhellip Goumlccedilebelik şehirlerin ve medeni
hayatın aslıdırrsquo (I 304 307) Bedeviliğin hazariliğin aslı oluşu lsquoinsanlar ilk
oumlnce goumlccedilebe hayatı yaşadığı iccedilindirrsquo (I 98) Bir başka deyişle evrim
basamağında bedevilik hazarilikten oumlnce gelir Yoksa bedeviliğin iccedilinde onu
hazariliğe doumlnuumlştuumlrecek bir lsquooumlzrsquo bulunmaz Mukaddimersquode toplumsal
değişimin accedilıklamasında lsquometafizikrsquo yaklaşıma yer verilmez doumlnuumlşuumlmuumln
yasası uumlretici guumlccedillerdeki gelişmeye goumlnderme yapan lsquozenginlik ve
genişlikrsquotir
Bedeviliği uygar yaşamın aslı yapan doumlrt buumlyuumlk olguyu Morgan (1994 102)
listelemiştir Hayvanların evcilleştirilmesi (1) tahılların bulunması (2)
mimaride -tasarım guumlcuumlndeki gelişmeye ve uumlretme alışkanlığına işaret eden-
taşın kullanılması (3) ve demir cevherinin ergitilmesi (4) Bu sonuncusunu
Morgan lsquoolayların olayırsquo olarak niteler
Bedevilikten sonra lsquoMuumllkrsquo (devlet) gelir Bu durum lsquodevletlerin şehir ve
kasaba kurulmadan oumlnce kurulmuş olmasından ileri gelmiştirrsquo (I 99)
Demek ki devlet ilk kuruluşunda yerleşik-medeni hayatın oumlzelliklerini
barındırmaz Huumlkuumlmdar -ileride goumlruumlleceği gibi- şeflik doumlneminin adet ve
dolaştırılmasını ifade eder Geniş aile gruplarından ccedilok ccedilekirdek hane halkları iccedilin daha uygun goumlruumlnen yoğun tarım ve hayvancılık hane halkı iccedilerisindeki işbirliğine dayanarak kuumlccediluumlk oumllccedilekli lsquoartıkrsquo oluşumunu
destekler (Bogaard 2005 179-180) 12 Oumlrneğin lsquoHububat ve katıktan mahrum olan ccediloumlllerin bu goumlccedilebelerinin vuumlcut ve ahlakları bolluk ve genişlik iccediline dalmış olan verimli yerlerin ahalisinin vuumlcut ve ahlakından guumlzeldirrsquo (I 208) lsquoGoumlccedilebelerin
şehir ahalisine nispetle hayır ve iyiliği kabule daha yakın bir halde olduğursquo (I 309) lsquoGoumlccedilebelerin
şehirlilere nispetle daha şecaatli olduklarırsquo (I 314)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
82
alışkanlıklarından henuumlz kurtulamamış olduğundan kurucu gazilerin
himmetine muhtaccedil bir halde devleti youmlnetir
lsquoYaşamak iccedilin gerekli olan nesne ve vasıtaları elde etmek iccedilin ccedilalışmaktan
ibaretrsquo olan (II 325) geccedilinme (susbsistence) ise hepsinden oumlnce gelir Bu
lsquogeccedilinme tabii bir zaruret ve ihtiyaccedil olduğu iccedilindirrsquo (I 99) Geccedilinme lsquohayatı
idamersquo (survival) olarak da tanımlayabileceğimiz insan faaliyetlerini kapsar
esas olarak yiyecek uumlretimi alanında mutlak bir denetim kurulmasını
beslenme kaynak ve imkanlarının ccedileşitlenmesini ifade eder (Morgan 1994
78) Bu faaliyetlerin kapsamı buumlyuumlk oumllccediluumlde ihtiyaccedil-kaynak karşıtlığının
derecesi ile tayin edilir Başta kadın-erkek ilişkileri olmak uumlzere iş boumlluumlmuuml
ve işbirliğine dayalı ilişkiler geccedilinme amaccedillı faaliyetleri iccedilerir Bu anlamda
geccedilinme ekonomi-politiğin bedevi formunu temsil eder
Morganrsquoın (1994) lsquovarlık suumlrduumlrme sanatırsquo (art of subsistence) olarak
adlandırdığı geccedilinme genel olarak bir topluluk veya boumllge dahilindeki
goumlrece kendine yeterli ve başlıca amacı guumlnluumlk tuumlketim olan faaliyetlere
(avcılık-toplayıcılık balıkccedilılık ccediliftccedililik hayvancılık-ccedilobanlık gibi)
goumlnderme yapar Uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki
muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir
Kaynakların fazla zorlanmadığı duumlşuumlk yoğunluklu bir ekonomiyi temsil
eden geccedilinme faaliyetlerini Sahlins (2010) lsquoHane Tipi Uumlretim Tarzı-HTUumlTrsquo
(Domestic Mode of Production) olarak adlandırır Tahmin edileceği gibi
HTUumlT yapısal olarak artık uumlruumln oluşumuna karşı olan bir sistemdir artık
uumlruumln yoktur aksine lsquoartık emekartık zamanrsquo vardır Biz buna
Mukaddimersquonin kuramsal ccedilerccedilevesinden hareketle lsquobedevi uumlretim tarzırsquo da
diyebiliriz
Geccedilinmenin doğası insanları topluluklar halinde yaşamaya ve işbirliğine
sevk eder lsquohellip tek bir kişi yalnız başına muhtaccedil olduğu gıdayı temin
etmekten acizdirhellip birbirine yardım ederek kendilerinin sayılarından kat kat
fazla insanı geccedilindirecek miktarda gıda maddeleri istihsal edebilirlerrsquo (I
101) Buradaki istihsal lsquouumlretimrsquo anlamına gelir Oumlnde gelim itibarıyla
sıralayacak olursak Geccedilinme (1) Bedevilik (2) Muumllk (3) ve Hazarilik (4)
lsquoGeccedilinmersquo oumlzel bir aşama değil aşamalara (bedevilik ve hazarilik) geccediliş
keyfiyetini ve oralarda kalış suumlresini tayin eden sınırlayıcı bir faktoumlrduumlr
hepsinden oumlnce gelmesi bunu ifade etmek iccedilindir
Oumlzetlemek gerekirse Umran insan topluluklarının yapıp ettikleriyle ilgili bu
doumlrt oumlğe arasında asabiyet uumlzerinden kurulan karşılıklı ilişkilerin toplamı
hatta bu ilişkilerin kendisidir Bilim olarak bakıldığında ise ccedilağdaş anlamda
hem tarih hem sosyoloji hem de bir siyasal kuramdır ya da-tek başına-
bunlardan hiccedilbiri değildir (Hassan 1982 127) Bu disiplinlere siyasal
antropoloji ve ekonomi-politiği de dahil etmeliyiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
83
Bedevilikten hazariliğe geccediliş suumlreci İbn Haldunrsquoun siyasal kuramında
merkezi bir yere sahiptir Bu suumlrecin tahlil ve takibi iccedilin seferber edilen
kavram ise asabiyettir
lsquoAsabiyetrsquo Kavramı
Arapccedila lsquoa-s-brsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen asabiyet lsquotutmak bağlı olmakrsquo
anlamlarına gelir (Yıldız 2010 41) Asabe ise lsquoacircsıbrsquoın ccediloğuludur soumlzcuumlğuumln
koumlkeninde ldquosarmak kuşatmakrdquo anlamları bulunur Kavgada veya savunma
sırasında yakın akraba kişinin etrafını sardığı onu korumaya ccedilalıştığı iccedilin
bunlara asabe denilmiştir Asabe İslam oumlncesinde kişinin baba tarafından
gelen erkek akrabaları (agnates) ve erkek ccedilocuklar anlamında kullanılırken
İslam hukuk yazınında lsquotek başına bulunduğu zaman mirasın tamamını belli
hisseli mirasccedilılar (ashab-ı feraiz) beraber bulunduğu zaman onlardan arta
kalanı alan mirasccedilırsquo şeklinde tanımlanmıştır (TDV-3 1991 452-453)
Asabe soumlzcuumlğuuml aynı zamanda lsquobirlikte savaşa gidenrsquo dolayısıyla bedevi
Arap toplumunun kan davası (blood-feud) hukukunda aynı kurallara tabi
olanların birlikteliğini ifade eder Bu youmlnuumlyle asabe sayısı belirli bir
kalabalık ya da cemaati anlatan usbe soumlzcuumlğuuml ile ilişkili goumlruumlnuumlr (Ibn
Khaldun 2012 851) İslam oumlncesi gelenekler uyarınca savaşta yağma
(ganimet) suumlrecinin youmlnetiminde ve malların korunmasında yer almayanlar
mirasccedilı olamazlar (Smith 1903 54 66) Hem mirasccedilıları hem de savaşccedilıları
ifade eden asabenin erkek cinsiyetine goumlre biccedilimlenen bu doğası kadınların -
duruma goumlre- muumllkiyet veya ganimete konu olabildiği bedevi geccedilim sistemi
ile tutarlıdır Kız kardeşe ya da kız evlada da mirastan pay veren Tanrı
buyruğuna13
Medine erkeklerinin tepki goumlstermiş olması herhalde bundandır
(Smith 1903 117)
Asabiyet ise lsquoaynı soydan gelenlerin veya bir başka sebeple aralarında
yakınlık bulunanların muhaliflere karşı birlikte hareket etmelerini sağlayan
dayanışma duygusursquo olarak tanımlanmıştır (TDV-3 1991 453-454)
Dilimizdeki kullanımı azalmakla birlikte aynı koumlkten gelen asabiye
(noumlroloji) teriminde ve inanca bağlılığı ifade eden taassup soumlzcuumlğuumlnde ortak
olan oumlzellik her ikisinin de şeyler veveya bireyler arasındaki bağlara
goumlnderme yapmasıdır
13 Smith (1903) Nisa suresinin 126 ayetine goumlnderme yapmışsa da mirasla ilgili duumlzenlemeler aynı surenin 11 12 ve 176 ayetlerinde yer almıştır Oumlzellikle sonuncusunun nasıl uygulanacağına ilişkin
sorulara Tanrı Elccedilisirsquonin tepkisinin de sert olduğu anlaşılmaktadır Halife Oumlmer bir Cuma hutbesinde
şoumlyle der lsquolsquohellip Resulullahrsquoa onun hakkında muumlracaat ettiğim kadar hiccedilbir şey hakkında muumlracaat etmemişimdir O da bana bu mevzuda yaptığı kadar hiccedilbir şey hakkında ağır soumlz soumlylememiştir Hatta
parmağı ile goumlğsuumlme dokunmuş ve lsquoYa Oumlmer Sana Nisa suresinin sonundaki yaz ayeti yetmiyor mursquo
demiştirhelliprsquorsquo Ayrıntılar iccedilin bkz Muumlslim (1977 4577)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
84
İbn Haldun asabiyet iccedilin Mukaddimersquonin değişik yerlerinde birbirinden
nuumlanslarla ayrılan accedilıklayıcı tanımlar getirmiştir
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden
kendilerini ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından
ibaret(tir)rsquo (I 82) Topluluk uumlyeleri arasındaki bağlılık ve kaynaşma
duygusu yaratma işlevine goumlnderme yapılır (Biz duygusu)
lsquoBir kavmin bir araya toplanarak kendini korumasından ve duumlşmana
karşı koymasından memleketler fethedip zafer kazanmayı
istemesinden duumlşmanı kuvvet ve şiddetle yenmekten ibaret(tir)rsquo (I
360) Asabiyetin aksiyoner ve şiddete doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Oumlteki duygusu)
lsquoBir nesilden gelenlerin bir araya toplanarak bir kuvvet kudret ve
uumlstuumlnluumlk sahibi olmaları ve bir ideal etrafında toplanmalarırsquo (I 373)
Asabiyetin dayanışma ve işbirliğine doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Kimlik inşası)
İccedilerdiği kimi muğlaklıklara karşın en saf betimlemelerini -doğal olarak-
Mukaddimersquode bulacağımız asabiyet İbn Haldunrsquoun lsquosiyasalrsquo kuramının
(veya Umran ilminin) temelini oluşturur Umranrsquoı bir ağaca benzeten G
Labicarsquoın formuumllasyonu ile ifade etmek gerekirse badiye bu ağacın
koumlklerini muumllk ve hadara goumlvdesini maişet dallarını ilimler yaprak ve
meyvelerini asabiyet ise oumlz suyunu oluşturur (Mericcedil 1977 155)14
Buradaki lsquobadiyersquo soumlzcuumlğuuml bedevilerin yaşam alanı olan kurak ve ccediloumllluumlk
boumllgeleri ifade eder Asabiyetin nesnel incelemesi ekonomik bakımdan
kendi kendine yeterli geccedilimlik yaşam tarzının egemen olduğu artık uumlruumlnuumln
soumlz konusu olmadığı olsa bile -servet temerkuumlzuumlnuuml sınırlayan- lsquoyeniden
dağıtımrsquo (redistribution) mekanizmalarıyla tesviye edildiği bir lsquodevlet oumlncesi
toplumrsquo tasviri uumlzerinden gerccedilekleştirilir
14 Mericcedil bu formuumllasyonu Fransız Marksist yazar Georges Labicarsquoın (1930-2009) Politique et Religion
Chez Ibn Khaldoun (1968) başlıklı yapıtından nakletmektedir biz de bir ccedilizim (Şekil 2) yardımıyla
goumlstermeye ccedilalıştık
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
85
Şekil 2 Umran Ağacı
Asabiyet bedevi toplumu MuumllkDevlet oluşumuna goumltuumlrduumlğuuml iccedilin oumlnemlidir
yoksa hazariliğe geccedilişi sağlayan asabiyet değildir Asabiyet sosyo-ekonomik
gelişmenin itici guumlcuuml olarak sunulmaz aksine bu gelişme ile ters orantılı bir
varoluşa sahip olduğu Mukaddimersquode sıkccedila vurgulanır lsquoBolluk ve rahatlığın
arızaları asabiyetin şiddet ve faydasını giderir nimetler iccediline dalma
asabiyetin keskinliğini kırarrsquo (I 357) Ccediluumlnkuuml toplumun sahip olduğu servet
ne kadar az ise kan ilişkilerinin uumlstuumln etkisi toplum duumlzeni uumlzerinde o kadar
belirleyici goumlruumlnuumlr (Engels 1971 14-15) Eş deyişle yukarıda oumlzetlenen
ekonomik gelişmenin en alt duumlzeyi asabiyetin en keskin olduğu kandaş
oumlrguumltlenme duumlzeyine tekabuumll eder
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden kendilerini
ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından ibaret olanrsquo asabiyet
(I 82) gerccedilek (nesepten) veya varsayımsal (sebepten) kandaşlık ve bağlılık
oumlruumlntuumllerine dayanır veya bu oumlruumlntuumllerden kaynaklanır Asabiyet esprit de
corps feeling of solidarity communal spirit group feeling tribal core
identity vs biccedilimlerde tanımlandığında aslında asabiyetin dışa vurumları
goumlruumlnuumlmleridir soumlz konusu olan asabiyetin tanımı değil teşhisidir
Yine de bunlardan hareketle asabiyetin ne olmadığını kestirmek
muumlmkuumlnduumlr Tanımlamaların tuumlmuumlnde de ortak olan nokta asabiyetin
rastgele ya da keyfi olarak gelişen bir bağ olmadığıdır Asabiyet lsquoSalt Maruz
Kalma Etkisirsquo (Mere Exposure Effect) olarak adlandırılan birey ile başka bir
birey veya nesne arasında o bireyenesneye maruz kalma sıklığına bağlı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
86
olarak gelişen psikolojik bağın oumltesindedir Maruziyet durumunun
bulunmadığı zamanlarda da bağ devam eder Nereye giderse gitsin asabiyet
insanı izler insan bu bağı reddedemez Arap şairinin lsquoister zalim ister
mazlum olsun kardeşine yardım etrsquo oumlğuumlduuml (TDV-3 1991 453) asabiyetin
dışında kalınamayacağını vurgular Aralarındaki derin anlaşmazlığa karşın
amcası Ebu Lehebrsquoin -bir suumlreliğine de olsa- Hz Muhammedrsquoi himayesine
almış olması (TDV-10 1994 178) bu yuumlzdendir O halde asabiyet nedir
Asabiyet yukarıdaki tanımlamalardan ccedilıkarsadığımız işlevler (biz duygusu
oumlteki duygusu kimlik inşası) uumlzerinden bedevi toplumu yabanıllardan
(vahşiler) ayırır Uumlnsiyetin karşıtı olan lsquovahşetrsquo (savagery) duumlnyanın insan
cemiyetleri eliyle imar edilmeden oumlnceki durumunu lsquodoğalrsquo halini ifade
ederken lsquovahşirsquo de boumlylece cemiyetler halinde yaşamayan insanların sıfatı
olacaktır lsquoBu mamurluğun tabii haline arız olan vahşilikhelliprsquo (I 82) Bu
durumda asabiyet insanların vahşetten bedeviyete geccediliş suumlrecinde beraber
deneyimledikleri bir bilinccedil durumu olmalıdır
İlk ortaya ccedilıktığı yer ve zaman bağlamında ele alındıkta asabiyet bir
youmlnuumlyle varlık suumlrduumlrme koşulları ile kendi maddi ve zihinsel kapasitesi
arasındaki orantısızlığa ilksel insanın verdiği yanıtı ifade eder Kandaşlığa
dayalı oumlrguumltlenme İnsanlığın devlet oumlncesi vahşet ve bedeviyet doumlnemlerini
damgalayan asabiyet doğal baskılar karşısındaki zayıflığın insanları
birbirlerine yakınlaştırdığının kanıtıdır Bu yakınlık (kinship) kişi ile soyrsquou
veya klanı arasındaki lsquobağrsquoın bir işlevidir
Buguumlnkuuml uygarlıkccedilı bakış accedilımızla uyuşur goumlruumlnmese de yabanıl insan
kendisini tam olarak anlayamadığı sayısız tehlikelerle kuşatılmış hisseder
İnsanın bu bilinmeyen guumlccedilleri yatıştırma girişimi ccediloğu kez duumlşuumlnuumllduumlğuuml gibi
dinlerin değil akrabalığın ve dostane varoluşun temellerini atar Bu girişimde
tanrılar da kendilerine tapanlara guumlccedilluuml akrabalık bağlarıyla bağlanmışlardır
tribal karakterlidirler Keza bedevi toplumlarda din bireyin doğauumlstuuml bir
guumlccedille olan keyfi bir ilişkisini değil topluluğun (community) buumltuumln uumlyelerinin
kendilerini koruyan bir guumlccedille ilişkisini temsil eder (Smith 1894 54-55)
Asabiyetin aynı zamanda lsquodoğadan gelen bir koruma duygusursquo olarak
tanımlanmış olması bu accedilıdan anlamlıdır (Albayrak 2000 594)
Geccedilim imkacircnları uumlzerindeki sınırlılıklar kavranmadan asabiyetin mahiyeti
kavranamaz Sadece ccediloumll değil geccedilim imkanlarının doğal siyasal ya da
demografik baskılarla sınırlandırılmış (circumscribed) olduğu herhangi bir
lsquoccedilevrersquo nerdeyse her olayı ittifak ve himaye tesisi iccedilin bir fırsat olarak
değerlendirme eğilimini koşullandırır Sizinle yemek yiyen bir misafir bir
başkasıyla yiyinceye kadar sizin himayeniz altındadır Keza sizinle guumln
boyunca yolculuk yapan ve gece yanınızda uyuyan biri (refik-ul cenb) iccedilin
de aynı durum geccedilerlidir Eğer birinin himayesini istiyorsanız ccediladırınızın
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
87
gergi ipini (tunucircb) onunkine temas ettirmeniz yeterlidir Bedevi Arap
toplumunda el-tunucircb bil-tunucircb (tent-rope touching tent-rope) olarak bilinen
bu pratik sayesinde onun komşusu (jacircr) olur ve himayesine girmiş
sayılırsınız (Smith 1903 49)
Bu gibi himaye taleplerinin (istijacircr) oumlzellikle kabile iccedili bir cinayet veya
anlaşmazlıktan dolayı suumlrguumln-kaccedilak durumuna duumlşenlerin başka bir
kabilenin asabiyetine dacirchil edilebilmesi iccedilin kabul goumlrduumlğuuml accedilıktır15
Buumltuumln
bu durumlarda himaye edilen kişinin kendi kabilesi ile bağı kesilir ve yeni
koruyucularının asabiyetine dahil olur Sahlins (2010) ilkel toplumlardaki
hediyeleşme ve lsquobirlikte yemek yemersquo (commensality) pratiklerinin benzer
işlevine dikkati ccedilekmiştir
Uumlretici guumlccedillerin bulunduğu duumlzey ile asabiyet arasındaki ilişkiyi goumlsteren en
iyi oumlrnek bedevi toplumlarda nesebin korunmasına verilen oumlnemdir
lsquoYardımlaşma ve birbirini korumaya hizmet eden nesep şecerelerinin
Araplar arasında muhafaza edilmesi onların zor geccedilinmelerinden darlık
iccedilinde yaşamalarından ve yurtlarının ekonomik durumundan ileri gelmiştirrsquo
(I 326) Burada Marxrsquoın (1979 25) ekonomik belirlenimciliği oumlzetleyen o
ccedilok bilinen tespitini hatırlamadan geccedilmek olmaz lsquoMaddi hayatın uumlretim
tarzı genel olarak toplumsal siyasal ve entelektuumlel hayat suumlrecini
koşullandırır İnsanların varlığını belirleyen şey bilinccedilleri değildir tam
tersine onların bilincini belirleyen toplumsal varlıklarıdırrsquo
Kandaş oumlrguumltlenmeyi karakterize eden başlıca oumlzellik her bireyin kişisel
guumlvenliği bakımından soyrsquoa (gens) guumlvenmesi ve soyu tarafından himaye
edilmesidir ona saldıran buumltuumln soya saldırıyor demektir (Engels 1971 122)
Bir soyun buumltuumln uumlyeleri kendilerini tek bir lsquokanrsquo olarak goumlruumlrler Bu bilinccedil
durumu en accedilık şekilde bedevi Araplarda akrabalığın etkin sınırlarının
oumllccediluumlmuumlnuumln aracını veren lsquokan davasırsquo hukukunda goumlruumlluumlr Bir akrabalık
grubu aralarında kan davası olmayan bir topluluktur Eğer bir adam kendi
akrabalarından birini oumllduumlruumlrse etrafında kendi tarafını tutacak kimseyi
bulamaz Ya kendi akrabaları tarafından oumllduumlruumlluumlr ya da grubun dışına atılır
başka bir gruba sığınarak suumlrguumln durumuna duumlşer Akrabalık grubu aynı
zamanda her kan davasında daima birlikte hareket edenleri ifade eder Bu
grup bir aile bir hane halkı veya oumlleninoumllduumlruumllenin akrabaları değildir ortak
bir grubun adını taşıyan diğer buumltuumln alt grupların birliğidir Akan kan
oumllduumlruumllen kişinin değil kabilenin kanıdır (Smith 1903 22-23) Benzer
pratiklerin bedevi Arap toplumları ile sınırlı olmadığını burada belirtmekle
yetinelim
15 Bedevi yaşam biccedilimini damgalayan uumlccedil temel olgu gelenekselleşme uumlzerinden ittifak ve himaye fırsatına doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr Gıda paylaşımı yolculuk ve ccediladır komşuluğu Sonuncusu mekacircnla ilişkisi
bakımından oumlzellikle hassastır Sahabeden Ubeyy b Karsquob lsquoEvimin Muhammedrsquoin evine ccediladır ipiyle
bağlanmış olmasını istememrsquo diyen adamı Tanrı Elccedilisirsquone şikacircyet eder (Muumlslim 1977 1917)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
88
Boumlyle bir ccedilevrede lsquoakraba olmayanrsquo genellikle lsquoduumlşmanrsquo ya da lsquoyabancırsquo
sayıldığından (Sahlins 2010 193) ittifak ve himayeden yoksun kalmak
oumlluumlm tehlikesiyle eşdeğerdir O kadar ki ilahi mesajın taşıyıcısı olan
peygamberler bile bu tehlikeyi goumlze almazlar Nitekim Taiflilerin koumltuuml
muamelesine maruz kalan Hz Muhammed Mekkersquoye doumlnuumlşuumlnde İslam
duumlşmanlarından birinin (Mutrsquoim b Adiy) himayesinde şehre girebilir (TDV-
3 1991 402)
Demek ki asabiyet ilişkilerden ccedilok bağlara goumlnderme yapar Bu youmlnuumlyle
asabiyet iccedilin en uygun tanım onun lsquokolektif aksiyonrsquo anlamına geldiğidir
(Hassan 1982 197) Asabiyet zayıfların ittifakıdır guumlccedillenince goumlzden
duumlşen guumlccedilluuml tarafın bozduğu bir ittifakhellip Bu tanımlamanın asabiyetin
sadece bedevi toplumlara oumlzguuml olduğu uygarlıkla birlikte işlevini yitirdiği
goumlruumlşuumlnuuml desteklemediğine dikkat edilmelidir Kan-nesep kaynaklı olmasa
bile insanları kolektif aksiyona sevk eden ittifak ve bağlılıkların teşhis
edilebildiği durumlarda asabiyetin varlığından soumlz etmek meşrudur Bu
accedilıdan bakıldığında asabiyetin sosyal yapısalcılar ve post-modernistlerin
lsquokimlikrsquo olarak tanımladıkları şeyin erken bir formu (tribal identity)
olabileceği duumlşuumlncesi (Kalpakian 2008 370) -modernizasyon riski
iccedilermekle birlikte- tuumlmuumlyle temelsiz değildir İbn Haldunrsquoun asabiyet
kavramına bedevi toplumlar uumlzerindeki goumlzlemlerinden hareketle ulaştığı
doğrudur Bununla birlikte asabiyetin salt bu toplumlarla sınırlı bir bağlamda
istihdam edilmesi basitccedile lsquokavramın koumlkenine hapsedilmesirsquo olarak
tanımlayabileceğimiz bir kısıtlılık durumu yaratabilir Eş deyişle duumlşuumlnuumlruumln
oumlnuumlnde ufuk accedilan bir kavramsallaştırma bizim iccedilin aksine kavramsal bir
kısıta doumlnuumlşecektir
Asabiyet kavramına atfettiği oumlzel oumlnem İbn Haldunrsquoun belirleyici faktoumlr
olarak insan teki yerine toplumu oumlne ccedilıkaran tarih anlayışının sonucudur
(Katsiaficas 1996 15) Mukaddimersquonin pek ccedilok yerinde ima edildiği uumlzere
insan tek başına sadece bir lsquoşeyrsquodir İnsanlar iccediltima halinde bulunarak
kendilerine dayanışma ve kimlik duygusu veren siyasal oumlrguumltlenmeyi
sağlayan bilinccedil durumuna (asabiyet) ulaşırlar
Asabiyet yukarıda değinildiği gibi yalnızca biyolojik yakınlıktan
kaynaklanmaz koumlle azadı (velacirc) nesebe katma (istilhak) veya anlaşma
(hılf) gibi yollarla da biyolojik yakınlıktan beklenen yarar (kolektif aksiyon)
sağlanabilir Hatta lsquoihsanıyla birini yetiştiren kimse ile onun ihsanıyla
yetişen kişi arasında hususi bir bağlanış husule gelir Bu bağ da koumllelik ve
anlaşma vasıtasıyla husule gelen bağlantı yerini tutar arada nesep bağı
olmadığı halde yakınlık sağlamlaşır ve nesepten husule gelen fayda elde
edilirrsquo (I 463) lsquoİhsan yoluyla asabiyet inşasırsquo konusuna ileride tekrar
doumlneceğiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
89
Dindar bir Muumlsluumlman lsquoHicret neden sadece Mekkeli Muumlsluumlmanlara farz
kılındırsquo diye soracak olursa İbn Haldun ona şu cevabı verecektir lsquoCcediluumlnkuuml
Mekke ahalisinde Peygamberi korumak ve ona yardım etmek hususunda
goumlccedilebe Araplarda bulunmayan bir oumlzellik vardı ki o da nesil ve nesep
bakımından Peygambere olan yakınlıkları ve bu bağın onları Peygamberi
korumaya sevk ettirmesi idirsquo (I 311) Demek ki dini bir misyon veya
ccedilağrının başarısı iccedilin dahi guumlccedilluuml bir asabiyet oumln koşuldur Mukaddimersquonin
lsquodine davetin asabiyetten başka bir kuvvetle tamam olamayacağına dairrsquo 6
Fasılrsquoı (1 Kitap 3 Boumlluumlm) bunu daha accedilık şekilde serimler İslamrsquoın
başarısını lsquolaikrsquo ve din dışı bir faktoumlrle accedilıklamış olması yalnız kendi
doumlneminde değil buguumln iccedilin bile cesur bir adım sayılır
Acaba bunun tam tersi de geccedilerli midir Bir asabiyet dinsel bir temele
dayanmaksızın memleketler fethedip zaferler kazanabilir mi Mukaddime
boumlyle bir soruyu yanıtlamaz goumlruumlnuumlrse de (Kalpakian 2008 372) asabiyet
gibi din dışı hatta sivil bir faktoumlre verdiği roluuml dine de verdiğini duumlşuumlnmek
iccedilin bir neden yoktur Herhangi bir dini ilkenin yardımı olmaksızın da Muumllk
tesis edilebilir (Arslan 2014 153) Tarihsel accedilıdan bakıldığında dinsel bir
temele sahip goumlruumlnmeyen 5 yuumlzyıldaki Cermen ve Hun akınları ile 13
yuumlzyıldaki Moğol istilası oumlrneklerine dayanarak -temkini elden bırakmadan-
bu soruya evet yanıtını vermek muumlmkuumlnduumlr
Oumlzetle asabiyet insanın salt genetik potansiyeli tarafından dayatılan veya
kendiliğinden var olan lsquoverilirsquo bir bağ değildir lsquoatıfrsquo yoluyla var olan
(ascribed) ve etki doğuran bir bilinccedil durumudur Atıf ccedilerccedilevesi ise geccedilim
koşulları tarafından belirlenir
Buraya kadar anlatılanlardan asabiyetin teşhisi iccedilin bedeviliğin mahiyetinin
iyice anlaşılması gerektiği ortaya ccedilıkar Bu da bilhassa bedevi toplumlardaki
klan oumlrguumltlenmesinin kandaş toplum oumlzelliklerinin ve maddi gelişme
duumlzeyinin kavranması ile muumlmkuumln olabilir
Bedevi - Hazari Karşıtlığı
Arapccedila lsquob-d-aacutersquo fiil koumlkuumlnden gelen bedevi soumlzcuumlğuuml başlangıccedilla ilgili iptidai
ilksel primitive anlamlarına gelir Antropoloji yazınında ise lsquovahşetrsquo
(yabanıllık) aşamasından lsquobedeviyetrsquo (barbarlık) aşamasına geccedilmiş insan
topluluklarını hayvancılıkla uğraşan goumlccedilebe veya koumlylerde yaşayan ccediliftccedili
toplulukları ifade eder lsquoBedevirsquo soumlzcuumlğuuml Ugan (1989) ccedilevirisinde lsquogoumlccedilebersquo
olarak ccedilevrilmişse de Mukaddimersquonin genel ccedilerccedilevesi iccedilinde goumlccedilebeler
yanında barbar-kandaş tarım toplumlarını da kapsadığı accedilıktır (Hassan
1982 245) İbn Haldun bedevi soumlzcuumlğuumlnuuml goumlccedilebe kabile yaşamını
(nomadism) ifade etmek iccedilin kullandığı gibi kentlerden uzakta kırsal
boumllgelerde yerleşik ccediliftccedili ve ccediloban halklar iccedilin de kullanır bunlar arasında
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
90
sosyolojik bir ayrım yapmaz (Ibn Khaldun 2012 849) Hepsinde de kent
yaşamının getirdiği zenginlik ve genişlikten uzak bir yaşam soumlz konusudur
Bedeviliğin doğası kişinin sosyo-ekonomik konumunun nesep bağları ile
tayin edildiği lsquotoplumsalrsquo olanın lsquobireyselrsquo olanı oumlncelediği bir topluma
işaret eder Bedevi yaşam tarzının karşıtını temsil eden lsquohazari toplumrsquo
(Arapccedila h-dz-r fiil koumlkuumlnden) ise yerleşik medeni suumlkucircnet (huzur) iccedilinde
yaşayan kentli toplumları İbn Haldunrsquoun deyimiyle lsquonefislerini guumlven iccedilinde
sayanlarırsquo (I 314) ifade eder Mukaddimersquode her iki yaşam tarzı bir karşıtlık
iccedilinde sunulur Karşıtlığın temelinde ise geccedilim biccedilimlerinin farklılığı
yatmaktadır
Soy (gens)16
ortak bir doumllden (tribursquonun ortak atasından) geliyor olmakla
oumlvuumlnen kandaş grupların (Engels 1971 119) ya da -benzer anlama gelmek
uumlzere- aynı ortak atadan gelen belirli bir soy adı ile diğerlerinden ayrılan ve
aralarında kan bağı olan bir yakınlar topluluğunun oumlrguumltlenmesini temsil
eder (Morgan 1994 151) Ortak bir atadan tuumlreyiş inancının başlıca işlevi
ccedilok sayıda aileyi birbirine eklemleyen bir mekanizma oluşturmaktır Kandaş
toplum yapısı sadece bedevi Araplarda değil buumltuumln ilkel topluluklarda
goumlruumlluumlr Hepsinde de ortak olan şey lsquosoyrsquo bağlarından gelen birlikte inanma
birlikte harekete geccedilme ve dayanışma motivasyonudur Buna -
Montesquieursquoden oumlduumlnccedil alarak- barbarlığın lsquoyasasırsquo da diyebiliriz Bu yasa
yardımlaşma savunma ve bir zarara uğranıldığında bunu giderme
ccedilabalarında birlik ve bir dizi karşılıklı yuumlkuumlmluumlluumlk iccedilerir (Morgan 1994
326)
Akrabalık ilişkisinin dayandığı lsquoortak atarsquo her zaman biyolojik bir koumlkene
goumlnderme yapmaz soyun anlaşma veya birleşme gibi ilkel duumlzeydeki siyasal
kararlarla genişletilmesi de muumlmkuumlnduumlr Soyu soy yapan ortak atanın koumlkleri
ccediloğu kez bir hayvan bitki ya da doğal bir olgu ile temsil edilen lsquototemrsquoe
dayanır17
Kandaşlık ortak atanın bir işlevidir (Childe 1995 45) Ccedileşitli
vesilelerle (ayin savaş duumlğuumln vs) ortak ataya goumlnderme yapılması adının
ve erdemlerinin anılması ilkel toplumların ortak oumlzelliğidir Oumlrneğin
İslamrsquodan oumlnce Araplar hac ibadetini tamamladıktan sonra Mina mevkiinde -
buguumlnkuuml- mescit ile dağ arasındaki yerde bir suumlre dururlar atalarının
oumlvguumllerini (mefahir) ve oumlzel guumlnlerini (eyyam-ı mahsusa) anarlardı (Yazır
1979 724) Kabile kardeşliği yerine din kardeşliğini oumlne ccedilıkaran Kurrsquoanrsquoın
inananlardan atalarını değil Allahrsquoı anmalarını (zikr) istemesi anlamlıdır
lsquoSonra hacla ilgili ibadetlerinizi bitirdiğinizde oumlnceden atalarınızı
16 Gens (Latin) Genos (Grek) Ganas (Sanskrit) Cins (Arap) Hassan (1982 178) bunlara Tuumlrkccediledeki
lsquoKanrsquo ve lsquoHanrsquo soumlzcuumlklerini de ekler 17 Bedevi Arap kabilelerinin kendilerini ccediloğunlukla bir hayvana nispet eden adlar almış olmaları rastlantı
değildir Benicirc Kelb (koumlpek) Benicirc Bekr (erkek deve) Benicirc Anmar (panter) Benicirc Dibab (kertenkele) Benicirc
Esed (aslan) gibi Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1903 44)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
91
zikrettiğiniz gibi şimdi de oumlyle ve hatta daha kuvvetli bir şekilde Allahı
zikredinizrsquo (Bakara 2 200) Uumlretici guumlccedillerin geldiği yeni aşama bedevi
toplumu damgalayan atalar inancının yadsınmasını daha geniş oumllccedilekli bir
siyasal oumlrguumltlenmeye geccedililmesini zorunlu kılacaktır
Morgan (1994) barbarlık-uygarlık ilişkisini lsquomaddecirsquo bir tarih anlayışıyla
ortaya koyarken insanlığın tarih-oumlncesini yabanıllık barbarlık ve uygarlık
olmak uumlzere uumlccedil aşamada ele alır Her bir aşama da kendi iccedilinde aşağı orta ve
yukarı olmak uumlzere uumlccedil alt aşamaya boumlluumlnmuumlştuumlr Oumlrneğin barbarlığın aşağı
aşaması ccediloumlmlekccedililik (pottery) ile başlamış hayvan ve bitkilerin
evcilleştirilerek tarıma geccedililmesi kerpiccedil ve taştan evler yapılması ile orta
aşamaya geccedililmiştir Demirin ergitilmesiyle başlayan yukarı barbarlık
aşaması ise fonetik alfabenin icadı ile sona ermiş ve uygarlık aşamasına
geccedililmiştir
Yabanıllık asabiyetle ilgili boumlluumlmde accedilıklandığı gibi duumlnyanın mamur
olmadan oumlnceki durumunu ifade eder Duumlnyanın imarını insanların
cemiyetler halinde yaşama geccedilmesiyle başlatan İbn Haldun insanlığın
yabanıl doumlnemine Umran ilmi kapsamında oumlzel bir yer vermemiştir Demek
ki duumlnyanın bazı boumllgelerinde yabanıllara rastlamak muumlmkuumlnduumlr Duumlnyanın
sularla kaplı olmayan yerlerini yedi iklim boumllgesine ayıran duumlşuumlnuumlre goumlre
oumlrneğin batı Afrikarsquonın en guumlneyinde (Sahra altı) uzanan lsquoBirinci İklimrsquo
olarak adlandırdığı boumllge boumlyledir lsquoOralarda ancak insandan ziyade dilsiz
hayvanlara en yakın bir seviyede bulunan kimseler yaşarlar bunlar ccediloumlllerde
ve mağaralarda yaşarlar Otlar terbiye edilerek hazırlanmış ve tabii halde
olan taneler yerler birbirlerini yedikleri zamanlar da olur Bunlar insanlar
sırasında sayılmazlarrsquo (I 131)
Mukaddimersquodeki bedevi toplum Morganrsquoın sınıflandırmasında kabaca
barbarlığın orta ve yukarı aşamalarına denk duumlşer Her iki tanımlamada da
bedevi yaşam tarzının mutlaka goumlccedilebeliğe karşılık gelmediğine dikkat
ccedilekilmelidir Yerleşikliğin lsquokırsalrsquo formları da (koumlyluumlluumlk yarı-goumlccedilerlik)
bedeviliği temsil eder geccedilimini tarım ve hayvancılıkla temin edenler iccedilin
lsquokoumlylerde ve sahralarda yaşamak bir zarurettirrsquo (I 303) Mukaddimersquode
tanımlanan bedevi geccedilim tarzının ayırt edici oumlzelliği geccedilim sisteminin tarım
ve hayvancılığa dayalı olmasıdır Bu tarz uumlretimin uumlstuumlnluumlğuuml şuradan
kaynaklanır Uumlretim hayatı en dar sınırlar iccedilinde hareket etmektedir ama
uumlreticiler kendi uumlruumlnlerinin sahibidir (Engels 1971 157) Hazariliğe geccedilişle
birlikte kaybolan bu uumlretim tarzında uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime
youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir
uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir Eş deyişle tarım ve hayvancılığın lsquoyaygınrsquo
(extensive) formlarına goumlnderme yapan bir geccedilim sistemi geccedilerlidir
Ccediliftccedililiğin lsquoyerleşik hayat ccedilağından oumlnceki evreye ait olmasırsquo bunu ifade
eder (II 383)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
92
Bedevilik oumlzellikle hayvancılığa dayalı goumlccedilebelik kendi buumlnyesindeki
ccedilelişkilerle sınırlandırılmıştır Ccedilobanlığa dayalı ekonomi doğası gereği
verimsizdir uumlruumln protein youmlnuumlnden zengin ise de kalori youmlnuumlnden fakirdir
(Earle 2013 225) Dolayısıyla duumlşuumlk yoğunluklu bir nuumlfus iccedilin bile tarımsal
uumlruumlnlerle muumlbadele zorunludur Bedevi geccedilim sistemi iccedilin geniş otlaklar
gerektiğinde işlenecek topraklar imkacircnlarından yararlanabileceği kentler ve
hepsinden oumlnemlisi bu uumlccediluuml arasında bir med-cezir duumlzenliliği iccedilinde gidip
gelme serbestliği gerekir Demek ki goumlccedilebenin kendi oumlzguumln yaşam alanı
(badiye) ile yetinmemek ve yerleşik-hazari toplumlarla ccedilatışmaya girmek
iccedilin yeterince nedeni vardır (Braudel 1989 108) Şefin iktidarının -
kaynakların etkin kontroluuml anlamında- varabileceği sınırlar bu nedenlerle
yakından ilgilidir Otlakların genişliği hayvanların hareketli doğası ve duumlşuumlk
tarımsal uumlretim şefler accedilısından merkezi bir kontroluuml zorlaştırdığından
ekonomik yoğunlaşma ve suumlrduumlruumllebilir buumlyuumlme potansiyelini sınırlar (Earle
2013 226)
Sonuccedilta hazari toplumlarla temas kaccedilınılmazdır Temasın alacağı biccedilimi
(muumlbadele yağma yerleşik hayata katılma gibi) buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi
ekonominin uumlretim duumlzeyi ile hazari toplumun iccedilsel zayıflıkları tayin eder
Tarımın iyileştirildiği uumlruumln doumlnuumlşuumlmuumlnuumln uygulandığı tekniklerin
yaygınlaştığı yerlerde saban ile suumlruuml arasındaki rekabet saban lehine
sonuccedillanır goumlccedilebe hayatı zamanla yok olur (Braudel 1989 110)
Son tahlilde bedevilikten hazariliğe ve başkanlıktan (riyaset şeflik) Muumllkrsquoe
(devlete) geccedilişi sağlayan şey uumlretici guumlccedillerin gelişmesidir asabiyet değildir
lsquohellip ihtiyaccedillarından artacak derecede zenginlik ve genişlikhelliprsquo (I 303) ifadesi
bunu accedilıklar Geccediliş suumlrecinin teşhisinde temel oumllccediluumlt uumlretim tarzıdır Keza
bedeviliği uygarlıktan (hazarilik) ayıran oumllccediluumlt goumlccedilebelik ve yerleşiklik
değildir (Hassan 1982 159) Artık uumlruumln ile uygarlık ve devletin doğuşu
arasında kurulan nedensellik ekonomik belirlenimciliğin temelini oluşturur
Bu zenginlik ve genişliğin yeniden dağıtımı şefliklerin temel işlevi iken
merkezi devletlerin ortaya ccedilıkışı buumlyuumlk oumllccediluumlde ekonomik kaynaklara
erişimin kontroluuml ile ilgilidir İnsanların ekonomik gelişim bakımından
bulundukları aşama o kadar belirleyicidir ki lsquohellip bolluk ve genişliğin tendeki
hal ve tesirleri ibadet ve zahitlikte de goumlruumllmektedirhellip kendilerini ibadete
verenlerin ccediloğu sahra ahalisinden az yiyen ve besinleri kıt olanlardırrsquo (I
210-211)
Bedeviliğin sosyal oumlrguumltlenmesi ise aksine gıdaya erişim konusunda yaygın
bir lsquosınırlanmışlıkrsquo durumu (circumscription) ile damgalanmıştır18
Bu
sınırlanmışlığın derecesi aynı asabiyetin uumlyeleri arasında yuumlksek duumlzeyde
18 lsquoSınırlanmışlıkrsquo durumunun siyasal anlamına ilk kez Robert L Carneiro dikkati ccedilekmiştir Bkz
Carneiro RL (1970) A Theory of the Origin of the State Science (169) 733-738
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
93
karşılıklı bağımlılığı koşullandırır Konukseverlik kuralları ve yiyeceğin
(oumlzellikle et) boumlluumlnmesine ilişkin gelenekler hazari toplumdaki uygarca
jestlerden daha etkili bir gıda paylaşım oumlruumlntuumlsuumlnuuml tahkim eder Bir başka
deyişle onları coumlmert yapan şey ihtiyaccedil maddelerinin yeterli değil aksine kıt
olmasıdır (Evans-Pritchardrsquotan nakleden Sahlins 2010 206)
Bedevi toplumda yuumlruumlrluumlkteki cezai yaptırımlar bile buumlyuumlk oumllccediluumlde ekolojik
koşulların tayin ettiği geccedilim imkanlarının desteklenmesine youmlneliktir
Oumlrneğin oumllduumlrme ve yaralamalar mağdurların muumltevazı bir suumlruumlye sahip
olmasıyla sonuccedillanabilir Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlneminde bir
adamın lsquodiyetrsquo olarak değeri 100 deve veya 200 sığır veya 2000 koyuna
denktir (TDV-9 1994 475) Geccedilim kaynaklarının değer oumllccediluumlsuuml olarak kabul
edildiği benzer pratikleri İslam oumlncesi Arap toplumunda ve diğer bedevi
toplumlarda da goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Eski Nors dilinde buumlyuumlkbaş hayvan (feacute)
soumlzcuumlğuuml servet anlamına geliyordu (Earle 2013 122)
Bedeviliğin siyasal oumlrguumltlenmesi şefliklerdir Şefliklerin lsquosiyasalrsquo
oumlrguumltlenmeler olmadığını duumlşuumlnmek yanıltıcıdır merkezi devletin zuhurunu
siyasallığın miladı olarak goumlren uygarlıkccedilı bakış accedilısının yansımasıdır
asabiyeti bedevi toplumla sınırlı tutan yaklaşımın uzantısıdır Bununla
birlikte şeflikler tekduumlze yapılar olmayıp tarihsel suumlreccedil iccedilinde daha karmaşık
oumlrguumltlenmelere doğru evrildikleri gibi kontrol edilen ekonomik kaynakların
imkacircn verdiği durumlarda merkezi devlet yapılarına doumlnuumlşme potansiyeli
taşırlar Şeflikler Flanneryrsquonin (1995) avcı-toplayıcı zuumlmreler (band)
otonom koumly toplulukları şeflikler ilkel devletler ve devlet şeklinde
sıraladığı ilerlemenin tarihsel uğraklarından birini oluştururlar uumlretici
guumlccedillerdeki gelişmeye bağlı olarak basitten karmaşığa doğru uzanan bir
ccedileşitliliğe sahiptirler
Şeflikler orta oumllccedilekli siyasal birimlerdir kuumlccediluumlk oumllccedilekli koumly temelli siyasal
birimler ile buumlyuumlk buumlrokratik devletlerarasındaki evrimsel boşluğu birbirine
bağlarlar (Earle 2013 27) Şeflikler soy oumlrguumltlenmesine dayalı toplumlardır
ve Morganrsquoın (1994) lsquosocietasrsquo tanımına karşılık gelirler Şefliğin merkezi
bir devlet oumlrguumltlenmesine (civitas) doğru evrilmesi buumlyuumlk oumllccediluumlde tarım ve
hayvancılıkta yoğunlaşma yoluyla tahsis edebileceği ekonomik artığın
buumlyuumlmesine bağlıdır Şefler kabile ccedilıkarlarının gerccedilekleşmesine yardımcı
olma kabiliyetlerine bağlı olarak ciddi bir toplumsal guumlce sahip olabilirlerse
de bu guumlccedil buumlyuumlk oumllccedilekli tarımsal toplumların elitlerine goumlre oldukccedila
sınırlıdır
Devlet oumlncesi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimini temsil eden şeflikler kuşkusuz
tuumlrdeş birimler değildir Oumlzellikle oumlrguumltlenmenin lsquokarmaşıklıkrsquo (complexity)
derecesi arttıkccedila şeflikleri arkaik devletlerden ayırt etmek zorlaşır ara
aşamaların varlığının kabuluuml zorunlu hale gelir Grinin (2011) bu zorluğu
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
94
karmaşık şeflikleri lsquoilkel devlet benzerirsquo (early state analogue) şeklinde
adlandırarak aşmaya ccedilalışmıştır Ona goumlre ilkel devlet benzerleri buumlyuumlkluumlk
sosyo-kuumlltuumlrel veveya siyasal karmaşıklık işlevsel farklılaşma ve yuumlruumltuumllen
goumlrevlerin oumllccedileği bakımından ilkel devletlerle mukayese edilebilen
akrabalık ideolojisine dayalı karmaşık devletsiz toplumların ccedileşitli formlarını
ifade eder Hawaii şefliklerini ve İslam oumlncesi Mekke gibi bağımsız oumlz
youmlnetime sahip kentleri bu kapsamda değerlendiren Grinin şefliklerden ilkel
devlete geccedilişi accedilıklayan iki farklı model oumlnerir lsquoDikeyrsquo modelde
şefliklerden doğrudan ilkel devletlere geccedililirken (Mezopotamya ve eski
Yunan toplumları) lsquoYatayrsquo modelde ise şeflikler oumlnce lsquoilkel devlet benzerirsquo
yapılara doumlnuumlşmekte bu yapılar uumlzerinden ilkel devlet aşamasına (Cengiz
Hanrsquoın Moğol imparatorluğu 1810rsquodan sonraki Hawaii toplumu gibi)
geccedililmektedir (Grinin 2011 256)
Şekil 3 Grininrsquoin (2011) İlkel Devlete Geccediliş Modellemesi
Ara aşamaları farklı biccedilimlerde kurgulamak muumlmkuumln olsa da şefliklerden
devletlere geccediliş suumlrecini belirleyen ana etmenlerin toplumsalyoumlnetsel
uzmanlaşma ve -karar verme faaliyetlerindeki hiyerarşiye goumlnderme yapan-
karmaşıklık derecesi olduğu soumlylenebilir
Tarım ve hayvancılığa dayalı geccedilim sistemlerinin lsquoyaygınrsquo yapısı şefliklerin
heterarşik (merkezileşmemiş dağınık merkezli) siyasal yapısını
koşullandırır Ancak buna dayanarak şefliklerin farklılaşmamış bir toplumsal
yapı uumlzerinde yuumlkseldikleri varsayılamaz Şeflik duumlzeyindeki toplumlar
goumlrece eşitlikccedili otonom koumly toplulukları ile sınıflı toplumlar arasında yer
alan ruumltbe sıralamasına (ranking) sahip toplumlardır Toplumsal eşitsizlik
bakımından şefliklerin devletlerden başlıca farkı ruumltbe toplumları en
yuumlksekten en aşağıya doğru bir statuuml suumlrekliliğine (continuum of status)
sahip iken arkaik devletlerde bireylerin en azından lsquoyoumlneten ve youmlnetilenrsquo
olmak uumlzere -aralarında evlilikler bulunmayan- gerccedilek bir katmanlaşmaya
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
95
(stratification) sahip olmalarıdır Devletin yuumlkselişi ile birlikte şefliklerdeki
duumlşuumlk ruumltbeli aileler onları ortak atalara bağlayan bu continuumrsquodan
koparlar ve kalıcı alt sınıflara doumlnuumlşuumlrler (Flannery 1995 15-16) Oumlzetle
şefliklerde siyasal iktidarın kahır ve şiddetten uzak sınırlandırılmış
goumlruumlnuumlmuuml muumllk-devlet oumlrguumltlenmesine goumlredir
Bedeviliğin ilkeleri siyasal iktidar uumlzerinde sınırlayıcı rol oynayan
lsquooumlzguumlrluumlk eşitlik ve kardeşlikrsquotir Başkanların farklı unvanları (Ruesacirc
Chiefs Big Men Paramounts vs) olsa da ayrıcalıklı uumlstuumlnluumlkleri bulunmaz
lsquoBaşkanlık ululuktan ibaret olup ona başkaları uyrukluk ediyorsa da o kahır
ve kuvvetle huumlkmuumlnuuml yuumlruumltmek kudretinde değildirrsquo (I 353) Başkan lsquoyerelrsquo
bir oumlneme sahip olmakla yetinmek ve kendisine atfedilen ululuğu yiğitlik ve
sistematik coumlmertlik (noblesse oblige)19
goumlsterileriyle kanıtlamak
zorundadır Başkanın başkan (şef) olarak kalabilmesi ailesine
hizmetkacircrlarına ve korkulan bir savaşccedilı ve değerli bir dost olarak sahip
olduğu itibara bağlıdır (Earle 2013 147) Bir kabile reisinin fiili bir
otoriteye sahip olabildiği tek durum savaş veya savaş hazırlığı ile ilgili
faaliyetlerdir Savunma ve saldırı dışında kabile kaynaklarının oumlrguumltlenip
seferber edilmesi oumlrneğin angarya yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile kamusal imar faaliyetleri
yuumlruumltuumllmesi gibi durumlar ancak karmaşıklık duumlzeyi yuumlksek şefliklerde
goumlruumlluumlr
Hemen fark edileceği gibi soy birimlerine dayanan toplumların
lsquodemokratikrsquo ve eşitlikccedili yapısı huumlkuumlmdarlık ve Muumllk oumlrguumltlenmesiyle
karşıtlık iccedilindedir Soy sistemi ancak şeflikbaşkanlık temelindeki iktidar
stratejileri iccedilin bir dayanak sağlar Bedevi toplumlardaki şefliğin bu durumu
uumlretici guumlccedillerin goumlrece duumlşuumlk duumlzeyi ile ilgilidir Uumlretim geccedilimlik
ekonominin oumltesine geccedilemediğinden politik ekonomi lsquomerkezirsquo bir şekilde
denetlenemez Dolayısıyla toplum uumlzerinde ekonomik askeri ve ideolojik bir
denetim kurmak zorlaşır (Earle 2013 238) Savaşın ganimet ve yağmanın
meşru sayılması bu yuumlzdendir Yiğitlik ve kahramanlığın yuumlceltilmesi bu
meşruiyetin tahkimi accedilısından gereklidir
Bedeviliğin goumlruumlnuumlmuuml yiğitlik kahramanlık ve şiddet goumlsterisine dayanır
lsquoŞiddet ve kuvvet bunlar iccedilin bir yaradılış şecaat bir karakter olmuş[tur]helliprsquo
(I 315) Kurucu asabiyeti damgalayan bu oumlzellikler diyalektik biccedilimde
Muumllkrsquouumln taşıyıcı suumltunlarına doumlnuumlşecektir Kişisel haysiyet doğruluk
karakter ve yiğitlik barbarlarda yuumlceltilen başlıca oumlzelliklerdir (Engels 1971
136) Esasen iccedillerinden birinin onlara liderlik etmesi de bu oumlzelliklere sahip
olması sayesindedir Yoksa tevaruumls edilen veya miras bırakılan (kalıtsal) bir
19 Fransızca koumlkenli bu deyim lsquosoyluluk mecbur kılarrsquo (nobility obliges) anlamına gelir yuumlksek statuumlye sahip kişileri duumlşuumlk statuumlluuml kişilere karşı asil ve lsquocoumlmertrsquo davranmakla yuumlkuumlmluuml kılan toplumsal kuralı
ifade eder Ayrıntılar iccedilin bkz Fiddick vd (2013) A Cross-Cultural Study of Noblesse Oblige in
Economic Decision-Making Human Nature 24(3) 318-335 DOI 101007s12110-013-9169-9
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
96
liderlik soumlz konusu değildir Liderlik ancak suumlrekli olarak toplumsal artı ile
beslendiği takdirde kalıtsal bir şefliğe (başkanlık) doumlnuumlşebilir (Şenel 1982
131) Kabilenin demokratik20
yapısı tarafından sınırlandırılan başkan servet
youmlnuumlnden kabilenin geri kalan uumlyelerinden daha zengin değildir Bununla
birlikte o da coumlmertliği ile -borccedillu kılarak- siyasal anlamda onları
sınırlandırmıştır Cebir ve şiddet kabiliyeti kendi asabiyetine youmlnelik
olmayıp duumlşman sayılan kabilelerin sindirilmesi saldırganların
puumlskuumlrtuumllmesi ganimetler elde edilmesi iccedilindir
Arap şairi bu şiddet eğiliminin korkulası değil oumlvuumlnuumllesi bir durum olduğunu
edebi bir dille anlatır lsquoBizden hiccedil bir soylu kişi yatağında oumllmemiştir kanı
vurulduğu yerden başka yere akmamıştırrsquo (Oumlzcan 2011 39) Kuzeyli
(Nordic) halkların edebi incelik bakımından bundan geri kalmayan
efsaneleri goumlrece daha gerccedilekccedili bir anlatıma sahiptir lsquohellip Gunnar o ana
kadar sekiz adam yaralamış ve bunlardan ikisini oumllduumlrmuumlştuuml Şimdi kendisi
de iki yerinden yaralandı fakat herkes onun ne yaralanmaktan ne de oumlluumlmuumln
kendisinden ccedilekinmediğinde hemfikirdirsquo (Earle 2013 147)
Bedeviliğin şefliğe ve nihayetinde Muumllk oluşumuna goumltuumlren bu lsquoşiddetlirsquo
goumlruumlntuumlsuuml Mukaddimersquode insanın doğası ile ilişkilendirilir lsquoBirbirine
zulmetmek ve tecavuumlzlerde bulunmak insanlar iccedilin bir hulk [yaratılış] ve
karakter olmuşturrsquo (I 321) İbn Haldun insanları devlet oumlrguumltlenmesine
goumltuumlren nedenler konusunda Hobbesrsquoun habercisi gibidir lsquohellip Birbirinin
saldırganlığından kendilerini korumak iccedilin insanlar yasakccedilıya21
(huumlkuumlmet ve
hakime) muhtaccediltırlar Yoksa duumlşmanlık ve zuluumlm insanın hayvani olan bir
tabiatı olduğu iccedilin insanlar birbirlerine saldırırlar ve tecavuumlzlerde
bulunurlarrsquo (I 103)
Bedeviliğin yaşam alanı badiyedir Badiye aslında hazari toplumun
uzağındaki bir mekacircn değildir kentin bağ ve bahccedilelerinin bittiği ekonomik
ve demografik yoğunlaşmanın azaldığı yerde badiye başlar Bedevi kenti
ccedilevreleyen kırsal alanla onu ccedilevreleyen ccediloumllde yaşar Boumlyle bir coğrafyada
maddi ilerleme yolları doğanın kendisi tarafından kesilmiştir Ccediloumll kabile
oumlrguumltlenmesinin oumltesine geccedilmeye imkan verecek maddi koşulları sağlamaz
Oumlrneğin Araplarda ataların tanrılarının sabit kutsal mekacircnlarından
(sanctuary) uzaklaşmak anlamına gelen yaygın goumlccedillerden dolayı din kabile
duygusundan ccedilok ayrışmış Arapların İslam oumlncesi dinsel gelişimi diğer
antik toplumlarda olduğu gibi bedevilikten ccedilıkış yolu sağlamamıştır (Smith
1894 34 47) Bu durum bedevi yaşam tarzının İslamrsquoın yuumlkselişinde bir
avantaj sağlamış olabileceğini duumlşuumlnduumlruumlr Ccediluumlnkuuml bedevi bir Arap başka bir
20 Kabilenin-klanın demokratik yapısı modern anlamda temsili ve doğrudan demokrasilerle koşutluk iccedilermez Tuumlm toplumu ilgilendiren kararların toplumun tuumlm erkek uumlyelerinin toplanıp daha ccedilok yaşlıların
konuştuğu toplantılarda alınmasını ifade eder (Şenel 1982 217) 21 Ugan (1989) ccedilevirisindeki lsquoyasakccedilırsquo yerine lsquootoritersquo soumlzcuumlğuuml daha uygun goumlruumlnmektedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
79
İbn Haldunrsquoun duumlşuumlncesini nasıl etkiledirsquo sorusunun yanıtını verir İbn
Haldun Mağriprsquoteki ekonomik ve siyasal ccediloumlkuumlşuuml Tanrı iradesi ya da dış
guumlccedillerle accedilıklamaya girişmez Ccediloumlkuumlşuumln nedenleri duumlşuumlnuumlruumln kucağında
yaşadığı toplumun iccedil yapısında gizlidir (Mericcedil 1977 153)
Bununla birlikte Mukaddimersquonin sadece Mağriprsquoin değil buumltuumln İslam
coğrafyasının derin bir bunalım ve lsquosiyasal parccedilalanmarsquo suumlreci yaşadığı bir
doumlnemin uumlruumlnuuml olduğunu da not etmek gerekir İbn Haldun bu doumlnemde aktif
siyasi goumlrevlerde bulunur siyasi muumlcadelelerin iccedilerisinde yer alır
devletlerkabileler arası muumlzakereleri youmlnetir Mısırrsquoda Maliki mezhebinin
baş kadılığını yapar Kısacası goumlzlem ve soyutlamalarda bulunmak iccedilin
yeterli zaman ve deneyime sahiptir
Muumllkrsquouumln (devlet) uygarlığı muumlmkuumlngoumlruumlnuumlr kılan siyasal ve sosyal birim
olması onun Umran ilmindeki merkezi konumunu accedilıklar Asıl konu
Muumllkrsquotuumlr asabiyet değil asabiyet Muumllkrsquouumln teşhisini ve analizini
sağlayankolaylaştıran bir araccediltır Ccediluumlnkuuml devlet bedevi toplulukların
hazarileşme suumlrecinin lsquodoğalrsquo ve nihai bir uumlruumlnuumlsonucudur lsquoGoumlccedilebenin
gayesi medenileşmek olduğunu ve medeniyete doğru yuumlruumlduumlğuumlnuuml
goumlruumlyoruzrsquo (I 308)
Şekil 1 Mukaddimersquodeki Temel Kavramların Denklemsel Goumlsterimi
Bu suumlrecin lsquodoğalrsquo bir suumlreccedil olarak ele alınabilmesi onu tanımlayan siyasal
sosyal ve ekonomik faktoumlrlerin nesnel analizini gerekli kılar lsquoBu eserimde
hellip umranın ilk başlangıcının ve devletlerin ilk kuruluşunun sebep ve
illetlerini accedilık olarak anlattımrsquo demesi bu yuumlzdendir (I 10)
Asabiyet bu suumlreccedilte bir nevi lsquomarkerrsquo işlevi goumlruumlr lsquotarihin itici guumlcuumlrsquo değil
Bedevi toplumları bir arada (iccediltima halinde) tutan devlet kurmalarını (veya
kurulu bir devleti ele geccedilirmelerini) sağlayan bir lsquobağrsquo olarak asabiyet
tuumlmuumlyle din dışı bir faktoumlrduumlr Şeflikten devlete riyasetten huumlkuumlmete
societasrsquotan civitasrsquoa kandaşlıktan tebaa ve raiyyetrsquoe geccediliş suumlrecini
damgalayan bir faktoumlr
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
80
Bedevilik ve hazarilik Mukaddimersquode iki farklı sosyo-ekonomik yaşam
biccedilimini temsil eder9 Bu ikisi arasındaki ilişkiler diyalektik karşıtlık iccedilerir
ve maddi koşullara tabidir Oumlrneğin ikisinde de sahip olunan alışkanlık ve
meziyetler farklıdır lsquoİnsan alışkanlıklarının oğludurhellip Kendi tabiat ve
mizacının oğlu değildirrsquo (I 315) Oumlyleyse insanın genetik-biyolojik
kapasitesinden ccedilok maddi koşulların şekillendirdiği bir tarihi vardır doğası
yoktur10
İbn Haldunrsquoun bu kısa ama oumlzluuml tespiti aslında Umran ilminin de
anahtarını verir lsquoİnsanlık kendi kendinin eseridirrsquo (Mericcedil 1992 230)
Duumlşuumlnuumlr biyolojik-genetik boyuttan ccedilok toplumsal-kuumlltuumlrel boyutun
belirleyici olduğunu goumlzlemlemiştir Bu belirlenim bedevi toplumların
yerleşik toplumlarla etkileşim suumlrecinde hazarileşmesi şeklinde kendini
goumlsterir Şoumlyle ki bedevi toplumda insanlar -hazari topluma nispeten-
genişlik ve bolluktan uzak sade bir yaşam suumlrerler lsquoBu tarz hayat
yaşayanlar sonradan halleri genişleyerek ihtiyaccedillarından artacak derecede
zenginlik ve genişlik elde ederlerse bu hal onları geniş yaşayışa sevk ederhellip
Bunlar bundan sonra hayat iccedilin bir zaruret olan nesnelerden fazlasını elde
etmek uumlzere birbirine yardım etmeye başlarlarhellip şehirler ve kasabalar bina
etmeye başlarlarhelliprsquo (I 303) Bir başka deyişle hazarileşirler Burada
hazarileşme ile ihtiyaccedil fazlası (artık surplus) arasındaki koşullandırma
yapısı (entailment structure) ccedilok accedilık biccedilimde ortaya konulmuştur
İhtiyaccediltan artacak derecede zenginlik ve genişlik nasıl elde edilmiş
olabilir Yardımlaşma ve işboumlluumlmuumlne goumlnderme yapan İbn Haldun bu
konunun ayrıntılarına girmemiştir Bununla birlikte sosyal gelişme ile
uumlretici guumlccedillerin gelişimi arasındaki ilişkinin farkındadır Nedenleri
konusunda tam bir uyuşma bulunmasa da arkeolojik bulgular Childersquoın
(1995 26 65) lsquoNeolitik Devrimrsquo olarak adlandırdığı yaklaşık olarak MOuml
10000 yıllarına tarihlenen bir dizi gelişmenin (hayvanların evcilleştirilmesi
bitkilerin kuumlltuumlre alınması sabanın icadı vs) tarımda uumlretim artışını
tetiklediğini goumlstermektedir Buna goumlre ihtiyaccedil fazlası uumlruumln bilhassa tarım ve
hayvancılık faaliyetlerindeki lsquoyoğunlaşmarsquo (intensification) suumlreci ile
ilgilidir11
Saban kullanımı sulama poli-kuumlltuumlr gibi teknolojik yatırımlar bir
9 Bedevi ve hazari yaşam tarzları arasındaki ilişki ve karşıtlığın daha iyi anlaşılabilmesi iccedilin benzer ayrımlara ilişkin bir dizi ek okumalar yapılması yararlı olabilir Oumlrneğin Durkheimrsquoin ilkel ve modern
toplumlara goumlnderme yapan lsquomekanikrsquo ve lsquoorganikrsquo dayanışma ayrımı Toumlnniesrsquoin topluluk
(gemeinsschaft) ve toplum (gessellschaft) ayrımı Morganrsquoın sosyal oumlrguumltlenme (societas) ve siyasal oumlrguumltlenme (civitas) ayrımı gibi 10 Serimlenmesi bu ccedilalışmanın konusu olmamakla birlikte doğayı lsquoolguların yasasırsquo olarak goumlren lsquodoğalcı
akılrsquo ve tarihi lsquoinsan deneyimlerinin sistemirsquo olarak goumlren lsquotarihsel akılrsquo dikotomisinde ikincisi iccedilin ccedilağrı yapan Gassetrsquoin (2011) tarih anlayışı Umran esinli goumlruumlnmektedir lsquoDoğa ile nesnelerin arasında ne ilişki
varsa -gerccedilekleştirilmiş işler olarak- tarih ile insan arasında da aynısı vardırrsquo 11 lsquoYoğunrsquo (intensive) tarım birim arazi başına goumlrece yuumlksek emek girdisini ve boumlylece dar oumllccedilekli tarımsal işleme faaliyetlerini lsquoyaygınrsquo (extensive) tarım geniş arazilerde uzun nadas doumlnemlerine dayalı
faaliyetleri ifade eder Yoğun hayvancılık (herding) yerleşimler civarında guumlduumllen goumlrece az sayıda
hayvan iccedilin yuumlksek emek girdisini yaygın hayvancılık buumlyuumlk suumlruumllerin uzak mesafeler boyunca
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
81
taraftan artık uumlruumln oluşumunu sağlarken diğer taraftan -kolayca
terkedilemeyecek kalıcı yatırımlar nedeniyle- yerleşikliği (sedentism) ve
toplumsal katmanlaşmayı koşullandırır (Gilman 1981)
İbn Haldunrsquoun hazari yaşam karşısında bazen bedevi yaşam tarzını oumlver
goumlruumlnmesi12
iki yaşam tarzının karşılık geldiği farklı sosyo-ekonomik
gelişme duumlzeyleri arasındaki karşıtlığı vurgulamak iccedilindir Riyasete
(chiefdom) dayalı bedevi toplumları -antropolojik anlamda- lsquooumltekirsquoleştirmek
suretiyle Muumllkrsquoe dayalı hazari toplumların sosyal-siyasal oumlrguumltlenmesini
anlamak iccedilin bu karşıtlığın iyice bellenmesi gerekir Bununla birlikte kahır
ve tagalluumlbe dayalı muumllk-devlet oumlrguumltlenmesi karşısında bedeviliğin riyasete
dayalı oumlrguumltlenmesini oumlne ccedilıkarması Emevi ve Abbasi siyasal rejimleri
karşısında Hz Muhammed ve Doumlrt Halife devrinin huumlkuumlmdarlıktan ccedilok
riyasete yakın goumlruumlnen oumlrguumltlenmesini tercih ettiğini goumlsterir (Hassan 1982
271) Ancak ne lsquobedevi umranrsquoa ne de lsquohazari umranrsquoa oumlzel bir değer
atfetmiştir bir altın ccedilağ arayışı ya da uygarlaştırma oumlnerisi soumlz konusu
değildir
Demek oluyor ki lsquogoumlccedilebelik ve koumlylerde şehirlerde yaşama ccedilağlarını
geccedilirmek insanlar iccedilin tabii ve zaruridirhellip Goumlccedilebelik şehirlerin ve medeni
hayatın aslıdırrsquo (I 304 307) Bedeviliğin hazariliğin aslı oluşu lsquoinsanlar ilk
oumlnce goumlccedilebe hayatı yaşadığı iccedilindirrsquo (I 98) Bir başka deyişle evrim
basamağında bedevilik hazarilikten oumlnce gelir Yoksa bedeviliğin iccedilinde onu
hazariliğe doumlnuumlştuumlrecek bir lsquooumlzrsquo bulunmaz Mukaddimersquode toplumsal
değişimin accedilıklamasında lsquometafizikrsquo yaklaşıma yer verilmez doumlnuumlşuumlmuumln
yasası uumlretici guumlccedillerdeki gelişmeye goumlnderme yapan lsquozenginlik ve
genişlikrsquotir
Bedeviliği uygar yaşamın aslı yapan doumlrt buumlyuumlk olguyu Morgan (1994 102)
listelemiştir Hayvanların evcilleştirilmesi (1) tahılların bulunması (2)
mimaride -tasarım guumlcuumlndeki gelişmeye ve uumlretme alışkanlığına işaret eden-
taşın kullanılması (3) ve demir cevherinin ergitilmesi (4) Bu sonuncusunu
Morgan lsquoolayların olayırsquo olarak niteler
Bedevilikten sonra lsquoMuumllkrsquo (devlet) gelir Bu durum lsquodevletlerin şehir ve
kasaba kurulmadan oumlnce kurulmuş olmasından ileri gelmiştirrsquo (I 99)
Demek ki devlet ilk kuruluşunda yerleşik-medeni hayatın oumlzelliklerini
barındırmaz Huumlkuumlmdar -ileride goumlruumlleceği gibi- şeflik doumlneminin adet ve
dolaştırılmasını ifade eder Geniş aile gruplarından ccedilok ccedilekirdek hane halkları iccedilin daha uygun goumlruumlnen yoğun tarım ve hayvancılık hane halkı iccedilerisindeki işbirliğine dayanarak kuumlccediluumlk oumllccedilekli lsquoartıkrsquo oluşumunu
destekler (Bogaard 2005 179-180) 12 Oumlrneğin lsquoHububat ve katıktan mahrum olan ccediloumlllerin bu goumlccedilebelerinin vuumlcut ve ahlakları bolluk ve genişlik iccediline dalmış olan verimli yerlerin ahalisinin vuumlcut ve ahlakından guumlzeldirrsquo (I 208) lsquoGoumlccedilebelerin
şehir ahalisine nispetle hayır ve iyiliği kabule daha yakın bir halde olduğursquo (I 309) lsquoGoumlccedilebelerin
şehirlilere nispetle daha şecaatli olduklarırsquo (I 314)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
82
alışkanlıklarından henuumlz kurtulamamış olduğundan kurucu gazilerin
himmetine muhtaccedil bir halde devleti youmlnetir
lsquoYaşamak iccedilin gerekli olan nesne ve vasıtaları elde etmek iccedilin ccedilalışmaktan
ibaretrsquo olan (II 325) geccedilinme (susbsistence) ise hepsinden oumlnce gelir Bu
lsquogeccedilinme tabii bir zaruret ve ihtiyaccedil olduğu iccedilindirrsquo (I 99) Geccedilinme lsquohayatı
idamersquo (survival) olarak da tanımlayabileceğimiz insan faaliyetlerini kapsar
esas olarak yiyecek uumlretimi alanında mutlak bir denetim kurulmasını
beslenme kaynak ve imkanlarının ccedileşitlenmesini ifade eder (Morgan 1994
78) Bu faaliyetlerin kapsamı buumlyuumlk oumllccediluumlde ihtiyaccedil-kaynak karşıtlığının
derecesi ile tayin edilir Başta kadın-erkek ilişkileri olmak uumlzere iş boumlluumlmuuml
ve işbirliğine dayalı ilişkiler geccedilinme amaccedillı faaliyetleri iccedilerir Bu anlamda
geccedilinme ekonomi-politiğin bedevi formunu temsil eder
Morganrsquoın (1994) lsquovarlık suumlrduumlrme sanatırsquo (art of subsistence) olarak
adlandırdığı geccedilinme genel olarak bir topluluk veya boumllge dahilindeki
goumlrece kendine yeterli ve başlıca amacı guumlnluumlk tuumlketim olan faaliyetlere
(avcılık-toplayıcılık balıkccedilılık ccediliftccedililik hayvancılık-ccedilobanlık gibi)
goumlnderme yapar Uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki
muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir
Kaynakların fazla zorlanmadığı duumlşuumlk yoğunluklu bir ekonomiyi temsil
eden geccedilinme faaliyetlerini Sahlins (2010) lsquoHane Tipi Uumlretim Tarzı-HTUumlTrsquo
(Domestic Mode of Production) olarak adlandırır Tahmin edileceği gibi
HTUumlT yapısal olarak artık uumlruumln oluşumuna karşı olan bir sistemdir artık
uumlruumln yoktur aksine lsquoartık emekartık zamanrsquo vardır Biz buna
Mukaddimersquonin kuramsal ccedilerccedilevesinden hareketle lsquobedevi uumlretim tarzırsquo da
diyebiliriz
Geccedilinmenin doğası insanları topluluklar halinde yaşamaya ve işbirliğine
sevk eder lsquohellip tek bir kişi yalnız başına muhtaccedil olduğu gıdayı temin
etmekten acizdirhellip birbirine yardım ederek kendilerinin sayılarından kat kat
fazla insanı geccedilindirecek miktarda gıda maddeleri istihsal edebilirlerrsquo (I
101) Buradaki istihsal lsquouumlretimrsquo anlamına gelir Oumlnde gelim itibarıyla
sıralayacak olursak Geccedilinme (1) Bedevilik (2) Muumllk (3) ve Hazarilik (4)
lsquoGeccedilinmersquo oumlzel bir aşama değil aşamalara (bedevilik ve hazarilik) geccediliş
keyfiyetini ve oralarda kalış suumlresini tayin eden sınırlayıcı bir faktoumlrduumlr
hepsinden oumlnce gelmesi bunu ifade etmek iccedilindir
Oumlzetlemek gerekirse Umran insan topluluklarının yapıp ettikleriyle ilgili bu
doumlrt oumlğe arasında asabiyet uumlzerinden kurulan karşılıklı ilişkilerin toplamı
hatta bu ilişkilerin kendisidir Bilim olarak bakıldığında ise ccedilağdaş anlamda
hem tarih hem sosyoloji hem de bir siyasal kuramdır ya da-tek başına-
bunlardan hiccedilbiri değildir (Hassan 1982 127) Bu disiplinlere siyasal
antropoloji ve ekonomi-politiği de dahil etmeliyiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
83
Bedevilikten hazariliğe geccediliş suumlreci İbn Haldunrsquoun siyasal kuramında
merkezi bir yere sahiptir Bu suumlrecin tahlil ve takibi iccedilin seferber edilen
kavram ise asabiyettir
lsquoAsabiyetrsquo Kavramı
Arapccedila lsquoa-s-brsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen asabiyet lsquotutmak bağlı olmakrsquo
anlamlarına gelir (Yıldız 2010 41) Asabe ise lsquoacircsıbrsquoın ccediloğuludur soumlzcuumlğuumln
koumlkeninde ldquosarmak kuşatmakrdquo anlamları bulunur Kavgada veya savunma
sırasında yakın akraba kişinin etrafını sardığı onu korumaya ccedilalıştığı iccedilin
bunlara asabe denilmiştir Asabe İslam oumlncesinde kişinin baba tarafından
gelen erkek akrabaları (agnates) ve erkek ccedilocuklar anlamında kullanılırken
İslam hukuk yazınında lsquotek başına bulunduğu zaman mirasın tamamını belli
hisseli mirasccedilılar (ashab-ı feraiz) beraber bulunduğu zaman onlardan arta
kalanı alan mirasccedilırsquo şeklinde tanımlanmıştır (TDV-3 1991 452-453)
Asabe soumlzcuumlğuuml aynı zamanda lsquobirlikte savaşa gidenrsquo dolayısıyla bedevi
Arap toplumunun kan davası (blood-feud) hukukunda aynı kurallara tabi
olanların birlikteliğini ifade eder Bu youmlnuumlyle asabe sayısı belirli bir
kalabalık ya da cemaati anlatan usbe soumlzcuumlğuuml ile ilişkili goumlruumlnuumlr (Ibn
Khaldun 2012 851) İslam oumlncesi gelenekler uyarınca savaşta yağma
(ganimet) suumlrecinin youmlnetiminde ve malların korunmasında yer almayanlar
mirasccedilı olamazlar (Smith 1903 54 66) Hem mirasccedilıları hem de savaşccedilıları
ifade eden asabenin erkek cinsiyetine goumlre biccedilimlenen bu doğası kadınların -
duruma goumlre- muumllkiyet veya ganimete konu olabildiği bedevi geccedilim sistemi
ile tutarlıdır Kız kardeşe ya da kız evlada da mirastan pay veren Tanrı
buyruğuna13
Medine erkeklerinin tepki goumlstermiş olması herhalde bundandır
(Smith 1903 117)
Asabiyet ise lsquoaynı soydan gelenlerin veya bir başka sebeple aralarında
yakınlık bulunanların muhaliflere karşı birlikte hareket etmelerini sağlayan
dayanışma duygusursquo olarak tanımlanmıştır (TDV-3 1991 453-454)
Dilimizdeki kullanımı azalmakla birlikte aynı koumlkten gelen asabiye
(noumlroloji) teriminde ve inanca bağlılığı ifade eden taassup soumlzcuumlğuumlnde ortak
olan oumlzellik her ikisinin de şeyler veveya bireyler arasındaki bağlara
goumlnderme yapmasıdır
13 Smith (1903) Nisa suresinin 126 ayetine goumlnderme yapmışsa da mirasla ilgili duumlzenlemeler aynı surenin 11 12 ve 176 ayetlerinde yer almıştır Oumlzellikle sonuncusunun nasıl uygulanacağına ilişkin
sorulara Tanrı Elccedilisirsquonin tepkisinin de sert olduğu anlaşılmaktadır Halife Oumlmer bir Cuma hutbesinde
şoumlyle der lsquolsquohellip Resulullahrsquoa onun hakkında muumlracaat ettiğim kadar hiccedilbir şey hakkında muumlracaat etmemişimdir O da bana bu mevzuda yaptığı kadar hiccedilbir şey hakkında ağır soumlz soumlylememiştir Hatta
parmağı ile goumlğsuumlme dokunmuş ve lsquoYa Oumlmer Sana Nisa suresinin sonundaki yaz ayeti yetmiyor mursquo
demiştirhelliprsquorsquo Ayrıntılar iccedilin bkz Muumlslim (1977 4577)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
84
İbn Haldun asabiyet iccedilin Mukaddimersquonin değişik yerlerinde birbirinden
nuumlanslarla ayrılan accedilıklayıcı tanımlar getirmiştir
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden
kendilerini ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından
ibaret(tir)rsquo (I 82) Topluluk uumlyeleri arasındaki bağlılık ve kaynaşma
duygusu yaratma işlevine goumlnderme yapılır (Biz duygusu)
lsquoBir kavmin bir araya toplanarak kendini korumasından ve duumlşmana
karşı koymasından memleketler fethedip zafer kazanmayı
istemesinden duumlşmanı kuvvet ve şiddetle yenmekten ibaret(tir)rsquo (I
360) Asabiyetin aksiyoner ve şiddete doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Oumlteki duygusu)
lsquoBir nesilden gelenlerin bir araya toplanarak bir kuvvet kudret ve
uumlstuumlnluumlk sahibi olmaları ve bir ideal etrafında toplanmalarırsquo (I 373)
Asabiyetin dayanışma ve işbirliğine doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Kimlik inşası)
İccedilerdiği kimi muğlaklıklara karşın en saf betimlemelerini -doğal olarak-
Mukaddimersquode bulacağımız asabiyet İbn Haldunrsquoun lsquosiyasalrsquo kuramının
(veya Umran ilminin) temelini oluşturur Umranrsquoı bir ağaca benzeten G
Labicarsquoın formuumllasyonu ile ifade etmek gerekirse badiye bu ağacın
koumlklerini muumllk ve hadara goumlvdesini maişet dallarını ilimler yaprak ve
meyvelerini asabiyet ise oumlz suyunu oluşturur (Mericcedil 1977 155)14
Buradaki lsquobadiyersquo soumlzcuumlğuuml bedevilerin yaşam alanı olan kurak ve ccediloumllluumlk
boumllgeleri ifade eder Asabiyetin nesnel incelemesi ekonomik bakımdan
kendi kendine yeterli geccedilimlik yaşam tarzının egemen olduğu artık uumlruumlnuumln
soumlz konusu olmadığı olsa bile -servet temerkuumlzuumlnuuml sınırlayan- lsquoyeniden
dağıtımrsquo (redistribution) mekanizmalarıyla tesviye edildiği bir lsquodevlet oumlncesi
toplumrsquo tasviri uumlzerinden gerccedilekleştirilir
14 Mericcedil bu formuumllasyonu Fransız Marksist yazar Georges Labicarsquoın (1930-2009) Politique et Religion
Chez Ibn Khaldoun (1968) başlıklı yapıtından nakletmektedir biz de bir ccedilizim (Şekil 2) yardımıyla
goumlstermeye ccedilalıştık
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
85
Şekil 2 Umran Ağacı
Asabiyet bedevi toplumu MuumllkDevlet oluşumuna goumltuumlrduumlğuuml iccedilin oumlnemlidir
yoksa hazariliğe geccedilişi sağlayan asabiyet değildir Asabiyet sosyo-ekonomik
gelişmenin itici guumlcuuml olarak sunulmaz aksine bu gelişme ile ters orantılı bir
varoluşa sahip olduğu Mukaddimersquode sıkccedila vurgulanır lsquoBolluk ve rahatlığın
arızaları asabiyetin şiddet ve faydasını giderir nimetler iccediline dalma
asabiyetin keskinliğini kırarrsquo (I 357) Ccediluumlnkuuml toplumun sahip olduğu servet
ne kadar az ise kan ilişkilerinin uumlstuumln etkisi toplum duumlzeni uumlzerinde o kadar
belirleyici goumlruumlnuumlr (Engels 1971 14-15) Eş deyişle yukarıda oumlzetlenen
ekonomik gelişmenin en alt duumlzeyi asabiyetin en keskin olduğu kandaş
oumlrguumltlenme duumlzeyine tekabuumll eder
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden kendilerini
ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından ibaret olanrsquo asabiyet
(I 82) gerccedilek (nesepten) veya varsayımsal (sebepten) kandaşlık ve bağlılık
oumlruumlntuumllerine dayanır veya bu oumlruumlntuumllerden kaynaklanır Asabiyet esprit de
corps feeling of solidarity communal spirit group feeling tribal core
identity vs biccedilimlerde tanımlandığında aslında asabiyetin dışa vurumları
goumlruumlnuumlmleridir soumlz konusu olan asabiyetin tanımı değil teşhisidir
Yine de bunlardan hareketle asabiyetin ne olmadığını kestirmek
muumlmkuumlnduumlr Tanımlamaların tuumlmuumlnde de ortak olan nokta asabiyetin
rastgele ya da keyfi olarak gelişen bir bağ olmadığıdır Asabiyet lsquoSalt Maruz
Kalma Etkisirsquo (Mere Exposure Effect) olarak adlandırılan birey ile başka bir
birey veya nesne arasında o bireyenesneye maruz kalma sıklığına bağlı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
86
olarak gelişen psikolojik bağın oumltesindedir Maruziyet durumunun
bulunmadığı zamanlarda da bağ devam eder Nereye giderse gitsin asabiyet
insanı izler insan bu bağı reddedemez Arap şairinin lsquoister zalim ister
mazlum olsun kardeşine yardım etrsquo oumlğuumlduuml (TDV-3 1991 453) asabiyetin
dışında kalınamayacağını vurgular Aralarındaki derin anlaşmazlığa karşın
amcası Ebu Lehebrsquoin -bir suumlreliğine de olsa- Hz Muhammedrsquoi himayesine
almış olması (TDV-10 1994 178) bu yuumlzdendir O halde asabiyet nedir
Asabiyet yukarıdaki tanımlamalardan ccedilıkarsadığımız işlevler (biz duygusu
oumlteki duygusu kimlik inşası) uumlzerinden bedevi toplumu yabanıllardan
(vahşiler) ayırır Uumlnsiyetin karşıtı olan lsquovahşetrsquo (savagery) duumlnyanın insan
cemiyetleri eliyle imar edilmeden oumlnceki durumunu lsquodoğalrsquo halini ifade
ederken lsquovahşirsquo de boumlylece cemiyetler halinde yaşamayan insanların sıfatı
olacaktır lsquoBu mamurluğun tabii haline arız olan vahşilikhelliprsquo (I 82) Bu
durumda asabiyet insanların vahşetten bedeviyete geccediliş suumlrecinde beraber
deneyimledikleri bir bilinccedil durumu olmalıdır
İlk ortaya ccedilıktığı yer ve zaman bağlamında ele alındıkta asabiyet bir
youmlnuumlyle varlık suumlrduumlrme koşulları ile kendi maddi ve zihinsel kapasitesi
arasındaki orantısızlığa ilksel insanın verdiği yanıtı ifade eder Kandaşlığa
dayalı oumlrguumltlenme İnsanlığın devlet oumlncesi vahşet ve bedeviyet doumlnemlerini
damgalayan asabiyet doğal baskılar karşısındaki zayıflığın insanları
birbirlerine yakınlaştırdığının kanıtıdır Bu yakınlık (kinship) kişi ile soyrsquou
veya klanı arasındaki lsquobağrsquoın bir işlevidir
Buguumlnkuuml uygarlıkccedilı bakış accedilımızla uyuşur goumlruumlnmese de yabanıl insan
kendisini tam olarak anlayamadığı sayısız tehlikelerle kuşatılmış hisseder
İnsanın bu bilinmeyen guumlccedilleri yatıştırma girişimi ccediloğu kez duumlşuumlnuumllduumlğuuml gibi
dinlerin değil akrabalığın ve dostane varoluşun temellerini atar Bu girişimde
tanrılar da kendilerine tapanlara guumlccedilluuml akrabalık bağlarıyla bağlanmışlardır
tribal karakterlidirler Keza bedevi toplumlarda din bireyin doğauumlstuuml bir
guumlccedille olan keyfi bir ilişkisini değil topluluğun (community) buumltuumln uumlyelerinin
kendilerini koruyan bir guumlccedille ilişkisini temsil eder (Smith 1894 54-55)
Asabiyetin aynı zamanda lsquodoğadan gelen bir koruma duygusursquo olarak
tanımlanmış olması bu accedilıdan anlamlıdır (Albayrak 2000 594)
Geccedilim imkacircnları uumlzerindeki sınırlılıklar kavranmadan asabiyetin mahiyeti
kavranamaz Sadece ccediloumll değil geccedilim imkanlarının doğal siyasal ya da
demografik baskılarla sınırlandırılmış (circumscribed) olduğu herhangi bir
lsquoccedilevrersquo nerdeyse her olayı ittifak ve himaye tesisi iccedilin bir fırsat olarak
değerlendirme eğilimini koşullandırır Sizinle yemek yiyen bir misafir bir
başkasıyla yiyinceye kadar sizin himayeniz altındadır Keza sizinle guumln
boyunca yolculuk yapan ve gece yanınızda uyuyan biri (refik-ul cenb) iccedilin
de aynı durum geccedilerlidir Eğer birinin himayesini istiyorsanız ccediladırınızın
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
87
gergi ipini (tunucircb) onunkine temas ettirmeniz yeterlidir Bedevi Arap
toplumunda el-tunucircb bil-tunucircb (tent-rope touching tent-rope) olarak bilinen
bu pratik sayesinde onun komşusu (jacircr) olur ve himayesine girmiş
sayılırsınız (Smith 1903 49)
Bu gibi himaye taleplerinin (istijacircr) oumlzellikle kabile iccedili bir cinayet veya
anlaşmazlıktan dolayı suumlrguumln-kaccedilak durumuna duumlşenlerin başka bir
kabilenin asabiyetine dacirchil edilebilmesi iccedilin kabul goumlrduumlğuuml accedilıktır15
Buumltuumln
bu durumlarda himaye edilen kişinin kendi kabilesi ile bağı kesilir ve yeni
koruyucularının asabiyetine dahil olur Sahlins (2010) ilkel toplumlardaki
hediyeleşme ve lsquobirlikte yemek yemersquo (commensality) pratiklerinin benzer
işlevine dikkati ccedilekmiştir
Uumlretici guumlccedillerin bulunduğu duumlzey ile asabiyet arasındaki ilişkiyi goumlsteren en
iyi oumlrnek bedevi toplumlarda nesebin korunmasına verilen oumlnemdir
lsquoYardımlaşma ve birbirini korumaya hizmet eden nesep şecerelerinin
Araplar arasında muhafaza edilmesi onların zor geccedilinmelerinden darlık
iccedilinde yaşamalarından ve yurtlarının ekonomik durumundan ileri gelmiştirrsquo
(I 326) Burada Marxrsquoın (1979 25) ekonomik belirlenimciliği oumlzetleyen o
ccedilok bilinen tespitini hatırlamadan geccedilmek olmaz lsquoMaddi hayatın uumlretim
tarzı genel olarak toplumsal siyasal ve entelektuumlel hayat suumlrecini
koşullandırır İnsanların varlığını belirleyen şey bilinccedilleri değildir tam
tersine onların bilincini belirleyen toplumsal varlıklarıdırrsquo
Kandaş oumlrguumltlenmeyi karakterize eden başlıca oumlzellik her bireyin kişisel
guumlvenliği bakımından soyrsquoa (gens) guumlvenmesi ve soyu tarafından himaye
edilmesidir ona saldıran buumltuumln soya saldırıyor demektir (Engels 1971 122)
Bir soyun buumltuumln uumlyeleri kendilerini tek bir lsquokanrsquo olarak goumlruumlrler Bu bilinccedil
durumu en accedilık şekilde bedevi Araplarda akrabalığın etkin sınırlarının
oumllccediluumlmuumlnuumln aracını veren lsquokan davasırsquo hukukunda goumlruumlluumlr Bir akrabalık
grubu aralarında kan davası olmayan bir topluluktur Eğer bir adam kendi
akrabalarından birini oumllduumlruumlrse etrafında kendi tarafını tutacak kimseyi
bulamaz Ya kendi akrabaları tarafından oumllduumlruumlluumlr ya da grubun dışına atılır
başka bir gruba sığınarak suumlrguumln durumuna duumlşer Akrabalık grubu aynı
zamanda her kan davasında daima birlikte hareket edenleri ifade eder Bu
grup bir aile bir hane halkı veya oumlleninoumllduumlruumllenin akrabaları değildir ortak
bir grubun adını taşıyan diğer buumltuumln alt grupların birliğidir Akan kan
oumllduumlruumllen kişinin değil kabilenin kanıdır (Smith 1903 22-23) Benzer
pratiklerin bedevi Arap toplumları ile sınırlı olmadığını burada belirtmekle
yetinelim
15 Bedevi yaşam biccedilimini damgalayan uumlccedil temel olgu gelenekselleşme uumlzerinden ittifak ve himaye fırsatına doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr Gıda paylaşımı yolculuk ve ccediladır komşuluğu Sonuncusu mekacircnla ilişkisi
bakımından oumlzellikle hassastır Sahabeden Ubeyy b Karsquob lsquoEvimin Muhammedrsquoin evine ccediladır ipiyle
bağlanmış olmasını istememrsquo diyen adamı Tanrı Elccedilisirsquone şikacircyet eder (Muumlslim 1977 1917)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
88
Boumlyle bir ccedilevrede lsquoakraba olmayanrsquo genellikle lsquoduumlşmanrsquo ya da lsquoyabancırsquo
sayıldığından (Sahlins 2010 193) ittifak ve himayeden yoksun kalmak
oumlluumlm tehlikesiyle eşdeğerdir O kadar ki ilahi mesajın taşıyıcısı olan
peygamberler bile bu tehlikeyi goumlze almazlar Nitekim Taiflilerin koumltuuml
muamelesine maruz kalan Hz Muhammed Mekkersquoye doumlnuumlşuumlnde İslam
duumlşmanlarından birinin (Mutrsquoim b Adiy) himayesinde şehre girebilir (TDV-
3 1991 402)
Demek ki asabiyet ilişkilerden ccedilok bağlara goumlnderme yapar Bu youmlnuumlyle
asabiyet iccedilin en uygun tanım onun lsquokolektif aksiyonrsquo anlamına geldiğidir
(Hassan 1982 197) Asabiyet zayıfların ittifakıdır guumlccedillenince goumlzden
duumlşen guumlccedilluuml tarafın bozduğu bir ittifakhellip Bu tanımlamanın asabiyetin
sadece bedevi toplumlara oumlzguuml olduğu uygarlıkla birlikte işlevini yitirdiği
goumlruumlşuumlnuuml desteklemediğine dikkat edilmelidir Kan-nesep kaynaklı olmasa
bile insanları kolektif aksiyona sevk eden ittifak ve bağlılıkların teşhis
edilebildiği durumlarda asabiyetin varlığından soumlz etmek meşrudur Bu
accedilıdan bakıldığında asabiyetin sosyal yapısalcılar ve post-modernistlerin
lsquokimlikrsquo olarak tanımladıkları şeyin erken bir formu (tribal identity)
olabileceği duumlşuumlncesi (Kalpakian 2008 370) -modernizasyon riski
iccedilermekle birlikte- tuumlmuumlyle temelsiz değildir İbn Haldunrsquoun asabiyet
kavramına bedevi toplumlar uumlzerindeki goumlzlemlerinden hareketle ulaştığı
doğrudur Bununla birlikte asabiyetin salt bu toplumlarla sınırlı bir bağlamda
istihdam edilmesi basitccedile lsquokavramın koumlkenine hapsedilmesirsquo olarak
tanımlayabileceğimiz bir kısıtlılık durumu yaratabilir Eş deyişle duumlşuumlnuumlruumln
oumlnuumlnde ufuk accedilan bir kavramsallaştırma bizim iccedilin aksine kavramsal bir
kısıta doumlnuumlşecektir
Asabiyet kavramına atfettiği oumlzel oumlnem İbn Haldunrsquoun belirleyici faktoumlr
olarak insan teki yerine toplumu oumlne ccedilıkaran tarih anlayışının sonucudur
(Katsiaficas 1996 15) Mukaddimersquonin pek ccedilok yerinde ima edildiği uumlzere
insan tek başına sadece bir lsquoşeyrsquodir İnsanlar iccediltima halinde bulunarak
kendilerine dayanışma ve kimlik duygusu veren siyasal oumlrguumltlenmeyi
sağlayan bilinccedil durumuna (asabiyet) ulaşırlar
Asabiyet yukarıda değinildiği gibi yalnızca biyolojik yakınlıktan
kaynaklanmaz koumlle azadı (velacirc) nesebe katma (istilhak) veya anlaşma
(hılf) gibi yollarla da biyolojik yakınlıktan beklenen yarar (kolektif aksiyon)
sağlanabilir Hatta lsquoihsanıyla birini yetiştiren kimse ile onun ihsanıyla
yetişen kişi arasında hususi bir bağlanış husule gelir Bu bağ da koumllelik ve
anlaşma vasıtasıyla husule gelen bağlantı yerini tutar arada nesep bağı
olmadığı halde yakınlık sağlamlaşır ve nesepten husule gelen fayda elde
edilirrsquo (I 463) lsquoİhsan yoluyla asabiyet inşasırsquo konusuna ileride tekrar
doumlneceğiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
89
Dindar bir Muumlsluumlman lsquoHicret neden sadece Mekkeli Muumlsluumlmanlara farz
kılındırsquo diye soracak olursa İbn Haldun ona şu cevabı verecektir lsquoCcediluumlnkuuml
Mekke ahalisinde Peygamberi korumak ve ona yardım etmek hususunda
goumlccedilebe Araplarda bulunmayan bir oumlzellik vardı ki o da nesil ve nesep
bakımından Peygambere olan yakınlıkları ve bu bağın onları Peygamberi
korumaya sevk ettirmesi idirsquo (I 311) Demek ki dini bir misyon veya
ccedilağrının başarısı iccedilin dahi guumlccedilluuml bir asabiyet oumln koşuldur Mukaddimersquonin
lsquodine davetin asabiyetten başka bir kuvvetle tamam olamayacağına dairrsquo 6
Fasılrsquoı (1 Kitap 3 Boumlluumlm) bunu daha accedilık şekilde serimler İslamrsquoın
başarısını lsquolaikrsquo ve din dışı bir faktoumlrle accedilıklamış olması yalnız kendi
doumlneminde değil buguumln iccedilin bile cesur bir adım sayılır
Acaba bunun tam tersi de geccedilerli midir Bir asabiyet dinsel bir temele
dayanmaksızın memleketler fethedip zaferler kazanabilir mi Mukaddime
boumlyle bir soruyu yanıtlamaz goumlruumlnuumlrse de (Kalpakian 2008 372) asabiyet
gibi din dışı hatta sivil bir faktoumlre verdiği roluuml dine de verdiğini duumlşuumlnmek
iccedilin bir neden yoktur Herhangi bir dini ilkenin yardımı olmaksızın da Muumllk
tesis edilebilir (Arslan 2014 153) Tarihsel accedilıdan bakıldığında dinsel bir
temele sahip goumlruumlnmeyen 5 yuumlzyıldaki Cermen ve Hun akınları ile 13
yuumlzyıldaki Moğol istilası oumlrneklerine dayanarak -temkini elden bırakmadan-
bu soruya evet yanıtını vermek muumlmkuumlnduumlr
Oumlzetle asabiyet insanın salt genetik potansiyeli tarafından dayatılan veya
kendiliğinden var olan lsquoverilirsquo bir bağ değildir lsquoatıfrsquo yoluyla var olan
(ascribed) ve etki doğuran bir bilinccedil durumudur Atıf ccedilerccedilevesi ise geccedilim
koşulları tarafından belirlenir
Buraya kadar anlatılanlardan asabiyetin teşhisi iccedilin bedeviliğin mahiyetinin
iyice anlaşılması gerektiği ortaya ccedilıkar Bu da bilhassa bedevi toplumlardaki
klan oumlrguumltlenmesinin kandaş toplum oumlzelliklerinin ve maddi gelişme
duumlzeyinin kavranması ile muumlmkuumln olabilir
Bedevi - Hazari Karşıtlığı
Arapccedila lsquob-d-aacutersquo fiil koumlkuumlnden gelen bedevi soumlzcuumlğuuml başlangıccedilla ilgili iptidai
ilksel primitive anlamlarına gelir Antropoloji yazınında ise lsquovahşetrsquo
(yabanıllık) aşamasından lsquobedeviyetrsquo (barbarlık) aşamasına geccedilmiş insan
topluluklarını hayvancılıkla uğraşan goumlccedilebe veya koumlylerde yaşayan ccediliftccedili
toplulukları ifade eder lsquoBedevirsquo soumlzcuumlğuuml Ugan (1989) ccedilevirisinde lsquogoumlccedilebersquo
olarak ccedilevrilmişse de Mukaddimersquonin genel ccedilerccedilevesi iccedilinde goumlccedilebeler
yanında barbar-kandaş tarım toplumlarını da kapsadığı accedilıktır (Hassan
1982 245) İbn Haldun bedevi soumlzcuumlğuumlnuuml goumlccedilebe kabile yaşamını
(nomadism) ifade etmek iccedilin kullandığı gibi kentlerden uzakta kırsal
boumllgelerde yerleşik ccediliftccedili ve ccediloban halklar iccedilin de kullanır bunlar arasında
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
90
sosyolojik bir ayrım yapmaz (Ibn Khaldun 2012 849) Hepsinde de kent
yaşamının getirdiği zenginlik ve genişlikten uzak bir yaşam soumlz konusudur
Bedeviliğin doğası kişinin sosyo-ekonomik konumunun nesep bağları ile
tayin edildiği lsquotoplumsalrsquo olanın lsquobireyselrsquo olanı oumlncelediği bir topluma
işaret eder Bedevi yaşam tarzının karşıtını temsil eden lsquohazari toplumrsquo
(Arapccedila h-dz-r fiil koumlkuumlnden) ise yerleşik medeni suumlkucircnet (huzur) iccedilinde
yaşayan kentli toplumları İbn Haldunrsquoun deyimiyle lsquonefislerini guumlven iccedilinde
sayanlarırsquo (I 314) ifade eder Mukaddimersquode her iki yaşam tarzı bir karşıtlık
iccedilinde sunulur Karşıtlığın temelinde ise geccedilim biccedilimlerinin farklılığı
yatmaktadır
Soy (gens)16
ortak bir doumllden (tribursquonun ortak atasından) geliyor olmakla
oumlvuumlnen kandaş grupların (Engels 1971 119) ya da -benzer anlama gelmek
uumlzere- aynı ortak atadan gelen belirli bir soy adı ile diğerlerinden ayrılan ve
aralarında kan bağı olan bir yakınlar topluluğunun oumlrguumltlenmesini temsil
eder (Morgan 1994 151) Ortak bir atadan tuumlreyiş inancının başlıca işlevi
ccedilok sayıda aileyi birbirine eklemleyen bir mekanizma oluşturmaktır Kandaş
toplum yapısı sadece bedevi Araplarda değil buumltuumln ilkel topluluklarda
goumlruumlluumlr Hepsinde de ortak olan şey lsquosoyrsquo bağlarından gelen birlikte inanma
birlikte harekete geccedilme ve dayanışma motivasyonudur Buna -
Montesquieursquoden oumlduumlnccedil alarak- barbarlığın lsquoyasasırsquo da diyebiliriz Bu yasa
yardımlaşma savunma ve bir zarara uğranıldığında bunu giderme
ccedilabalarında birlik ve bir dizi karşılıklı yuumlkuumlmluumlluumlk iccedilerir (Morgan 1994
326)
Akrabalık ilişkisinin dayandığı lsquoortak atarsquo her zaman biyolojik bir koumlkene
goumlnderme yapmaz soyun anlaşma veya birleşme gibi ilkel duumlzeydeki siyasal
kararlarla genişletilmesi de muumlmkuumlnduumlr Soyu soy yapan ortak atanın koumlkleri
ccediloğu kez bir hayvan bitki ya da doğal bir olgu ile temsil edilen lsquototemrsquoe
dayanır17
Kandaşlık ortak atanın bir işlevidir (Childe 1995 45) Ccedileşitli
vesilelerle (ayin savaş duumlğuumln vs) ortak ataya goumlnderme yapılması adının
ve erdemlerinin anılması ilkel toplumların ortak oumlzelliğidir Oumlrneğin
İslamrsquodan oumlnce Araplar hac ibadetini tamamladıktan sonra Mina mevkiinde -
buguumlnkuuml- mescit ile dağ arasındaki yerde bir suumlre dururlar atalarının
oumlvguumllerini (mefahir) ve oumlzel guumlnlerini (eyyam-ı mahsusa) anarlardı (Yazır
1979 724) Kabile kardeşliği yerine din kardeşliğini oumlne ccedilıkaran Kurrsquoanrsquoın
inananlardan atalarını değil Allahrsquoı anmalarını (zikr) istemesi anlamlıdır
lsquoSonra hacla ilgili ibadetlerinizi bitirdiğinizde oumlnceden atalarınızı
16 Gens (Latin) Genos (Grek) Ganas (Sanskrit) Cins (Arap) Hassan (1982 178) bunlara Tuumlrkccediledeki
lsquoKanrsquo ve lsquoHanrsquo soumlzcuumlklerini de ekler 17 Bedevi Arap kabilelerinin kendilerini ccediloğunlukla bir hayvana nispet eden adlar almış olmaları rastlantı
değildir Benicirc Kelb (koumlpek) Benicirc Bekr (erkek deve) Benicirc Anmar (panter) Benicirc Dibab (kertenkele) Benicirc
Esed (aslan) gibi Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1903 44)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
91
zikrettiğiniz gibi şimdi de oumlyle ve hatta daha kuvvetli bir şekilde Allahı
zikredinizrsquo (Bakara 2 200) Uumlretici guumlccedillerin geldiği yeni aşama bedevi
toplumu damgalayan atalar inancının yadsınmasını daha geniş oumllccedilekli bir
siyasal oumlrguumltlenmeye geccedililmesini zorunlu kılacaktır
Morgan (1994) barbarlık-uygarlık ilişkisini lsquomaddecirsquo bir tarih anlayışıyla
ortaya koyarken insanlığın tarih-oumlncesini yabanıllık barbarlık ve uygarlık
olmak uumlzere uumlccedil aşamada ele alır Her bir aşama da kendi iccedilinde aşağı orta ve
yukarı olmak uumlzere uumlccedil alt aşamaya boumlluumlnmuumlştuumlr Oumlrneğin barbarlığın aşağı
aşaması ccediloumlmlekccedililik (pottery) ile başlamış hayvan ve bitkilerin
evcilleştirilerek tarıma geccedililmesi kerpiccedil ve taştan evler yapılması ile orta
aşamaya geccedililmiştir Demirin ergitilmesiyle başlayan yukarı barbarlık
aşaması ise fonetik alfabenin icadı ile sona ermiş ve uygarlık aşamasına
geccedililmiştir
Yabanıllık asabiyetle ilgili boumlluumlmde accedilıklandığı gibi duumlnyanın mamur
olmadan oumlnceki durumunu ifade eder Duumlnyanın imarını insanların
cemiyetler halinde yaşama geccedilmesiyle başlatan İbn Haldun insanlığın
yabanıl doumlnemine Umran ilmi kapsamında oumlzel bir yer vermemiştir Demek
ki duumlnyanın bazı boumllgelerinde yabanıllara rastlamak muumlmkuumlnduumlr Duumlnyanın
sularla kaplı olmayan yerlerini yedi iklim boumllgesine ayıran duumlşuumlnuumlre goumlre
oumlrneğin batı Afrikarsquonın en guumlneyinde (Sahra altı) uzanan lsquoBirinci İklimrsquo
olarak adlandırdığı boumllge boumlyledir lsquoOralarda ancak insandan ziyade dilsiz
hayvanlara en yakın bir seviyede bulunan kimseler yaşarlar bunlar ccediloumlllerde
ve mağaralarda yaşarlar Otlar terbiye edilerek hazırlanmış ve tabii halde
olan taneler yerler birbirlerini yedikleri zamanlar da olur Bunlar insanlar
sırasında sayılmazlarrsquo (I 131)
Mukaddimersquodeki bedevi toplum Morganrsquoın sınıflandırmasında kabaca
barbarlığın orta ve yukarı aşamalarına denk duumlşer Her iki tanımlamada da
bedevi yaşam tarzının mutlaka goumlccedilebeliğe karşılık gelmediğine dikkat
ccedilekilmelidir Yerleşikliğin lsquokırsalrsquo formları da (koumlyluumlluumlk yarı-goumlccedilerlik)
bedeviliği temsil eder geccedilimini tarım ve hayvancılıkla temin edenler iccedilin
lsquokoumlylerde ve sahralarda yaşamak bir zarurettirrsquo (I 303) Mukaddimersquode
tanımlanan bedevi geccedilim tarzının ayırt edici oumlzelliği geccedilim sisteminin tarım
ve hayvancılığa dayalı olmasıdır Bu tarz uumlretimin uumlstuumlnluumlğuuml şuradan
kaynaklanır Uumlretim hayatı en dar sınırlar iccedilinde hareket etmektedir ama
uumlreticiler kendi uumlruumlnlerinin sahibidir (Engels 1971 157) Hazariliğe geccedilişle
birlikte kaybolan bu uumlretim tarzında uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime
youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir
uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir Eş deyişle tarım ve hayvancılığın lsquoyaygınrsquo
(extensive) formlarına goumlnderme yapan bir geccedilim sistemi geccedilerlidir
Ccediliftccedililiğin lsquoyerleşik hayat ccedilağından oumlnceki evreye ait olmasırsquo bunu ifade
eder (II 383)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
92
Bedevilik oumlzellikle hayvancılığa dayalı goumlccedilebelik kendi buumlnyesindeki
ccedilelişkilerle sınırlandırılmıştır Ccedilobanlığa dayalı ekonomi doğası gereği
verimsizdir uumlruumln protein youmlnuumlnden zengin ise de kalori youmlnuumlnden fakirdir
(Earle 2013 225) Dolayısıyla duumlşuumlk yoğunluklu bir nuumlfus iccedilin bile tarımsal
uumlruumlnlerle muumlbadele zorunludur Bedevi geccedilim sistemi iccedilin geniş otlaklar
gerektiğinde işlenecek topraklar imkacircnlarından yararlanabileceği kentler ve
hepsinden oumlnemlisi bu uumlccediluuml arasında bir med-cezir duumlzenliliği iccedilinde gidip
gelme serbestliği gerekir Demek ki goumlccedilebenin kendi oumlzguumln yaşam alanı
(badiye) ile yetinmemek ve yerleşik-hazari toplumlarla ccedilatışmaya girmek
iccedilin yeterince nedeni vardır (Braudel 1989 108) Şefin iktidarının -
kaynakların etkin kontroluuml anlamında- varabileceği sınırlar bu nedenlerle
yakından ilgilidir Otlakların genişliği hayvanların hareketli doğası ve duumlşuumlk
tarımsal uumlretim şefler accedilısından merkezi bir kontroluuml zorlaştırdığından
ekonomik yoğunlaşma ve suumlrduumlruumllebilir buumlyuumlme potansiyelini sınırlar (Earle
2013 226)
Sonuccedilta hazari toplumlarla temas kaccedilınılmazdır Temasın alacağı biccedilimi
(muumlbadele yağma yerleşik hayata katılma gibi) buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi
ekonominin uumlretim duumlzeyi ile hazari toplumun iccedilsel zayıflıkları tayin eder
Tarımın iyileştirildiği uumlruumln doumlnuumlşuumlmuumlnuumln uygulandığı tekniklerin
yaygınlaştığı yerlerde saban ile suumlruuml arasındaki rekabet saban lehine
sonuccedillanır goumlccedilebe hayatı zamanla yok olur (Braudel 1989 110)
Son tahlilde bedevilikten hazariliğe ve başkanlıktan (riyaset şeflik) Muumllkrsquoe
(devlete) geccedilişi sağlayan şey uumlretici guumlccedillerin gelişmesidir asabiyet değildir
lsquohellip ihtiyaccedillarından artacak derecede zenginlik ve genişlikhelliprsquo (I 303) ifadesi
bunu accedilıklar Geccediliş suumlrecinin teşhisinde temel oumllccediluumlt uumlretim tarzıdır Keza
bedeviliği uygarlıktan (hazarilik) ayıran oumllccediluumlt goumlccedilebelik ve yerleşiklik
değildir (Hassan 1982 159) Artık uumlruumln ile uygarlık ve devletin doğuşu
arasında kurulan nedensellik ekonomik belirlenimciliğin temelini oluşturur
Bu zenginlik ve genişliğin yeniden dağıtımı şefliklerin temel işlevi iken
merkezi devletlerin ortaya ccedilıkışı buumlyuumlk oumllccediluumlde ekonomik kaynaklara
erişimin kontroluuml ile ilgilidir İnsanların ekonomik gelişim bakımından
bulundukları aşama o kadar belirleyicidir ki lsquohellip bolluk ve genişliğin tendeki
hal ve tesirleri ibadet ve zahitlikte de goumlruumllmektedirhellip kendilerini ibadete
verenlerin ccediloğu sahra ahalisinden az yiyen ve besinleri kıt olanlardırrsquo (I
210-211)
Bedeviliğin sosyal oumlrguumltlenmesi ise aksine gıdaya erişim konusunda yaygın
bir lsquosınırlanmışlıkrsquo durumu (circumscription) ile damgalanmıştır18
Bu
sınırlanmışlığın derecesi aynı asabiyetin uumlyeleri arasında yuumlksek duumlzeyde
18 lsquoSınırlanmışlıkrsquo durumunun siyasal anlamına ilk kez Robert L Carneiro dikkati ccedilekmiştir Bkz
Carneiro RL (1970) A Theory of the Origin of the State Science (169) 733-738
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
93
karşılıklı bağımlılığı koşullandırır Konukseverlik kuralları ve yiyeceğin
(oumlzellikle et) boumlluumlnmesine ilişkin gelenekler hazari toplumdaki uygarca
jestlerden daha etkili bir gıda paylaşım oumlruumlntuumlsuumlnuuml tahkim eder Bir başka
deyişle onları coumlmert yapan şey ihtiyaccedil maddelerinin yeterli değil aksine kıt
olmasıdır (Evans-Pritchardrsquotan nakleden Sahlins 2010 206)
Bedevi toplumda yuumlruumlrluumlkteki cezai yaptırımlar bile buumlyuumlk oumllccediluumlde ekolojik
koşulların tayin ettiği geccedilim imkanlarının desteklenmesine youmlneliktir
Oumlrneğin oumllduumlrme ve yaralamalar mağdurların muumltevazı bir suumlruumlye sahip
olmasıyla sonuccedillanabilir Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlneminde bir
adamın lsquodiyetrsquo olarak değeri 100 deve veya 200 sığır veya 2000 koyuna
denktir (TDV-9 1994 475) Geccedilim kaynaklarının değer oumllccediluumlsuuml olarak kabul
edildiği benzer pratikleri İslam oumlncesi Arap toplumunda ve diğer bedevi
toplumlarda da goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Eski Nors dilinde buumlyuumlkbaş hayvan (feacute)
soumlzcuumlğuuml servet anlamına geliyordu (Earle 2013 122)
Bedeviliğin siyasal oumlrguumltlenmesi şefliklerdir Şefliklerin lsquosiyasalrsquo
oumlrguumltlenmeler olmadığını duumlşuumlnmek yanıltıcıdır merkezi devletin zuhurunu
siyasallığın miladı olarak goumlren uygarlıkccedilı bakış accedilısının yansımasıdır
asabiyeti bedevi toplumla sınırlı tutan yaklaşımın uzantısıdır Bununla
birlikte şeflikler tekduumlze yapılar olmayıp tarihsel suumlreccedil iccedilinde daha karmaşık
oumlrguumltlenmelere doğru evrildikleri gibi kontrol edilen ekonomik kaynakların
imkacircn verdiği durumlarda merkezi devlet yapılarına doumlnuumlşme potansiyeli
taşırlar Şeflikler Flanneryrsquonin (1995) avcı-toplayıcı zuumlmreler (band)
otonom koumly toplulukları şeflikler ilkel devletler ve devlet şeklinde
sıraladığı ilerlemenin tarihsel uğraklarından birini oluştururlar uumlretici
guumlccedillerdeki gelişmeye bağlı olarak basitten karmaşığa doğru uzanan bir
ccedileşitliliğe sahiptirler
Şeflikler orta oumllccedilekli siyasal birimlerdir kuumlccediluumlk oumllccedilekli koumly temelli siyasal
birimler ile buumlyuumlk buumlrokratik devletlerarasındaki evrimsel boşluğu birbirine
bağlarlar (Earle 2013 27) Şeflikler soy oumlrguumltlenmesine dayalı toplumlardır
ve Morganrsquoın (1994) lsquosocietasrsquo tanımına karşılık gelirler Şefliğin merkezi
bir devlet oumlrguumltlenmesine (civitas) doğru evrilmesi buumlyuumlk oumllccediluumlde tarım ve
hayvancılıkta yoğunlaşma yoluyla tahsis edebileceği ekonomik artığın
buumlyuumlmesine bağlıdır Şefler kabile ccedilıkarlarının gerccedilekleşmesine yardımcı
olma kabiliyetlerine bağlı olarak ciddi bir toplumsal guumlce sahip olabilirlerse
de bu guumlccedil buumlyuumlk oumllccedilekli tarımsal toplumların elitlerine goumlre oldukccedila
sınırlıdır
Devlet oumlncesi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimini temsil eden şeflikler kuşkusuz
tuumlrdeş birimler değildir Oumlzellikle oumlrguumltlenmenin lsquokarmaşıklıkrsquo (complexity)
derecesi arttıkccedila şeflikleri arkaik devletlerden ayırt etmek zorlaşır ara
aşamaların varlığının kabuluuml zorunlu hale gelir Grinin (2011) bu zorluğu
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
94
karmaşık şeflikleri lsquoilkel devlet benzerirsquo (early state analogue) şeklinde
adlandırarak aşmaya ccedilalışmıştır Ona goumlre ilkel devlet benzerleri buumlyuumlkluumlk
sosyo-kuumlltuumlrel veveya siyasal karmaşıklık işlevsel farklılaşma ve yuumlruumltuumllen
goumlrevlerin oumllccedileği bakımından ilkel devletlerle mukayese edilebilen
akrabalık ideolojisine dayalı karmaşık devletsiz toplumların ccedileşitli formlarını
ifade eder Hawaii şefliklerini ve İslam oumlncesi Mekke gibi bağımsız oumlz
youmlnetime sahip kentleri bu kapsamda değerlendiren Grinin şefliklerden ilkel
devlete geccedilişi accedilıklayan iki farklı model oumlnerir lsquoDikeyrsquo modelde
şefliklerden doğrudan ilkel devletlere geccedililirken (Mezopotamya ve eski
Yunan toplumları) lsquoYatayrsquo modelde ise şeflikler oumlnce lsquoilkel devlet benzerirsquo
yapılara doumlnuumlşmekte bu yapılar uumlzerinden ilkel devlet aşamasına (Cengiz
Hanrsquoın Moğol imparatorluğu 1810rsquodan sonraki Hawaii toplumu gibi)
geccedililmektedir (Grinin 2011 256)
Şekil 3 Grininrsquoin (2011) İlkel Devlete Geccediliş Modellemesi
Ara aşamaları farklı biccedilimlerde kurgulamak muumlmkuumln olsa da şefliklerden
devletlere geccediliş suumlrecini belirleyen ana etmenlerin toplumsalyoumlnetsel
uzmanlaşma ve -karar verme faaliyetlerindeki hiyerarşiye goumlnderme yapan-
karmaşıklık derecesi olduğu soumlylenebilir
Tarım ve hayvancılığa dayalı geccedilim sistemlerinin lsquoyaygınrsquo yapısı şefliklerin
heterarşik (merkezileşmemiş dağınık merkezli) siyasal yapısını
koşullandırır Ancak buna dayanarak şefliklerin farklılaşmamış bir toplumsal
yapı uumlzerinde yuumlkseldikleri varsayılamaz Şeflik duumlzeyindeki toplumlar
goumlrece eşitlikccedili otonom koumly toplulukları ile sınıflı toplumlar arasında yer
alan ruumltbe sıralamasına (ranking) sahip toplumlardır Toplumsal eşitsizlik
bakımından şefliklerin devletlerden başlıca farkı ruumltbe toplumları en
yuumlksekten en aşağıya doğru bir statuuml suumlrekliliğine (continuum of status)
sahip iken arkaik devletlerde bireylerin en azından lsquoyoumlneten ve youmlnetilenrsquo
olmak uumlzere -aralarında evlilikler bulunmayan- gerccedilek bir katmanlaşmaya
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
95
(stratification) sahip olmalarıdır Devletin yuumlkselişi ile birlikte şefliklerdeki
duumlşuumlk ruumltbeli aileler onları ortak atalara bağlayan bu continuumrsquodan
koparlar ve kalıcı alt sınıflara doumlnuumlşuumlrler (Flannery 1995 15-16) Oumlzetle
şefliklerde siyasal iktidarın kahır ve şiddetten uzak sınırlandırılmış
goumlruumlnuumlmuuml muumllk-devlet oumlrguumltlenmesine goumlredir
Bedeviliğin ilkeleri siyasal iktidar uumlzerinde sınırlayıcı rol oynayan
lsquooumlzguumlrluumlk eşitlik ve kardeşlikrsquotir Başkanların farklı unvanları (Ruesacirc
Chiefs Big Men Paramounts vs) olsa da ayrıcalıklı uumlstuumlnluumlkleri bulunmaz
lsquoBaşkanlık ululuktan ibaret olup ona başkaları uyrukluk ediyorsa da o kahır
ve kuvvetle huumlkmuumlnuuml yuumlruumltmek kudretinde değildirrsquo (I 353) Başkan lsquoyerelrsquo
bir oumlneme sahip olmakla yetinmek ve kendisine atfedilen ululuğu yiğitlik ve
sistematik coumlmertlik (noblesse oblige)19
goumlsterileriyle kanıtlamak
zorundadır Başkanın başkan (şef) olarak kalabilmesi ailesine
hizmetkacircrlarına ve korkulan bir savaşccedilı ve değerli bir dost olarak sahip
olduğu itibara bağlıdır (Earle 2013 147) Bir kabile reisinin fiili bir
otoriteye sahip olabildiği tek durum savaş veya savaş hazırlığı ile ilgili
faaliyetlerdir Savunma ve saldırı dışında kabile kaynaklarının oumlrguumltlenip
seferber edilmesi oumlrneğin angarya yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile kamusal imar faaliyetleri
yuumlruumltuumllmesi gibi durumlar ancak karmaşıklık duumlzeyi yuumlksek şefliklerde
goumlruumlluumlr
Hemen fark edileceği gibi soy birimlerine dayanan toplumların
lsquodemokratikrsquo ve eşitlikccedili yapısı huumlkuumlmdarlık ve Muumllk oumlrguumltlenmesiyle
karşıtlık iccedilindedir Soy sistemi ancak şeflikbaşkanlık temelindeki iktidar
stratejileri iccedilin bir dayanak sağlar Bedevi toplumlardaki şefliğin bu durumu
uumlretici guumlccedillerin goumlrece duumlşuumlk duumlzeyi ile ilgilidir Uumlretim geccedilimlik
ekonominin oumltesine geccedilemediğinden politik ekonomi lsquomerkezirsquo bir şekilde
denetlenemez Dolayısıyla toplum uumlzerinde ekonomik askeri ve ideolojik bir
denetim kurmak zorlaşır (Earle 2013 238) Savaşın ganimet ve yağmanın
meşru sayılması bu yuumlzdendir Yiğitlik ve kahramanlığın yuumlceltilmesi bu
meşruiyetin tahkimi accedilısından gereklidir
Bedeviliğin goumlruumlnuumlmuuml yiğitlik kahramanlık ve şiddet goumlsterisine dayanır
lsquoŞiddet ve kuvvet bunlar iccedilin bir yaradılış şecaat bir karakter olmuş[tur]helliprsquo
(I 315) Kurucu asabiyeti damgalayan bu oumlzellikler diyalektik biccedilimde
Muumllkrsquouumln taşıyıcı suumltunlarına doumlnuumlşecektir Kişisel haysiyet doğruluk
karakter ve yiğitlik barbarlarda yuumlceltilen başlıca oumlzelliklerdir (Engels 1971
136) Esasen iccedillerinden birinin onlara liderlik etmesi de bu oumlzelliklere sahip
olması sayesindedir Yoksa tevaruumls edilen veya miras bırakılan (kalıtsal) bir
19 Fransızca koumlkenli bu deyim lsquosoyluluk mecbur kılarrsquo (nobility obliges) anlamına gelir yuumlksek statuumlye sahip kişileri duumlşuumlk statuumlluuml kişilere karşı asil ve lsquocoumlmertrsquo davranmakla yuumlkuumlmluuml kılan toplumsal kuralı
ifade eder Ayrıntılar iccedilin bkz Fiddick vd (2013) A Cross-Cultural Study of Noblesse Oblige in
Economic Decision-Making Human Nature 24(3) 318-335 DOI 101007s12110-013-9169-9
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
96
liderlik soumlz konusu değildir Liderlik ancak suumlrekli olarak toplumsal artı ile
beslendiği takdirde kalıtsal bir şefliğe (başkanlık) doumlnuumlşebilir (Şenel 1982
131) Kabilenin demokratik20
yapısı tarafından sınırlandırılan başkan servet
youmlnuumlnden kabilenin geri kalan uumlyelerinden daha zengin değildir Bununla
birlikte o da coumlmertliği ile -borccedillu kılarak- siyasal anlamda onları
sınırlandırmıştır Cebir ve şiddet kabiliyeti kendi asabiyetine youmlnelik
olmayıp duumlşman sayılan kabilelerin sindirilmesi saldırganların
puumlskuumlrtuumllmesi ganimetler elde edilmesi iccedilindir
Arap şairi bu şiddet eğiliminin korkulası değil oumlvuumlnuumllesi bir durum olduğunu
edebi bir dille anlatır lsquoBizden hiccedil bir soylu kişi yatağında oumllmemiştir kanı
vurulduğu yerden başka yere akmamıştırrsquo (Oumlzcan 2011 39) Kuzeyli
(Nordic) halkların edebi incelik bakımından bundan geri kalmayan
efsaneleri goumlrece daha gerccedilekccedili bir anlatıma sahiptir lsquohellip Gunnar o ana
kadar sekiz adam yaralamış ve bunlardan ikisini oumllduumlrmuumlştuuml Şimdi kendisi
de iki yerinden yaralandı fakat herkes onun ne yaralanmaktan ne de oumlluumlmuumln
kendisinden ccedilekinmediğinde hemfikirdirsquo (Earle 2013 147)
Bedeviliğin şefliğe ve nihayetinde Muumllk oluşumuna goumltuumlren bu lsquoşiddetlirsquo
goumlruumlntuumlsuuml Mukaddimersquode insanın doğası ile ilişkilendirilir lsquoBirbirine
zulmetmek ve tecavuumlzlerde bulunmak insanlar iccedilin bir hulk [yaratılış] ve
karakter olmuşturrsquo (I 321) İbn Haldun insanları devlet oumlrguumltlenmesine
goumltuumlren nedenler konusunda Hobbesrsquoun habercisi gibidir lsquohellip Birbirinin
saldırganlığından kendilerini korumak iccedilin insanlar yasakccedilıya21
(huumlkuumlmet ve
hakime) muhtaccediltırlar Yoksa duumlşmanlık ve zuluumlm insanın hayvani olan bir
tabiatı olduğu iccedilin insanlar birbirlerine saldırırlar ve tecavuumlzlerde
bulunurlarrsquo (I 103)
Bedeviliğin yaşam alanı badiyedir Badiye aslında hazari toplumun
uzağındaki bir mekacircn değildir kentin bağ ve bahccedilelerinin bittiği ekonomik
ve demografik yoğunlaşmanın azaldığı yerde badiye başlar Bedevi kenti
ccedilevreleyen kırsal alanla onu ccedilevreleyen ccediloumllde yaşar Boumlyle bir coğrafyada
maddi ilerleme yolları doğanın kendisi tarafından kesilmiştir Ccediloumll kabile
oumlrguumltlenmesinin oumltesine geccedilmeye imkan verecek maddi koşulları sağlamaz
Oumlrneğin Araplarda ataların tanrılarının sabit kutsal mekacircnlarından
(sanctuary) uzaklaşmak anlamına gelen yaygın goumlccedillerden dolayı din kabile
duygusundan ccedilok ayrışmış Arapların İslam oumlncesi dinsel gelişimi diğer
antik toplumlarda olduğu gibi bedevilikten ccedilıkış yolu sağlamamıştır (Smith
1894 34 47) Bu durum bedevi yaşam tarzının İslamrsquoın yuumlkselişinde bir
avantaj sağlamış olabileceğini duumlşuumlnduumlruumlr Ccediluumlnkuuml bedevi bir Arap başka bir
20 Kabilenin-klanın demokratik yapısı modern anlamda temsili ve doğrudan demokrasilerle koşutluk iccedilermez Tuumlm toplumu ilgilendiren kararların toplumun tuumlm erkek uumlyelerinin toplanıp daha ccedilok yaşlıların
konuştuğu toplantılarda alınmasını ifade eder (Şenel 1982 217) 21 Ugan (1989) ccedilevirisindeki lsquoyasakccedilırsquo yerine lsquootoritersquo soumlzcuumlğuuml daha uygun goumlruumlnmektedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
80
Bedevilik ve hazarilik Mukaddimersquode iki farklı sosyo-ekonomik yaşam
biccedilimini temsil eder9 Bu ikisi arasındaki ilişkiler diyalektik karşıtlık iccedilerir
ve maddi koşullara tabidir Oumlrneğin ikisinde de sahip olunan alışkanlık ve
meziyetler farklıdır lsquoİnsan alışkanlıklarının oğludurhellip Kendi tabiat ve
mizacının oğlu değildirrsquo (I 315) Oumlyleyse insanın genetik-biyolojik
kapasitesinden ccedilok maddi koşulların şekillendirdiği bir tarihi vardır doğası
yoktur10
İbn Haldunrsquoun bu kısa ama oumlzluuml tespiti aslında Umran ilminin de
anahtarını verir lsquoİnsanlık kendi kendinin eseridirrsquo (Mericcedil 1992 230)
Duumlşuumlnuumlr biyolojik-genetik boyuttan ccedilok toplumsal-kuumlltuumlrel boyutun
belirleyici olduğunu goumlzlemlemiştir Bu belirlenim bedevi toplumların
yerleşik toplumlarla etkileşim suumlrecinde hazarileşmesi şeklinde kendini
goumlsterir Şoumlyle ki bedevi toplumda insanlar -hazari topluma nispeten-
genişlik ve bolluktan uzak sade bir yaşam suumlrerler lsquoBu tarz hayat
yaşayanlar sonradan halleri genişleyerek ihtiyaccedillarından artacak derecede
zenginlik ve genişlik elde ederlerse bu hal onları geniş yaşayışa sevk ederhellip
Bunlar bundan sonra hayat iccedilin bir zaruret olan nesnelerden fazlasını elde
etmek uumlzere birbirine yardım etmeye başlarlarhellip şehirler ve kasabalar bina
etmeye başlarlarhelliprsquo (I 303) Bir başka deyişle hazarileşirler Burada
hazarileşme ile ihtiyaccedil fazlası (artık surplus) arasındaki koşullandırma
yapısı (entailment structure) ccedilok accedilık biccedilimde ortaya konulmuştur
İhtiyaccediltan artacak derecede zenginlik ve genişlik nasıl elde edilmiş
olabilir Yardımlaşma ve işboumlluumlmuumlne goumlnderme yapan İbn Haldun bu
konunun ayrıntılarına girmemiştir Bununla birlikte sosyal gelişme ile
uumlretici guumlccedillerin gelişimi arasındaki ilişkinin farkındadır Nedenleri
konusunda tam bir uyuşma bulunmasa da arkeolojik bulgular Childersquoın
(1995 26 65) lsquoNeolitik Devrimrsquo olarak adlandırdığı yaklaşık olarak MOuml
10000 yıllarına tarihlenen bir dizi gelişmenin (hayvanların evcilleştirilmesi
bitkilerin kuumlltuumlre alınması sabanın icadı vs) tarımda uumlretim artışını
tetiklediğini goumlstermektedir Buna goumlre ihtiyaccedil fazlası uumlruumln bilhassa tarım ve
hayvancılık faaliyetlerindeki lsquoyoğunlaşmarsquo (intensification) suumlreci ile
ilgilidir11
Saban kullanımı sulama poli-kuumlltuumlr gibi teknolojik yatırımlar bir
9 Bedevi ve hazari yaşam tarzları arasındaki ilişki ve karşıtlığın daha iyi anlaşılabilmesi iccedilin benzer ayrımlara ilişkin bir dizi ek okumalar yapılması yararlı olabilir Oumlrneğin Durkheimrsquoin ilkel ve modern
toplumlara goumlnderme yapan lsquomekanikrsquo ve lsquoorganikrsquo dayanışma ayrımı Toumlnniesrsquoin topluluk
(gemeinsschaft) ve toplum (gessellschaft) ayrımı Morganrsquoın sosyal oumlrguumltlenme (societas) ve siyasal oumlrguumltlenme (civitas) ayrımı gibi 10 Serimlenmesi bu ccedilalışmanın konusu olmamakla birlikte doğayı lsquoolguların yasasırsquo olarak goumlren lsquodoğalcı
akılrsquo ve tarihi lsquoinsan deneyimlerinin sistemirsquo olarak goumlren lsquotarihsel akılrsquo dikotomisinde ikincisi iccedilin ccedilağrı yapan Gassetrsquoin (2011) tarih anlayışı Umran esinli goumlruumlnmektedir lsquoDoğa ile nesnelerin arasında ne ilişki
varsa -gerccedilekleştirilmiş işler olarak- tarih ile insan arasında da aynısı vardırrsquo 11 lsquoYoğunrsquo (intensive) tarım birim arazi başına goumlrece yuumlksek emek girdisini ve boumlylece dar oumllccedilekli tarımsal işleme faaliyetlerini lsquoyaygınrsquo (extensive) tarım geniş arazilerde uzun nadas doumlnemlerine dayalı
faaliyetleri ifade eder Yoğun hayvancılık (herding) yerleşimler civarında guumlduumllen goumlrece az sayıda
hayvan iccedilin yuumlksek emek girdisini yaygın hayvancılık buumlyuumlk suumlruumllerin uzak mesafeler boyunca
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
81
taraftan artık uumlruumln oluşumunu sağlarken diğer taraftan -kolayca
terkedilemeyecek kalıcı yatırımlar nedeniyle- yerleşikliği (sedentism) ve
toplumsal katmanlaşmayı koşullandırır (Gilman 1981)
İbn Haldunrsquoun hazari yaşam karşısında bazen bedevi yaşam tarzını oumlver
goumlruumlnmesi12
iki yaşam tarzının karşılık geldiği farklı sosyo-ekonomik
gelişme duumlzeyleri arasındaki karşıtlığı vurgulamak iccedilindir Riyasete
(chiefdom) dayalı bedevi toplumları -antropolojik anlamda- lsquooumltekirsquoleştirmek
suretiyle Muumllkrsquoe dayalı hazari toplumların sosyal-siyasal oumlrguumltlenmesini
anlamak iccedilin bu karşıtlığın iyice bellenmesi gerekir Bununla birlikte kahır
ve tagalluumlbe dayalı muumllk-devlet oumlrguumltlenmesi karşısında bedeviliğin riyasete
dayalı oumlrguumltlenmesini oumlne ccedilıkarması Emevi ve Abbasi siyasal rejimleri
karşısında Hz Muhammed ve Doumlrt Halife devrinin huumlkuumlmdarlıktan ccedilok
riyasete yakın goumlruumlnen oumlrguumltlenmesini tercih ettiğini goumlsterir (Hassan 1982
271) Ancak ne lsquobedevi umranrsquoa ne de lsquohazari umranrsquoa oumlzel bir değer
atfetmiştir bir altın ccedilağ arayışı ya da uygarlaştırma oumlnerisi soumlz konusu
değildir
Demek oluyor ki lsquogoumlccedilebelik ve koumlylerde şehirlerde yaşama ccedilağlarını
geccedilirmek insanlar iccedilin tabii ve zaruridirhellip Goumlccedilebelik şehirlerin ve medeni
hayatın aslıdırrsquo (I 304 307) Bedeviliğin hazariliğin aslı oluşu lsquoinsanlar ilk
oumlnce goumlccedilebe hayatı yaşadığı iccedilindirrsquo (I 98) Bir başka deyişle evrim
basamağında bedevilik hazarilikten oumlnce gelir Yoksa bedeviliğin iccedilinde onu
hazariliğe doumlnuumlştuumlrecek bir lsquooumlzrsquo bulunmaz Mukaddimersquode toplumsal
değişimin accedilıklamasında lsquometafizikrsquo yaklaşıma yer verilmez doumlnuumlşuumlmuumln
yasası uumlretici guumlccedillerdeki gelişmeye goumlnderme yapan lsquozenginlik ve
genişlikrsquotir
Bedeviliği uygar yaşamın aslı yapan doumlrt buumlyuumlk olguyu Morgan (1994 102)
listelemiştir Hayvanların evcilleştirilmesi (1) tahılların bulunması (2)
mimaride -tasarım guumlcuumlndeki gelişmeye ve uumlretme alışkanlığına işaret eden-
taşın kullanılması (3) ve demir cevherinin ergitilmesi (4) Bu sonuncusunu
Morgan lsquoolayların olayırsquo olarak niteler
Bedevilikten sonra lsquoMuumllkrsquo (devlet) gelir Bu durum lsquodevletlerin şehir ve
kasaba kurulmadan oumlnce kurulmuş olmasından ileri gelmiştirrsquo (I 99)
Demek ki devlet ilk kuruluşunda yerleşik-medeni hayatın oumlzelliklerini
barındırmaz Huumlkuumlmdar -ileride goumlruumlleceği gibi- şeflik doumlneminin adet ve
dolaştırılmasını ifade eder Geniş aile gruplarından ccedilok ccedilekirdek hane halkları iccedilin daha uygun goumlruumlnen yoğun tarım ve hayvancılık hane halkı iccedilerisindeki işbirliğine dayanarak kuumlccediluumlk oumllccedilekli lsquoartıkrsquo oluşumunu
destekler (Bogaard 2005 179-180) 12 Oumlrneğin lsquoHububat ve katıktan mahrum olan ccediloumlllerin bu goumlccedilebelerinin vuumlcut ve ahlakları bolluk ve genişlik iccediline dalmış olan verimli yerlerin ahalisinin vuumlcut ve ahlakından guumlzeldirrsquo (I 208) lsquoGoumlccedilebelerin
şehir ahalisine nispetle hayır ve iyiliği kabule daha yakın bir halde olduğursquo (I 309) lsquoGoumlccedilebelerin
şehirlilere nispetle daha şecaatli olduklarırsquo (I 314)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
82
alışkanlıklarından henuumlz kurtulamamış olduğundan kurucu gazilerin
himmetine muhtaccedil bir halde devleti youmlnetir
lsquoYaşamak iccedilin gerekli olan nesne ve vasıtaları elde etmek iccedilin ccedilalışmaktan
ibaretrsquo olan (II 325) geccedilinme (susbsistence) ise hepsinden oumlnce gelir Bu
lsquogeccedilinme tabii bir zaruret ve ihtiyaccedil olduğu iccedilindirrsquo (I 99) Geccedilinme lsquohayatı
idamersquo (survival) olarak da tanımlayabileceğimiz insan faaliyetlerini kapsar
esas olarak yiyecek uumlretimi alanında mutlak bir denetim kurulmasını
beslenme kaynak ve imkanlarının ccedileşitlenmesini ifade eder (Morgan 1994
78) Bu faaliyetlerin kapsamı buumlyuumlk oumllccediluumlde ihtiyaccedil-kaynak karşıtlığının
derecesi ile tayin edilir Başta kadın-erkek ilişkileri olmak uumlzere iş boumlluumlmuuml
ve işbirliğine dayalı ilişkiler geccedilinme amaccedillı faaliyetleri iccedilerir Bu anlamda
geccedilinme ekonomi-politiğin bedevi formunu temsil eder
Morganrsquoın (1994) lsquovarlık suumlrduumlrme sanatırsquo (art of subsistence) olarak
adlandırdığı geccedilinme genel olarak bir topluluk veya boumllge dahilindeki
goumlrece kendine yeterli ve başlıca amacı guumlnluumlk tuumlketim olan faaliyetlere
(avcılık-toplayıcılık balıkccedilılık ccediliftccedililik hayvancılık-ccedilobanlık gibi)
goumlnderme yapar Uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki
muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir
Kaynakların fazla zorlanmadığı duumlşuumlk yoğunluklu bir ekonomiyi temsil
eden geccedilinme faaliyetlerini Sahlins (2010) lsquoHane Tipi Uumlretim Tarzı-HTUumlTrsquo
(Domestic Mode of Production) olarak adlandırır Tahmin edileceği gibi
HTUumlT yapısal olarak artık uumlruumln oluşumuna karşı olan bir sistemdir artık
uumlruumln yoktur aksine lsquoartık emekartık zamanrsquo vardır Biz buna
Mukaddimersquonin kuramsal ccedilerccedilevesinden hareketle lsquobedevi uumlretim tarzırsquo da
diyebiliriz
Geccedilinmenin doğası insanları topluluklar halinde yaşamaya ve işbirliğine
sevk eder lsquohellip tek bir kişi yalnız başına muhtaccedil olduğu gıdayı temin
etmekten acizdirhellip birbirine yardım ederek kendilerinin sayılarından kat kat
fazla insanı geccedilindirecek miktarda gıda maddeleri istihsal edebilirlerrsquo (I
101) Buradaki istihsal lsquouumlretimrsquo anlamına gelir Oumlnde gelim itibarıyla
sıralayacak olursak Geccedilinme (1) Bedevilik (2) Muumllk (3) ve Hazarilik (4)
lsquoGeccedilinmersquo oumlzel bir aşama değil aşamalara (bedevilik ve hazarilik) geccediliş
keyfiyetini ve oralarda kalış suumlresini tayin eden sınırlayıcı bir faktoumlrduumlr
hepsinden oumlnce gelmesi bunu ifade etmek iccedilindir
Oumlzetlemek gerekirse Umran insan topluluklarının yapıp ettikleriyle ilgili bu
doumlrt oumlğe arasında asabiyet uumlzerinden kurulan karşılıklı ilişkilerin toplamı
hatta bu ilişkilerin kendisidir Bilim olarak bakıldığında ise ccedilağdaş anlamda
hem tarih hem sosyoloji hem de bir siyasal kuramdır ya da-tek başına-
bunlardan hiccedilbiri değildir (Hassan 1982 127) Bu disiplinlere siyasal
antropoloji ve ekonomi-politiği de dahil etmeliyiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
83
Bedevilikten hazariliğe geccediliş suumlreci İbn Haldunrsquoun siyasal kuramında
merkezi bir yere sahiptir Bu suumlrecin tahlil ve takibi iccedilin seferber edilen
kavram ise asabiyettir
lsquoAsabiyetrsquo Kavramı
Arapccedila lsquoa-s-brsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen asabiyet lsquotutmak bağlı olmakrsquo
anlamlarına gelir (Yıldız 2010 41) Asabe ise lsquoacircsıbrsquoın ccediloğuludur soumlzcuumlğuumln
koumlkeninde ldquosarmak kuşatmakrdquo anlamları bulunur Kavgada veya savunma
sırasında yakın akraba kişinin etrafını sardığı onu korumaya ccedilalıştığı iccedilin
bunlara asabe denilmiştir Asabe İslam oumlncesinde kişinin baba tarafından
gelen erkek akrabaları (agnates) ve erkek ccedilocuklar anlamında kullanılırken
İslam hukuk yazınında lsquotek başına bulunduğu zaman mirasın tamamını belli
hisseli mirasccedilılar (ashab-ı feraiz) beraber bulunduğu zaman onlardan arta
kalanı alan mirasccedilırsquo şeklinde tanımlanmıştır (TDV-3 1991 452-453)
Asabe soumlzcuumlğuuml aynı zamanda lsquobirlikte savaşa gidenrsquo dolayısıyla bedevi
Arap toplumunun kan davası (blood-feud) hukukunda aynı kurallara tabi
olanların birlikteliğini ifade eder Bu youmlnuumlyle asabe sayısı belirli bir
kalabalık ya da cemaati anlatan usbe soumlzcuumlğuuml ile ilişkili goumlruumlnuumlr (Ibn
Khaldun 2012 851) İslam oumlncesi gelenekler uyarınca savaşta yağma
(ganimet) suumlrecinin youmlnetiminde ve malların korunmasında yer almayanlar
mirasccedilı olamazlar (Smith 1903 54 66) Hem mirasccedilıları hem de savaşccedilıları
ifade eden asabenin erkek cinsiyetine goumlre biccedilimlenen bu doğası kadınların -
duruma goumlre- muumllkiyet veya ganimete konu olabildiği bedevi geccedilim sistemi
ile tutarlıdır Kız kardeşe ya da kız evlada da mirastan pay veren Tanrı
buyruğuna13
Medine erkeklerinin tepki goumlstermiş olması herhalde bundandır
(Smith 1903 117)
Asabiyet ise lsquoaynı soydan gelenlerin veya bir başka sebeple aralarında
yakınlık bulunanların muhaliflere karşı birlikte hareket etmelerini sağlayan
dayanışma duygusursquo olarak tanımlanmıştır (TDV-3 1991 453-454)
Dilimizdeki kullanımı azalmakla birlikte aynı koumlkten gelen asabiye
(noumlroloji) teriminde ve inanca bağlılığı ifade eden taassup soumlzcuumlğuumlnde ortak
olan oumlzellik her ikisinin de şeyler veveya bireyler arasındaki bağlara
goumlnderme yapmasıdır
13 Smith (1903) Nisa suresinin 126 ayetine goumlnderme yapmışsa da mirasla ilgili duumlzenlemeler aynı surenin 11 12 ve 176 ayetlerinde yer almıştır Oumlzellikle sonuncusunun nasıl uygulanacağına ilişkin
sorulara Tanrı Elccedilisirsquonin tepkisinin de sert olduğu anlaşılmaktadır Halife Oumlmer bir Cuma hutbesinde
şoumlyle der lsquolsquohellip Resulullahrsquoa onun hakkında muumlracaat ettiğim kadar hiccedilbir şey hakkında muumlracaat etmemişimdir O da bana bu mevzuda yaptığı kadar hiccedilbir şey hakkında ağır soumlz soumlylememiştir Hatta
parmağı ile goumlğsuumlme dokunmuş ve lsquoYa Oumlmer Sana Nisa suresinin sonundaki yaz ayeti yetmiyor mursquo
demiştirhelliprsquorsquo Ayrıntılar iccedilin bkz Muumlslim (1977 4577)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
84
İbn Haldun asabiyet iccedilin Mukaddimersquonin değişik yerlerinde birbirinden
nuumlanslarla ayrılan accedilıklayıcı tanımlar getirmiştir
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden
kendilerini ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından
ibaret(tir)rsquo (I 82) Topluluk uumlyeleri arasındaki bağlılık ve kaynaşma
duygusu yaratma işlevine goumlnderme yapılır (Biz duygusu)
lsquoBir kavmin bir araya toplanarak kendini korumasından ve duumlşmana
karşı koymasından memleketler fethedip zafer kazanmayı
istemesinden duumlşmanı kuvvet ve şiddetle yenmekten ibaret(tir)rsquo (I
360) Asabiyetin aksiyoner ve şiddete doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Oumlteki duygusu)
lsquoBir nesilden gelenlerin bir araya toplanarak bir kuvvet kudret ve
uumlstuumlnluumlk sahibi olmaları ve bir ideal etrafında toplanmalarırsquo (I 373)
Asabiyetin dayanışma ve işbirliğine doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Kimlik inşası)
İccedilerdiği kimi muğlaklıklara karşın en saf betimlemelerini -doğal olarak-
Mukaddimersquode bulacağımız asabiyet İbn Haldunrsquoun lsquosiyasalrsquo kuramının
(veya Umran ilminin) temelini oluşturur Umranrsquoı bir ağaca benzeten G
Labicarsquoın formuumllasyonu ile ifade etmek gerekirse badiye bu ağacın
koumlklerini muumllk ve hadara goumlvdesini maişet dallarını ilimler yaprak ve
meyvelerini asabiyet ise oumlz suyunu oluşturur (Mericcedil 1977 155)14
Buradaki lsquobadiyersquo soumlzcuumlğuuml bedevilerin yaşam alanı olan kurak ve ccediloumllluumlk
boumllgeleri ifade eder Asabiyetin nesnel incelemesi ekonomik bakımdan
kendi kendine yeterli geccedilimlik yaşam tarzının egemen olduğu artık uumlruumlnuumln
soumlz konusu olmadığı olsa bile -servet temerkuumlzuumlnuuml sınırlayan- lsquoyeniden
dağıtımrsquo (redistribution) mekanizmalarıyla tesviye edildiği bir lsquodevlet oumlncesi
toplumrsquo tasviri uumlzerinden gerccedilekleştirilir
14 Mericcedil bu formuumllasyonu Fransız Marksist yazar Georges Labicarsquoın (1930-2009) Politique et Religion
Chez Ibn Khaldoun (1968) başlıklı yapıtından nakletmektedir biz de bir ccedilizim (Şekil 2) yardımıyla
goumlstermeye ccedilalıştık
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
85
Şekil 2 Umran Ağacı
Asabiyet bedevi toplumu MuumllkDevlet oluşumuna goumltuumlrduumlğuuml iccedilin oumlnemlidir
yoksa hazariliğe geccedilişi sağlayan asabiyet değildir Asabiyet sosyo-ekonomik
gelişmenin itici guumlcuuml olarak sunulmaz aksine bu gelişme ile ters orantılı bir
varoluşa sahip olduğu Mukaddimersquode sıkccedila vurgulanır lsquoBolluk ve rahatlığın
arızaları asabiyetin şiddet ve faydasını giderir nimetler iccediline dalma
asabiyetin keskinliğini kırarrsquo (I 357) Ccediluumlnkuuml toplumun sahip olduğu servet
ne kadar az ise kan ilişkilerinin uumlstuumln etkisi toplum duumlzeni uumlzerinde o kadar
belirleyici goumlruumlnuumlr (Engels 1971 14-15) Eş deyişle yukarıda oumlzetlenen
ekonomik gelişmenin en alt duumlzeyi asabiyetin en keskin olduğu kandaş
oumlrguumltlenme duumlzeyine tekabuumll eder
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden kendilerini
ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından ibaret olanrsquo asabiyet
(I 82) gerccedilek (nesepten) veya varsayımsal (sebepten) kandaşlık ve bağlılık
oumlruumlntuumllerine dayanır veya bu oumlruumlntuumllerden kaynaklanır Asabiyet esprit de
corps feeling of solidarity communal spirit group feeling tribal core
identity vs biccedilimlerde tanımlandığında aslında asabiyetin dışa vurumları
goumlruumlnuumlmleridir soumlz konusu olan asabiyetin tanımı değil teşhisidir
Yine de bunlardan hareketle asabiyetin ne olmadığını kestirmek
muumlmkuumlnduumlr Tanımlamaların tuumlmuumlnde de ortak olan nokta asabiyetin
rastgele ya da keyfi olarak gelişen bir bağ olmadığıdır Asabiyet lsquoSalt Maruz
Kalma Etkisirsquo (Mere Exposure Effect) olarak adlandırılan birey ile başka bir
birey veya nesne arasında o bireyenesneye maruz kalma sıklığına bağlı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
86
olarak gelişen psikolojik bağın oumltesindedir Maruziyet durumunun
bulunmadığı zamanlarda da bağ devam eder Nereye giderse gitsin asabiyet
insanı izler insan bu bağı reddedemez Arap şairinin lsquoister zalim ister
mazlum olsun kardeşine yardım etrsquo oumlğuumlduuml (TDV-3 1991 453) asabiyetin
dışında kalınamayacağını vurgular Aralarındaki derin anlaşmazlığa karşın
amcası Ebu Lehebrsquoin -bir suumlreliğine de olsa- Hz Muhammedrsquoi himayesine
almış olması (TDV-10 1994 178) bu yuumlzdendir O halde asabiyet nedir
Asabiyet yukarıdaki tanımlamalardan ccedilıkarsadığımız işlevler (biz duygusu
oumlteki duygusu kimlik inşası) uumlzerinden bedevi toplumu yabanıllardan
(vahşiler) ayırır Uumlnsiyetin karşıtı olan lsquovahşetrsquo (savagery) duumlnyanın insan
cemiyetleri eliyle imar edilmeden oumlnceki durumunu lsquodoğalrsquo halini ifade
ederken lsquovahşirsquo de boumlylece cemiyetler halinde yaşamayan insanların sıfatı
olacaktır lsquoBu mamurluğun tabii haline arız olan vahşilikhelliprsquo (I 82) Bu
durumda asabiyet insanların vahşetten bedeviyete geccediliş suumlrecinde beraber
deneyimledikleri bir bilinccedil durumu olmalıdır
İlk ortaya ccedilıktığı yer ve zaman bağlamında ele alındıkta asabiyet bir
youmlnuumlyle varlık suumlrduumlrme koşulları ile kendi maddi ve zihinsel kapasitesi
arasındaki orantısızlığa ilksel insanın verdiği yanıtı ifade eder Kandaşlığa
dayalı oumlrguumltlenme İnsanlığın devlet oumlncesi vahşet ve bedeviyet doumlnemlerini
damgalayan asabiyet doğal baskılar karşısındaki zayıflığın insanları
birbirlerine yakınlaştırdığının kanıtıdır Bu yakınlık (kinship) kişi ile soyrsquou
veya klanı arasındaki lsquobağrsquoın bir işlevidir
Buguumlnkuuml uygarlıkccedilı bakış accedilımızla uyuşur goumlruumlnmese de yabanıl insan
kendisini tam olarak anlayamadığı sayısız tehlikelerle kuşatılmış hisseder
İnsanın bu bilinmeyen guumlccedilleri yatıştırma girişimi ccediloğu kez duumlşuumlnuumllduumlğuuml gibi
dinlerin değil akrabalığın ve dostane varoluşun temellerini atar Bu girişimde
tanrılar da kendilerine tapanlara guumlccedilluuml akrabalık bağlarıyla bağlanmışlardır
tribal karakterlidirler Keza bedevi toplumlarda din bireyin doğauumlstuuml bir
guumlccedille olan keyfi bir ilişkisini değil topluluğun (community) buumltuumln uumlyelerinin
kendilerini koruyan bir guumlccedille ilişkisini temsil eder (Smith 1894 54-55)
Asabiyetin aynı zamanda lsquodoğadan gelen bir koruma duygusursquo olarak
tanımlanmış olması bu accedilıdan anlamlıdır (Albayrak 2000 594)
Geccedilim imkacircnları uumlzerindeki sınırlılıklar kavranmadan asabiyetin mahiyeti
kavranamaz Sadece ccediloumll değil geccedilim imkanlarının doğal siyasal ya da
demografik baskılarla sınırlandırılmış (circumscribed) olduğu herhangi bir
lsquoccedilevrersquo nerdeyse her olayı ittifak ve himaye tesisi iccedilin bir fırsat olarak
değerlendirme eğilimini koşullandırır Sizinle yemek yiyen bir misafir bir
başkasıyla yiyinceye kadar sizin himayeniz altındadır Keza sizinle guumln
boyunca yolculuk yapan ve gece yanınızda uyuyan biri (refik-ul cenb) iccedilin
de aynı durum geccedilerlidir Eğer birinin himayesini istiyorsanız ccediladırınızın
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
87
gergi ipini (tunucircb) onunkine temas ettirmeniz yeterlidir Bedevi Arap
toplumunda el-tunucircb bil-tunucircb (tent-rope touching tent-rope) olarak bilinen
bu pratik sayesinde onun komşusu (jacircr) olur ve himayesine girmiş
sayılırsınız (Smith 1903 49)
Bu gibi himaye taleplerinin (istijacircr) oumlzellikle kabile iccedili bir cinayet veya
anlaşmazlıktan dolayı suumlrguumln-kaccedilak durumuna duumlşenlerin başka bir
kabilenin asabiyetine dacirchil edilebilmesi iccedilin kabul goumlrduumlğuuml accedilıktır15
Buumltuumln
bu durumlarda himaye edilen kişinin kendi kabilesi ile bağı kesilir ve yeni
koruyucularının asabiyetine dahil olur Sahlins (2010) ilkel toplumlardaki
hediyeleşme ve lsquobirlikte yemek yemersquo (commensality) pratiklerinin benzer
işlevine dikkati ccedilekmiştir
Uumlretici guumlccedillerin bulunduğu duumlzey ile asabiyet arasındaki ilişkiyi goumlsteren en
iyi oumlrnek bedevi toplumlarda nesebin korunmasına verilen oumlnemdir
lsquoYardımlaşma ve birbirini korumaya hizmet eden nesep şecerelerinin
Araplar arasında muhafaza edilmesi onların zor geccedilinmelerinden darlık
iccedilinde yaşamalarından ve yurtlarının ekonomik durumundan ileri gelmiştirrsquo
(I 326) Burada Marxrsquoın (1979 25) ekonomik belirlenimciliği oumlzetleyen o
ccedilok bilinen tespitini hatırlamadan geccedilmek olmaz lsquoMaddi hayatın uumlretim
tarzı genel olarak toplumsal siyasal ve entelektuumlel hayat suumlrecini
koşullandırır İnsanların varlığını belirleyen şey bilinccedilleri değildir tam
tersine onların bilincini belirleyen toplumsal varlıklarıdırrsquo
Kandaş oumlrguumltlenmeyi karakterize eden başlıca oumlzellik her bireyin kişisel
guumlvenliği bakımından soyrsquoa (gens) guumlvenmesi ve soyu tarafından himaye
edilmesidir ona saldıran buumltuumln soya saldırıyor demektir (Engels 1971 122)
Bir soyun buumltuumln uumlyeleri kendilerini tek bir lsquokanrsquo olarak goumlruumlrler Bu bilinccedil
durumu en accedilık şekilde bedevi Araplarda akrabalığın etkin sınırlarının
oumllccediluumlmuumlnuumln aracını veren lsquokan davasırsquo hukukunda goumlruumlluumlr Bir akrabalık
grubu aralarında kan davası olmayan bir topluluktur Eğer bir adam kendi
akrabalarından birini oumllduumlruumlrse etrafında kendi tarafını tutacak kimseyi
bulamaz Ya kendi akrabaları tarafından oumllduumlruumlluumlr ya da grubun dışına atılır
başka bir gruba sığınarak suumlrguumln durumuna duumlşer Akrabalık grubu aynı
zamanda her kan davasında daima birlikte hareket edenleri ifade eder Bu
grup bir aile bir hane halkı veya oumlleninoumllduumlruumllenin akrabaları değildir ortak
bir grubun adını taşıyan diğer buumltuumln alt grupların birliğidir Akan kan
oumllduumlruumllen kişinin değil kabilenin kanıdır (Smith 1903 22-23) Benzer
pratiklerin bedevi Arap toplumları ile sınırlı olmadığını burada belirtmekle
yetinelim
15 Bedevi yaşam biccedilimini damgalayan uumlccedil temel olgu gelenekselleşme uumlzerinden ittifak ve himaye fırsatına doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr Gıda paylaşımı yolculuk ve ccediladır komşuluğu Sonuncusu mekacircnla ilişkisi
bakımından oumlzellikle hassastır Sahabeden Ubeyy b Karsquob lsquoEvimin Muhammedrsquoin evine ccediladır ipiyle
bağlanmış olmasını istememrsquo diyen adamı Tanrı Elccedilisirsquone şikacircyet eder (Muumlslim 1977 1917)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
88
Boumlyle bir ccedilevrede lsquoakraba olmayanrsquo genellikle lsquoduumlşmanrsquo ya da lsquoyabancırsquo
sayıldığından (Sahlins 2010 193) ittifak ve himayeden yoksun kalmak
oumlluumlm tehlikesiyle eşdeğerdir O kadar ki ilahi mesajın taşıyıcısı olan
peygamberler bile bu tehlikeyi goumlze almazlar Nitekim Taiflilerin koumltuuml
muamelesine maruz kalan Hz Muhammed Mekkersquoye doumlnuumlşuumlnde İslam
duumlşmanlarından birinin (Mutrsquoim b Adiy) himayesinde şehre girebilir (TDV-
3 1991 402)
Demek ki asabiyet ilişkilerden ccedilok bağlara goumlnderme yapar Bu youmlnuumlyle
asabiyet iccedilin en uygun tanım onun lsquokolektif aksiyonrsquo anlamına geldiğidir
(Hassan 1982 197) Asabiyet zayıfların ittifakıdır guumlccedillenince goumlzden
duumlşen guumlccedilluuml tarafın bozduğu bir ittifakhellip Bu tanımlamanın asabiyetin
sadece bedevi toplumlara oumlzguuml olduğu uygarlıkla birlikte işlevini yitirdiği
goumlruumlşuumlnuuml desteklemediğine dikkat edilmelidir Kan-nesep kaynaklı olmasa
bile insanları kolektif aksiyona sevk eden ittifak ve bağlılıkların teşhis
edilebildiği durumlarda asabiyetin varlığından soumlz etmek meşrudur Bu
accedilıdan bakıldığında asabiyetin sosyal yapısalcılar ve post-modernistlerin
lsquokimlikrsquo olarak tanımladıkları şeyin erken bir formu (tribal identity)
olabileceği duumlşuumlncesi (Kalpakian 2008 370) -modernizasyon riski
iccedilermekle birlikte- tuumlmuumlyle temelsiz değildir İbn Haldunrsquoun asabiyet
kavramına bedevi toplumlar uumlzerindeki goumlzlemlerinden hareketle ulaştığı
doğrudur Bununla birlikte asabiyetin salt bu toplumlarla sınırlı bir bağlamda
istihdam edilmesi basitccedile lsquokavramın koumlkenine hapsedilmesirsquo olarak
tanımlayabileceğimiz bir kısıtlılık durumu yaratabilir Eş deyişle duumlşuumlnuumlruumln
oumlnuumlnde ufuk accedilan bir kavramsallaştırma bizim iccedilin aksine kavramsal bir
kısıta doumlnuumlşecektir
Asabiyet kavramına atfettiği oumlzel oumlnem İbn Haldunrsquoun belirleyici faktoumlr
olarak insan teki yerine toplumu oumlne ccedilıkaran tarih anlayışının sonucudur
(Katsiaficas 1996 15) Mukaddimersquonin pek ccedilok yerinde ima edildiği uumlzere
insan tek başına sadece bir lsquoşeyrsquodir İnsanlar iccediltima halinde bulunarak
kendilerine dayanışma ve kimlik duygusu veren siyasal oumlrguumltlenmeyi
sağlayan bilinccedil durumuna (asabiyet) ulaşırlar
Asabiyet yukarıda değinildiği gibi yalnızca biyolojik yakınlıktan
kaynaklanmaz koumlle azadı (velacirc) nesebe katma (istilhak) veya anlaşma
(hılf) gibi yollarla da biyolojik yakınlıktan beklenen yarar (kolektif aksiyon)
sağlanabilir Hatta lsquoihsanıyla birini yetiştiren kimse ile onun ihsanıyla
yetişen kişi arasında hususi bir bağlanış husule gelir Bu bağ da koumllelik ve
anlaşma vasıtasıyla husule gelen bağlantı yerini tutar arada nesep bağı
olmadığı halde yakınlık sağlamlaşır ve nesepten husule gelen fayda elde
edilirrsquo (I 463) lsquoİhsan yoluyla asabiyet inşasırsquo konusuna ileride tekrar
doumlneceğiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
89
Dindar bir Muumlsluumlman lsquoHicret neden sadece Mekkeli Muumlsluumlmanlara farz
kılındırsquo diye soracak olursa İbn Haldun ona şu cevabı verecektir lsquoCcediluumlnkuuml
Mekke ahalisinde Peygamberi korumak ve ona yardım etmek hususunda
goumlccedilebe Araplarda bulunmayan bir oumlzellik vardı ki o da nesil ve nesep
bakımından Peygambere olan yakınlıkları ve bu bağın onları Peygamberi
korumaya sevk ettirmesi idirsquo (I 311) Demek ki dini bir misyon veya
ccedilağrının başarısı iccedilin dahi guumlccedilluuml bir asabiyet oumln koşuldur Mukaddimersquonin
lsquodine davetin asabiyetten başka bir kuvvetle tamam olamayacağına dairrsquo 6
Fasılrsquoı (1 Kitap 3 Boumlluumlm) bunu daha accedilık şekilde serimler İslamrsquoın
başarısını lsquolaikrsquo ve din dışı bir faktoumlrle accedilıklamış olması yalnız kendi
doumlneminde değil buguumln iccedilin bile cesur bir adım sayılır
Acaba bunun tam tersi de geccedilerli midir Bir asabiyet dinsel bir temele
dayanmaksızın memleketler fethedip zaferler kazanabilir mi Mukaddime
boumlyle bir soruyu yanıtlamaz goumlruumlnuumlrse de (Kalpakian 2008 372) asabiyet
gibi din dışı hatta sivil bir faktoumlre verdiği roluuml dine de verdiğini duumlşuumlnmek
iccedilin bir neden yoktur Herhangi bir dini ilkenin yardımı olmaksızın da Muumllk
tesis edilebilir (Arslan 2014 153) Tarihsel accedilıdan bakıldığında dinsel bir
temele sahip goumlruumlnmeyen 5 yuumlzyıldaki Cermen ve Hun akınları ile 13
yuumlzyıldaki Moğol istilası oumlrneklerine dayanarak -temkini elden bırakmadan-
bu soruya evet yanıtını vermek muumlmkuumlnduumlr
Oumlzetle asabiyet insanın salt genetik potansiyeli tarafından dayatılan veya
kendiliğinden var olan lsquoverilirsquo bir bağ değildir lsquoatıfrsquo yoluyla var olan
(ascribed) ve etki doğuran bir bilinccedil durumudur Atıf ccedilerccedilevesi ise geccedilim
koşulları tarafından belirlenir
Buraya kadar anlatılanlardan asabiyetin teşhisi iccedilin bedeviliğin mahiyetinin
iyice anlaşılması gerektiği ortaya ccedilıkar Bu da bilhassa bedevi toplumlardaki
klan oumlrguumltlenmesinin kandaş toplum oumlzelliklerinin ve maddi gelişme
duumlzeyinin kavranması ile muumlmkuumln olabilir
Bedevi - Hazari Karşıtlığı
Arapccedila lsquob-d-aacutersquo fiil koumlkuumlnden gelen bedevi soumlzcuumlğuuml başlangıccedilla ilgili iptidai
ilksel primitive anlamlarına gelir Antropoloji yazınında ise lsquovahşetrsquo
(yabanıllık) aşamasından lsquobedeviyetrsquo (barbarlık) aşamasına geccedilmiş insan
topluluklarını hayvancılıkla uğraşan goumlccedilebe veya koumlylerde yaşayan ccediliftccedili
toplulukları ifade eder lsquoBedevirsquo soumlzcuumlğuuml Ugan (1989) ccedilevirisinde lsquogoumlccedilebersquo
olarak ccedilevrilmişse de Mukaddimersquonin genel ccedilerccedilevesi iccedilinde goumlccedilebeler
yanında barbar-kandaş tarım toplumlarını da kapsadığı accedilıktır (Hassan
1982 245) İbn Haldun bedevi soumlzcuumlğuumlnuuml goumlccedilebe kabile yaşamını
(nomadism) ifade etmek iccedilin kullandığı gibi kentlerden uzakta kırsal
boumllgelerde yerleşik ccediliftccedili ve ccediloban halklar iccedilin de kullanır bunlar arasında
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
90
sosyolojik bir ayrım yapmaz (Ibn Khaldun 2012 849) Hepsinde de kent
yaşamının getirdiği zenginlik ve genişlikten uzak bir yaşam soumlz konusudur
Bedeviliğin doğası kişinin sosyo-ekonomik konumunun nesep bağları ile
tayin edildiği lsquotoplumsalrsquo olanın lsquobireyselrsquo olanı oumlncelediği bir topluma
işaret eder Bedevi yaşam tarzının karşıtını temsil eden lsquohazari toplumrsquo
(Arapccedila h-dz-r fiil koumlkuumlnden) ise yerleşik medeni suumlkucircnet (huzur) iccedilinde
yaşayan kentli toplumları İbn Haldunrsquoun deyimiyle lsquonefislerini guumlven iccedilinde
sayanlarırsquo (I 314) ifade eder Mukaddimersquode her iki yaşam tarzı bir karşıtlık
iccedilinde sunulur Karşıtlığın temelinde ise geccedilim biccedilimlerinin farklılığı
yatmaktadır
Soy (gens)16
ortak bir doumllden (tribursquonun ortak atasından) geliyor olmakla
oumlvuumlnen kandaş grupların (Engels 1971 119) ya da -benzer anlama gelmek
uumlzere- aynı ortak atadan gelen belirli bir soy adı ile diğerlerinden ayrılan ve
aralarında kan bağı olan bir yakınlar topluluğunun oumlrguumltlenmesini temsil
eder (Morgan 1994 151) Ortak bir atadan tuumlreyiş inancının başlıca işlevi
ccedilok sayıda aileyi birbirine eklemleyen bir mekanizma oluşturmaktır Kandaş
toplum yapısı sadece bedevi Araplarda değil buumltuumln ilkel topluluklarda
goumlruumlluumlr Hepsinde de ortak olan şey lsquosoyrsquo bağlarından gelen birlikte inanma
birlikte harekete geccedilme ve dayanışma motivasyonudur Buna -
Montesquieursquoden oumlduumlnccedil alarak- barbarlığın lsquoyasasırsquo da diyebiliriz Bu yasa
yardımlaşma savunma ve bir zarara uğranıldığında bunu giderme
ccedilabalarında birlik ve bir dizi karşılıklı yuumlkuumlmluumlluumlk iccedilerir (Morgan 1994
326)
Akrabalık ilişkisinin dayandığı lsquoortak atarsquo her zaman biyolojik bir koumlkene
goumlnderme yapmaz soyun anlaşma veya birleşme gibi ilkel duumlzeydeki siyasal
kararlarla genişletilmesi de muumlmkuumlnduumlr Soyu soy yapan ortak atanın koumlkleri
ccediloğu kez bir hayvan bitki ya da doğal bir olgu ile temsil edilen lsquototemrsquoe
dayanır17
Kandaşlık ortak atanın bir işlevidir (Childe 1995 45) Ccedileşitli
vesilelerle (ayin savaş duumlğuumln vs) ortak ataya goumlnderme yapılması adının
ve erdemlerinin anılması ilkel toplumların ortak oumlzelliğidir Oumlrneğin
İslamrsquodan oumlnce Araplar hac ibadetini tamamladıktan sonra Mina mevkiinde -
buguumlnkuuml- mescit ile dağ arasındaki yerde bir suumlre dururlar atalarının
oumlvguumllerini (mefahir) ve oumlzel guumlnlerini (eyyam-ı mahsusa) anarlardı (Yazır
1979 724) Kabile kardeşliği yerine din kardeşliğini oumlne ccedilıkaran Kurrsquoanrsquoın
inananlardan atalarını değil Allahrsquoı anmalarını (zikr) istemesi anlamlıdır
lsquoSonra hacla ilgili ibadetlerinizi bitirdiğinizde oumlnceden atalarınızı
16 Gens (Latin) Genos (Grek) Ganas (Sanskrit) Cins (Arap) Hassan (1982 178) bunlara Tuumlrkccediledeki
lsquoKanrsquo ve lsquoHanrsquo soumlzcuumlklerini de ekler 17 Bedevi Arap kabilelerinin kendilerini ccediloğunlukla bir hayvana nispet eden adlar almış olmaları rastlantı
değildir Benicirc Kelb (koumlpek) Benicirc Bekr (erkek deve) Benicirc Anmar (panter) Benicirc Dibab (kertenkele) Benicirc
Esed (aslan) gibi Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1903 44)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
91
zikrettiğiniz gibi şimdi de oumlyle ve hatta daha kuvvetli bir şekilde Allahı
zikredinizrsquo (Bakara 2 200) Uumlretici guumlccedillerin geldiği yeni aşama bedevi
toplumu damgalayan atalar inancının yadsınmasını daha geniş oumllccedilekli bir
siyasal oumlrguumltlenmeye geccedililmesini zorunlu kılacaktır
Morgan (1994) barbarlık-uygarlık ilişkisini lsquomaddecirsquo bir tarih anlayışıyla
ortaya koyarken insanlığın tarih-oumlncesini yabanıllık barbarlık ve uygarlık
olmak uumlzere uumlccedil aşamada ele alır Her bir aşama da kendi iccedilinde aşağı orta ve
yukarı olmak uumlzere uumlccedil alt aşamaya boumlluumlnmuumlştuumlr Oumlrneğin barbarlığın aşağı
aşaması ccediloumlmlekccedililik (pottery) ile başlamış hayvan ve bitkilerin
evcilleştirilerek tarıma geccedililmesi kerpiccedil ve taştan evler yapılması ile orta
aşamaya geccedililmiştir Demirin ergitilmesiyle başlayan yukarı barbarlık
aşaması ise fonetik alfabenin icadı ile sona ermiş ve uygarlık aşamasına
geccedililmiştir
Yabanıllık asabiyetle ilgili boumlluumlmde accedilıklandığı gibi duumlnyanın mamur
olmadan oumlnceki durumunu ifade eder Duumlnyanın imarını insanların
cemiyetler halinde yaşama geccedilmesiyle başlatan İbn Haldun insanlığın
yabanıl doumlnemine Umran ilmi kapsamında oumlzel bir yer vermemiştir Demek
ki duumlnyanın bazı boumllgelerinde yabanıllara rastlamak muumlmkuumlnduumlr Duumlnyanın
sularla kaplı olmayan yerlerini yedi iklim boumllgesine ayıran duumlşuumlnuumlre goumlre
oumlrneğin batı Afrikarsquonın en guumlneyinde (Sahra altı) uzanan lsquoBirinci İklimrsquo
olarak adlandırdığı boumllge boumlyledir lsquoOralarda ancak insandan ziyade dilsiz
hayvanlara en yakın bir seviyede bulunan kimseler yaşarlar bunlar ccediloumlllerde
ve mağaralarda yaşarlar Otlar terbiye edilerek hazırlanmış ve tabii halde
olan taneler yerler birbirlerini yedikleri zamanlar da olur Bunlar insanlar
sırasında sayılmazlarrsquo (I 131)
Mukaddimersquodeki bedevi toplum Morganrsquoın sınıflandırmasında kabaca
barbarlığın orta ve yukarı aşamalarına denk duumlşer Her iki tanımlamada da
bedevi yaşam tarzının mutlaka goumlccedilebeliğe karşılık gelmediğine dikkat
ccedilekilmelidir Yerleşikliğin lsquokırsalrsquo formları da (koumlyluumlluumlk yarı-goumlccedilerlik)
bedeviliği temsil eder geccedilimini tarım ve hayvancılıkla temin edenler iccedilin
lsquokoumlylerde ve sahralarda yaşamak bir zarurettirrsquo (I 303) Mukaddimersquode
tanımlanan bedevi geccedilim tarzının ayırt edici oumlzelliği geccedilim sisteminin tarım
ve hayvancılığa dayalı olmasıdır Bu tarz uumlretimin uumlstuumlnluumlğuuml şuradan
kaynaklanır Uumlretim hayatı en dar sınırlar iccedilinde hareket etmektedir ama
uumlreticiler kendi uumlruumlnlerinin sahibidir (Engels 1971 157) Hazariliğe geccedilişle
birlikte kaybolan bu uumlretim tarzında uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime
youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir
uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir Eş deyişle tarım ve hayvancılığın lsquoyaygınrsquo
(extensive) formlarına goumlnderme yapan bir geccedilim sistemi geccedilerlidir
Ccediliftccedililiğin lsquoyerleşik hayat ccedilağından oumlnceki evreye ait olmasırsquo bunu ifade
eder (II 383)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
92
Bedevilik oumlzellikle hayvancılığa dayalı goumlccedilebelik kendi buumlnyesindeki
ccedilelişkilerle sınırlandırılmıştır Ccedilobanlığa dayalı ekonomi doğası gereği
verimsizdir uumlruumln protein youmlnuumlnden zengin ise de kalori youmlnuumlnden fakirdir
(Earle 2013 225) Dolayısıyla duumlşuumlk yoğunluklu bir nuumlfus iccedilin bile tarımsal
uumlruumlnlerle muumlbadele zorunludur Bedevi geccedilim sistemi iccedilin geniş otlaklar
gerektiğinde işlenecek topraklar imkacircnlarından yararlanabileceği kentler ve
hepsinden oumlnemlisi bu uumlccediluuml arasında bir med-cezir duumlzenliliği iccedilinde gidip
gelme serbestliği gerekir Demek ki goumlccedilebenin kendi oumlzguumln yaşam alanı
(badiye) ile yetinmemek ve yerleşik-hazari toplumlarla ccedilatışmaya girmek
iccedilin yeterince nedeni vardır (Braudel 1989 108) Şefin iktidarının -
kaynakların etkin kontroluuml anlamında- varabileceği sınırlar bu nedenlerle
yakından ilgilidir Otlakların genişliği hayvanların hareketli doğası ve duumlşuumlk
tarımsal uumlretim şefler accedilısından merkezi bir kontroluuml zorlaştırdığından
ekonomik yoğunlaşma ve suumlrduumlruumllebilir buumlyuumlme potansiyelini sınırlar (Earle
2013 226)
Sonuccedilta hazari toplumlarla temas kaccedilınılmazdır Temasın alacağı biccedilimi
(muumlbadele yağma yerleşik hayata katılma gibi) buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi
ekonominin uumlretim duumlzeyi ile hazari toplumun iccedilsel zayıflıkları tayin eder
Tarımın iyileştirildiği uumlruumln doumlnuumlşuumlmuumlnuumln uygulandığı tekniklerin
yaygınlaştığı yerlerde saban ile suumlruuml arasındaki rekabet saban lehine
sonuccedillanır goumlccedilebe hayatı zamanla yok olur (Braudel 1989 110)
Son tahlilde bedevilikten hazariliğe ve başkanlıktan (riyaset şeflik) Muumllkrsquoe
(devlete) geccedilişi sağlayan şey uumlretici guumlccedillerin gelişmesidir asabiyet değildir
lsquohellip ihtiyaccedillarından artacak derecede zenginlik ve genişlikhelliprsquo (I 303) ifadesi
bunu accedilıklar Geccediliş suumlrecinin teşhisinde temel oumllccediluumlt uumlretim tarzıdır Keza
bedeviliği uygarlıktan (hazarilik) ayıran oumllccediluumlt goumlccedilebelik ve yerleşiklik
değildir (Hassan 1982 159) Artık uumlruumln ile uygarlık ve devletin doğuşu
arasında kurulan nedensellik ekonomik belirlenimciliğin temelini oluşturur
Bu zenginlik ve genişliğin yeniden dağıtımı şefliklerin temel işlevi iken
merkezi devletlerin ortaya ccedilıkışı buumlyuumlk oumllccediluumlde ekonomik kaynaklara
erişimin kontroluuml ile ilgilidir İnsanların ekonomik gelişim bakımından
bulundukları aşama o kadar belirleyicidir ki lsquohellip bolluk ve genişliğin tendeki
hal ve tesirleri ibadet ve zahitlikte de goumlruumllmektedirhellip kendilerini ibadete
verenlerin ccediloğu sahra ahalisinden az yiyen ve besinleri kıt olanlardırrsquo (I
210-211)
Bedeviliğin sosyal oumlrguumltlenmesi ise aksine gıdaya erişim konusunda yaygın
bir lsquosınırlanmışlıkrsquo durumu (circumscription) ile damgalanmıştır18
Bu
sınırlanmışlığın derecesi aynı asabiyetin uumlyeleri arasında yuumlksek duumlzeyde
18 lsquoSınırlanmışlıkrsquo durumunun siyasal anlamına ilk kez Robert L Carneiro dikkati ccedilekmiştir Bkz
Carneiro RL (1970) A Theory of the Origin of the State Science (169) 733-738
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
93
karşılıklı bağımlılığı koşullandırır Konukseverlik kuralları ve yiyeceğin
(oumlzellikle et) boumlluumlnmesine ilişkin gelenekler hazari toplumdaki uygarca
jestlerden daha etkili bir gıda paylaşım oumlruumlntuumlsuumlnuuml tahkim eder Bir başka
deyişle onları coumlmert yapan şey ihtiyaccedil maddelerinin yeterli değil aksine kıt
olmasıdır (Evans-Pritchardrsquotan nakleden Sahlins 2010 206)
Bedevi toplumda yuumlruumlrluumlkteki cezai yaptırımlar bile buumlyuumlk oumllccediluumlde ekolojik
koşulların tayin ettiği geccedilim imkanlarının desteklenmesine youmlneliktir
Oumlrneğin oumllduumlrme ve yaralamalar mağdurların muumltevazı bir suumlruumlye sahip
olmasıyla sonuccedillanabilir Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlneminde bir
adamın lsquodiyetrsquo olarak değeri 100 deve veya 200 sığır veya 2000 koyuna
denktir (TDV-9 1994 475) Geccedilim kaynaklarının değer oumllccediluumlsuuml olarak kabul
edildiği benzer pratikleri İslam oumlncesi Arap toplumunda ve diğer bedevi
toplumlarda da goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Eski Nors dilinde buumlyuumlkbaş hayvan (feacute)
soumlzcuumlğuuml servet anlamına geliyordu (Earle 2013 122)
Bedeviliğin siyasal oumlrguumltlenmesi şefliklerdir Şefliklerin lsquosiyasalrsquo
oumlrguumltlenmeler olmadığını duumlşuumlnmek yanıltıcıdır merkezi devletin zuhurunu
siyasallığın miladı olarak goumlren uygarlıkccedilı bakış accedilısının yansımasıdır
asabiyeti bedevi toplumla sınırlı tutan yaklaşımın uzantısıdır Bununla
birlikte şeflikler tekduumlze yapılar olmayıp tarihsel suumlreccedil iccedilinde daha karmaşık
oumlrguumltlenmelere doğru evrildikleri gibi kontrol edilen ekonomik kaynakların
imkacircn verdiği durumlarda merkezi devlet yapılarına doumlnuumlşme potansiyeli
taşırlar Şeflikler Flanneryrsquonin (1995) avcı-toplayıcı zuumlmreler (band)
otonom koumly toplulukları şeflikler ilkel devletler ve devlet şeklinde
sıraladığı ilerlemenin tarihsel uğraklarından birini oluştururlar uumlretici
guumlccedillerdeki gelişmeye bağlı olarak basitten karmaşığa doğru uzanan bir
ccedileşitliliğe sahiptirler
Şeflikler orta oumllccedilekli siyasal birimlerdir kuumlccediluumlk oumllccedilekli koumly temelli siyasal
birimler ile buumlyuumlk buumlrokratik devletlerarasındaki evrimsel boşluğu birbirine
bağlarlar (Earle 2013 27) Şeflikler soy oumlrguumltlenmesine dayalı toplumlardır
ve Morganrsquoın (1994) lsquosocietasrsquo tanımına karşılık gelirler Şefliğin merkezi
bir devlet oumlrguumltlenmesine (civitas) doğru evrilmesi buumlyuumlk oumllccediluumlde tarım ve
hayvancılıkta yoğunlaşma yoluyla tahsis edebileceği ekonomik artığın
buumlyuumlmesine bağlıdır Şefler kabile ccedilıkarlarının gerccedilekleşmesine yardımcı
olma kabiliyetlerine bağlı olarak ciddi bir toplumsal guumlce sahip olabilirlerse
de bu guumlccedil buumlyuumlk oumllccedilekli tarımsal toplumların elitlerine goumlre oldukccedila
sınırlıdır
Devlet oumlncesi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimini temsil eden şeflikler kuşkusuz
tuumlrdeş birimler değildir Oumlzellikle oumlrguumltlenmenin lsquokarmaşıklıkrsquo (complexity)
derecesi arttıkccedila şeflikleri arkaik devletlerden ayırt etmek zorlaşır ara
aşamaların varlığının kabuluuml zorunlu hale gelir Grinin (2011) bu zorluğu
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
94
karmaşık şeflikleri lsquoilkel devlet benzerirsquo (early state analogue) şeklinde
adlandırarak aşmaya ccedilalışmıştır Ona goumlre ilkel devlet benzerleri buumlyuumlkluumlk
sosyo-kuumlltuumlrel veveya siyasal karmaşıklık işlevsel farklılaşma ve yuumlruumltuumllen
goumlrevlerin oumllccedileği bakımından ilkel devletlerle mukayese edilebilen
akrabalık ideolojisine dayalı karmaşık devletsiz toplumların ccedileşitli formlarını
ifade eder Hawaii şefliklerini ve İslam oumlncesi Mekke gibi bağımsız oumlz
youmlnetime sahip kentleri bu kapsamda değerlendiren Grinin şefliklerden ilkel
devlete geccedilişi accedilıklayan iki farklı model oumlnerir lsquoDikeyrsquo modelde
şefliklerden doğrudan ilkel devletlere geccedililirken (Mezopotamya ve eski
Yunan toplumları) lsquoYatayrsquo modelde ise şeflikler oumlnce lsquoilkel devlet benzerirsquo
yapılara doumlnuumlşmekte bu yapılar uumlzerinden ilkel devlet aşamasına (Cengiz
Hanrsquoın Moğol imparatorluğu 1810rsquodan sonraki Hawaii toplumu gibi)
geccedililmektedir (Grinin 2011 256)
Şekil 3 Grininrsquoin (2011) İlkel Devlete Geccediliş Modellemesi
Ara aşamaları farklı biccedilimlerde kurgulamak muumlmkuumln olsa da şefliklerden
devletlere geccediliş suumlrecini belirleyen ana etmenlerin toplumsalyoumlnetsel
uzmanlaşma ve -karar verme faaliyetlerindeki hiyerarşiye goumlnderme yapan-
karmaşıklık derecesi olduğu soumlylenebilir
Tarım ve hayvancılığa dayalı geccedilim sistemlerinin lsquoyaygınrsquo yapısı şefliklerin
heterarşik (merkezileşmemiş dağınık merkezli) siyasal yapısını
koşullandırır Ancak buna dayanarak şefliklerin farklılaşmamış bir toplumsal
yapı uumlzerinde yuumlkseldikleri varsayılamaz Şeflik duumlzeyindeki toplumlar
goumlrece eşitlikccedili otonom koumly toplulukları ile sınıflı toplumlar arasında yer
alan ruumltbe sıralamasına (ranking) sahip toplumlardır Toplumsal eşitsizlik
bakımından şefliklerin devletlerden başlıca farkı ruumltbe toplumları en
yuumlksekten en aşağıya doğru bir statuuml suumlrekliliğine (continuum of status)
sahip iken arkaik devletlerde bireylerin en azından lsquoyoumlneten ve youmlnetilenrsquo
olmak uumlzere -aralarında evlilikler bulunmayan- gerccedilek bir katmanlaşmaya
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
95
(stratification) sahip olmalarıdır Devletin yuumlkselişi ile birlikte şefliklerdeki
duumlşuumlk ruumltbeli aileler onları ortak atalara bağlayan bu continuumrsquodan
koparlar ve kalıcı alt sınıflara doumlnuumlşuumlrler (Flannery 1995 15-16) Oumlzetle
şefliklerde siyasal iktidarın kahır ve şiddetten uzak sınırlandırılmış
goumlruumlnuumlmuuml muumllk-devlet oumlrguumltlenmesine goumlredir
Bedeviliğin ilkeleri siyasal iktidar uumlzerinde sınırlayıcı rol oynayan
lsquooumlzguumlrluumlk eşitlik ve kardeşlikrsquotir Başkanların farklı unvanları (Ruesacirc
Chiefs Big Men Paramounts vs) olsa da ayrıcalıklı uumlstuumlnluumlkleri bulunmaz
lsquoBaşkanlık ululuktan ibaret olup ona başkaları uyrukluk ediyorsa da o kahır
ve kuvvetle huumlkmuumlnuuml yuumlruumltmek kudretinde değildirrsquo (I 353) Başkan lsquoyerelrsquo
bir oumlneme sahip olmakla yetinmek ve kendisine atfedilen ululuğu yiğitlik ve
sistematik coumlmertlik (noblesse oblige)19
goumlsterileriyle kanıtlamak
zorundadır Başkanın başkan (şef) olarak kalabilmesi ailesine
hizmetkacircrlarına ve korkulan bir savaşccedilı ve değerli bir dost olarak sahip
olduğu itibara bağlıdır (Earle 2013 147) Bir kabile reisinin fiili bir
otoriteye sahip olabildiği tek durum savaş veya savaş hazırlığı ile ilgili
faaliyetlerdir Savunma ve saldırı dışında kabile kaynaklarının oumlrguumltlenip
seferber edilmesi oumlrneğin angarya yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile kamusal imar faaliyetleri
yuumlruumltuumllmesi gibi durumlar ancak karmaşıklık duumlzeyi yuumlksek şefliklerde
goumlruumlluumlr
Hemen fark edileceği gibi soy birimlerine dayanan toplumların
lsquodemokratikrsquo ve eşitlikccedili yapısı huumlkuumlmdarlık ve Muumllk oumlrguumltlenmesiyle
karşıtlık iccedilindedir Soy sistemi ancak şeflikbaşkanlık temelindeki iktidar
stratejileri iccedilin bir dayanak sağlar Bedevi toplumlardaki şefliğin bu durumu
uumlretici guumlccedillerin goumlrece duumlşuumlk duumlzeyi ile ilgilidir Uumlretim geccedilimlik
ekonominin oumltesine geccedilemediğinden politik ekonomi lsquomerkezirsquo bir şekilde
denetlenemez Dolayısıyla toplum uumlzerinde ekonomik askeri ve ideolojik bir
denetim kurmak zorlaşır (Earle 2013 238) Savaşın ganimet ve yağmanın
meşru sayılması bu yuumlzdendir Yiğitlik ve kahramanlığın yuumlceltilmesi bu
meşruiyetin tahkimi accedilısından gereklidir
Bedeviliğin goumlruumlnuumlmuuml yiğitlik kahramanlık ve şiddet goumlsterisine dayanır
lsquoŞiddet ve kuvvet bunlar iccedilin bir yaradılış şecaat bir karakter olmuş[tur]helliprsquo
(I 315) Kurucu asabiyeti damgalayan bu oumlzellikler diyalektik biccedilimde
Muumllkrsquouumln taşıyıcı suumltunlarına doumlnuumlşecektir Kişisel haysiyet doğruluk
karakter ve yiğitlik barbarlarda yuumlceltilen başlıca oumlzelliklerdir (Engels 1971
136) Esasen iccedillerinden birinin onlara liderlik etmesi de bu oumlzelliklere sahip
olması sayesindedir Yoksa tevaruumls edilen veya miras bırakılan (kalıtsal) bir
19 Fransızca koumlkenli bu deyim lsquosoyluluk mecbur kılarrsquo (nobility obliges) anlamına gelir yuumlksek statuumlye sahip kişileri duumlşuumlk statuumlluuml kişilere karşı asil ve lsquocoumlmertrsquo davranmakla yuumlkuumlmluuml kılan toplumsal kuralı
ifade eder Ayrıntılar iccedilin bkz Fiddick vd (2013) A Cross-Cultural Study of Noblesse Oblige in
Economic Decision-Making Human Nature 24(3) 318-335 DOI 101007s12110-013-9169-9
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
96
liderlik soumlz konusu değildir Liderlik ancak suumlrekli olarak toplumsal artı ile
beslendiği takdirde kalıtsal bir şefliğe (başkanlık) doumlnuumlşebilir (Şenel 1982
131) Kabilenin demokratik20
yapısı tarafından sınırlandırılan başkan servet
youmlnuumlnden kabilenin geri kalan uumlyelerinden daha zengin değildir Bununla
birlikte o da coumlmertliği ile -borccedillu kılarak- siyasal anlamda onları
sınırlandırmıştır Cebir ve şiddet kabiliyeti kendi asabiyetine youmlnelik
olmayıp duumlşman sayılan kabilelerin sindirilmesi saldırganların
puumlskuumlrtuumllmesi ganimetler elde edilmesi iccedilindir
Arap şairi bu şiddet eğiliminin korkulası değil oumlvuumlnuumllesi bir durum olduğunu
edebi bir dille anlatır lsquoBizden hiccedil bir soylu kişi yatağında oumllmemiştir kanı
vurulduğu yerden başka yere akmamıştırrsquo (Oumlzcan 2011 39) Kuzeyli
(Nordic) halkların edebi incelik bakımından bundan geri kalmayan
efsaneleri goumlrece daha gerccedilekccedili bir anlatıma sahiptir lsquohellip Gunnar o ana
kadar sekiz adam yaralamış ve bunlardan ikisini oumllduumlrmuumlştuuml Şimdi kendisi
de iki yerinden yaralandı fakat herkes onun ne yaralanmaktan ne de oumlluumlmuumln
kendisinden ccedilekinmediğinde hemfikirdirsquo (Earle 2013 147)
Bedeviliğin şefliğe ve nihayetinde Muumllk oluşumuna goumltuumlren bu lsquoşiddetlirsquo
goumlruumlntuumlsuuml Mukaddimersquode insanın doğası ile ilişkilendirilir lsquoBirbirine
zulmetmek ve tecavuumlzlerde bulunmak insanlar iccedilin bir hulk [yaratılış] ve
karakter olmuşturrsquo (I 321) İbn Haldun insanları devlet oumlrguumltlenmesine
goumltuumlren nedenler konusunda Hobbesrsquoun habercisi gibidir lsquohellip Birbirinin
saldırganlığından kendilerini korumak iccedilin insanlar yasakccedilıya21
(huumlkuumlmet ve
hakime) muhtaccediltırlar Yoksa duumlşmanlık ve zuluumlm insanın hayvani olan bir
tabiatı olduğu iccedilin insanlar birbirlerine saldırırlar ve tecavuumlzlerde
bulunurlarrsquo (I 103)
Bedeviliğin yaşam alanı badiyedir Badiye aslında hazari toplumun
uzağındaki bir mekacircn değildir kentin bağ ve bahccedilelerinin bittiği ekonomik
ve demografik yoğunlaşmanın azaldığı yerde badiye başlar Bedevi kenti
ccedilevreleyen kırsal alanla onu ccedilevreleyen ccediloumllde yaşar Boumlyle bir coğrafyada
maddi ilerleme yolları doğanın kendisi tarafından kesilmiştir Ccediloumll kabile
oumlrguumltlenmesinin oumltesine geccedilmeye imkan verecek maddi koşulları sağlamaz
Oumlrneğin Araplarda ataların tanrılarının sabit kutsal mekacircnlarından
(sanctuary) uzaklaşmak anlamına gelen yaygın goumlccedillerden dolayı din kabile
duygusundan ccedilok ayrışmış Arapların İslam oumlncesi dinsel gelişimi diğer
antik toplumlarda olduğu gibi bedevilikten ccedilıkış yolu sağlamamıştır (Smith
1894 34 47) Bu durum bedevi yaşam tarzının İslamrsquoın yuumlkselişinde bir
avantaj sağlamış olabileceğini duumlşuumlnduumlruumlr Ccediluumlnkuuml bedevi bir Arap başka bir
20 Kabilenin-klanın demokratik yapısı modern anlamda temsili ve doğrudan demokrasilerle koşutluk iccedilermez Tuumlm toplumu ilgilendiren kararların toplumun tuumlm erkek uumlyelerinin toplanıp daha ccedilok yaşlıların
konuştuğu toplantılarda alınmasını ifade eder (Şenel 1982 217) 21 Ugan (1989) ccedilevirisindeki lsquoyasakccedilırsquo yerine lsquootoritersquo soumlzcuumlğuuml daha uygun goumlruumlnmektedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
81
taraftan artık uumlruumln oluşumunu sağlarken diğer taraftan -kolayca
terkedilemeyecek kalıcı yatırımlar nedeniyle- yerleşikliği (sedentism) ve
toplumsal katmanlaşmayı koşullandırır (Gilman 1981)
İbn Haldunrsquoun hazari yaşam karşısında bazen bedevi yaşam tarzını oumlver
goumlruumlnmesi12
iki yaşam tarzının karşılık geldiği farklı sosyo-ekonomik
gelişme duumlzeyleri arasındaki karşıtlığı vurgulamak iccedilindir Riyasete
(chiefdom) dayalı bedevi toplumları -antropolojik anlamda- lsquooumltekirsquoleştirmek
suretiyle Muumllkrsquoe dayalı hazari toplumların sosyal-siyasal oumlrguumltlenmesini
anlamak iccedilin bu karşıtlığın iyice bellenmesi gerekir Bununla birlikte kahır
ve tagalluumlbe dayalı muumllk-devlet oumlrguumltlenmesi karşısında bedeviliğin riyasete
dayalı oumlrguumltlenmesini oumlne ccedilıkarması Emevi ve Abbasi siyasal rejimleri
karşısında Hz Muhammed ve Doumlrt Halife devrinin huumlkuumlmdarlıktan ccedilok
riyasete yakın goumlruumlnen oumlrguumltlenmesini tercih ettiğini goumlsterir (Hassan 1982
271) Ancak ne lsquobedevi umranrsquoa ne de lsquohazari umranrsquoa oumlzel bir değer
atfetmiştir bir altın ccedilağ arayışı ya da uygarlaştırma oumlnerisi soumlz konusu
değildir
Demek oluyor ki lsquogoumlccedilebelik ve koumlylerde şehirlerde yaşama ccedilağlarını
geccedilirmek insanlar iccedilin tabii ve zaruridirhellip Goumlccedilebelik şehirlerin ve medeni
hayatın aslıdırrsquo (I 304 307) Bedeviliğin hazariliğin aslı oluşu lsquoinsanlar ilk
oumlnce goumlccedilebe hayatı yaşadığı iccedilindirrsquo (I 98) Bir başka deyişle evrim
basamağında bedevilik hazarilikten oumlnce gelir Yoksa bedeviliğin iccedilinde onu
hazariliğe doumlnuumlştuumlrecek bir lsquooumlzrsquo bulunmaz Mukaddimersquode toplumsal
değişimin accedilıklamasında lsquometafizikrsquo yaklaşıma yer verilmez doumlnuumlşuumlmuumln
yasası uumlretici guumlccedillerdeki gelişmeye goumlnderme yapan lsquozenginlik ve
genişlikrsquotir
Bedeviliği uygar yaşamın aslı yapan doumlrt buumlyuumlk olguyu Morgan (1994 102)
listelemiştir Hayvanların evcilleştirilmesi (1) tahılların bulunması (2)
mimaride -tasarım guumlcuumlndeki gelişmeye ve uumlretme alışkanlığına işaret eden-
taşın kullanılması (3) ve demir cevherinin ergitilmesi (4) Bu sonuncusunu
Morgan lsquoolayların olayırsquo olarak niteler
Bedevilikten sonra lsquoMuumllkrsquo (devlet) gelir Bu durum lsquodevletlerin şehir ve
kasaba kurulmadan oumlnce kurulmuş olmasından ileri gelmiştirrsquo (I 99)
Demek ki devlet ilk kuruluşunda yerleşik-medeni hayatın oumlzelliklerini
barındırmaz Huumlkuumlmdar -ileride goumlruumlleceği gibi- şeflik doumlneminin adet ve
dolaştırılmasını ifade eder Geniş aile gruplarından ccedilok ccedilekirdek hane halkları iccedilin daha uygun goumlruumlnen yoğun tarım ve hayvancılık hane halkı iccedilerisindeki işbirliğine dayanarak kuumlccediluumlk oumllccedilekli lsquoartıkrsquo oluşumunu
destekler (Bogaard 2005 179-180) 12 Oumlrneğin lsquoHububat ve katıktan mahrum olan ccediloumlllerin bu goumlccedilebelerinin vuumlcut ve ahlakları bolluk ve genişlik iccediline dalmış olan verimli yerlerin ahalisinin vuumlcut ve ahlakından guumlzeldirrsquo (I 208) lsquoGoumlccedilebelerin
şehir ahalisine nispetle hayır ve iyiliği kabule daha yakın bir halde olduğursquo (I 309) lsquoGoumlccedilebelerin
şehirlilere nispetle daha şecaatli olduklarırsquo (I 314)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
82
alışkanlıklarından henuumlz kurtulamamış olduğundan kurucu gazilerin
himmetine muhtaccedil bir halde devleti youmlnetir
lsquoYaşamak iccedilin gerekli olan nesne ve vasıtaları elde etmek iccedilin ccedilalışmaktan
ibaretrsquo olan (II 325) geccedilinme (susbsistence) ise hepsinden oumlnce gelir Bu
lsquogeccedilinme tabii bir zaruret ve ihtiyaccedil olduğu iccedilindirrsquo (I 99) Geccedilinme lsquohayatı
idamersquo (survival) olarak da tanımlayabileceğimiz insan faaliyetlerini kapsar
esas olarak yiyecek uumlretimi alanında mutlak bir denetim kurulmasını
beslenme kaynak ve imkanlarının ccedileşitlenmesini ifade eder (Morgan 1994
78) Bu faaliyetlerin kapsamı buumlyuumlk oumllccediluumlde ihtiyaccedil-kaynak karşıtlığının
derecesi ile tayin edilir Başta kadın-erkek ilişkileri olmak uumlzere iş boumlluumlmuuml
ve işbirliğine dayalı ilişkiler geccedilinme amaccedillı faaliyetleri iccedilerir Bu anlamda
geccedilinme ekonomi-politiğin bedevi formunu temsil eder
Morganrsquoın (1994) lsquovarlık suumlrduumlrme sanatırsquo (art of subsistence) olarak
adlandırdığı geccedilinme genel olarak bir topluluk veya boumllge dahilindeki
goumlrece kendine yeterli ve başlıca amacı guumlnluumlk tuumlketim olan faaliyetlere
(avcılık-toplayıcılık balıkccedilılık ccediliftccedililik hayvancılık-ccedilobanlık gibi)
goumlnderme yapar Uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki
muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir
Kaynakların fazla zorlanmadığı duumlşuumlk yoğunluklu bir ekonomiyi temsil
eden geccedilinme faaliyetlerini Sahlins (2010) lsquoHane Tipi Uumlretim Tarzı-HTUumlTrsquo
(Domestic Mode of Production) olarak adlandırır Tahmin edileceği gibi
HTUumlT yapısal olarak artık uumlruumln oluşumuna karşı olan bir sistemdir artık
uumlruumln yoktur aksine lsquoartık emekartık zamanrsquo vardır Biz buna
Mukaddimersquonin kuramsal ccedilerccedilevesinden hareketle lsquobedevi uumlretim tarzırsquo da
diyebiliriz
Geccedilinmenin doğası insanları topluluklar halinde yaşamaya ve işbirliğine
sevk eder lsquohellip tek bir kişi yalnız başına muhtaccedil olduğu gıdayı temin
etmekten acizdirhellip birbirine yardım ederek kendilerinin sayılarından kat kat
fazla insanı geccedilindirecek miktarda gıda maddeleri istihsal edebilirlerrsquo (I
101) Buradaki istihsal lsquouumlretimrsquo anlamına gelir Oumlnde gelim itibarıyla
sıralayacak olursak Geccedilinme (1) Bedevilik (2) Muumllk (3) ve Hazarilik (4)
lsquoGeccedilinmersquo oumlzel bir aşama değil aşamalara (bedevilik ve hazarilik) geccediliş
keyfiyetini ve oralarda kalış suumlresini tayin eden sınırlayıcı bir faktoumlrduumlr
hepsinden oumlnce gelmesi bunu ifade etmek iccedilindir
Oumlzetlemek gerekirse Umran insan topluluklarının yapıp ettikleriyle ilgili bu
doumlrt oumlğe arasında asabiyet uumlzerinden kurulan karşılıklı ilişkilerin toplamı
hatta bu ilişkilerin kendisidir Bilim olarak bakıldığında ise ccedilağdaş anlamda
hem tarih hem sosyoloji hem de bir siyasal kuramdır ya da-tek başına-
bunlardan hiccedilbiri değildir (Hassan 1982 127) Bu disiplinlere siyasal
antropoloji ve ekonomi-politiği de dahil etmeliyiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
83
Bedevilikten hazariliğe geccediliş suumlreci İbn Haldunrsquoun siyasal kuramında
merkezi bir yere sahiptir Bu suumlrecin tahlil ve takibi iccedilin seferber edilen
kavram ise asabiyettir
lsquoAsabiyetrsquo Kavramı
Arapccedila lsquoa-s-brsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen asabiyet lsquotutmak bağlı olmakrsquo
anlamlarına gelir (Yıldız 2010 41) Asabe ise lsquoacircsıbrsquoın ccediloğuludur soumlzcuumlğuumln
koumlkeninde ldquosarmak kuşatmakrdquo anlamları bulunur Kavgada veya savunma
sırasında yakın akraba kişinin etrafını sardığı onu korumaya ccedilalıştığı iccedilin
bunlara asabe denilmiştir Asabe İslam oumlncesinde kişinin baba tarafından
gelen erkek akrabaları (agnates) ve erkek ccedilocuklar anlamında kullanılırken
İslam hukuk yazınında lsquotek başına bulunduğu zaman mirasın tamamını belli
hisseli mirasccedilılar (ashab-ı feraiz) beraber bulunduğu zaman onlardan arta
kalanı alan mirasccedilırsquo şeklinde tanımlanmıştır (TDV-3 1991 452-453)
Asabe soumlzcuumlğuuml aynı zamanda lsquobirlikte savaşa gidenrsquo dolayısıyla bedevi
Arap toplumunun kan davası (blood-feud) hukukunda aynı kurallara tabi
olanların birlikteliğini ifade eder Bu youmlnuumlyle asabe sayısı belirli bir
kalabalık ya da cemaati anlatan usbe soumlzcuumlğuuml ile ilişkili goumlruumlnuumlr (Ibn
Khaldun 2012 851) İslam oumlncesi gelenekler uyarınca savaşta yağma
(ganimet) suumlrecinin youmlnetiminde ve malların korunmasında yer almayanlar
mirasccedilı olamazlar (Smith 1903 54 66) Hem mirasccedilıları hem de savaşccedilıları
ifade eden asabenin erkek cinsiyetine goumlre biccedilimlenen bu doğası kadınların -
duruma goumlre- muumllkiyet veya ganimete konu olabildiği bedevi geccedilim sistemi
ile tutarlıdır Kız kardeşe ya da kız evlada da mirastan pay veren Tanrı
buyruğuna13
Medine erkeklerinin tepki goumlstermiş olması herhalde bundandır
(Smith 1903 117)
Asabiyet ise lsquoaynı soydan gelenlerin veya bir başka sebeple aralarında
yakınlık bulunanların muhaliflere karşı birlikte hareket etmelerini sağlayan
dayanışma duygusursquo olarak tanımlanmıştır (TDV-3 1991 453-454)
Dilimizdeki kullanımı azalmakla birlikte aynı koumlkten gelen asabiye
(noumlroloji) teriminde ve inanca bağlılığı ifade eden taassup soumlzcuumlğuumlnde ortak
olan oumlzellik her ikisinin de şeyler veveya bireyler arasındaki bağlara
goumlnderme yapmasıdır
13 Smith (1903) Nisa suresinin 126 ayetine goumlnderme yapmışsa da mirasla ilgili duumlzenlemeler aynı surenin 11 12 ve 176 ayetlerinde yer almıştır Oumlzellikle sonuncusunun nasıl uygulanacağına ilişkin
sorulara Tanrı Elccedilisirsquonin tepkisinin de sert olduğu anlaşılmaktadır Halife Oumlmer bir Cuma hutbesinde
şoumlyle der lsquolsquohellip Resulullahrsquoa onun hakkında muumlracaat ettiğim kadar hiccedilbir şey hakkında muumlracaat etmemişimdir O da bana bu mevzuda yaptığı kadar hiccedilbir şey hakkında ağır soumlz soumlylememiştir Hatta
parmağı ile goumlğsuumlme dokunmuş ve lsquoYa Oumlmer Sana Nisa suresinin sonundaki yaz ayeti yetmiyor mursquo
demiştirhelliprsquorsquo Ayrıntılar iccedilin bkz Muumlslim (1977 4577)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
84
İbn Haldun asabiyet iccedilin Mukaddimersquonin değişik yerlerinde birbirinden
nuumlanslarla ayrılan accedilıklayıcı tanımlar getirmiştir
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden
kendilerini ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından
ibaret(tir)rsquo (I 82) Topluluk uumlyeleri arasındaki bağlılık ve kaynaşma
duygusu yaratma işlevine goumlnderme yapılır (Biz duygusu)
lsquoBir kavmin bir araya toplanarak kendini korumasından ve duumlşmana
karşı koymasından memleketler fethedip zafer kazanmayı
istemesinden duumlşmanı kuvvet ve şiddetle yenmekten ibaret(tir)rsquo (I
360) Asabiyetin aksiyoner ve şiddete doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Oumlteki duygusu)
lsquoBir nesilden gelenlerin bir araya toplanarak bir kuvvet kudret ve
uumlstuumlnluumlk sahibi olmaları ve bir ideal etrafında toplanmalarırsquo (I 373)
Asabiyetin dayanışma ve işbirliğine doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Kimlik inşası)
İccedilerdiği kimi muğlaklıklara karşın en saf betimlemelerini -doğal olarak-
Mukaddimersquode bulacağımız asabiyet İbn Haldunrsquoun lsquosiyasalrsquo kuramının
(veya Umran ilminin) temelini oluşturur Umranrsquoı bir ağaca benzeten G
Labicarsquoın formuumllasyonu ile ifade etmek gerekirse badiye bu ağacın
koumlklerini muumllk ve hadara goumlvdesini maişet dallarını ilimler yaprak ve
meyvelerini asabiyet ise oumlz suyunu oluşturur (Mericcedil 1977 155)14
Buradaki lsquobadiyersquo soumlzcuumlğuuml bedevilerin yaşam alanı olan kurak ve ccediloumllluumlk
boumllgeleri ifade eder Asabiyetin nesnel incelemesi ekonomik bakımdan
kendi kendine yeterli geccedilimlik yaşam tarzının egemen olduğu artık uumlruumlnuumln
soumlz konusu olmadığı olsa bile -servet temerkuumlzuumlnuuml sınırlayan- lsquoyeniden
dağıtımrsquo (redistribution) mekanizmalarıyla tesviye edildiği bir lsquodevlet oumlncesi
toplumrsquo tasviri uumlzerinden gerccedilekleştirilir
14 Mericcedil bu formuumllasyonu Fransız Marksist yazar Georges Labicarsquoın (1930-2009) Politique et Religion
Chez Ibn Khaldoun (1968) başlıklı yapıtından nakletmektedir biz de bir ccedilizim (Şekil 2) yardımıyla
goumlstermeye ccedilalıştık
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
85
Şekil 2 Umran Ağacı
Asabiyet bedevi toplumu MuumllkDevlet oluşumuna goumltuumlrduumlğuuml iccedilin oumlnemlidir
yoksa hazariliğe geccedilişi sağlayan asabiyet değildir Asabiyet sosyo-ekonomik
gelişmenin itici guumlcuuml olarak sunulmaz aksine bu gelişme ile ters orantılı bir
varoluşa sahip olduğu Mukaddimersquode sıkccedila vurgulanır lsquoBolluk ve rahatlığın
arızaları asabiyetin şiddet ve faydasını giderir nimetler iccediline dalma
asabiyetin keskinliğini kırarrsquo (I 357) Ccediluumlnkuuml toplumun sahip olduğu servet
ne kadar az ise kan ilişkilerinin uumlstuumln etkisi toplum duumlzeni uumlzerinde o kadar
belirleyici goumlruumlnuumlr (Engels 1971 14-15) Eş deyişle yukarıda oumlzetlenen
ekonomik gelişmenin en alt duumlzeyi asabiyetin en keskin olduğu kandaş
oumlrguumltlenme duumlzeyine tekabuumll eder
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden kendilerini
ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından ibaret olanrsquo asabiyet
(I 82) gerccedilek (nesepten) veya varsayımsal (sebepten) kandaşlık ve bağlılık
oumlruumlntuumllerine dayanır veya bu oumlruumlntuumllerden kaynaklanır Asabiyet esprit de
corps feeling of solidarity communal spirit group feeling tribal core
identity vs biccedilimlerde tanımlandığında aslında asabiyetin dışa vurumları
goumlruumlnuumlmleridir soumlz konusu olan asabiyetin tanımı değil teşhisidir
Yine de bunlardan hareketle asabiyetin ne olmadığını kestirmek
muumlmkuumlnduumlr Tanımlamaların tuumlmuumlnde de ortak olan nokta asabiyetin
rastgele ya da keyfi olarak gelişen bir bağ olmadığıdır Asabiyet lsquoSalt Maruz
Kalma Etkisirsquo (Mere Exposure Effect) olarak adlandırılan birey ile başka bir
birey veya nesne arasında o bireyenesneye maruz kalma sıklığına bağlı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
86
olarak gelişen psikolojik bağın oumltesindedir Maruziyet durumunun
bulunmadığı zamanlarda da bağ devam eder Nereye giderse gitsin asabiyet
insanı izler insan bu bağı reddedemez Arap şairinin lsquoister zalim ister
mazlum olsun kardeşine yardım etrsquo oumlğuumlduuml (TDV-3 1991 453) asabiyetin
dışında kalınamayacağını vurgular Aralarındaki derin anlaşmazlığa karşın
amcası Ebu Lehebrsquoin -bir suumlreliğine de olsa- Hz Muhammedrsquoi himayesine
almış olması (TDV-10 1994 178) bu yuumlzdendir O halde asabiyet nedir
Asabiyet yukarıdaki tanımlamalardan ccedilıkarsadığımız işlevler (biz duygusu
oumlteki duygusu kimlik inşası) uumlzerinden bedevi toplumu yabanıllardan
(vahşiler) ayırır Uumlnsiyetin karşıtı olan lsquovahşetrsquo (savagery) duumlnyanın insan
cemiyetleri eliyle imar edilmeden oumlnceki durumunu lsquodoğalrsquo halini ifade
ederken lsquovahşirsquo de boumlylece cemiyetler halinde yaşamayan insanların sıfatı
olacaktır lsquoBu mamurluğun tabii haline arız olan vahşilikhelliprsquo (I 82) Bu
durumda asabiyet insanların vahşetten bedeviyete geccediliş suumlrecinde beraber
deneyimledikleri bir bilinccedil durumu olmalıdır
İlk ortaya ccedilıktığı yer ve zaman bağlamında ele alındıkta asabiyet bir
youmlnuumlyle varlık suumlrduumlrme koşulları ile kendi maddi ve zihinsel kapasitesi
arasındaki orantısızlığa ilksel insanın verdiği yanıtı ifade eder Kandaşlığa
dayalı oumlrguumltlenme İnsanlığın devlet oumlncesi vahşet ve bedeviyet doumlnemlerini
damgalayan asabiyet doğal baskılar karşısındaki zayıflığın insanları
birbirlerine yakınlaştırdığının kanıtıdır Bu yakınlık (kinship) kişi ile soyrsquou
veya klanı arasındaki lsquobağrsquoın bir işlevidir
Buguumlnkuuml uygarlıkccedilı bakış accedilımızla uyuşur goumlruumlnmese de yabanıl insan
kendisini tam olarak anlayamadığı sayısız tehlikelerle kuşatılmış hisseder
İnsanın bu bilinmeyen guumlccedilleri yatıştırma girişimi ccediloğu kez duumlşuumlnuumllduumlğuuml gibi
dinlerin değil akrabalığın ve dostane varoluşun temellerini atar Bu girişimde
tanrılar da kendilerine tapanlara guumlccedilluuml akrabalık bağlarıyla bağlanmışlardır
tribal karakterlidirler Keza bedevi toplumlarda din bireyin doğauumlstuuml bir
guumlccedille olan keyfi bir ilişkisini değil topluluğun (community) buumltuumln uumlyelerinin
kendilerini koruyan bir guumlccedille ilişkisini temsil eder (Smith 1894 54-55)
Asabiyetin aynı zamanda lsquodoğadan gelen bir koruma duygusursquo olarak
tanımlanmış olması bu accedilıdan anlamlıdır (Albayrak 2000 594)
Geccedilim imkacircnları uumlzerindeki sınırlılıklar kavranmadan asabiyetin mahiyeti
kavranamaz Sadece ccediloumll değil geccedilim imkanlarının doğal siyasal ya da
demografik baskılarla sınırlandırılmış (circumscribed) olduğu herhangi bir
lsquoccedilevrersquo nerdeyse her olayı ittifak ve himaye tesisi iccedilin bir fırsat olarak
değerlendirme eğilimini koşullandırır Sizinle yemek yiyen bir misafir bir
başkasıyla yiyinceye kadar sizin himayeniz altındadır Keza sizinle guumln
boyunca yolculuk yapan ve gece yanınızda uyuyan biri (refik-ul cenb) iccedilin
de aynı durum geccedilerlidir Eğer birinin himayesini istiyorsanız ccediladırınızın
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
87
gergi ipini (tunucircb) onunkine temas ettirmeniz yeterlidir Bedevi Arap
toplumunda el-tunucircb bil-tunucircb (tent-rope touching tent-rope) olarak bilinen
bu pratik sayesinde onun komşusu (jacircr) olur ve himayesine girmiş
sayılırsınız (Smith 1903 49)
Bu gibi himaye taleplerinin (istijacircr) oumlzellikle kabile iccedili bir cinayet veya
anlaşmazlıktan dolayı suumlrguumln-kaccedilak durumuna duumlşenlerin başka bir
kabilenin asabiyetine dacirchil edilebilmesi iccedilin kabul goumlrduumlğuuml accedilıktır15
Buumltuumln
bu durumlarda himaye edilen kişinin kendi kabilesi ile bağı kesilir ve yeni
koruyucularının asabiyetine dahil olur Sahlins (2010) ilkel toplumlardaki
hediyeleşme ve lsquobirlikte yemek yemersquo (commensality) pratiklerinin benzer
işlevine dikkati ccedilekmiştir
Uumlretici guumlccedillerin bulunduğu duumlzey ile asabiyet arasındaki ilişkiyi goumlsteren en
iyi oumlrnek bedevi toplumlarda nesebin korunmasına verilen oumlnemdir
lsquoYardımlaşma ve birbirini korumaya hizmet eden nesep şecerelerinin
Araplar arasında muhafaza edilmesi onların zor geccedilinmelerinden darlık
iccedilinde yaşamalarından ve yurtlarının ekonomik durumundan ileri gelmiştirrsquo
(I 326) Burada Marxrsquoın (1979 25) ekonomik belirlenimciliği oumlzetleyen o
ccedilok bilinen tespitini hatırlamadan geccedilmek olmaz lsquoMaddi hayatın uumlretim
tarzı genel olarak toplumsal siyasal ve entelektuumlel hayat suumlrecini
koşullandırır İnsanların varlığını belirleyen şey bilinccedilleri değildir tam
tersine onların bilincini belirleyen toplumsal varlıklarıdırrsquo
Kandaş oumlrguumltlenmeyi karakterize eden başlıca oumlzellik her bireyin kişisel
guumlvenliği bakımından soyrsquoa (gens) guumlvenmesi ve soyu tarafından himaye
edilmesidir ona saldıran buumltuumln soya saldırıyor demektir (Engels 1971 122)
Bir soyun buumltuumln uumlyeleri kendilerini tek bir lsquokanrsquo olarak goumlruumlrler Bu bilinccedil
durumu en accedilık şekilde bedevi Araplarda akrabalığın etkin sınırlarının
oumllccediluumlmuumlnuumln aracını veren lsquokan davasırsquo hukukunda goumlruumlluumlr Bir akrabalık
grubu aralarında kan davası olmayan bir topluluktur Eğer bir adam kendi
akrabalarından birini oumllduumlruumlrse etrafında kendi tarafını tutacak kimseyi
bulamaz Ya kendi akrabaları tarafından oumllduumlruumlluumlr ya da grubun dışına atılır
başka bir gruba sığınarak suumlrguumln durumuna duumlşer Akrabalık grubu aynı
zamanda her kan davasında daima birlikte hareket edenleri ifade eder Bu
grup bir aile bir hane halkı veya oumlleninoumllduumlruumllenin akrabaları değildir ortak
bir grubun adını taşıyan diğer buumltuumln alt grupların birliğidir Akan kan
oumllduumlruumllen kişinin değil kabilenin kanıdır (Smith 1903 22-23) Benzer
pratiklerin bedevi Arap toplumları ile sınırlı olmadığını burada belirtmekle
yetinelim
15 Bedevi yaşam biccedilimini damgalayan uumlccedil temel olgu gelenekselleşme uumlzerinden ittifak ve himaye fırsatına doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr Gıda paylaşımı yolculuk ve ccediladır komşuluğu Sonuncusu mekacircnla ilişkisi
bakımından oumlzellikle hassastır Sahabeden Ubeyy b Karsquob lsquoEvimin Muhammedrsquoin evine ccediladır ipiyle
bağlanmış olmasını istememrsquo diyen adamı Tanrı Elccedilisirsquone şikacircyet eder (Muumlslim 1977 1917)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
88
Boumlyle bir ccedilevrede lsquoakraba olmayanrsquo genellikle lsquoduumlşmanrsquo ya da lsquoyabancırsquo
sayıldığından (Sahlins 2010 193) ittifak ve himayeden yoksun kalmak
oumlluumlm tehlikesiyle eşdeğerdir O kadar ki ilahi mesajın taşıyıcısı olan
peygamberler bile bu tehlikeyi goumlze almazlar Nitekim Taiflilerin koumltuuml
muamelesine maruz kalan Hz Muhammed Mekkersquoye doumlnuumlşuumlnde İslam
duumlşmanlarından birinin (Mutrsquoim b Adiy) himayesinde şehre girebilir (TDV-
3 1991 402)
Demek ki asabiyet ilişkilerden ccedilok bağlara goumlnderme yapar Bu youmlnuumlyle
asabiyet iccedilin en uygun tanım onun lsquokolektif aksiyonrsquo anlamına geldiğidir
(Hassan 1982 197) Asabiyet zayıfların ittifakıdır guumlccedillenince goumlzden
duumlşen guumlccedilluuml tarafın bozduğu bir ittifakhellip Bu tanımlamanın asabiyetin
sadece bedevi toplumlara oumlzguuml olduğu uygarlıkla birlikte işlevini yitirdiği
goumlruumlşuumlnuuml desteklemediğine dikkat edilmelidir Kan-nesep kaynaklı olmasa
bile insanları kolektif aksiyona sevk eden ittifak ve bağlılıkların teşhis
edilebildiği durumlarda asabiyetin varlığından soumlz etmek meşrudur Bu
accedilıdan bakıldığında asabiyetin sosyal yapısalcılar ve post-modernistlerin
lsquokimlikrsquo olarak tanımladıkları şeyin erken bir formu (tribal identity)
olabileceği duumlşuumlncesi (Kalpakian 2008 370) -modernizasyon riski
iccedilermekle birlikte- tuumlmuumlyle temelsiz değildir İbn Haldunrsquoun asabiyet
kavramına bedevi toplumlar uumlzerindeki goumlzlemlerinden hareketle ulaştığı
doğrudur Bununla birlikte asabiyetin salt bu toplumlarla sınırlı bir bağlamda
istihdam edilmesi basitccedile lsquokavramın koumlkenine hapsedilmesirsquo olarak
tanımlayabileceğimiz bir kısıtlılık durumu yaratabilir Eş deyişle duumlşuumlnuumlruumln
oumlnuumlnde ufuk accedilan bir kavramsallaştırma bizim iccedilin aksine kavramsal bir
kısıta doumlnuumlşecektir
Asabiyet kavramına atfettiği oumlzel oumlnem İbn Haldunrsquoun belirleyici faktoumlr
olarak insan teki yerine toplumu oumlne ccedilıkaran tarih anlayışının sonucudur
(Katsiaficas 1996 15) Mukaddimersquonin pek ccedilok yerinde ima edildiği uumlzere
insan tek başına sadece bir lsquoşeyrsquodir İnsanlar iccediltima halinde bulunarak
kendilerine dayanışma ve kimlik duygusu veren siyasal oumlrguumltlenmeyi
sağlayan bilinccedil durumuna (asabiyet) ulaşırlar
Asabiyet yukarıda değinildiği gibi yalnızca biyolojik yakınlıktan
kaynaklanmaz koumlle azadı (velacirc) nesebe katma (istilhak) veya anlaşma
(hılf) gibi yollarla da biyolojik yakınlıktan beklenen yarar (kolektif aksiyon)
sağlanabilir Hatta lsquoihsanıyla birini yetiştiren kimse ile onun ihsanıyla
yetişen kişi arasında hususi bir bağlanış husule gelir Bu bağ da koumllelik ve
anlaşma vasıtasıyla husule gelen bağlantı yerini tutar arada nesep bağı
olmadığı halde yakınlık sağlamlaşır ve nesepten husule gelen fayda elde
edilirrsquo (I 463) lsquoİhsan yoluyla asabiyet inşasırsquo konusuna ileride tekrar
doumlneceğiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
89
Dindar bir Muumlsluumlman lsquoHicret neden sadece Mekkeli Muumlsluumlmanlara farz
kılındırsquo diye soracak olursa İbn Haldun ona şu cevabı verecektir lsquoCcediluumlnkuuml
Mekke ahalisinde Peygamberi korumak ve ona yardım etmek hususunda
goumlccedilebe Araplarda bulunmayan bir oumlzellik vardı ki o da nesil ve nesep
bakımından Peygambere olan yakınlıkları ve bu bağın onları Peygamberi
korumaya sevk ettirmesi idirsquo (I 311) Demek ki dini bir misyon veya
ccedilağrının başarısı iccedilin dahi guumlccedilluuml bir asabiyet oumln koşuldur Mukaddimersquonin
lsquodine davetin asabiyetten başka bir kuvvetle tamam olamayacağına dairrsquo 6
Fasılrsquoı (1 Kitap 3 Boumlluumlm) bunu daha accedilık şekilde serimler İslamrsquoın
başarısını lsquolaikrsquo ve din dışı bir faktoumlrle accedilıklamış olması yalnız kendi
doumlneminde değil buguumln iccedilin bile cesur bir adım sayılır
Acaba bunun tam tersi de geccedilerli midir Bir asabiyet dinsel bir temele
dayanmaksızın memleketler fethedip zaferler kazanabilir mi Mukaddime
boumlyle bir soruyu yanıtlamaz goumlruumlnuumlrse de (Kalpakian 2008 372) asabiyet
gibi din dışı hatta sivil bir faktoumlre verdiği roluuml dine de verdiğini duumlşuumlnmek
iccedilin bir neden yoktur Herhangi bir dini ilkenin yardımı olmaksızın da Muumllk
tesis edilebilir (Arslan 2014 153) Tarihsel accedilıdan bakıldığında dinsel bir
temele sahip goumlruumlnmeyen 5 yuumlzyıldaki Cermen ve Hun akınları ile 13
yuumlzyıldaki Moğol istilası oumlrneklerine dayanarak -temkini elden bırakmadan-
bu soruya evet yanıtını vermek muumlmkuumlnduumlr
Oumlzetle asabiyet insanın salt genetik potansiyeli tarafından dayatılan veya
kendiliğinden var olan lsquoverilirsquo bir bağ değildir lsquoatıfrsquo yoluyla var olan
(ascribed) ve etki doğuran bir bilinccedil durumudur Atıf ccedilerccedilevesi ise geccedilim
koşulları tarafından belirlenir
Buraya kadar anlatılanlardan asabiyetin teşhisi iccedilin bedeviliğin mahiyetinin
iyice anlaşılması gerektiği ortaya ccedilıkar Bu da bilhassa bedevi toplumlardaki
klan oumlrguumltlenmesinin kandaş toplum oumlzelliklerinin ve maddi gelişme
duumlzeyinin kavranması ile muumlmkuumln olabilir
Bedevi - Hazari Karşıtlığı
Arapccedila lsquob-d-aacutersquo fiil koumlkuumlnden gelen bedevi soumlzcuumlğuuml başlangıccedilla ilgili iptidai
ilksel primitive anlamlarına gelir Antropoloji yazınında ise lsquovahşetrsquo
(yabanıllık) aşamasından lsquobedeviyetrsquo (barbarlık) aşamasına geccedilmiş insan
topluluklarını hayvancılıkla uğraşan goumlccedilebe veya koumlylerde yaşayan ccediliftccedili
toplulukları ifade eder lsquoBedevirsquo soumlzcuumlğuuml Ugan (1989) ccedilevirisinde lsquogoumlccedilebersquo
olarak ccedilevrilmişse de Mukaddimersquonin genel ccedilerccedilevesi iccedilinde goumlccedilebeler
yanında barbar-kandaş tarım toplumlarını da kapsadığı accedilıktır (Hassan
1982 245) İbn Haldun bedevi soumlzcuumlğuumlnuuml goumlccedilebe kabile yaşamını
(nomadism) ifade etmek iccedilin kullandığı gibi kentlerden uzakta kırsal
boumllgelerde yerleşik ccediliftccedili ve ccediloban halklar iccedilin de kullanır bunlar arasında
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
90
sosyolojik bir ayrım yapmaz (Ibn Khaldun 2012 849) Hepsinde de kent
yaşamının getirdiği zenginlik ve genişlikten uzak bir yaşam soumlz konusudur
Bedeviliğin doğası kişinin sosyo-ekonomik konumunun nesep bağları ile
tayin edildiği lsquotoplumsalrsquo olanın lsquobireyselrsquo olanı oumlncelediği bir topluma
işaret eder Bedevi yaşam tarzının karşıtını temsil eden lsquohazari toplumrsquo
(Arapccedila h-dz-r fiil koumlkuumlnden) ise yerleşik medeni suumlkucircnet (huzur) iccedilinde
yaşayan kentli toplumları İbn Haldunrsquoun deyimiyle lsquonefislerini guumlven iccedilinde
sayanlarırsquo (I 314) ifade eder Mukaddimersquode her iki yaşam tarzı bir karşıtlık
iccedilinde sunulur Karşıtlığın temelinde ise geccedilim biccedilimlerinin farklılığı
yatmaktadır
Soy (gens)16
ortak bir doumllden (tribursquonun ortak atasından) geliyor olmakla
oumlvuumlnen kandaş grupların (Engels 1971 119) ya da -benzer anlama gelmek
uumlzere- aynı ortak atadan gelen belirli bir soy adı ile diğerlerinden ayrılan ve
aralarında kan bağı olan bir yakınlar topluluğunun oumlrguumltlenmesini temsil
eder (Morgan 1994 151) Ortak bir atadan tuumlreyiş inancının başlıca işlevi
ccedilok sayıda aileyi birbirine eklemleyen bir mekanizma oluşturmaktır Kandaş
toplum yapısı sadece bedevi Araplarda değil buumltuumln ilkel topluluklarda
goumlruumlluumlr Hepsinde de ortak olan şey lsquosoyrsquo bağlarından gelen birlikte inanma
birlikte harekete geccedilme ve dayanışma motivasyonudur Buna -
Montesquieursquoden oumlduumlnccedil alarak- barbarlığın lsquoyasasırsquo da diyebiliriz Bu yasa
yardımlaşma savunma ve bir zarara uğranıldığında bunu giderme
ccedilabalarında birlik ve bir dizi karşılıklı yuumlkuumlmluumlluumlk iccedilerir (Morgan 1994
326)
Akrabalık ilişkisinin dayandığı lsquoortak atarsquo her zaman biyolojik bir koumlkene
goumlnderme yapmaz soyun anlaşma veya birleşme gibi ilkel duumlzeydeki siyasal
kararlarla genişletilmesi de muumlmkuumlnduumlr Soyu soy yapan ortak atanın koumlkleri
ccediloğu kez bir hayvan bitki ya da doğal bir olgu ile temsil edilen lsquototemrsquoe
dayanır17
Kandaşlık ortak atanın bir işlevidir (Childe 1995 45) Ccedileşitli
vesilelerle (ayin savaş duumlğuumln vs) ortak ataya goumlnderme yapılması adının
ve erdemlerinin anılması ilkel toplumların ortak oumlzelliğidir Oumlrneğin
İslamrsquodan oumlnce Araplar hac ibadetini tamamladıktan sonra Mina mevkiinde -
buguumlnkuuml- mescit ile dağ arasındaki yerde bir suumlre dururlar atalarının
oumlvguumllerini (mefahir) ve oumlzel guumlnlerini (eyyam-ı mahsusa) anarlardı (Yazır
1979 724) Kabile kardeşliği yerine din kardeşliğini oumlne ccedilıkaran Kurrsquoanrsquoın
inananlardan atalarını değil Allahrsquoı anmalarını (zikr) istemesi anlamlıdır
lsquoSonra hacla ilgili ibadetlerinizi bitirdiğinizde oumlnceden atalarınızı
16 Gens (Latin) Genos (Grek) Ganas (Sanskrit) Cins (Arap) Hassan (1982 178) bunlara Tuumlrkccediledeki
lsquoKanrsquo ve lsquoHanrsquo soumlzcuumlklerini de ekler 17 Bedevi Arap kabilelerinin kendilerini ccediloğunlukla bir hayvana nispet eden adlar almış olmaları rastlantı
değildir Benicirc Kelb (koumlpek) Benicirc Bekr (erkek deve) Benicirc Anmar (panter) Benicirc Dibab (kertenkele) Benicirc
Esed (aslan) gibi Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1903 44)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
91
zikrettiğiniz gibi şimdi de oumlyle ve hatta daha kuvvetli bir şekilde Allahı
zikredinizrsquo (Bakara 2 200) Uumlretici guumlccedillerin geldiği yeni aşama bedevi
toplumu damgalayan atalar inancının yadsınmasını daha geniş oumllccedilekli bir
siyasal oumlrguumltlenmeye geccedililmesini zorunlu kılacaktır
Morgan (1994) barbarlık-uygarlık ilişkisini lsquomaddecirsquo bir tarih anlayışıyla
ortaya koyarken insanlığın tarih-oumlncesini yabanıllık barbarlık ve uygarlık
olmak uumlzere uumlccedil aşamada ele alır Her bir aşama da kendi iccedilinde aşağı orta ve
yukarı olmak uumlzere uumlccedil alt aşamaya boumlluumlnmuumlştuumlr Oumlrneğin barbarlığın aşağı
aşaması ccediloumlmlekccedililik (pottery) ile başlamış hayvan ve bitkilerin
evcilleştirilerek tarıma geccedililmesi kerpiccedil ve taştan evler yapılması ile orta
aşamaya geccedililmiştir Demirin ergitilmesiyle başlayan yukarı barbarlık
aşaması ise fonetik alfabenin icadı ile sona ermiş ve uygarlık aşamasına
geccedililmiştir
Yabanıllık asabiyetle ilgili boumlluumlmde accedilıklandığı gibi duumlnyanın mamur
olmadan oumlnceki durumunu ifade eder Duumlnyanın imarını insanların
cemiyetler halinde yaşama geccedilmesiyle başlatan İbn Haldun insanlığın
yabanıl doumlnemine Umran ilmi kapsamında oumlzel bir yer vermemiştir Demek
ki duumlnyanın bazı boumllgelerinde yabanıllara rastlamak muumlmkuumlnduumlr Duumlnyanın
sularla kaplı olmayan yerlerini yedi iklim boumllgesine ayıran duumlşuumlnuumlre goumlre
oumlrneğin batı Afrikarsquonın en guumlneyinde (Sahra altı) uzanan lsquoBirinci İklimrsquo
olarak adlandırdığı boumllge boumlyledir lsquoOralarda ancak insandan ziyade dilsiz
hayvanlara en yakın bir seviyede bulunan kimseler yaşarlar bunlar ccediloumlllerde
ve mağaralarda yaşarlar Otlar terbiye edilerek hazırlanmış ve tabii halde
olan taneler yerler birbirlerini yedikleri zamanlar da olur Bunlar insanlar
sırasında sayılmazlarrsquo (I 131)
Mukaddimersquodeki bedevi toplum Morganrsquoın sınıflandırmasında kabaca
barbarlığın orta ve yukarı aşamalarına denk duumlşer Her iki tanımlamada da
bedevi yaşam tarzının mutlaka goumlccedilebeliğe karşılık gelmediğine dikkat
ccedilekilmelidir Yerleşikliğin lsquokırsalrsquo formları da (koumlyluumlluumlk yarı-goumlccedilerlik)
bedeviliği temsil eder geccedilimini tarım ve hayvancılıkla temin edenler iccedilin
lsquokoumlylerde ve sahralarda yaşamak bir zarurettirrsquo (I 303) Mukaddimersquode
tanımlanan bedevi geccedilim tarzının ayırt edici oumlzelliği geccedilim sisteminin tarım
ve hayvancılığa dayalı olmasıdır Bu tarz uumlretimin uumlstuumlnluumlğuuml şuradan
kaynaklanır Uumlretim hayatı en dar sınırlar iccedilinde hareket etmektedir ama
uumlreticiler kendi uumlruumlnlerinin sahibidir (Engels 1971 157) Hazariliğe geccedilişle
birlikte kaybolan bu uumlretim tarzında uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime
youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir
uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir Eş deyişle tarım ve hayvancılığın lsquoyaygınrsquo
(extensive) formlarına goumlnderme yapan bir geccedilim sistemi geccedilerlidir
Ccediliftccedililiğin lsquoyerleşik hayat ccedilağından oumlnceki evreye ait olmasırsquo bunu ifade
eder (II 383)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
92
Bedevilik oumlzellikle hayvancılığa dayalı goumlccedilebelik kendi buumlnyesindeki
ccedilelişkilerle sınırlandırılmıştır Ccedilobanlığa dayalı ekonomi doğası gereği
verimsizdir uumlruumln protein youmlnuumlnden zengin ise de kalori youmlnuumlnden fakirdir
(Earle 2013 225) Dolayısıyla duumlşuumlk yoğunluklu bir nuumlfus iccedilin bile tarımsal
uumlruumlnlerle muumlbadele zorunludur Bedevi geccedilim sistemi iccedilin geniş otlaklar
gerektiğinde işlenecek topraklar imkacircnlarından yararlanabileceği kentler ve
hepsinden oumlnemlisi bu uumlccediluuml arasında bir med-cezir duumlzenliliği iccedilinde gidip
gelme serbestliği gerekir Demek ki goumlccedilebenin kendi oumlzguumln yaşam alanı
(badiye) ile yetinmemek ve yerleşik-hazari toplumlarla ccedilatışmaya girmek
iccedilin yeterince nedeni vardır (Braudel 1989 108) Şefin iktidarının -
kaynakların etkin kontroluuml anlamında- varabileceği sınırlar bu nedenlerle
yakından ilgilidir Otlakların genişliği hayvanların hareketli doğası ve duumlşuumlk
tarımsal uumlretim şefler accedilısından merkezi bir kontroluuml zorlaştırdığından
ekonomik yoğunlaşma ve suumlrduumlruumllebilir buumlyuumlme potansiyelini sınırlar (Earle
2013 226)
Sonuccedilta hazari toplumlarla temas kaccedilınılmazdır Temasın alacağı biccedilimi
(muumlbadele yağma yerleşik hayata katılma gibi) buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi
ekonominin uumlretim duumlzeyi ile hazari toplumun iccedilsel zayıflıkları tayin eder
Tarımın iyileştirildiği uumlruumln doumlnuumlşuumlmuumlnuumln uygulandığı tekniklerin
yaygınlaştığı yerlerde saban ile suumlruuml arasındaki rekabet saban lehine
sonuccedillanır goumlccedilebe hayatı zamanla yok olur (Braudel 1989 110)
Son tahlilde bedevilikten hazariliğe ve başkanlıktan (riyaset şeflik) Muumllkrsquoe
(devlete) geccedilişi sağlayan şey uumlretici guumlccedillerin gelişmesidir asabiyet değildir
lsquohellip ihtiyaccedillarından artacak derecede zenginlik ve genişlikhelliprsquo (I 303) ifadesi
bunu accedilıklar Geccediliş suumlrecinin teşhisinde temel oumllccediluumlt uumlretim tarzıdır Keza
bedeviliği uygarlıktan (hazarilik) ayıran oumllccediluumlt goumlccedilebelik ve yerleşiklik
değildir (Hassan 1982 159) Artık uumlruumln ile uygarlık ve devletin doğuşu
arasında kurulan nedensellik ekonomik belirlenimciliğin temelini oluşturur
Bu zenginlik ve genişliğin yeniden dağıtımı şefliklerin temel işlevi iken
merkezi devletlerin ortaya ccedilıkışı buumlyuumlk oumllccediluumlde ekonomik kaynaklara
erişimin kontroluuml ile ilgilidir İnsanların ekonomik gelişim bakımından
bulundukları aşama o kadar belirleyicidir ki lsquohellip bolluk ve genişliğin tendeki
hal ve tesirleri ibadet ve zahitlikte de goumlruumllmektedirhellip kendilerini ibadete
verenlerin ccediloğu sahra ahalisinden az yiyen ve besinleri kıt olanlardırrsquo (I
210-211)
Bedeviliğin sosyal oumlrguumltlenmesi ise aksine gıdaya erişim konusunda yaygın
bir lsquosınırlanmışlıkrsquo durumu (circumscription) ile damgalanmıştır18
Bu
sınırlanmışlığın derecesi aynı asabiyetin uumlyeleri arasında yuumlksek duumlzeyde
18 lsquoSınırlanmışlıkrsquo durumunun siyasal anlamına ilk kez Robert L Carneiro dikkati ccedilekmiştir Bkz
Carneiro RL (1970) A Theory of the Origin of the State Science (169) 733-738
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
93
karşılıklı bağımlılığı koşullandırır Konukseverlik kuralları ve yiyeceğin
(oumlzellikle et) boumlluumlnmesine ilişkin gelenekler hazari toplumdaki uygarca
jestlerden daha etkili bir gıda paylaşım oumlruumlntuumlsuumlnuuml tahkim eder Bir başka
deyişle onları coumlmert yapan şey ihtiyaccedil maddelerinin yeterli değil aksine kıt
olmasıdır (Evans-Pritchardrsquotan nakleden Sahlins 2010 206)
Bedevi toplumda yuumlruumlrluumlkteki cezai yaptırımlar bile buumlyuumlk oumllccediluumlde ekolojik
koşulların tayin ettiği geccedilim imkanlarının desteklenmesine youmlneliktir
Oumlrneğin oumllduumlrme ve yaralamalar mağdurların muumltevazı bir suumlruumlye sahip
olmasıyla sonuccedillanabilir Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlneminde bir
adamın lsquodiyetrsquo olarak değeri 100 deve veya 200 sığır veya 2000 koyuna
denktir (TDV-9 1994 475) Geccedilim kaynaklarının değer oumllccediluumlsuuml olarak kabul
edildiği benzer pratikleri İslam oumlncesi Arap toplumunda ve diğer bedevi
toplumlarda da goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Eski Nors dilinde buumlyuumlkbaş hayvan (feacute)
soumlzcuumlğuuml servet anlamına geliyordu (Earle 2013 122)
Bedeviliğin siyasal oumlrguumltlenmesi şefliklerdir Şefliklerin lsquosiyasalrsquo
oumlrguumltlenmeler olmadığını duumlşuumlnmek yanıltıcıdır merkezi devletin zuhurunu
siyasallığın miladı olarak goumlren uygarlıkccedilı bakış accedilısının yansımasıdır
asabiyeti bedevi toplumla sınırlı tutan yaklaşımın uzantısıdır Bununla
birlikte şeflikler tekduumlze yapılar olmayıp tarihsel suumlreccedil iccedilinde daha karmaşık
oumlrguumltlenmelere doğru evrildikleri gibi kontrol edilen ekonomik kaynakların
imkacircn verdiği durumlarda merkezi devlet yapılarına doumlnuumlşme potansiyeli
taşırlar Şeflikler Flanneryrsquonin (1995) avcı-toplayıcı zuumlmreler (band)
otonom koumly toplulukları şeflikler ilkel devletler ve devlet şeklinde
sıraladığı ilerlemenin tarihsel uğraklarından birini oluştururlar uumlretici
guumlccedillerdeki gelişmeye bağlı olarak basitten karmaşığa doğru uzanan bir
ccedileşitliliğe sahiptirler
Şeflikler orta oumllccedilekli siyasal birimlerdir kuumlccediluumlk oumllccedilekli koumly temelli siyasal
birimler ile buumlyuumlk buumlrokratik devletlerarasındaki evrimsel boşluğu birbirine
bağlarlar (Earle 2013 27) Şeflikler soy oumlrguumltlenmesine dayalı toplumlardır
ve Morganrsquoın (1994) lsquosocietasrsquo tanımına karşılık gelirler Şefliğin merkezi
bir devlet oumlrguumltlenmesine (civitas) doğru evrilmesi buumlyuumlk oumllccediluumlde tarım ve
hayvancılıkta yoğunlaşma yoluyla tahsis edebileceği ekonomik artığın
buumlyuumlmesine bağlıdır Şefler kabile ccedilıkarlarının gerccedilekleşmesine yardımcı
olma kabiliyetlerine bağlı olarak ciddi bir toplumsal guumlce sahip olabilirlerse
de bu guumlccedil buumlyuumlk oumllccedilekli tarımsal toplumların elitlerine goumlre oldukccedila
sınırlıdır
Devlet oumlncesi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimini temsil eden şeflikler kuşkusuz
tuumlrdeş birimler değildir Oumlzellikle oumlrguumltlenmenin lsquokarmaşıklıkrsquo (complexity)
derecesi arttıkccedila şeflikleri arkaik devletlerden ayırt etmek zorlaşır ara
aşamaların varlığının kabuluuml zorunlu hale gelir Grinin (2011) bu zorluğu
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
94
karmaşık şeflikleri lsquoilkel devlet benzerirsquo (early state analogue) şeklinde
adlandırarak aşmaya ccedilalışmıştır Ona goumlre ilkel devlet benzerleri buumlyuumlkluumlk
sosyo-kuumlltuumlrel veveya siyasal karmaşıklık işlevsel farklılaşma ve yuumlruumltuumllen
goumlrevlerin oumllccedileği bakımından ilkel devletlerle mukayese edilebilen
akrabalık ideolojisine dayalı karmaşık devletsiz toplumların ccedileşitli formlarını
ifade eder Hawaii şefliklerini ve İslam oumlncesi Mekke gibi bağımsız oumlz
youmlnetime sahip kentleri bu kapsamda değerlendiren Grinin şefliklerden ilkel
devlete geccedilişi accedilıklayan iki farklı model oumlnerir lsquoDikeyrsquo modelde
şefliklerden doğrudan ilkel devletlere geccedililirken (Mezopotamya ve eski
Yunan toplumları) lsquoYatayrsquo modelde ise şeflikler oumlnce lsquoilkel devlet benzerirsquo
yapılara doumlnuumlşmekte bu yapılar uumlzerinden ilkel devlet aşamasına (Cengiz
Hanrsquoın Moğol imparatorluğu 1810rsquodan sonraki Hawaii toplumu gibi)
geccedililmektedir (Grinin 2011 256)
Şekil 3 Grininrsquoin (2011) İlkel Devlete Geccediliş Modellemesi
Ara aşamaları farklı biccedilimlerde kurgulamak muumlmkuumln olsa da şefliklerden
devletlere geccediliş suumlrecini belirleyen ana etmenlerin toplumsalyoumlnetsel
uzmanlaşma ve -karar verme faaliyetlerindeki hiyerarşiye goumlnderme yapan-
karmaşıklık derecesi olduğu soumlylenebilir
Tarım ve hayvancılığa dayalı geccedilim sistemlerinin lsquoyaygınrsquo yapısı şefliklerin
heterarşik (merkezileşmemiş dağınık merkezli) siyasal yapısını
koşullandırır Ancak buna dayanarak şefliklerin farklılaşmamış bir toplumsal
yapı uumlzerinde yuumlkseldikleri varsayılamaz Şeflik duumlzeyindeki toplumlar
goumlrece eşitlikccedili otonom koumly toplulukları ile sınıflı toplumlar arasında yer
alan ruumltbe sıralamasına (ranking) sahip toplumlardır Toplumsal eşitsizlik
bakımından şefliklerin devletlerden başlıca farkı ruumltbe toplumları en
yuumlksekten en aşağıya doğru bir statuuml suumlrekliliğine (continuum of status)
sahip iken arkaik devletlerde bireylerin en azından lsquoyoumlneten ve youmlnetilenrsquo
olmak uumlzere -aralarında evlilikler bulunmayan- gerccedilek bir katmanlaşmaya
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
95
(stratification) sahip olmalarıdır Devletin yuumlkselişi ile birlikte şefliklerdeki
duumlşuumlk ruumltbeli aileler onları ortak atalara bağlayan bu continuumrsquodan
koparlar ve kalıcı alt sınıflara doumlnuumlşuumlrler (Flannery 1995 15-16) Oumlzetle
şefliklerde siyasal iktidarın kahır ve şiddetten uzak sınırlandırılmış
goumlruumlnuumlmuuml muumllk-devlet oumlrguumltlenmesine goumlredir
Bedeviliğin ilkeleri siyasal iktidar uumlzerinde sınırlayıcı rol oynayan
lsquooumlzguumlrluumlk eşitlik ve kardeşlikrsquotir Başkanların farklı unvanları (Ruesacirc
Chiefs Big Men Paramounts vs) olsa da ayrıcalıklı uumlstuumlnluumlkleri bulunmaz
lsquoBaşkanlık ululuktan ibaret olup ona başkaları uyrukluk ediyorsa da o kahır
ve kuvvetle huumlkmuumlnuuml yuumlruumltmek kudretinde değildirrsquo (I 353) Başkan lsquoyerelrsquo
bir oumlneme sahip olmakla yetinmek ve kendisine atfedilen ululuğu yiğitlik ve
sistematik coumlmertlik (noblesse oblige)19
goumlsterileriyle kanıtlamak
zorundadır Başkanın başkan (şef) olarak kalabilmesi ailesine
hizmetkacircrlarına ve korkulan bir savaşccedilı ve değerli bir dost olarak sahip
olduğu itibara bağlıdır (Earle 2013 147) Bir kabile reisinin fiili bir
otoriteye sahip olabildiği tek durum savaş veya savaş hazırlığı ile ilgili
faaliyetlerdir Savunma ve saldırı dışında kabile kaynaklarının oumlrguumltlenip
seferber edilmesi oumlrneğin angarya yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile kamusal imar faaliyetleri
yuumlruumltuumllmesi gibi durumlar ancak karmaşıklık duumlzeyi yuumlksek şefliklerde
goumlruumlluumlr
Hemen fark edileceği gibi soy birimlerine dayanan toplumların
lsquodemokratikrsquo ve eşitlikccedili yapısı huumlkuumlmdarlık ve Muumllk oumlrguumltlenmesiyle
karşıtlık iccedilindedir Soy sistemi ancak şeflikbaşkanlık temelindeki iktidar
stratejileri iccedilin bir dayanak sağlar Bedevi toplumlardaki şefliğin bu durumu
uumlretici guumlccedillerin goumlrece duumlşuumlk duumlzeyi ile ilgilidir Uumlretim geccedilimlik
ekonominin oumltesine geccedilemediğinden politik ekonomi lsquomerkezirsquo bir şekilde
denetlenemez Dolayısıyla toplum uumlzerinde ekonomik askeri ve ideolojik bir
denetim kurmak zorlaşır (Earle 2013 238) Savaşın ganimet ve yağmanın
meşru sayılması bu yuumlzdendir Yiğitlik ve kahramanlığın yuumlceltilmesi bu
meşruiyetin tahkimi accedilısından gereklidir
Bedeviliğin goumlruumlnuumlmuuml yiğitlik kahramanlık ve şiddet goumlsterisine dayanır
lsquoŞiddet ve kuvvet bunlar iccedilin bir yaradılış şecaat bir karakter olmuş[tur]helliprsquo
(I 315) Kurucu asabiyeti damgalayan bu oumlzellikler diyalektik biccedilimde
Muumllkrsquouumln taşıyıcı suumltunlarına doumlnuumlşecektir Kişisel haysiyet doğruluk
karakter ve yiğitlik barbarlarda yuumlceltilen başlıca oumlzelliklerdir (Engels 1971
136) Esasen iccedillerinden birinin onlara liderlik etmesi de bu oumlzelliklere sahip
olması sayesindedir Yoksa tevaruumls edilen veya miras bırakılan (kalıtsal) bir
19 Fransızca koumlkenli bu deyim lsquosoyluluk mecbur kılarrsquo (nobility obliges) anlamına gelir yuumlksek statuumlye sahip kişileri duumlşuumlk statuumlluuml kişilere karşı asil ve lsquocoumlmertrsquo davranmakla yuumlkuumlmluuml kılan toplumsal kuralı
ifade eder Ayrıntılar iccedilin bkz Fiddick vd (2013) A Cross-Cultural Study of Noblesse Oblige in
Economic Decision-Making Human Nature 24(3) 318-335 DOI 101007s12110-013-9169-9
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
96
liderlik soumlz konusu değildir Liderlik ancak suumlrekli olarak toplumsal artı ile
beslendiği takdirde kalıtsal bir şefliğe (başkanlık) doumlnuumlşebilir (Şenel 1982
131) Kabilenin demokratik20
yapısı tarafından sınırlandırılan başkan servet
youmlnuumlnden kabilenin geri kalan uumlyelerinden daha zengin değildir Bununla
birlikte o da coumlmertliği ile -borccedillu kılarak- siyasal anlamda onları
sınırlandırmıştır Cebir ve şiddet kabiliyeti kendi asabiyetine youmlnelik
olmayıp duumlşman sayılan kabilelerin sindirilmesi saldırganların
puumlskuumlrtuumllmesi ganimetler elde edilmesi iccedilindir
Arap şairi bu şiddet eğiliminin korkulası değil oumlvuumlnuumllesi bir durum olduğunu
edebi bir dille anlatır lsquoBizden hiccedil bir soylu kişi yatağında oumllmemiştir kanı
vurulduğu yerden başka yere akmamıştırrsquo (Oumlzcan 2011 39) Kuzeyli
(Nordic) halkların edebi incelik bakımından bundan geri kalmayan
efsaneleri goumlrece daha gerccedilekccedili bir anlatıma sahiptir lsquohellip Gunnar o ana
kadar sekiz adam yaralamış ve bunlardan ikisini oumllduumlrmuumlştuuml Şimdi kendisi
de iki yerinden yaralandı fakat herkes onun ne yaralanmaktan ne de oumlluumlmuumln
kendisinden ccedilekinmediğinde hemfikirdirsquo (Earle 2013 147)
Bedeviliğin şefliğe ve nihayetinde Muumllk oluşumuna goumltuumlren bu lsquoşiddetlirsquo
goumlruumlntuumlsuuml Mukaddimersquode insanın doğası ile ilişkilendirilir lsquoBirbirine
zulmetmek ve tecavuumlzlerde bulunmak insanlar iccedilin bir hulk [yaratılış] ve
karakter olmuşturrsquo (I 321) İbn Haldun insanları devlet oumlrguumltlenmesine
goumltuumlren nedenler konusunda Hobbesrsquoun habercisi gibidir lsquohellip Birbirinin
saldırganlığından kendilerini korumak iccedilin insanlar yasakccedilıya21
(huumlkuumlmet ve
hakime) muhtaccediltırlar Yoksa duumlşmanlık ve zuluumlm insanın hayvani olan bir
tabiatı olduğu iccedilin insanlar birbirlerine saldırırlar ve tecavuumlzlerde
bulunurlarrsquo (I 103)
Bedeviliğin yaşam alanı badiyedir Badiye aslında hazari toplumun
uzağındaki bir mekacircn değildir kentin bağ ve bahccedilelerinin bittiği ekonomik
ve demografik yoğunlaşmanın azaldığı yerde badiye başlar Bedevi kenti
ccedilevreleyen kırsal alanla onu ccedilevreleyen ccediloumllde yaşar Boumlyle bir coğrafyada
maddi ilerleme yolları doğanın kendisi tarafından kesilmiştir Ccediloumll kabile
oumlrguumltlenmesinin oumltesine geccedilmeye imkan verecek maddi koşulları sağlamaz
Oumlrneğin Araplarda ataların tanrılarının sabit kutsal mekacircnlarından
(sanctuary) uzaklaşmak anlamına gelen yaygın goumlccedillerden dolayı din kabile
duygusundan ccedilok ayrışmış Arapların İslam oumlncesi dinsel gelişimi diğer
antik toplumlarda olduğu gibi bedevilikten ccedilıkış yolu sağlamamıştır (Smith
1894 34 47) Bu durum bedevi yaşam tarzının İslamrsquoın yuumlkselişinde bir
avantaj sağlamış olabileceğini duumlşuumlnduumlruumlr Ccediluumlnkuuml bedevi bir Arap başka bir
20 Kabilenin-klanın demokratik yapısı modern anlamda temsili ve doğrudan demokrasilerle koşutluk iccedilermez Tuumlm toplumu ilgilendiren kararların toplumun tuumlm erkek uumlyelerinin toplanıp daha ccedilok yaşlıların
konuştuğu toplantılarda alınmasını ifade eder (Şenel 1982 217) 21 Ugan (1989) ccedilevirisindeki lsquoyasakccedilırsquo yerine lsquootoritersquo soumlzcuumlğuuml daha uygun goumlruumlnmektedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
82
alışkanlıklarından henuumlz kurtulamamış olduğundan kurucu gazilerin
himmetine muhtaccedil bir halde devleti youmlnetir
lsquoYaşamak iccedilin gerekli olan nesne ve vasıtaları elde etmek iccedilin ccedilalışmaktan
ibaretrsquo olan (II 325) geccedilinme (susbsistence) ise hepsinden oumlnce gelir Bu
lsquogeccedilinme tabii bir zaruret ve ihtiyaccedil olduğu iccedilindirrsquo (I 99) Geccedilinme lsquohayatı
idamersquo (survival) olarak da tanımlayabileceğimiz insan faaliyetlerini kapsar
esas olarak yiyecek uumlretimi alanında mutlak bir denetim kurulmasını
beslenme kaynak ve imkanlarının ccedileşitlenmesini ifade eder (Morgan 1994
78) Bu faaliyetlerin kapsamı buumlyuumlk oumllccediluumlde ihtiyaccedil-kaynak karşıtlığının
derecesi ile tayin edilir Başta kadın-erkek ilişkileri olmak uumlzere iş boumlluumlmuuml
ve işbirliğine dayalı ilişkiler geccedilinme amaccedillı faaliyetleri iccedilerir Bu anlamda
geccedilinme ekonomi-politiğin bedevi formunu temsil eder
Morganrsquoın (1994) lsquovarlık suumlrduumlrme sanatırsquo (art of subsistence) olarak
adlandırdığı geccedilinme genel olarak bir topluluk veya boumllge dahilindeki
goumlrece kendine yeterli ve başlıca amacı guumlnluumlk tuumlketim olan faaliyetlere
(avcılık-toplayıcılık balıkccedilılık ccediliftccedililik hayvancılık-ccedilobanlık gibi)
goumlnderme yapar Uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki
muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir
Kaynakların fazla zorlanmadığı duumlşuumlk yoğunluklu bir ekonomiyi temsil
eden geccedilinme faaliyetlerini Sahlins (2010) lsquoHane Tipi Uumlretim Tarzı-HTUumlTrsquo
(Domestic Mode of Production) olarak adlandırır Tahmin edileceği gibi
HTUumlT yapısal olarak artık uumlruumln oluşumuna karşı olan bir sistemdir artık
uumlruumln yoktur aksine lsquoartık emekartık zamanrsquo vardır Biz buna
Mukaddimersquonin kuramsal ccedilerccedilevesinden hareketle lsquobedevi uumlretim tarzırsquo da
diyebiliriz
Geccedilinmenin doğası insanları topluluklar halinde yaşamaya ve işbirliğine
sevk eder lsquohellip tek bir kişi yalnız başına muhtaccedil olduğu gıdayı temin
etmekten acizdirhellip birbirine yardım ederek kendilerinin sayılarından kat kat
fazla insanı geccedilindirecek miktarda gıda maddeleri istihsal edebilirlerrsquo (I
101) Buradaki istihsal lsquouumlretimrsquo anlamına gelir Oumlnde gelim itibarıyla
sıralayacak olursak Geccedilinme (1) Bedevilik (2) Muumllk (3) ve Hazarilik (4)
lsquoGeccedilinmersquo oumlzel bir aşama değil aşamalara (bedevilik ve hazarilik) geccediliş
keyfiyetini ve oralarda kalış suumlresini tayin eden sınırlayıcı bir faktoumlrduumlr
hepsinden oumlnce gelmesi bunu ifade etmek iccedilindir
Oumlzetlemek gerekirse Umran insan topluluklarının yapıp ettikleriyle ilgili bu
doumlrt oumlğe arasında asabiyet uumlzerinden kurulan karşılıklı ilişkilerin toplamı
hatta bu ilişkilerin kendisidir Bilim olarak bakıldığında ise ccedilağdaş anlamda
hem tarih hem sosyoloji hem de bir siyasal kuramdır ya da-tek başına-
bunlardan hiccedilbiri değildir (Hassan 1982 127) Bu disiplinlere siyasal
antropoloji ve ekonomi-politiği de dahil etmeliyiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
83
Bedevilikten hazariliğe geccediliş suumlreci İbn Haldunrsquoun siyasal kuramında
merkezi bir yere sahiptir Bu suumlrecin tahlil ve takibi iccedilin seferber edilen
kavram ise asabiyettir
lsquoAsabiyetrsquo Kavramı
Arapccedila lsquoa-s-brsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen asabiyet lsquotutmak bağlı olmakrsquo
anlamlarına gelir (Yıldız 2010 41) Asabe ise lsquoacircsıbrsquoın ccediloğuludur soumlzcuumlğuumln
koumlkeninde ldquosarmak kuşatmakrdquo anlamları bulunur Kavgada veya savunma
sırasında yakın akraba kişinin etrafını sardığı onu korumaya ccedilalıştığı iccedilin
bunlara asabe denilmiştir Asabe İslam oumlncesinde kişinin baba tarafından
gelen erkek akrabaları (agnates) ve erkek ccedilocuklar anlamında kullanılırken
İslam hukuk yazınında lsquotek başına bulunduğu zaman mirasın tamamını belli
hisseli mirasccedilılar (ashab-ı feraiz) beraber bulunduğu zaman onlardan arta
kalanı alan mirasccedilırsquo şeklinde tanımlanmıştır (TDV-3 1991 452-453)
Asabe soumlzcuumlğuuml aynı zamanda lsquobirlikte savaşa gidenrsquo dolayısıyla bedevi
Arap toplumunun kan davası (blood-feud) hukukunda aynı kurallara tabi
olanların birlikteliğini ifade eder Bu youmlnuumlyle asabe sayısı belirli bir
kalabalık ya da cemaati anlatan usbe soumlzcuumlğuuml ile ilişkili goumlruumlnuumlr (Ibn
Khaldun 2012 851) İslam oumlncesi gelenekler uyarınca savaşta yağma
(ganimet) suumlrecinin youmlnetiminde ve malların korunmasında yer almayanlar
mirasccedilı olamazlar (Smith 1903 54 66) Hem mirasccedilıları hem de savaşccedilıları
ifade eden asabenin erkek cinsiyetine goumlre biccedilimlenen bu doğası kadınların -
duruma goumlre- muumllkiyet veya ganimete konu olabildiği bedevi geccedilim sistemi
ile tutarlıdır Kız kardeşe ya da kız evlada da mirastan pay veren Tanrı
buyruğuna13
Medine erkeklerinin tepki goumlstermiş olması herhalde bundandır
(Smith 1903 117)
Asabiyet ise lsquoaynı soydan gelenlerin veya bir başka sebeple aralarında
yakınlık bulunanların muhaliflere karşı birlikte hareket etmelerini sağlayan
dayanışma duygusursquo olarak tanımlanmıştır (TDV-3 1991 453-454)
Dilimizdeki kullanımı azalmakla birlikte aynı koumlkten gelen asabiye
(noumlroloji) teriminde ve inanca bağlılığı ifade eden taassup soumlzcuumlğuumlnde ortak
olan oumlzellik her ikisinin de şeyler veveya bireyler arasındaki bağlara
goumlnderme yapmasıdır
13 Smith (1903) Nisa suresinin 126 ayetine goumlnderme yapmışsa da mirasla ilgili duumlzenlemeler aynı surenin 11 12 ve 176 ayetlerinde yer almıştır Oumlzellikle sonuncusunun nasıl uygulanacağına ilişkin
sorulara Tanrı Elccedilisirsquonin tepkisinin de sert olduğu anlaşılmaktadır Halife Oumlmer bir Cuma hutbesinde
şoumlyle der lsquolsquohellip Resulullahrsquoa onun hakkında muumlracaat ettiğim kadar hiccedilbir şey hakkında muumlracaat etmemişimdir O da bana bu mevzuda yaptığı kadar hiccedilbir şey hakkında ağır soumlz soumlylememiştir Hatta
parmağı ile goumlğsuumlme dokunmuş ve lsquoYa Oumlmer Sana Nisa suresinin sonundaki yaz ayeti yetmiyor mursquo
demiştirhelliprsquorsquo Ayrıntılar iccedilin bkz Muumlslim (1977 4577)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
84
İbn Haldun asabiyet iccedilin Mukaddimersquonin değişik yerlerinde birbirinden
nuumlanslarla ayrılan accedilıklayıcı tanımlar getirmiştir
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden
kendilerini ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından
ibaret(tir)rsquo (I 82) Topluluk uumlyeleri arasındaki bağlılık ve kaynaşma
duygusu yaratma işlevine goumlnderme yapılır (Biz duygusu)
lsquoBir kavmin bir araya toplanarak kendini korumasından ve duumlşmana
karşı koymasından memleketler fethedip zafer kazanmayı
istemesinden duumlşmanı kuvvet ve şiddetle yenmekten ibaret(tir)rsquo (I
360) Asabiyetin aksiyoner ve şiddete doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Oumlteki duygusu)
lsquoBir nesilden gelenlerin bir araya toplanarak bir kuvvet kudret ve
uumlstuumlnluumlk sahibi olmaları ve bir ideal etrafında toplanmalarırsquo (I 373)
Asabiyetin dayanışma ve işbirliğine doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Kimlik inşası)
İccedilerdiği kimi muğlaklıklara karşın en saf betimlemelerini -doğal olarak-
Mukaddimersquode bulacağımız asabiyet İbn Haldunrsquoun lsquosiyasalrsquo kuramının
(veya Umran ilminin) temelini oluşturur Umranrsquoı bir ağaca benzeten G
Labicarsquoın formuumllasyonu ile ifade etmek gerekirse badiye bu ağacın
koumlklerini muumllk ve hadara goumlvdesini maişet dallarını ilimler yaprak ve
meyvelerini asabiyet ise oumlz suyunu oluşturur (Mericcedil 1977 155)14
Buradaki lsquobadiyersquo soumlzcuumlğuuml bedevilerin yaşam alanı olan kurak ve ccediloumllluumlk
boumllgeleri ifade eder Asabiyetin nesnel incelemesi ekonomik bakımdan
kendi kendine yeterli geccedilimlik yaşam tarzının egemen olduğu artık uumlruumlnuumln
soumlz konusu olmadığı olsa bile -servet temerkuumlzuumlnuuml sınırlayan- lsquoyeniden
dağıtımrsquo (redistribution) mekanizmalarıyla tesviye edildiği bir lsquodevlet oumlncesi
toplumrsquo tasviri uumlzerinden gerccedilekleştirilir
14 Mericcedil bu formuumllasyonu Fransız Marksist yazar Georges Labicarsquoın (1930-2009) Politique et Religion
Chez Ibn Khaldoun (1968) başlıklı yapıtından nakletmektedir biz de bir ccedilizim (Şekil 2) yardımıyla
goumlstermeye ccedilalıştık
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
85
Şekil 2 Umran Ağacı
Asabiyet bedevi toplumu MuumllkDevlet oluşumuna goumltuumlrduumlğuuml iccedilin oumlnemlidir
yoksa hazariliğe geccedilişi sağlayan asabiyet değildir Asabiyet sosyo-ekonomik
gelişmenin itici guumlcuuml olarak sunulmaz aksine bu gelişme ile ters orantılı bir
varoluşa sahip olduğu Mukaddimersquode sıkccedila vurgulanır lsquoBolluk ve rahatlığın
arızaları asabiyetin şiddet ve faydasını giderir nimetler iccediline dalma
asabiyetin keskinliğini kırarrsquo (I 357) Ccediluumlnkuuml toplumun sahip olduğu servet
ne kadar az ise kan ilişkilerinin uumlstuumln etkisi toplum duumlzeni uumlzerinde o kadar
belirleyici goumlruumlnuumlr (Engels 1971 14-15) Eş deyişle yukarıda oumlzetlenen
ekonomik gelişmenin en alt duumlzeyi asabiyetin en keskin olduğu kandaş
oumlrguumltlenme duumlzeyine tekabuumll eder
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden kendilerini
ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından ibaret olanrsquo asabiyet
(I 82) gerccedilek (nesepten) veya varsayımsal (sebepten) kandaşlık ve bağlılık
oumlruumlntuumllerine dayanır veya bu oumlruumlntuumllerden kaynaklanır Asabiyet esprit de
corps feeling of solidarity communal spirit group feeling tribal core
identity vs biccedilimlerde tanımlandığında aslında asabiyetin dışa vurumları
goumlruumlnuumlmleridir soumlz konusu olan asabiyetin tanımı değil teşhisidir
Yine de bunlardan hareketle asabiyetin ne olmadığını kestirmek
muumlmkuumlnduumlr Tanımlamaların tuumlmuumlnde de ortak olan nokta asabiyetin
rastgele ya da keyfi olarak gelişen bir bağ olmadığıdır Asabiyet lsquoSalt Maruz
Kalma Etkisirsquo (Mere Exposure Effect) olarak adlandırılan birey ile başka bir
birey veya nesne arasında o bireyenesneye maruz kalma sıklığına bağlı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
86
olarak gelişen psikolojik bağın oumltesindedir Maruziyet durumunun
bulunmadığı zamanlarda da bağ devam eder Nereye giderse gitsin asabiyet
insanı izler insan bu bağı reddedemez Arap şairinin lsquoister zalim ister
mazlum olsun kardeşine yardım etrsquo oumlğuumlduuml (TDV-3 1991 453) asabiyetin
dışında kalınamayacağını vurgular Aralarındaki derin anlaşmazlığa karşın
amcası Ebu Lehebrsquoin -bir suumlreliğine de olsa- Hz Muhammedrsquoi himayesine
almış olması (TDV-10 1994 178) bu yuumlzdendir O halde asabiyet nedir
Asabiyet yukarıdaki tanımlamalardan ccedilıkarsadığımız işlevler (biz duygusu
oumlteki duygusu kimlik inşası) uumlzerinden bedevi toplumu yabanıllardan
(vahşiler) ayırır Uumlnsiyetin karşıtı olan lsquovahşetrsquo (savagery) duumlnyanın insan
cemiyetleri eliyle imar edilmeden oumlnceki durumunu lsquodoğalrsquo halini ifade
ederken lsquovahşirsquo de boumlylece cemiyetler halinde yaşamayan insanların sıfatı
olacaktır lsquoBu mamurluğun tabii haline arız olan vahşilikhelliprsquo (I 82) Bu
durumda asabiyet insanların vahşetten bedeviyete geccediliş suumlrecinde beraber
deneyimledikleri bir bilinccedil durumu olmalıdır
İlk ortaya ccedilıktığı yer ve zaman bağlamında ele alındıkta asabiyet bir
youmlnuumlyle varlık suumlrduumlrme koşulları ile kendi maddi ve zihinsel kapasitesi
arasındaki orantısızlığa ilksel insanın verdiği yanıtı ifade eder Kandaşlığa
dayalı oumlrguumltlenme İnsanlığın devlet oumlncesi vahşet ve bedeviyet doumlnemlerini
damgalayan asabiyet doğal baskılar karşısındaki zayıflığın insanları
birbirlerine yakınlaştırdığının kanıtıdır Bu yakınlık (kinship) kişi ile soyrsquou
veya klanı arasındaki lsquobağrsquoın bir işlevidir
Buguumlnkuuml uygarlıkccedilı bakış accedilımızla uyuşur goumlruumlnmese de yabanıl insan
kendisini tam olarak anlayamadığı sayısız tehlikelerle kuşatılmış hisseder
İnsanın bu bilinmeyen guumlccedilleri yatıştırma girişimi ccediloğu kez duumlşuumlnuumllduumlğuuml gibi
dinlerin değil akrabalığın ve dostane varoluşun temellerini atar Bu girişimde
tanrılar da kendilerine tapanlara guumlccedilluuml akrabalık bağlarıyla bağlanmışlardır
tribal karakterlidirler Keza bedevi toplumlarda din bireyin doğauumlstuuml bir
guumlccedille olan keyfi bir ilişkisini değil topluluğun (community) buumltuumln uumlyelerinin
kendilerini koruyan bir guumlccedille ilişkisini temsil eder (Smith 1894 54-55)
Asabiyetin aynı zamanda lsquodoğadan gelen bir koruma duygusursquo olarak
tanımlanmış olması bu accedilıdan anlamlıdır (Albayrak 2000 594)
Geccedilim imkacircnları uumlzerindeki sınırlılıklar kavranmadan asabiyetin mahiyeti
kavranamaz Sadece ccediloumll değil geccedilim imkanlarının doğal siyasal ya da
demografik baskılarla sınırlandırılmış (circumscribed) olduğu herhangi bir
lsquoccedilevrersquo nerdeyse her olayı ittifak ve himaye tesisi iccedilin bir fırsat olarak
değerlendirme eğilimini koşullandırır Sizinle yemek yiyen bir misafir bir
başkasıyla yiyinceye kadar sizin himayeniz altındadır Keza sizinle guumln
boyunca yolculuk yapan ve gece yanınızda uyuyan biri (refik-ul cenb) iccedilin
de aynı durum geccedilerlidir Eğer birinin himayesini istiyorsanız ccediladırınızın
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
87
gergi ipini (tunucircb) onunkine temas ettirmeniz yeterlidir Bedevi Arap
toplumunda el-tunucircb bil-tunucircb (tent-rope touching tent-rope) olarak bilinen
bu pratik sayesinde onun komşusu (jacircr) olur ve himayesine girmiş
sayılırsınız (Smith 1903 49)
Bu gibi himaye taleplerinin (istijacircr) oumlzellikle kabile iccedili bir cinayet veya
anlaşmazlıktan dolayı suumlrguumln-kaccedilak durumuna duumlşenlerin başka bir
kabilenin asabiyetine dacirchil edilebilmesi iccedilin kabul goumlrduumlğuuml accedilıktır15
Buumltuumln
bu durumlarda himaye edilen kişinin kendi kabilesi ile bağı kesilir ve yeni
koruyucularının asabiyetine dahil olur Sahlins (2010) ilkel toplumlardaki
hediyeleşme ve lsquobirlikte yemek yemersquo (commensality) pratiklerinin benzer
işlevine dikkati ccedilekmiştir
Uumlretici guumlccedillerin bulunduğu duumlzey ile asabiyet arasındaki ilişkiyi goumlsteren en
iyi oumlrnek bedevi toplumlarda nesebin korunmasına verilen oumlnemdir
lsquoYardımlaşma ve birbirini korumaya hizmet eden nesep şecerelerinin
Araplar arasında muhafaza edilmesi onların zor geccedilinmelerinden darlık
iccedilinde yaşamalarından ve yurtlarının ekonomik durumundan ileri gelmiştirrsquo
(I 326) Burada Marxrsquoın (1979 25) ekonomik belirlenimciliği oumlzetleyen o
ccedilok bilinen tespitini hatırlamadan geccedilmek olmaz lsquoMaddi hayatın uumlretim
tarzı genel olarak toplumsal siyasal ve entelektuumlel hayat suumlrecini
koşullandırır İnsanların varlığını belirleyen şey bilinccedilleri değildir tam
tersine onların bilincini belirleyen toplumsal varlıklarıdırrsquo
Kandaş oumlrguumltlenmeyi karakterize eden başlıca oumlzellik her bireyin kişisel
guumlvenliği bakımından soyrsquoa (gens) guumlvenmesi ve soyu tarafından himaye
edilmesidir ona saldıran buumltuumln soya saldırıyor demektir (Engels 1971 122)
Bir soyun buumltuumln uumlyeleri kendilerini tek bir lsquokanrsquo olarak goumlruumlrler Bu bilinccedil
durumu en accedilık şekilde bedevi Araplarda akrabalığın etkin sınırlarının
oumllccediluumlmuumlnuumln aracını veren lsquokan davasırsquo hukukunda goumlruumlluumlr Bir akrabalık
grubu aralarında kan davası olmayan bir topluluktur Eğer bir adam kendi
akrabalarından birini oumllduumlruumlrse etrafında kendi tarafını tutacak kimseyi
bulamaz Ya kendi akrabaları tarafından oumllduumlruumlluumlr ya da grubun dışına atılır
başka bir gruba sığınarak suumlrguumln durumuna duumlşer Akrabalık grubu aynı
zamanda her kan davasında daima birlikte hareket edenleri ifade eder Bu
grup bir aile bir hane halkı veya oumlleninoumllduumlruumllenin akrabaları değildir ortak
bir grubun adını taşıyan diğer buumltuumln alt grupların birliğidir Akan kan
oumllduumlruumllen kişinin değil kabilenin kanıdır (Smith 1903 22-23) Benzer
pratiklerin bedevi Arap toplumları ile sınırlı olmadığını burada belirtmekle
yetinelim
15 Bedevi yaşam biccedilimini damgalayan uumlccedil temel olgu gelenekselleşme uumlzerinden ittifak ve himaye fırsatına doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr Gıda paylaşımı yolculuk ve ccediladır komşuluğu Sonuncusu mekacircnla ilişkisi
bakımından oumlzellikle hassastır Sahabeden Ubeyy b Karsquob lsquoEvimin Muhammedrsquoin evine ccediladır ipiyle
bağlanmış olmasını istememrsquo diyen adamı Tanrı Elccedilisirsquone şikacircyet eder (Muumlslim 1977 1917)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
88
Boumlyle bir ccedilevrede lsquoakraba olmayanrsquo genellikle lsquoduumlşmanrsquo ya da lsquoyabancırsquo
sayıldığından (Sahlins 2010 193) ittifak ve himayeden yoksun kalmak
oumlluumlm tehlikesiyle eşdeğerdir O kadar ki ilahi mesajın taşıyıcısı olan
peygamberler bile bu tehlikeyi goumlze almazlar Nitekim Taiflilerin koumltuuml
muamelesine maruz kalan Hz Muhammed Mekkersquoye doumlnuumlşuumlnde İslam
duumlşmanlarından birinin (Mutrsquoim b Adiy) himayesinde şehre girebilir (TDV-
3 1991 402)
Demek ki asabiyet ilişkilerden ccedilok bağlara goumlnderme yapar Bu youmlnuumlyle
asabiyet iccedilin en uygun tanım onun lsquokolektif aksiyonrsquo anlamına geldiğidir
(Hassan 1982 197) Asabiyet zayıfların ittifakıdır guumlccedillenince goumlzden
duumlşen guumlccedilluuml tarafın bozduğu bir ittifakhellip Bu tanımlamanın asabiyetin
sadece bedevi toplumlara oumlzguuml olduğu uygarlıkla birlikte işlevini yitirdiği
goumlruumlşuumlnuuml desteklemediğine dikkat edilmelidir Kan-nesep kaynaklı olmasa
bile insanları kolektif aksiyona sevk eden ittifak ve bağlılıkların teşhis
edilebildiği durumlarda asabiyetin varlığından soumlz etmek meşrudur Bu
accedilıdan bakıldığında asabiyetin sosyal yapısalcılar ve post-modernistlerin
lsquokimlikrsquo olarak tanımladıkları şeyin erken bir formu (tribal identity)
olabileceği duumlşuumlncesi (Kalpakian 2008 370) -modernizasyon riski
iccedilermekle birlikte- tuumlmuumlyle temelsiz değildir İbn Haldunrsquoun asabiyet
kavramına bedevi toplumlar uumlzerindeki goumlzlemlerinden hareketle ulaştığı
doğrudur Bununla birlikte asabiyetin salt bu toplumlarla sınırlı bir bağlamda
istihdam edilmesi basitccedile lsquokavramın koumlkenine hapsedilmesirsquo olarak
tanımlayabileceğimiz bir kısıtlılık durumu yaratabilir Eş deyişle duumlşuumlnuumlruumln
oumlnuumlnde ufuk accedilan bir kavramsallaştırma bizim iccedilin aksine kavramsal bir
kısıta doumlnuumlşecektir
Asabiyet kavramına atfettiği oumlzel oumlnem İbn Haldunrsquoun belirleyici faktoumlr
olarak insan teki yerine toplumu oumlne ccedilıkaran tarih anlayışının sonucudur
(Katsiaficas 1996 15) Mukaddimersquonin pek ccedilok yerinde ima edildiği uumlzere
insan tek başına sadece bir lsquoşeyrsquodir İnsanlar iccediltima halinde bulunarak
kendilerine dayanışma ve kimlik duygusu veren siyasal oumlrguumltlenmeyi
sağlayan bilinccedil durumuna (asabiyet) ulaşırlar
Asabiyet yukarıda değinildiği gibi yalnızca biyolojik yakınlıktan
kaynaklanmaz koumlle azadı (velacirc) nesebe katma (istilhak) veya anlaşma
(hılf) gibi yollarla da biyolojik yakınlıktan beklenen yarar (kolektif aksiyon)
sağlanabilir Hatta lsquoihsanıyla birini yetiştiren kimse ile onun ihsanıyla
yetişen kişi arasında hususi bir bağlanış husule gelir Bu bağ da koumllelik ve
anlaşma vasıtasıyla husule gelen bağlantı yerini tutar arada nesep bağı
olmadığı halde yakınlık sağlamlaşır ve nesepten husule gelen fayda elde
edilirrsquo (I 463) lsquoİhsan yoluyla asabiyet inşasırsquo konusuna ileride tekrar
doumlneceğiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
89
Dindar bir Muumlsluumlman lsquoHicret neden sadece Mekkeli Muumlsluumlmanlara farz
kılındırsquo diye soracak olursa İbn Haldun ona şu cevabı verecektir lsquoCcediluumlnkuuml
Mekke ahalisinde Peygamberi korumak ve ona yardım etmek hususunda
goumlccedilebe Araplarda bulunmayan bir oumlzellik vardı ki o da nesil ve nesep
bakımından Peygambere olan yakınlıkları ve bu bağın onları Peygamberi
korumaya sevk ettirmesi idirsquo (I 311) Demek ki dini bir misyon veya
ccedilağrının başarısı iccedilin dahi guumlccedilluuml bir asabiyet oumln koşuldur Mukaddimersquonin
lsquodine davetin asabiyetten başka bir kuvvetle tamam olamayacağına dairrsquo 6
Fasılrsquoı (1 Kitap 3 Boumlluumlm) bunu daha accedilık şekilde serimler İslamrsquoın
başarısını lsquolaikrsquo ve din dışı bir faktoumlrle accedilıklamış olması yalnız kendi
doumlneminde değil buguumln iccedilin bile cesur bir adım sayılır
Acaba bunun tam tersi de geccedilerli midir Bir asabiyet dinsel bir temele
dayanmaksızın memleketler fethedip zaferler kazanabilir mi Mukaddime
boumlyle bir soruyu yanıtlamaz goumlruumlnuumlrse de (Kalpakian 2008 372) asabiyet
gibi din dışı hatta sivil bir faktoumlre verdiği roluuml dine de verdiğini duumlşuumlnmek
iccedilin bir neden yoktur Herhangi bir dini ilkenin yardımı olmaksızın da Muumllk
tesis edilebilir (Arslan 2014 153) Tarihsel accedilıdan bakıldığında dinsel bir
temele sahip goumlruumlnmeyen 5 yuumlzyıldaki Cermen ve Hun akınları ile 13
yuumlzyıldaki Moğol istilası oumlrneklerine dayanarak -temkini elden bırakmadan-
bu soruya evet yanıtını vermek muumlmkuumlnduumlr
Oumlzetle asabiyet insanın salt genetik potansiyeli tarafından dayatılan veya
kendiliğinden var olan lsquoverilirsquo bir bağ değildir lsquoatıfrsquo yoluyla var olan
(ascribed) ve etki doğuran bir bilinccedil durumudur Atıf ccedilerccedilevesi ise geccedilim
koşulları tarafından belirlenir
Buraya kadar anlatılanlardan asabiyetin teşhisi iccedilin bedeviliğin mahiyetinin
iyice anlaşılması gerektiği ortaya ccedilıkar Bu da bilhassa bedevi toplumlardaki
klan oumlrguumltlenmesinin kandaş toplum oumlzelliklerinin ve maddi gelişme
duumlzeyinin kavranması ile muumlmkuumln olabilir
Bedevi - Hazari Karşıtlığı
Arapccedila lsquob-d-aacutersquo fiil koumlkuumlnden gelen bedevi soumlzcuumlğuuml başlangıccedilla ilgili iptidai
ilksel primitive anlamlarına gelir Antropoloji yazınında ise lsquovahşetrsquo
(yabanıllık) aşamasından lsquobedeviyetrsquo (barbarlık) aşamasına geccedilmiş insan
topluluklarını hayvancılıkla uğraşan goumlccedilebe veya koumlylerde yaşayan ccediliftccedili
toplulukları ifade eder lsquoBedevirsquo soumlzcuumlğuuml Ugan (1989) ccedilevirisinde lsquogoumlccedilebersquo
olarak ccedilevrilmişse de Mukaddimersquonin genel ccedilerccedilevesi iccedilinde goumlccedilebeler
yanında barbar-kandaş tarım toplumlarını da kapsadığı accedilıktır (Hassan
1982 245) İbn Haldun bedevi soumlzcuumlğuumlnuuml goumlccedilebe kabile yaşamını
(nomadism) ifade etmek iccedilin kullandığı gibi kentlerden uzakta kırsal
boumllgelerde yerleşik ccediliftccedili ve ccediloban halklar iccedilin de kullanır bunlar arasında
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
90
sosyolojik bir ayrım yapmaz (Ibn Khaldun 2012 849) Hepsinde de kent
yaşamının getirdiği zenginlik ve genişlikten uzak bir yaşam soumlz konusudur
Bedeviliğin doğası kişinin sosyo-ekonomik konumunun nesep bağları ile
tayin edildiği lsquotoplumsalrsquo olanın lsquobireyselrsquo olanı oumlncelediği bir topluma
işaret eder Bedevi yaşam tarzının karşıtını temsil eden lsquohazari toplumrsquo
(Arapccedila h-dz-r fiil koumlkuumlnden) ise yerleşik medeni suumlkucircnet (huzur) iccedilinde
yaşayan kentli toplumları İbn Haldunrsquoun deyimiyle lsquonefislerini guumlven iccedilinde
sayanlarırsquo (I 314) ifade eder Mukaddimersquode her iki yaşam tarzı bir karşıtlık
iccedilinde sunulur Karşıtlığın temelinde ise geccedilim biccedilimlerinin farklılığı
yatmaktadır
Soy (gens)16
ortak bir doumllden (tribursquonun ortak atasından) geliyor olmakla
oumlvuumlnen kandaş grupların (Engels 1971 119) ya da -benzer anlama gelmek
uumlzere- aynı ortak atadan gelen belirli bir soy adı ile diğerlerinden ayrılan ve
aralarında kan bağı olan bir yakınlar topluluğunun oumlrguumltlenmesini temsil
eder (Morgan 1994 151) Ortak bir atadan tuumlreyiş inancının başlıca işlevi
ccedilok sayıda aileyi birbirine eklemleyen bir mekanizma oluşturmaktır Kandaş
toplum yapısı sadece bedevi Araplarda değil buumltuumln ilkel topluluklarda
goumlruumlluumlr Hepsinde de ortak olan şey lsquosoyrsquo bağlarından gelen birlikte inanma
birlikte harekete geccedilme ve dayanışma motivasyonudur Buna -
Montesquieursquoden oumlduumlnccedil alarak- barbarlığın lsquoyasasırsquo da diyebiliriz Bu yasa
yardımlaşma savunma ve bir zarara uğranıldığında bunu giderme
ccedilabalarında birlik ve bir dizi karşılıklı yuumlkuumlmluumlluumlk iccedilerir (Morgan 1994
326)
Akrabalık ilişkisinin dayandığı lsquoortak atarsquo her zaman biyolojik bir koumlkene
goumlnderme yapmaz soyun anlaşma veya birleşme gibi ilkel duumlzeydeki siyasal
kararlarla genişletilmesi de muumlmkuumlnduumlr Soyu soy yapan ortak atanın koumlkleri
ccediloğu kez bir hayvan bitki ya da doğal bir olgu ile temsil edilen lsquototemrsquoe
dayanır17
Kandaşlık ortak atanın bir işlevidir (Childe 1995 45) Ccedileşitli
vesilelerle (ayin savaş duumlğuumln vs) ortak ataya goumlnderme yapılması adının
ve erdemlerinin anılması ilkel toplumların ortak oumlzelliğidir Oumlrneğin
İslamrsquodan oumlnce Araplar hac ibadetini tamamladıktan sonra Mina mevkiinde -
buguumlnkuuml- mescit ile dağ arasındaki yerde bir suumlre dururlar atalarının
oumlvguumllerini (mefahir) ve oumlzel guumlnlerini (eyyam-ı mahsusa) anarlardı (Yazır
1979 724) Kabile kardeşliği yerine din kardeşliğini oumlne ccedilıkaran Kurrsquoanrsquoın
inananlardan atalarını değil Allahrsquoı anmalarını (zikr) istemesi anlamlıdır
lsquoSonra hacla ilgili ibadetlerinizi bitirdiğinizde oumlnceden atalarınızı
16 Gens (Latin) Genos (Grek) Ganas (Sanskrit) Cins (Arap) Hassan (1982 178) bunlara Tuumlrkccediledeki
lsquoKanrsquo ve lsquoHanrsquo soumlzcuumlklerini de ekler 17 Bedevi Arap kabilelerinin kendilerini ccediloğunlukla bir hayvana nispet eden adlar almış olmaları rastlantı
değildir Benicirc Kelb (koumlpek) Benicirc Bekr (erkek deve) Benicirc Anmar (panter) Benicirc Dibab (kertenkele) Benicirc
Esed (aslan) gibi Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1903 44)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
91
zikrettiğiniz gibi şimdi de oumlyle ve hatta daha kuvvetli bir şekilde Allahı
zikredinizrsquo (Bakara 2 200) Uumlretici guumlccedillerin geldiği yeni aşama bedevi
toplumu damgalayan atalar inancının yadsınmasını daha geniş oumllccedilekli bir
siyasal oumlrguumltlenmeye geccedililmesini zorunlu kılacaktır
Morgan (1994) barbarlık-uygarlık ilişkisini lsquomaddecirsquo bir tarih anlayışıyla
ortaya koyarken insanlığın tarih-oumlncesini yabanıllık barbarlık ve uygarlık
olmak uumlzere uumlccedil aşamada ele alır Her bir aşama da kendi iccedilinde aşağı orta ve
yukarı olmak uumlzere uumlccedil alt aşamaya boumlluumlnmuumlştuumlr Oumlrneğin barbarlığın aşağı
aşaması ccediloumlmlekccedililik (pottery) ile başlamış hayvan ve bitkilerin
evcilleştirilerek tarıma geccedililmesi kerpiccedil ve taştan evler yapılması ile orta
aşamaya geccedililmiştir Demirin ergitilmesiyle başlayan yukarı barbarlık
aşaması ise fonetik alfabenin icadı ile sona ermiş ve uygarlık aşamasına
geccedililmiştir
Yabanıllık asabiyetle ilgili boumlluumlmde accedilıklandığı gibi duumlnyanın mamur
olmadan oumlnceki durumunu ifade eder Duumlnyanın imarını insanların
cemiyetler halinde yaşama geccedilmesiyle başlatan İbn Haldun insanlığın
yabanıl doumlnemine Umran ilmi kapsamında oumlzel bir yer vermemiştir Demek
ki duumlnyanın bazı boumllgelerinde yabanıllara rastlamak muumlmkuumlnduumlr Duumlnyanın
sularla kaplı olmayan yerlerini yedi iklim boumllgesine ayıran duumlşuumlnuumlre goumlre
oumlrneğin batı Afrikarsquonın en guumlneyinde (Sahra altı) uzanan lsquoBirinci İklimrsquo
olarak adlandırdığı boumllge boumlyledir lsquoOralarda ancak insandan ziyade dilsiz
hayvanlara en yakın bir seviyede bulunan kimseler yaşarlar bunlar ccediloumlllerde
ve mağaralarda yaşarlar Otlar terbiye edilerek hazırlanmış ve tabii halde
olan taneler yerler birbirlerini yedikleri zamanlar da olur Bunlar insanlar
sırasında sayılmazlarrsquo (I 131)
Mukaddimersquodeki bedevi toplum Morganrsquoın sınıflandırmasında kabaca
barbarlığın orta ve yukarı aşamalarına denk duumlşer Her iki tanımlamada da
bedevi yaşam tarzının mutlaka goumlccedilebeliğe karşılık gelmediğine dikkat
ccedilekilmelidir Yerleşikliğin lsquokırsalrsquo formları da (koumlyluumlluumlk yarı-goumlccedilerlik)
bedeviliği temsil eder geccedilimini tarım ve hayvancılıkla temin edenler iccedilin
lsquokoumlylerde ve sahralarda yaşamak bir zarurettirrsquo (I 303) Mukaddimersquode
tanımlanan bedevi geccedilim tarzının ayırt edici oumlzelliği geccedilim sisteminin tarım
ve hayvancılığa dayalı olmasıdır Bu tarz uumlretimin uumlstuumlnluumlğuuml şuradan
kaynaklanır Uumlretim hayatı en dar sınırlar iccedilinde hareket etmektedir ama
uumlreticiler kendi uumlruumlnlerinin sahibidir (Engels 1971 157) Hazariliğe geccedilişle
birlikte kaybolan bu uumlretim tarzında uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime
youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir
uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir Eş deyişle tarım ve hayvancılığın lsquoyaygınrsquo
(extensive) formlarına goumlnderme yapan bir geccedilim sistemi geccedilerlidir
Ccediliftccedililiğin lsquoyerleşik hayat ccedilağından oumlnceki evreye ait olmasırsquo bunu ifade
eder (II 383)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
92
Bedevilik oumlzellikle hayvancılığa dayalı goumlccedilebelik kendi buumlnyesindeki
ccedilelişkilerle sınırlandırılmıştır Ccedilobanlığa dayalı ekonomi doğası gereği
verimsizdir uumlruumln protein youmlnuumlnden zengin ise de kalori youmlnuumlnden fakirdir
(Earle 2013 225) Dolayısıyla duumlşuumlk yoğunluklu bir nuumlfus iccedilin bile tarımsal
uumlruumlnlerle muumlbadele zorunludur Bedevi geccedilim sistemi iccedilin geniş otlaklar
gerektiğinde işlenecek topraklar imkacircnlarından yararlanabileceği kentler ve
hepsinden oumlnemlisi bu uumlccediluuml arasında bir med-cezir duumlzenliliği iccedilinde gidip
gelme serbestliği gerekir Demek ki goumlccedilebenin kendi oumlzguumln yaşam alanı
(badiye) ile yetinmemek ve yerleşik-hazari toplumlarla ccedilatışmaya girmek
iccedilin yeterince nedeni vardır (Braudel 1989 108) Şefin iktidarının -
kaynakların etkin kontroluuml anlamında- varabileceği sınırlar bu nedenlerle
yakından ilgilidir Otlakların genişliği hayvanların hareketli doğası ve duumlşuumlk
tarımsal uumlretim şefler accedilısından merkezi bir kontroluuml zorlaştırdığından
ekonomik yoğunlaşma ve suumlrduumlruumllebilir buumlyuumlme potansiyelini sınırlar (Earle
2013 226)
Sonuccedilta hazari toplumlarla temas kaccedilınılmazdır Temasın alacağı biccedilimi
(muumlbadele yağma yerleşik hayata katılma gibi) buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi
ekonominin uumlretim duumlzeyi ile hazari toplumun iccedilsel zayıflıkları tayin eder
Tarımın iyileştirildiği uumlruumln doumlnuumlşuumlmuumlnuumln uygulandığı tekniklerin
yaygınlaştığı yerlerde saban ile suumlruuml arasındaki rekabet saban lehine
sonuccedillanır goumlccedilebe hayatı zamanla yok olur (Braudel 1989 110)
Son tahlilde bedevilikten hazariliğe ve başkanlıktan (riyaset şeflik) Muumllkrsquoe
(devlete) geccedilişi sağlayan şey uumlretici guumlccedillerin gelişmesidir asabiyet değildir
lsquohellip ihtiyaccedillarından artacak derecede zenginlik ve genişlikhelliprsquo (I 303) ifadesi
bunu accedilıklar Geccediliş suumlrecinin teşhisinde temel oumllccediluumlt uumlretim tarzıdır Keza
bedeviliği uygarlıktan (hazarilik) ayıran oumllccediluumlt goumlccedilebelik ve yerleşiklik
değildir (Hassan 1982 159) Artık uumlruumln ile uygarlık ve devletin doğuşu
arasında kurulan nedensellik ekonomik belirlenimciliğin temelini oluşturur
Bu zenginlik ve genişliğin yeniden dağıtımı şefliklerin temel işlevi iken
merkezi devletlerin ortaya ccedilıkışı buumlyuumlk oumllccediluumlde ekonomik kaynaklara
erişimin kontroluuml ile ilgilidir İnsanların ekonomik gelişim bakımından
bulundukları aşama o kadar belirleyicidir ki lsquohellip bolluk ve genişliğin tendeki
hal ve tesirleri ibadet ve zahitlikte de goumlruumllmektedirhellip kendilerini ibadete
verenlerin ccediloğu sahra ahalisinden az yiyen ve besinleri kıt olanlardırrsquo (I
210-211)
Bedeviliğin sosyal oumlrguumltlenmesi ise aksine gıdaya erişim konusunda yaygın
bir lsquosınırlanmışlıkrsquo durumu (circumscription) ile damgalanmıştır18
Bu
sınırlanmışlığın derecesi aynı asabiyetin uumlyeleri arasında yuumlksek duumlzeyde
18 lsquoSınırlanmışlıkrsquo durumunun siyasal anlamına ilk kez Robert L Carneiro dikkati ccedilekmiştir Bkz
Carneiro RL (1970) A Theory of the Origin of the State Science (169) 733-738
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
93
karşılıklı bağımlılığı koşullandırır Konukseverlik kuralları ve yiyeceğin
(oumlzellikle et) boumlluumlnmesine ilişkin gelenekler hazari toplumdaki uygarca
jestlerden daha etkili bir gıda paylaşım oumlruumlntuumlsuumlnuuml tahkim eder Bir başka
deyişle onları coumlmert yapan şey ihtiyaccedil maddelerinin yeterli değil aksine kıt
olmasıdır (Evans-Pritchardrsquotan nakleden Sahlins 2010 206)
Bedevi toplumda yuumlruumlrluumlkteki cezai yaptırımlar bile buumlyuumlk oumllccediluumlde ekolojik
koşulların tayin ettiği geccedilim imkanlarının desteklenmesine youmlneliktir
Oumlrneğin oumllduumlrme ve yaralamalar mağdurların muumltevazı bir suumlruumlye sahip
olmasıyla sonuccedillanabilir Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlneminde bir
adamın lsquodiyetrsquo olarak değeri 100 deve veya 200 sığır veya 2000 koyuna
denktir (TDV-9 1994 475) Geccedilim kaynaklarının değer oumllccediluumlsuuml olarak kabul
edildiği benzer pratikleri İslam oumlncesi Arap toplumunda ve diğer bedevi
toplumlarda da goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Eski Nors dilinde buumlyuumlkbaş hayvan (feacute)
soumlzcuumlğuuml servet anlamına geliyordu (Earle 2013 122)
Bedeviliğin siyasal oumlrguumltlenmesi şefliklerdir Şefliklerin lsquosiyasalrsquo
oumlrguumltlenmeler olmadığını duumlşuumlnmek yanıltıcıdır merkezi devletin zuhurunu
siyasallığın miladı olarak goumlren uygarlıkccedilı bakış accedilısının yansımasıdır
asabiyeti bedevi toplumla sınırlı tutan yaklaşımın uzantısıdır Bununla
birlikte şeflikler tekduumlze yapılar olmayıp tarihsel suumlreccedil iccedilinde daha karmaşık
oumlrguumltlenmelere doğru evrildikleri gibi kontrol edilen ekonomik kaynakların
imkacircn verdiği durumlarda merkezi devlet yapılarına doumlnuumlşme potansiyeli
taşırlar Şeflikler Flanneryrsquonin (1995) avcı-toplayıcı zuumlmreler (band)
otonom koumly toplulukları şeflikler ilkel devletler ve devlet şeklinde
sıraladığı ilerlemenin tarihsel uğraklarından birini oluştururlar uumlretici
guumlccedillerdeki gelişmeye bağlı olarak basitten karmaşığa doğru uzanan bir
ccedileşitliliğe sahiptirler
Şeflikler orta oumllccedilekli siyasal birimlerdir kuumlccediluumlk oumllccedilekli koumly temelli siyasal
birimler ile buumlyuumlk buumlrokratik devletlerarasındaki evrimsel boşluğu birbirine
bağlarlar (Earle 2013 27) Şeflikler soy oumlrguumltlenmesine dayalı toplumlardır
ve Morganrsquoın (1994) lsquosocietasrsquo tanımına karşılık gelirler Şefliğin merkezi
bir devlet oumlrguumltlenmesine (civitas) doğru evrilmesi buumlyuumlk oumllccediluumlde tarım ve
hayvancılıkta yoğunlaşma yoluyla tahsis edebileceği ekonomik artığın
buumlyuumlmesine bağlıdır Şefler kabile ccedilıkarlarının gerccedilekleşmesine yardımcı
olma kabiliyetlerine bağlı olarak ciddi bir toplumsal guumlce sahip olabilirlerse
de bu guumlccedil buumlyuumlk oumllccedilekli tarımsal toplumların elitlerine goumlre oldukccedila
sınırlıdır
Devlet oumlncesi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimini temsil eden şeflikler kuşkusuz
tuumlrdeş birimler değildir Oumlzellikle oumlrguumltlenmenin lsquokarmaşıklıkrsquo (complexity)
derecesi arttıkccedila şeflikleri arkaik devletlerden ayırt etmek zorlaşır ara
aşamaların varlığının kabuluuml zorunlu hale gelir Grinin (2011) bu zorluğu
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
94
karmaşık şeflikleri lsquoilkel devlet benzerirsquo (early state analogue) şeklinde
adlandırarak aşmaya ccedilalışmıştır Ona goumlre ilkel devlet benzerleri buumlyuumlkluumlk
sosyo-kuumlltuumlrel veveya siyasal karmaşıklık işlevsel farklılaşma ve yuumlruumltuumllen
goumlrevlerin oumllccedileği bakımından ilkel devletlerle mukayese edilebilen
akrabalık ideolojisine dayalı karmaşık devletsiz toplumların ccedileşitli formlarını
ifade eder Hawaii şefliklerini ve İslam oumlncesi Mekke gibi bağımsız oumlz
youmlnetime sahip kentleri bu kapsamda değerlendiren Grinin şefliklerden ilkel
devlete geccedilişi accedilıklayan iki farklı model oumlnerir lsquoDikeyrsquo modelde
şefliklerden doğrudan ilkel devletlere geccedililirken (Mezopotamya ve eski
Yunan toplumları) lsquoYatayrsquo modelde ise şeflikler oumlnce lsquoilkel devlet benzerirsquo
yapılara doumlnuumlşmekte bu yapılar uumlzerinden ilkel devlet aşamasına (Cengiz
Hanrsquoın Moğol imparatorluğu 1810rsquodan sonraki Hawaii toplumu gibi)
geccedililmektedir (Grinin 2011 256)
Şekil 3 Grininrsquoin (2011) İlkel Devlete Geccediliş Modellemesi
Ara aşamaları farklı biccedilimlerde kurgulamak muumlmkuumln olsa da şefliklerden
devletlere geccediliş suumlrecini belirleyen ana etmenlerin toplumsalyoumlnetsel
uzmanlaşma ve -karar verme faaliyetlerindeki hiyerarşiye goumlnderme yapan-
karmaşıklık derecesi olduğu soumlylenebilir
Tarım ve hayvancılığa dayalı geccedilim sistemlerinin lsquoyaygınrsquo yapısı şefliklerin
heterarşik (merkezileşmemiş dağınık merkezli) siyasal yapısını
koşullandırır Ancak buna dayanarak şefliklerin farklılaşmamış bir toplumsal
yapı uumlzerinde yuumlkseldikleri varsayılamaz Şeflik duumlzeyindeki toplumlar
goumlrece eşitlikccedili otonom koumly toplulukları ile sınıflı toplumlar arasında yer
alan ruumltbe sıralamasına (ranking) sahip toplumlardır Toplumsal eşitsizlik
bakımından şefliklerin devletlerden başlıca farkı ruumltbe toplumları en
yuumlksekten en aşağıya doğru bir statuuml suumlrekliliğine (continuum of status)
sahip iken arkaik devletlerde bireylerin en azından lsquoyoumlneten ve youmlnetilenrsquo
olmak uumlzere -aralarında evlilikler bulunmayan- gerccedilek bir katmanlaşmaya
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
95
(stratification) sahip olmalarıdır Devletin yuumlkselişi ile birlikte şefliklerdeki
duumlşuumlk ruumltbeli aileler onları ortak atalara bağlayan bu continuumrsquodan
koparlar ve kalıcı alt sınıflara doumlnuumlşuumlrler (Flannery 1995 15-16) Oumlzetle
şefliklerde siyasal iktidarın kahır ve şiddetten uzak sınırlandırılmış
goumlruumlnuumlmuuml muumllk-devlet oumlrguumltlenmesine goumlredir
Bedeviliğin ilkeleri siyasal iktidar uumlzerinde sınırlayıcı rol oynayan
lsquooumlzguumlrluumlk eşitlik ve kardeşlikrsquotir Başkanların farklı unvanları (Ruesacirc
Chiefs Big Men Paramounts vs) olsa da ayrıcalıklı uumlstuumlnluumlkleri bulunmaz
lsquoBaşkanlık ululuktan ibaret olup ona başkaları uyrukluk ediyorsa da o kahır
ve kuvvetle huumlkmuumlnuuml yuumlruumltmek kudretinde değildirrsquo (I 353) Başkan lsquoyerelrsquo
bir oumlneme sahip olmakla yetinmek ve kendisine atfedilen ululuğu yiğitlik ve
sistematik coumlmertlik (noblesse oblige)19
goumlsterileriyle kanıtlamak
zorundadır Başkanın başkan (şef) olarak kalabilmesi ailesine
hizmetkacircrlarına ve korkulan bir savaşccedilı ve değerli bir dost olarak sahip
olduğu itibara bağlıdır (Earle 2013 147) Bir kabile reisinin fiili bir
otoriteye sahip olabildiği tek durum savaş veya savaş hazırlığı ile ilgili
faaliyetlerdir Savunma ve saldırı dışında kabile kaynaklarının oumlrguumltlenip
seferber edilmesi oumlrneğin angarya yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile kamusal imar faaliyetleri
yuumlruumltuumllmesi gibi durumlar ancak karmaşıklık duumlzeyi yuumlksek şefliklerde
goumlruumlluumlr
Hemen fark edileceği gibi soy birimlerine dayanan toplumların
lsquodemokratikrsquo ve eşitlikccedili yapısı huumlkuumlmdarlık ve Muumllk oumlrguumltlenmesiyle
karşıtlık iccedilindedir Soy sistemi ancak şeflikbaşkanlık temelindeki iktidar
stratejileri iccedilin bir dayanak sağlar Bedevi toplumlardaki şefliğin bu durumu
uumlretici guumlccedillerin goumlrece duumlşuumlk duumlzeyi ile ilgilidir Uumlretim geccedilimlik
ekonominin oumltesine geccedilemediğinden politik ekonomi lsquomerkezirsquo bir şekilde
denetlenemez Dolayısıyla toplum uumlzerinde ekonomik askeri ve ideolojik bir
denetim kurmak zorlaşır (Earle 2013 238) Savaşın ganimet ve yağmanın
meşru sayılması bu yuumlzdendir Yiğitlik ve kahramanlığın yuumlceltilmesi bu
meşruiyetin tahkimi accedilısından gereklidir
Bedeviliğin goumlruumlnuumlmuuml yiğitlik kahramanlık ve şiddet goumlsterisine dayanır
lsquoŞiddet ve kuvvet bunlar iccedilin bir yaradılış şecaat bir karakter olmuş[tur]helliprsquo
(I 315) Kurucu asabiyeti damgalayan bu oumlzellikler diyalektik biccedilimde
Muumllkrsquouumln taşıyıcı suumltunlarına doumlnuumlşecektir Kişisel haysiyet doğruluk
karakter ve yiğitlik barbarlarda yuumlceltilen başlıca oumlzelliklerdir (Engels 1971
136) Esasen iccedillerinden birinin onlara liderlik etmesi de bu oumlzelliklere sahip
olması sayesindedir Yoksa tevaruumls edilen veya miras bırakılan (kalıtsal) bir
19 Fransızca koumlkenli bu deyim lsquosoyluluk mecbur kılarrsquo (nobility obliges) anlamına gelir yuumlksek statuumlye sahip kişileri duumlşuumlk statuumlluuml kişilere karşı asil ve lsquocoumlmertrsquo davranmakla yuumlkuumlmluuml kılan toplumsal kuralı
ifade eder Ayrıntılar iccedilin bkz Fiddick vd (2013) A Cross-Cultural Study of Noblesse Oblige in
Economic Decision-Making Human Nature 24(3) 318-335 DOI 101007s12110-013-9169-9
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
96
liderlik soumlz konusu değildir Liderlik ancak suumlrekli olarak toplumsal artı ile
beslendiği takdirde kalıtsal bir şefliğe (başkanlık) doumlnuumlşebilir (Şenel 1982
131) Kabilenin demokratik20
yapısı tarafından sınırlandırılan başkan servet
youmlnuumlnden kabilenin geri kalan uumlyelerinden daha zengin değildir Bununla
birlikte o da coumlmertliği ile -borccedillu kılarak- siyasal anlamda onları
sınırlandırmıştır Cebir ve şiddet kabiliyeti kendi asabiyetine youmlnelik
olmayıp duumlşman sayılan kabilelerin sindirilmesi saldırganların
puumlskuumlrtuumllmesi ganimetler elde edilmesi iccedilindir
Arap şairi bu şiddet eğiliminin korkulası değil oumlvuumlnuumllesi bir durum olduğunu
edebi bir dille anlatır lsquoBizden hiccedil bir soylu kişi yatağında oumllmemiştir kanı
vurulduğu yerden başka yere akmamıştırrsquo (Oumlzcan 2011 39) Kuzeyli
(Nordic) halkların edebi incelik bakımından bundan geri kalmayan
efsaneleri goumlrece daha gerccedilekccedili bir anlatıma sahiptir lsquohellip Gunnar o ana
kadar sekiz adam yaralamış ve bunlardan ikisini oumllduumlrmuumlştuuml Şimdi kendisi
de iki yerinden yaralandı fakat herkes onun ne yaralanmaktan ne de oumlluumlmuumln
kendisinden ccedilekinmediğinde hemfikirdirsquo (Earle 2013 147)
Bedeviliğin şefliğe ve nihayetinde Muumllk oluşumuna goumltuumlren bu lsquoşiddetlirsquo
goumlruumlntuumlsuuml Mukaddimersquode insanın doğası ile ilişkilendirilir lsquoBirbirine
zulmetmek ve tecavuumlzlerde bulunmak insanlar iccedilin bir hulk [yaratılış] ve
karakter olmuşturrsquo (I 321) İbn Haldun insanları devlet oumlrguumltlenmesine
goumltuumlren nedenler konusunda Hobbesrsquoun habercisi gibidir lsquohellip Birbirinin
saldırganlığından kendilerini korumak iccedilin insanlar yasakccedilıya21
(huumlkuumlmet ve
hakime) muhtaccediltırlar Yoksa duumlşmanlık ve zuluumlm insanın hayvani olan bir
tabiatı olduğu iccedilin insanlar birbirlerine saldırırlar ve tecavuumlzlerde
bulunurlarrsquo (I 103)
Bedeviliğin yaşam alanı badiyedir Badiye aslında hazari toplumun
uzağındaki bir mekacircn değildir kentin bağ ve bahccedilelerinin bittiği ekonomik
ve demografik yoğunlaşmanın azaldığı yerde badiye başlar Bedevi kenti
ccedilevreleyen kırsal alanla onu ccedilevreleyen ccediloumllde yaşar Boumlyle bir coğrafyada
maddi ilerleme yolları doğanın kendisi tarafından kesilmiştir Ccediloumll kabile
oumlrguumltlenmesinin oumltesine geccedilmeye imkan verecek maddi koşulları sağlamaz
Oumlrneğin Araplarda ataların tanrılarının sabit kutsal mekacircnlarından
(sanctuary) uzaklaşmak anlamına gelen yaygın goumlccedillerden dolayı din kabile
duygusundan ccedilok ayrışmış Arapların İslam oumlncesi dinsel gelişimi diğer
antik toplumlarda olduğu gibi bedevilikten ccedilıkış yolu sağlamamıştır (Smith
1894 34 47) Bu durum bedevi yaşam tarzının İslamrsquoın yuumlkselişinde bir
avantaj sağlamış olabileceğini duumlşuumlnduumlruumlr Ccediluumlnkuuml bedevi bir Arap başka bir
20 Kabilenin-klanın demokratik yapısı modern anlamda temsili ve doğrudan demokrasilerle koşutluk iccedilermez Tuumlm toplumu ilgilendiren kararların toplumun tuumlm erkek uumlyelerinin toplanıp daha ccedilok yaşlıların
konuştuğu toplantılarda alınmasını ifade eder (Şenel 1982 217) 21 Ugan (1989) ccedilevirisindeki lsquoyasakccedilırsquo yerine lsquootoritersquo soumlzcuumlğuuml daha uygun goumlruumlnmektedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
83
Bedevilikten hazariliğe geccediliş suumlreci İbn Haldunrsquoun siyasal kuramında
merkezi bir yere sahiptir Bu suumlrecin tahlil ve takibi iccedilin seferber edilen
kavram ise asabiyettir
lsquoAsabiyetrsquo Kavramı
Arapccedila lsquoa-s-brsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen asabiyet lsquotutmak bağlı olmakrsquo
anlamlarına gelir (Yıldız 2010 41) Asabe ise lsquoacircsıbrsquoın ccediloğuludur soumlzcuumlğuumln
koumlkeninde ldquosarmak kuşatmakrdquo anlamları bulunur Kavgada veya savunma
sırasında yakın akraba kişinin etrafını sardığı onu korumaya ccedilalıştığı iccedilin
bunlara asabe denilmiştir Asabe İslam oumlncesinde kişinin baba tarafından
gelen erkek akrabaları (agnates) ve erkek ccedilocuklar anlamında kullanılırken
İslam hukuk yazınında lsquotek başına bulunduğu zaman mirasın tamamını belli
hisseli mirasccedilılar (ashab-ı feraiz) beraber bulunduğu zaman onlardan arta
kalanı alan mirasccedilırsquo şeklinde tanımlanmıştır (TDV-3 1991 452-453)
Asabe soumlzcuumlğuuml aynı zamanda lsquobirlikte savaşa gidenrsquo dolayısıyla bedevi
Arap toplumunun kan davası (blood-feud) hukukunda aynı kurallara tabi
olanların birlikteliğini ifade eder Bu youmlnuumlyle asabe sayısı belirli bir
kalabalık ya da cemaati anlatan usbe soumlzcuumlğuuml ile ilişkili goumlruumlnuumlr (Ibn
Khaldun 2012 851) İslam oumlncesi gelenekler uyarınca savaşta yağma
(ganimet) suumlrecinin youmlnetiminde ve malların korunmasında yer almayanlar
mirasccedilı olamazlar (Smith 1903 54 66) Hem mirasccedilıları hem de savaşccedilıları
ifade eden asabenin erkek cinsiyetine goumlre biccedilimlenen bu doğası kadınların -
duruma goumlre- muumllkiyet veya ganimete konu olabildiği bedevi geccedilim sistemi
ile tutarlıdır Kız kardeşe ya da kız evlada da mirastan pay veren Tanrı
buyruğuna13
Medine erkeklerinin tepki goumlstermiş olması herhalde bundandır
(Smith 1903 117)
Asabiyet ise lsquoaynı soydan gelenlerin veya bir başka sebeple aralarında
yakınlık bulunanların muhaliflere karşı birlikte hareket etmelerini sağlayan
dayanışma duygusursquo olarak tanımlanmıştır (TDV-3 1991 453-454)
Dilimizdeki kullanımı azalmakla birlikte aynı koumlkten gelen asabiye
(noumlroloji) teriminde ve inanca bağlılığı ifade eden taassup soumlzcuumlğuumlnde ortak
olan oumlzellik her ikisinin de şeyler veveya bireyler arasındaki bağlara
goumlnderme yapmasıdır
13 Smith (1903) Nisa suresinin 126 ayetine goumlnderme yapmışsa da mirasla ilgili duumlzenlemeler aynı surenin 11 12 ve 176 ayetlerinde yer almıştır Oumlzellikle sonuncusunun nasıl uygulanacağına ilişkin
sorulara Tanrı Elccedilisirsquonin tepkisinin de sert olduğu anlaşılmaktadır Halife Oumlmer bir Cuma hutbesinde
şoumlyle der lsquolsquohellip Resulullahrsquoa onun hakkında muumlracaat ettiğim kadar hiccedilbir şey hakkında muumlracaat etmemişimdir O da bana bu mevzuda yaptığı kadar hiccedilbir şey hakkında ağır soumlz soumlylememiştir Hatta
parmağı ile goumlğsuumlme dokunmuş ve lsquoYa Oumlmer Sana Nisa suresinin sonundaki yaz ayeti yetmiyor mursquo
demiştirhelliprsquorsquo Ayrıntılar iccedilin bkz Muumlslim (1977 4577)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
84
İbn Haldun asabiyet iccedilin Mukaddimersquonin değişik yerlerinde birbirinden
nuumlanslarla ayrılan accedilıklayıcı tanımlar getirmiştir
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden
kendilerini ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından
ibaret(tir)rsquo (I 82) Topluluk uumlyeleri arasındaki bağlılık ve kaynaşma
duygusu yaratma işlevine goumlnderme yapılır (Biz duygusu)
lsquoBir kavmin bir araya toplanarak kendini korumasından ve duumlşmana
karşı koymasından memleketler fethedip zafer kazanmayı
istemesinden duumlşmanı kuvvet ve şiddetle yenmekten ibaret(tir)rsquo (I
360) Asabiyetin aksiyoner ve şiddete doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Oumlteki duygusu)
lsquoBir nesilden gelenlerin bir araya toplanarak bir kuvvet kudret ve
uumlstuumlnluumlk sahibi olmaları ve bir ideal etrafında toplanmalarırsquo (I 373)
Asabiyetin dayanışma ve işbirliğine doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Kimlik inşası)
İccedilerdiği kimi muğlaklıklara karşın en saf betimlemelerini -doğal olarak-
Mukaddimersquode bulacağımız asabiyet İbn Haldunrsquoun lsquosiyasalrsquo kuramının
(veya Umran ilminin) temelini oluşturur Umranrsquoı bir ağaca benzeten G
Labicarsquoın formuumllasyonu ile ifade etmek gerekirse badiye bu ağacın
koumlklerini muumllk ve hadara goumlvdesini maişet dallarını ilimler yaprak ve
meyvelerini asabiyet ise oumlz suyunu oluşturur (Mericcedil 1977 155)14
Buradaki lsquobadiyersquo soumlzcuumlğuuml bedevilerin yaşam alanı olan kurak ve ccediloumllluumlk
boumllgeleri ifade eder Asabiyetin nesnel incelemesi ekonomik bakımdan
kendi kendine yeterli geccedilimlik yaşam tarzının egemen olduğu artık uumlruumlnuumln
soumlz konusu olmadığı olsa bile -servet temerkuumlzuumlnuuml sınırlayan- lsquoyeniden
dağıtımrsquo (redistribution) mekanizmalarıyla tesviye edildiği bir lsquodevlet oumlncesi
toplumrsquo tasviri uumlzerinden gerccedilekleştirilir
14 Mericcedil bu formuumllasyonu Fransız Marksist yazar Georges Labicarsquoın (1930-2009) Politique et Religion
Chez Ibn Khaldoun (1968) başlıklı yapıtından nakletmektedir biz de bir ccedilizim (Şekil 2) yardımıyla
goumlstermeye ccedilalıştık
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
85
Şekil 2 Umran Ağacı
Asabiyet bedevi toplumu MuumllkDevlet oluşumuna goumltuumlrduumlğuuml iccedilin oumlnemlidir
yoksa hazariliğe geccedilişi sağlayan asabiyet değildir Asabiyet sosyo-ekonomik
gelişmenin itici guumlcuuml olarak sunulmaz aksine bu gelişme ile ters orantılı bir
varoluşa sahip olduğu Mukaddimersquode sıkccedila vurgulanır lsquoBolluk ve rahatlığın
arızaları asabiyetin şiddet ve faydasını giderir nimetler iccediline dalma
asabiyetin keskinliğini kırarrsquo (I 357) Ccediluumlnkuuml toplumun sahip olduğu servet
ne kadar az ise kan ilişkilerinin uumlstuumln etkisi toplum duumlzeni uumlzerinde o kadar
belirleyici goumlruumlnuumlr (Engels 1971 14-15) Eş deyişle yukarıda oumlzetlenen
ekonomik gelişmenin en alt duumlzeyi asabiyetin en keskin olduğu kandaş
oumlrguumltlenme duumlzeyine tekabuumll eder
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden kendilerini
ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından ibaret olanrsquo asabiyet
(I 82) gerccedilek (nesepten) veya varsayımsal (sebepten) kandaşlık ve bağlılık
oumlruumlntuumllerine dayanır veya bu oumlruumlntuumllerden kaynaklanır Asabiyet esprit de
corps feeling of solidarity communal spirit group feeling tribal core
identity vs biccedilimlerde tanımlandığında aslında asabiyetin dışa vurumları
goumlruumlnuumlmleridir soumlz konusu olan asabiyetin tanımı değil teşhisidir
Yine de bunlardan hareketle asabiyetin ne olmadığını kestirmek
muumlmkuumlnduumlr Tanımlamaların tuumlmuumlnde de ortak olan nokta asabiyetin
rastgele ya da keyfi olarak gelişen bir bağ olmadığıdır Asabiyet lsquoSalt Maruz
Kalma Etkisirsquo (Mere Exposure Effect) olarak adlandırılan birey ile başka bir
birey veya nesne arasında o bireyenesneye maruz kalma sıklığına bağlı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
86
olarak gelişen psikolojik bağın oumltesindedir Maruziyet durumunun
bulunmadığı zamanlarda da bağ devam eder Nereye giderse gitsin asabiyet
insanı izler insan bu bağı reddedemez Arap şairinin lsquoister zalim ister
mazlum olsun kardeşine yardım etrsquo oumlğuumlduuml (TDV-3 1991 453) asabiyetin
dışında kalınamayacağını vurgular Aralarındaki derin anlaşmazlığa karşın
amcası Ebu Lehebrsquoin -bir suumlreliğine de olsa- Hz Muhammedrsquoi himayesine
almış olması (TDV-10 1994 178) bu yuumlzdendir O halde asabiyet nedir
Asabiyet yukarıdaki tanımlamalardan ccedilıkarsadığımız işlevler (biz duygusu
oumlteki duygusu kimlik inşası) uumlzerinden bedevi toplumu yabanıllardan
(vahşiler) ayırır Uumlnsiyetin karşıtı olan lsquovahşetrsquo (savagery) duumlnyanın insan
cemiyetleri eliyle imar edilmeden oumlnceki durumunu lsquodoğalrsquo halini ifade
ederken lsquovahşirsquo de boumlylece cemiyetler halinde yaşamayan insanların sıfatı
olacaktır lsquoBu mamurluğun tabii haline arız olan vahşilikhelliprsquo (I 82) Bu
durumda asabiyet insanların vahşetten bedeviyete geccediliş suumlrecinde beraber
deneyimledikleri bir bilinccedil durumu olmalıdır
İlk ortaya ccedilıktığı yer ve zaman bağlamında ele alındıkta asabiyet bir
youmlnuumlyle varlık suumlrduumlrme koşulları ile kendi maddi ve zihinsel kapasitesi
arasındaki orantısızlığa ilksel insanın verdiği yanıtı ifade eder Kandaşlığa
dayalı oumlrguumltlenme İnsanlığın devlet oumlncesi vahşet ve bedeviyet doumlnemlerini
damgalayan asabiyet doğal baskılar karşısındaki zayıflığın insanları
birbirlerine yakınlaştırdığının kanıtıdır Bu yakınlık (kinship) kişi ile soyrsquou
veya klanı arasındaki lsquobağrsquoın bir işlevidir
Buguumlnkuuml uygarlıkccedilı bakış accedilımızla uyuşur goumlruumlnmese de yabanıl insan
kendisini tam olarak anlayamadığı sayısız tehlikelerle kuşatılmış hisseder
İnsanın bu bilinmeyen guumlccedilleri yatıştırma girişimi ccediloğu kez duumlşuumlnuumllduumlğuuml gibi
dinlerin değil akrabalığın ve dostane varoluşun temellerini atar Bu girişimde
tanrılar da kendilerine tapanlara guumlccedilluuml akrabalık bağlarıyla bağlanmışlardır
tribal karakterlidirler Keza bedevi toplumlarda din bireyin doğauumlstuuml bir
guumlccedille olan keyfi bir ilişkisini değil topluluğun (community) buumltuumln uumlyelerinin
kendilerini koruyan bir guumlccedille ilişkisini temsil eder (Smith 1894 54-55)
Asabiyetin aynı zamanda lsquodoğadan gelen bir koruma duygusursquo olarak
tanımlanmış olması bu accedilıdan anlamlıdır (Albayrak 2000 594)
Geccedilim imkacircnları uumlzerindeki sınırlılıklar kavranmadan asabiyetin mahiyeti
kavranamaz Sadece ccediloumll değil geccedilim imkanlarının doğal siyasal ya da
demografik baskılarla sınırlandırılmış (circumscribed) olduğu herhangi bir
lsquoccedilevrersquo nerdeyse her olayı ittifak ve himaye tesisi iccedilin bir fırsat olarak
değerlendirme eğilimini koşullandırır Sizinle yemek yiyen bir misafir bir
başkasıyla yiyinceye kadar sizin himayeniz altındadır Keza sizinle guumln
boyunca yolculuk yapan ve gece yanınızda uyuyan biri (refik-ul cenb) iccedilin
de aynı durum geccedilerlidir Eğer birinin himayesini istiyorsanız ccediladırınızın
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
87
gergi ipini (tunucircb) onunkine temas ettirmeniz yeterlidir Bedevi Arap
toplumunda el-tunucircb bil-tunucircb (tent-rope touching tent-rope) olarak bilinen
bu pratik sayesinde onun komşusu (jacircr) olur ve himayesine girmiş
sayılırsınız (Smith 1903 49)
Bu gibi himaye taleplerinin (istijacircr) oumlzellikle kabile iccedili bir cinayet veya
anlaşmazlıktan dolayı suumlrguumln-kaccedilak durumuna duumlşenlerin başka bir
kabilenin asabiyetine dacirchil edilebilmesi iccedilin kabul goumlrduumlğuuml accedilıktır15
Buumltuumln
bu durumlarda himaye edilen kişinin kendi kabilesi ile bağı kesilir ve yeni
koruyucularının asabiyetine dahil olur Sahlins (2010) ilkel toplumlardaki
hediyeleşme ve lsquobirlikte yemek yemersquo (commensality) pratiklerinin benzer
işlevine dikkati ccedilekmiştir
Uumlretici guumlccedillerin bulunduğu duumlzey ile asabiyet arasındaki ilişkiyi goumlsteren en
iyi oumlrnek bedevi toplumlarda nesebin korunmasına verilen oumlnemdir
lsquoYardımlaşma ve birbirini korumaya hizmet eden nesep şecerelerinin
Araplar arasında muhafaza edilmesi onların zor geccedilinmelerinden darlık
iccedilinde yaşamalarından ve yurtlarının ekonomik durumundan ileri gelmiştirrsquo
(I 326) Burada Marxrsquoın (1979 25) ekonomik belirlenimciliği oumlzetleyen o
ccedilok bilinen tespitini hatırlamadan geccedilmek olmaz lsquoMaddi hayatın uumlretim
tarzı genel olarak toplumsal siyasal ve entelektuumlel hayat suumlrecini
koşullandırır İnsanların varlığını belirleyen şey bilinccedilleri değildir tam
tersine onların bilincini belirleyen toplumsal varlıklarıdırrsquo
Kandaş oumlrguumltlenmeyi karakterize eden başlıca oumlzellik her bireyin kişisel
guumlvenliği bakımından soyrsquoa (gens) guumlvenmesi ve soyu tarafından himaye
edilmesidir ona saldıran buumltuumln soya saldırıyor demektir (Engels 1971 122)
Bir soyun buumltuumln uumlyeleri kendilerini tek bir lsquokanrsquo olarak goumlruumlrler Bu bilinccedil
durumu en accedilık şekilde bedevi Araplarda akrabalığın etkin sınırlarının
oumllccediluumlmuumlnuumln aracını veren lsquokan davasırsquo hukukunda goumlruumlluumlr Bir akrabalık
grubu aralarında kan davası olmayan bir topluluktur Eğer bir adam kendi
akrabalarından birini oumllduumlruumlrse etrafında kendi tarafını tutacak kimseyi
bulamaz Ya kendi akrabaları tarafından oumllduumlruumlluumlr ya da grubun dışına atılır
başka bir gruba sığınarak suumlrguumln durumuna duumlşer Akrabalık grubu aynı
zamanda her kan davasında daima birlikte hareket edenleri ifade eder Bu
grup bir aile bir hane halkı veya oumlleninoumllduumlruumllenin akrabaları değildir ortak
bir grubun adını taşıyan diğer buumltuumln alt grupların birliğidir Akan kan
oumllduumlruumllen kişinin değil kabilenin kanıdır (Smith 1903 22-23) Benzer
pratiklerin bedevi Arap toplumları ile sınırlı olmadığını burada belirtmekle
yetinelim
15 Bedevi yaşam biccedilimini damgalayan uumlccedil temel olgu gelenekselleşme uumlzerinden ittifak ve himaye fırsatına doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr Gıda paylaşımı yolculuk ve ccediladır komşuluğu Sonuncusu mekacircnla ilişkisi
bakımından oumlzellikle hassastır Sahabeden Ubeyy b Karsquob lsquoEvimin Muhammedrsquoin evine ccediladır ipiyle
bağlanmış olmasını istememrsquo diyen adamı Tanrı Elccedilisirsquone şikacircyet eder (Muumlslim 1977 1917)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
88
Boumlyle bir ccedilevrede lsquoakraba olmayanrsquo genellikle lsquoduumlşmanrsquo ya da lsquoyabancırsquo
sayıldığından (Sahlins 2010 193) ittifak ve himayeden yoksun kalmak
oumlluumlm tehlikesiyle eşdeğerdir O kadar ki ilahi mesajın taşıyıcısı olan
peygamberler bile bu tehlikeyi goumlze almazlar Nitekim Taiflilerin koumltuuml
muamelesine maruz kalan Hz Muhammed Mekkersquoye doumlnuumlşuumlnde İslam
duumlşmanlarından birinin (Mutrsquoim b Adiy) himayesinde şehre girebilir (TDV-
3 1991 402)
Demek ki asabiyet ilişkilerden ccedilok bağlara goumlnderme yapar Bu youmlnuumlyle
asabiyet iccedilin en uygun tanım onun lsquokolektif aksiyonrsquo anlamına geldiğidir
(Hassan 1982 197) Asabiyet zayıfların ittifakıdır guumlccedillenince goumlzden
duumlşen guumlccedilluuml tarafın bozduğu bir ittifakhellip Bu tanımlamanın asabiyetin
sadece bedevi toplumlara oumlzguuml olduğu uygarlıkla birlikte işlevini yitirdiği
goumlruumlşuumlnuuml desteklemediğine dikkat edilmelidir Kan-nesep kaynaklı olmasa
bile insanları kolektif aksiyona sevk eden ittifak ve bağlılıkların teşhis
edilebildiği durumlarda asabiyetin varlığından soumlz etmek meşrudur Bu
accedilıdan bakıldığında asabiyetin sosyal yapısalcılar ve post-modernistlerin
lsquokimlikrsquo olarak tanımladıkları şeyin erken bir formu (tribal identity)
olabileceği duumlşuumlncesi (Kalpakian 2008 370) -modernizasyon riski
iccedilermekle birlikte- tuumlmuumlyle temelsiz değildir İbn Haldunrsquoun asabiyet
kavramına bedevi toplumlar uumlzerindeki goumlzlemlerinden hareketle ulaştığı
doğrudur Bununla birlikte asabiyetin salt bu toplumlarla sınırlı bir bağlamda
istihdam edilmesi basitccedile lsquokavramın koumlkenine hapsedilmesirsquo olarak
tanımlayabileceğimiz bir kısıtlılık durumu yaratabilir Eş deyişle duumlşuumlnuumlruumln
oumlnuumlnde ufuk accedilan bir kavramsallaştırma bizim iccedilin aksine kavramsal bir
kısıta doumlnuumlşecektir
Asabiyet kavramına atfettiği oumlzel oumlnem İbn Haldunrsquoun belirleyici faktoumlr
olarak insan teki yerine toplumu oumlne ccedilıkaran tarih anlayışının sonucudur
(Katsiaficas 1996 15) Mukaddimersquonin pek ccedilok yerinde ima edildiği uumlzere
insan tek başına sadece bir lsquoşeyrsquodir İnsanlar iccediltima halinde bulunarak
kendilerine dayanışma ve kimlik duygusu veren siyasal oumlrguumltlenmeyi
sağlayan bilinccedil durumuna (asabiyet) ulaşırlar
Asabiyet yukarıda değinildiği gibi yalnızca biyolojik yakınlıktan
kaynaklanmaz koumlle azadı (velacirc) nesebe katma (istilhak) veya anlaşma
(hılf) gibi yollarla da biyolojik yakınlıktan beklenen yarar (kolektif aksiyon)
sağlanabilir Hatta lsquoihsanıyla birini yetiştiren kimse ile onun ihsanıyla
yetişen kişi arasında hususi bir bağlanış husule gelir Bu bağ da koumllelik ve
anlaşma vasıtasıyla husule gelen bağlantı yerini tutar arada nesep bağı
olmadığı halde yakınlık sağlamlaşır ve nesepten husule gelen fayda elde
edilirrsquo (I 463) lsquoİhsan yoluyla asabiyet inşasırsquo konusuna ileride tekrar
doumlneceğiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
89
Dindar bir Muumlsluumlman lsquoHicret neden sadece Mekkeli Muumlsluumlmanlara farz
kılındırsquo diye soracak olursa İbn Haldun ona şu cevabı verecektir lsquoCcediluumlnkuuml
Mekke ahalisinde Peygamberi korumak ve ona yardım etmek hususunda
goumlccedilebe Araplarda bulunmayan bir oumlzellik vardı ki o da nesil ve nesep
bakımından Peygambere olan yakınlıkları ve bu bağın onları Peygamberi
korumaya sevk ettirmesi idirsquo (I 311) Demek ki dini bir misyon veya
ccedilağrının başarısı iccedilin dahi guumlccedilluuml bir asabiyet oumln koşuldur Mukaddimersquonin
lsquodine davetin asabiyetten başka bir kuvvetle tamam olamayacağına dairrsquo 6
Fasılrsquoı (1 Kitap 3 Boumlluumlm) bunu daha accedilık şekilde serimler İslamrsquoın
başarısını lsquolaikrsquo ve din dışı bir faktoumlrle accedilıklamış olması yalnız kendi
doumlneminde değil buguumln iccedilin bile cesur bir adım sayılır
Acaba bunun tam tersi de geccedilerli midir Bir asabiyet dinsel bir temele
dayanmaksızın memleketler fethedip zaferler kazanabilir mi Mukaddime
boumlyle bir soruyu yanıtlamaz goumlruumlnuumlrse de (Kalpakian 2008 372) asabiyet
gibi din dışı hatta sivil bir faktoumlre verdiği roluuml dine de verdiğini duumlşuumlnmek
iccedilin bir neden yoktur Herhangi bir dini ilkenin yardımı olmaksızın da Muumllk
tesis edilebilir (Arslan 2014 153) Tarihsel accedilıdan bakıldığında dinsel bir
temele sahip goumlruumlnmeyen 5 yuumlzyıldaki Cermen ve Hun akınları ile 13
yuumlzyıldaki Moğol istilası oumlrneklerine dayanarak -temkini elden bırakmadan-
bu soruya evet yanıtını vermek muumlmkuumlnduumlr
Oumlzetle asabiyet insanın salt genetik potansiyeli tarafından dayatılan veya
kendiliğinden var olan lsquoverilirsquo bir bağ değildir lsquoatıfrsquo yoluyla var olan
(ascribed) ve etki doğuran bir bilinccedil durumudur Atıf ccedilerccedilevesi ise geccedilim
koşulları tarafından belirlenir
Buraya kadar anlatılanlardan asabiyetin teşhisi iccedilin bedeviliğin mahiyetinin
iyice anlaşılması gerektiği ortaya ccedilıkar Bu da bilhassa bedevi toplumlardaki
klan oumlrguumltlenmesinin kandaş toplum oumlzelliklerinin ve maddi gelişme
duumlzeyinin kavranması ile muumlmkuumln olabilir
Bedevi - Hazari Karşıtlığı
Arapccedila lsquob-d-aacutersquo fiil koumlkuumlnden gelen bedevi soumlzcuumlğuuml başlangıccedilla ilgili iptidai
ilksel primitive anlamlarına gelir Antropoloji yazınında ise lsquovahşetrsquo
(yabanıllık) aşamasından lsquobedeviyetrsquo (barbarlık) aşamasına geccedilmiş insan
topluluklarını hayvancılıkla uğraşan goumlccedilebe veya koumlylerde yaşayan ccediliftccedili
toplulukları ifade eder lsquoBedevirsquo soumlzcuumlğuuml Ugan (1989) ccedilevirisinde lsquogoumlccedilebersquo
olarak ccedilevrilmişse de Mukaddimersquonin genel ccedilerccedilevesi iccedilinde goumlccedilebeler
yanında barbar-kandaş tarım toplumlarını da kapsadığı accedilıktır (Hassan
1982 245) İbn Haldun bedevi soumlzcuumlğuumlnuuml goumlccedilebe kabile yaşamını
(nomadism) ifade etmek iccedilin kullandığı gibi kentlerden uzakta kırsal
boumllgelerde yerleşik ccediliftccedili ve ccediloban halklar iccedilin de kullanır bunlar arasında
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
90
sosyolojik bir ayrım yapmaz (Ibn Khaldun 2012 849) Hepsinde de kent
yaşamının getirdiği zenginlik ve genişlikten uzak bir yaşam soumlz konusudur
Bedeviliğin doğası kişinin sosyo-ekonomik konumunun nesep bağları ile
tayin edildiği lsquotoplumsalrsquo olanın lsquobireyselrsquo olanı oumlncelediği bir topluma
işaret eder Bedevi yaşam tarzının karşıtını temsil eden lsquohazari toplumrsquo
(Arapccedila h-dz-r fiil koumlkuumlnden) ise yerleşik medeni suumlkucircnet (huzur) iccedilinde
yaşayan kentli toplumları İbn Haldunrsquoun deyimiyle lsquonefislerini guumlven iccedilinde
sayanlarırsquo (I 314) ifade eder Mukaddimersquode her iki yaşam tarzı bir karşıtlık
iccedilinde sunulur Karşıtlığın temelinde ise geccedilim biccedilimlerinin farklılığı
yatmaktadır
Soy (gens)16
ortak bir doumllden (tribursquonun ortak atasından) geliyor olmakla
oumlvuumlnen kandaş grupların (Engels 1971 119) ya da -benzer anlama gelmek
uumlzere- aynı ortak atadan gelen belirli bir soy adı ile diğerlerinden ayrılan ve
aralarında kan bağı olan bir yakınlar topluluğunun oumlrguumltlenmesini temsil
eder (Morgan 1994 151) Ortak bir atadan tuumlreyiş inancının başlıca işlevi
ccedilok sayıda aileyi birbirine eklemleyen bir mekanizma oluşturmaktır Kandaş
toplum yapısı sadece bedevi Araplarda değil buumltuumln ilkel topluluklarda
goumlruumlluumlr Hepsinde de ortak olan şey lsquosoyrsquo bağlarından gelen birlikte inanma
birlikte harekete geccedilme ve dayanışma motivasyonudur Buna -
Montesquieursquoden oumlduumlnccedil alarak- barbarlığın lsquoyasasırsquo da diyebiliriz Bu yasa
yardımlaşma savunma ve bir zarara uğranıldığında bunu giderme
ccedilabalarında birlik ve bir dizi karşılıklı yuumlkuumlmluumlluumlk iccedilerir (Morgan 1994
326)
Akrabalık ilişkisinin dayandığı lsquoortak atarsquo her zaman biyolojik bir koumlkene
goumlnderme yapmaz soyun anlaşma veya birleşme gibi ilkel duumlzeydeki siyasal
kararlarla genişletilmesi de muumlmkuumlnduumlr Soyu soy yapan ortak atanın koumlkleri
ccediloğu kez bir hayvan bitki ya da doğal bir olgu ile temsil edilen lsquototemrsquoe
dayanır17
Kandaşlık ortak atanın bir işlevidir (Childe 1995 45) Ccedileşitli
vesilelerle (ayin savaş duumlğuumln vs) ortak ataya goumlnderme yapılması adının
ve erdemlerinin anılması ilkel toplumların ortak oumlzelliğidir Oumlrneğin
İslamrsquodan oumlnce Araplar hac ibadetini tamamladıktan sonra Mina mevkiinde -
buguumlnkuuml- mescit ile dağ arasındaki yerde bir suumlre dururlar atalarının
oumlvguumllerini (mefahir) ve oumlzel guumlnlerini (eyyam-ı mahsusa) anarlardı (Yazır
1979 724) Kabile kardeşliği yerine din kardeşliğini oumlne ccedilıkaran Kurrsquoanrsquoın
inananlardan atalarını değil Allahrsquoı anmalarını (zikr) istemesi anlamlıdır
lsquoSonra hacla ilgili ibadetlerinizi bitirdiğinizde oumlnceden atalarınızı
16 Gens (Latin) Genos (Grek) Ganas (Sanskrit) Cins (Arap) Hassan (1982 178) bunlara Tuumlrkccediledeki
lsquoKanrsquo ve lsquoHanrsquo soumlzcuumlklerini de ekler 17 Bedevi Arap kabilelerinin kendilerini ccediloğunlukla bir hayvana nispet eden adlar almış olmaları rastlantı
değildir Benicirc Kelb (koumlpek) Benicirc Bekr (erkek deve) Benicirc Anmar (panter) Benicirc Dibab (kertenkele) Benicirc
Esed (aslan) gibi Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1903 44)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
91
zikrettiğiniz gibi şimdi de oumlyle ve hatta daha kuvvetli bir şekilde Allahı
zikredinizrsquo (Bakara 2 200) Uumlretici guumlccedillerin geldiği yeni aşama bedevi
toplumu damgalayan atalar inancının yadsınmasını daha geniş oumllccedilekli bir
siyasal oumlrguumltlenmeye geccedililmesini zorunlu kılacaktır
Morgan (1994) barbarlık-uygarlık ilişkisini lsquomaddecirsquo bir tarih anlayışıyla
ortaya koyarken insanlığın tarih-oumlncesini yabanıllık barbarlık ve uygarlık
olmak uumlzere uumlccedil aşamada ele alır Her bir aşama da kendi iccedilinde aşağı orta ve
yukarı olmak uumlzere uumlccedil alt aşamaya boumlluumlnmuumlştuumlr Oumlrneğin barbarlığın aşağı
aşaması ccediloumlmlekccedililik (pottery) ile başlamış hayvan ve bitkilerin
evcilleştirilerek tarıma geccedililmesi kerpiccedil ve taştan evler yapılması ile orta
aşamaya geccedililmiştir Demirin ergitilmesiyle başlayan yukarı barbarlık
aşaması ise fonetik alfabenin icadı ile sona ermiş ve uygarlık aşamasına
geccedililmiştir
Yabanıllık asabiyetle ilgili boumlluumlmde accedilıklandığı gibi duumlnyanın mamur
olmadan oumlnceki durumunu ifade eder Duumlnyanın imarını insanların
cemiyetler halinde yaşama geccedilmesiyle başlatan İbn Haldun insanlığın
yabanıl doumlnemine Umran ilmi kapsamında oumlzel bir yer vermemiştir Demek
ki duumlnyanın bazı boumllgelerinde yabanıllara rastlamak muumlmkuumlnduumlr Duumlnyanın
sularla kaplı olmayan yerlerini yedi iklim boumllgesine ayıran duumlşuumlnuumlre goumlre
oumlrneğin batı Afrikarsquonın en guumlneyinde (Sahra altı) uzanan lsquoBirinci İklimrsquo
olarak adlandırdığı boumllge boumlyledir lsquoOralarda ancak insandan ziyade dilsiz
hayvanlara en yakın bir seviyede bulunan kimseler yaşarlar bunlar ccediloumlllerde
ve mağaralarda yaşarlar Otlar terbiye edilerek hazırlanmış ve tabii halde
olan taneler yerler birbirlerini yedikleri zamanlar da olur Bunlar insanlar
sırasında sayılmazlarrsquo (I 131)
Mukaddimersquodeki bedevi toplum Morganrsquoın sınıflandırmasında kabaca
barbarlığın orta ve yukarı aşamalarına denk duumlşer Her iki tanımlamada da
bedevi yaşam tarzının mutlaka goumlccedilebeliğe karşılık gelmediğine dikkat
ccedilekilmelidir Yerleşikliğin lsquokırsalrsquo formları da (koumlyluumlluumlk yarı-goumlccedilerlik)
bedeviliği temsil eder geccedilimini tarım ve hayvancılıkla temin edenler iccedilin
lsquokoumlylerde ve sahralarda yaşamak bir zarurettirrsquo (I 303) Mukaddimersquode
tanımlanan bedevi geccedilim tarzının ayırt edici oumlzelliği geccedilim sisteminin tarım
ve hayvancılığa dayalı olmasıdır Bu tarz uumlretimin uumlstuumlnluumlğuuml şuradan
kaynaklanır Uumlretim hayatı en dar sınırlar iccedilinde hareket etmektedir ama
uumlreticiler kendi uumlruumlnlerinin sahibidir (Engels 1971 157) Hazariliğe geccedilişle
birlikte kaybolan bu uumlretim tarzında uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime
youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir
uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir Eş deyişle tarım ve hayvancılığın lsquoyaygınrsquo
(extensive) formlarına goumlnderme yapan bir geccedilim sistemi geccedilerlidir
Ccediliftccedililiğin lsquoyerleşik hayat ccedilağından oumlnceki evreye ait olmasırsquo bunu ifade
eder (II 383)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
92
Bedevilik oumlzellikle hayvancılığa dayalı goumlccedilebelik kendi buumlnyesindeki
ccedilelişkilerle sınırlandırılmıştır Ccedilobanlığa dayalı ekonomi doğası gereği
verimsizdir uumlruumln protein youmlnuumlnden zengin ise de kalori youmlnuumlnden fakirdir
(Earle 2013 225) Dolayısıyla duumlşuumlk yoğunluklu bir nuumlfus iccedilin bile tarımsal
uumlruumlnlerle muumlbadele zorunludur Bedevi geccedilim sistemi iccedilin geniş otlaklar
gerektiğinde işlenecek topraklar imkacircnlarından yararlanabileceği kentler ve
hepsinden oumlnemlisi bu uumlccediluuml arasında bir med-cezir duumlzenliliği iccedilinde gidip
gelme serbestliği gerekir Demek ki goumlccedilebenin kendi oumlzguumln yaşam alanı
(badiye) ile yetinmemek ve yerleşik-hazari toplumlarla ccedilatışmaya girmek
iccedilin yeterince nedeni vardır (Braudel 1989 108) Şefin iktidarının -
kaynakların etkin kontroluuml anlamında- varabileceği sınırlar bu nedenlerle
yakından ilgilidir Otlakların genişliği hayvanların hareketli doğası ve duumlşuumlk
tarımsal uumlretim şefler accedilısından merkezi bir kontroluuml zorlaştırdığından
ekonomik yoğunlaşma ve suumlrduumlruumllebilir buumlyuumlme potansiyelini sınırlar (Earle
2013 226)
Sonuccedilta hazari toplumlarla temas kaccedilınılmazdır Temasın alacağı biccedilimi
(muumlbadele yağma yerleşik hayata katılma gibi) buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi
ekonominin uumlretim duumlzeyi ile hazari toplumun iccedilsel zayıflıkları tayin eder
Tarımın iyileştirildiği uumlruumln doumlnuumlşuumlmuumlnuumln uygulandığı tekniklerin
yaygınlaştığı yerlerde saban ile suumlruuml arasındaki rekabet saban lehine
sonuccedillanır goumlccedilebe hayatı zamanla yok olur (Braudel 1989 110)
Son tahlilde bedevilikten hazariliğe ve başkanlıktan (riyaset şeflik) Muumllkrsquoe
(devlete) geccedilişi sağlayan şey uumlretici guumlccedillerin gelişmesidir asabiyet değildir
lsquohellip ihtiyaccedillarından artacak derecede zenginlik ve genişlikhelliprsquo (I 303) ifadesi
bunu accedilıklar Geccediliş suumlrecinin teşhisinde temel oumllccediluumlt uumlretim tarzıdır Keza
bedeviliği uygarlıktan (hazarilik) ayıran oumllccediluumlt goumlccedilebelik ve yerleşiklik
değildir (Hassan 1982 159) Artık uumlruumln ile uygarlık ve devletin doğuşu
arasında kurulan nedensellik ekonomik belirlenimciliğin temelini oluşturur
Bu zenginlik ve genişliğin yeniden dağıtımı şefliklerin temel işlevi iken
merkezi devletlerin ortaya ccedilıkışı buumlyuumlk oumllccediluumlde ekonomik kaynaklara
erişimin kontroluuml ile ilgilidir İnsanların ekonomik gelişim bakımından
bulundukları aşama o kadar belirleyicidir ki lsquohellip bolluk ve genişliğin tendeki
hal ve tesirleri ibadet ve zahitlikte de goumlruumllmektedirhellip kendilerini ibadete
verenlerin ccediloğu sahra ahalisinden az yiyen ve besinleri kıt olanlardırrsquo (I
210-211)
Bedeviliğin sosyal oumlrguumltlenmesi ise aksine gıdaya erişim konusunda yaygın
bir lsquosınırlanmışlıkrsquo durumu (circumscription) ile damgalanmıştır18
Bu
sınırlanmışlığın derecesi aynı asabiyetin uumlyeleri arasında yuumlksek duumlzeyde
18 lsquoSınırlanmışlıkrsquo durumunun siyasal anlamına ilk kez Robert L Carneiro dikkati ccedilekmiştir Bkz
Carneiro RL (1970) A Theory of the Origin of the State Science (169) 733-738
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
93
karşılıklı bağımlılığı koşullandırır Konukseverlik kuralları ve yiyeceğin
(oumlzellikle et) boumlluumlnmesine ilişkin gelenekler hazari toplumdaki uygarca
jestlerden daha etkili bir gıda paylaşım oumlruumlntuumlsuumlnuuml tahkim eder Bir başka
deyişle onları coumlmert yapan şey ihtiyaccedil maddelerinin yeterli değil aksine kıt
olmasıdır (Evans-Pritchardrsquotan nakleden Sahlins 2010 206)
Bedevi toplumda yuumlruumlrluumlkteki cezai yaptırımlar bile buumlyuumlk oumllccediluumlde ekolojik
koşulların tayin ettiği geccedilim imkanlarının desteklenmesine youmlneliktir
Oumlrneğin oumllduumlrme ve yaralamalar mağdurların muumltevazı bir suumlruumlye sahip
olmasıyla sonuccedillanabilir Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlneminde bir
adamın lsquodiyetrsquo olarak değeri 100 deve veya 200 sığır veya 2000 koyuna
denktir (TDV-9 1994 475) Geccedilim kaynaklarının değer oumllccediluumlsuuml olarak kabul
edildiği benzer pratikleri İslam oumlncesi Arap toplumunda ve diğer bedevi
toplumlarda da goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Eski Nors dilinde buumlyuumlkbaş hayvan (feacute)
soumlzcuumlğuuml servet anlamına geliyordu (Earle 2013 122)
Bedeviliğin siyasal oumlrguumltlenmesi şefliklerdir Şefliklerin lsquosiyasalrsquo
oumlrguumltlenmeler olmadığını duumlşuumlnmek yanıltıcıdır merkezi devletin zuhurunu
siyasallığın miladı olarak goumlren uygarlıkccedilı bakış accedilısının yansımasıdır
asabiyeti bedevi toplumla sınırlı tutan yaklaşımın uzantısıdır Bununla
birlikte şeflikler tekduumlze yapılar olmayıp tarihsel suumlreccedil iccedilinde daha karmaşık
oumlrguumltlenmelere doğru evrildikleri gibi kontrol edilen ekonomik kaynakların
imkacircn verdiği durumlarda merkezi devlet yapılarına doumlnuumlşme potansiyeli
taşırlar Şeflikler Flanneryrsquonin (1995) avcı-toplayıcı zuumlmreler (band)
otonom koumly toplulukları şeflikler ilkel devletler ve devlet şeklinde
sıraladığı ilerlemenin tarihsel uğraklarından birini oluştururlar uumlretici
guumlccedillerdeki gelişmeye bağlı olarak basitten karmaşığa doğru uzanan bir
ccedileşitliliğe sahiptirler
Şeflikler orta oumllccedilekli siyasal birimlerdir kuumlccediluumlk oumllccedilekli koumly temelli siyasal
birimler ile buumlyuumlk buumlrokratik devletlerarasındaki evrimsel boşluğu birbirine
bağlarlar (Earle 2013 27) Şeflikler soy oumlrguumltlenmesine dayalı toplumlardır
ve Morganrsquoın (1994) lsquosocietasrsquo tanımına karşılık gelirler Şefliğin merkezi
bir devlet oumlrguumltlenmesine (civitas) doğru evrilmesi buumlyuumlk oumllccediluumlde tarım ve
hayvancılıkta yoğunlaşma yoluyla tahsis edebileceği ekonomik artığın
buumlyuumlmesine bağlıdır Şefler kabile ccedilıkarlarının gerccedilekleşmesine yardımcı
olma kabiliyetlerine bağlı olarak ciddi bir toplumsal guumlce sahip olabilirlerse
de bu guumlccedil buumlyuumlk oumllccedilekli tarımsal toplumların elitlerine goumlre oldukccedila
sınırlıdır
Devlet oumlncesi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimini temsil eden şeflikler kuşkusuz
tuumlrdeş birimler değildir Oumlzellikle oumlrguumltlenmenin lsquokarmaşıklıkrsquo (complexity)
derecesi arttıkccedila şeflikleri arkaik devletlerden ayırt etmek zorlaşır ara
aşamaların varlığının kabuluuml zorunlu hale gelir Grinin (2011) bu zorluğu
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
94
karmaşık şeflikleri lsquoilkel devlet benzerirsquo (early state analogue) şeklinde
adlandırarak aşmaya ccedilalışmıştır Ona goumlre ilkel devlet benzerleri buumlyuumlkluumlk
sosyo-kuumlltuumlrel veveya siyasal karmaşıklık işlevsel farklılaşma ve yuumlruumltuumllen
goumlrevlerin oumllccedileği bakımından ilkel devletlerle mukayese edilebilen
akrabalık ideolojisine dayalı karmaşık devletsiz toplumların ccedileşitli formlarını
ifade eder Hawaii şefliklerini ve İslam oumlncesi Mekke gibi bağımsız oumlz
youmlnetime sahip kentleri bu kapsamda değerlendiren Grinin şefliklerden ilkel
devlete geccedilişi accedilıklayan iki farklı model oumlnerir lsquoDikeyrsquo modelde
şefliklerden doğrudan ilkel devletlere geccedililirken (Mezopotamya ve eski
Yunan toplumları) lsquoYatayrsquo modelde ise şeflikler oumlnce lsquoilkel devlet benzerirsquo
yapılara doumlnuumlşmekte bu yapılar uumlzerinden ilkel devlet aşamasına (Cengiz
Hanrsquoın Moğol imparatorluğu 1810rsquodan sonraki Hawaii toplumu gibi)
geccedililmektedir (Grinin 2011 256)
Şekil 3 Grininrsquoin (2011) İlkel Devlete Geccediliş Modellemesi
Ara aşamaları farklı biccedilimlerde kurgulamak muumlmkuumln olsa da şefliklerden
devletlere geccediliş suumlrecini belirleyen ana etmenlerin toplumsalyoumlnetsel
uzmanlaşma ve -karar verme faaliyetlerindeki hiyerarşiye goumlnderme yapan-
karmaşıklık derecesi olduğu soumlylenebilir
Tarım ve hayvancılığa dayalı geccedilim sistemlerinin lsquoyaygınrsquo yapısı şefliklerin
heterarşik (merkezileşmemiş dağınık merkezli) siyasal yapısını
koşullandırır Ancak buna dayanarak şefliklerin farklılaşmamış bir toplumsal
yapı uumlzerinde yuumlkseldikleri varsayılamaz Şeflik duumlzeyindeki toplumlar
goumlrece eşitlikccedili otonom koumly toplulukları ile sınıflı toplumlar arasında yer
alan ruumltbe sıralamasına (ranking) sahip toplumlardır Toplumsal eşitsizlik
bakımından şefliklerin devletlerden başlıca farkı ruumltbe toplumları en
yuumlksekten en aşağıya doğru bir statuuml suumlrekliliğine (continuum of status)
sahip iken arkaik devletlerde bireylerin en azından lsquoyoumlneten ve youmlnetilenrsquo
olmak uumlzere -aralarında evlilikler bulunmayan- gerccedilek bir katmanlaşmaya
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
95
(stratification) sahip olmalarıdır Devletin yuumlkselişi ile birlikte şefliklerdeki
duumlşuumlk ruumltbeli aileler onları ortak atalara bağlayan bu continuumrsquodan
koparlar ve kalıcı alt sınıflara doumlnuumlşuumlrler (Flannery 1995 15-16) Oumlzetle
şefliklerde siyasal iktidarın kahır ve şiddetten uzak sınırlandırılmış
goumlruumlnuumlmuuml muumllk-devlet oumlrguumltlenmesine goumlredir
Bedeviliğin ilkeleri siyasal iktidar uumlzerinde sınırlayıcı rol oynayan
lsquooumlzguumlrluumlk eşitlik ve kardeşlikrsquotir Başkanların farklı unvanları (Ruesacirc
Chiefs Big Men Paramounts vs) olsa da ayrıcalıklı uumlstuumlnluumlkleri bulunmaz
lsquoBaşkanlık ululuktan ibaret olup ona başkaları uyrukluk ediyorsa da o kahır
ve kuvvetle huumlkmuumlnuuml yuumlruumltmek kudretinde değildirrsquo (I 353) Başkan lsquoyerelrsquo
bir oumlneme sahip olmakla yetinmek ve kendisine atfedilen ululuğu yiğitlik ve
sistematik coumlmertlik (noblesse oblige)19
goumlsterileriyle kanıtlamak
zorundadır Başkanın başkan (şef) olarak kalabilmesi ailesine
hizmetkacircrlarına ve korkulan bir savaşccedilı ve değerli bir dost olarak sahip
olduğu itibara bağlıdır (Earle 2013 147) Bir kabile reisinin fiili bir
otoriteye sahip olabildiği tek durum savaş veya savaş hazırlığı ile ilgili
faaliyetlerdir Savunma ve saldırı dışında kabile kaynaklarının oumlrguumltlenip
seferber edilmesi oumlrneğin angarya yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile kamusal imar faaliyetleri
yuumlruumltuumllmesi gibi durumlar ancak karmaşıklık duumlzeyi yuumlksek şefliklerde
goumlruumlluumlr
Hemen fark edileceği gibi soy birimlerine dayanan toplumların
lsquodemokratikrsquo ve eşitlikccedili yapısı huumlkuumlmdarlık ve Muumllk oumlrguumltlenmesiyle
karşıtlık iccedilindedir Soy sistemi ancak şeflikbaşkanlık temelindeki iktidar
stratejileri iccedilin bir dayanak sağlar Bedevi toplumlardaki şefliğin bu durumu
uumlretici guumlccedillerin goumlrece duumlşuumlk duumlzeyi ile ilgilidir Uumlretim geccedilimlik
ekonominin oumltesine geccedilemediğinden politik ekonomi lsquomerkezirsquo bir şekilde
denetlenemez Dolayısıyla toplum uumlzerinde ekonomik askeri ve ideolojik bir
denetim kurmak zorlaşır (Earle 2013 238) Savaşın ganimet ve yağmanın
meşru sayılması bu yuumlzdendir Yiğitlik ve kahramanlığın yuumlceltilmesi bu
meşruiyetin tahkimi accedilısından gereklidir
Bedeviliğin goumlruumlnuumlmuuml yiğitlik kahramanlık ve şiddet goumlsterisine dayanır
lsquoŞiddet ve kuvvet bunlar iccedilin bir yaradılış şecaat bir karakter olmuş[tur]helliprsquo
(I 315) Kurucu asabiyeti damgalayan bu oumlzellikler diyalektik biccedilimde
Muumllkrsquouumln taşıyıcı suumltunlarına doumlnuumlşecektir Kişisel haysiyet doğruluk
karakter ve yiğitlik barbarlarda yuumlceltilen başlıca oumlzelliklerdir (Engels 1971
136) Esasen iccedillerinden birinin onlara liderlik etmesi de bu oumlzelliklere sahip
olması sayesindedir Yoksa tevaruumls edilen veya miras bırakılan (kalıtsal) bir
19 Fransızca koumlkenli bu deyim lsquosoyluluk mecbur kılarrsquo (nobility obliges) anlamına gelir yuumlksek statuumlye sahip kişileri duumlşuumlk statuumlluuml kişilere karşı asil ve lsquocoumlmertrsquo davranmakla yuumlkuumlmluuml kılan toplumsal kuralı
ifade eder Ayrıntılar iccedilin bkz Fiddick vd (2013) A Cross-Cultural Study of Noblesse Oblige in
Economic Decision-Making Human Nature 24(3) 318-335 DOI 101007s12110-013-9169-9
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
96
liderlik soumlz konusu değildir Liderlik ancak suumlrekli olarak toplumsal artı ile
beslendiği takdirde kalıtsal bir şefliğe (başkanlık) doumlnuumlşebilir (Şenel 1982
131) Kabilenin demokratik20
yapısı tarafından sınırlandırılan başkan servet
youmlnuumlnden kabilenin geri kalan uumlyelerinden daha zengin değildir Bununla
birlikte o da coumlmertliği ile -borccedillu kılarak- siyasal anlamda onları
sınırlandırmıştır Cebir ve şiddet kabiliyeti kendi asabiyetine youmlnelik
olmayıp duumlşman sayılan kabilelerin sindirilmesi saldırganların
puumlskuumlrtuumllmesi ganimetler elde edilmesi iccedilindir
Arap şairi bu şiddet eğiliminin korkulası değil oumlvuumlnuumllesi bir durum olduğunu
edebi bir dille anlatır lsquoBizden hiccedil bir soylu kişi yatağında oumllmemiştir kanı
vurulduğu yerden başka yere akmamıştırrsquo (Oumlzcan 2011 39) Kuzeyli
(Nordic) halkların edebi incelik bakımından bundan geri kalmayan
efsaneleri goumlrece daha gerccedilekccedili bir anlatıma sahiptir lsquohellip Gunnar o ana
kadar sekiz adam yaralamış ve bunlardan ikisini oumllduumlrmuumlştuuml Şimdi kendisi
de iki yerinden yaralandı fakat herkes onun ne yaralanmaktan ne de oumlluumlmuumln
kendisinden ccedilekinmediğinde hemfikirdirsquo (Earle 2013 147)
Bedeviliğin şefliğe ve nihayetinde Muumllk oluşumuna goumltuumlren bu lsquoşiddetlirsquo
goumlruumlntuumlsuuml Mukaddimersquode insanın doğası ile ilişkilendirilir lsquoBirbirine
zulmetmek ve tecavuumlzlerde bulunmak insanlar iccedilin bir hulk [yaratılış] ve
karakter olmuşturrsquo (I 321) İbn Haldun insanları devlet oumlrguumltlenmesine
goumltuumlren nedenler konusunda Hobbesrsquoun habercisi gibidir lsquohellip Birbirinin
saldırganlığından kendilerini korumak iccedilin insanlar yasakccedilıya21
(huumlkuumlmet ve
hakime) muhtaccediltırlar Yoksa duumlşmanlık ve zuluumlm insanın hayvani olan bir
tabiatı olduğu iccedilin insanlar birbirlerine saldırırlar ve tecavuumlzlerde
bulunurlarrsquo (I 103)
Bedeviliğin yaşam alanı badiyedir Badiye aslında hazari toplumun
uzağındaki bir mekacircn değildir kentin bağ ve bahccedilelerinin bittiği ekonomik
ve demografik yoğunlaşmanın azaldığı yerde badiye başlar Bedevi kenti
ccedilevreleyen kırsal alanla onu ccedilevreleyen ccediloumllde yaşar Boumlyle bir coğrafyada
maddi ilerleme yolları doğanın kendisi tarafından kesilmiştir Ccediloumll kabile
oumlrguumltlenmesinin oumltesine geccedilmeye imkan verecek maddi koşulları sağlamaz
Oumlrneğin Araplarda ataların tanrılarının sabit kutsal mekacircnlarından
(sanctuary) uzaklaşmak anlamına gelen yaygın goumlccedillerden dolayı din kabile
duygusundan ccedilok ayrışmış Arapların İslam oumlncesi dinsel gelişimi diğer
antik toplumlarda olduğu gibi bedevilikten ccedilıkış yolu sağlamamıştır (Smith
1894 34 47) Bu durum bedevi yaşam tarzının İslamrsquoın yuumlkselişinde bir
avantaj sağlamış olabileceğini duumlşuumlnduumlruumlr Ccediluumlnkuuml bedevi bir Arap başka bir
20 Kabilenin-klanın demokratik yapısı modern anlamda temsili ve doğrudan demokrasilerle koşutluk iccedilermez Tuumlm toplumu ilgilendiren kararların toplumun tuumlm erkek uumlyelerinin toplanıp daha ccedilok yaşlıların
konuştuğu toplantılarda alınmasını ifade eder (Şenel 1982 217) 21 Ugan (1989) ccedilevirisindeki lsquoyasakccedilırsquo yerine lsquootoritersquo soumlzcuumlğuuml daha uygun goumlruumlnmektedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
84
İbn Haldun asabiyet iccedilin Mukaddimersquonin değişik yerlerinde birbirinden
nuumlanslarla ayrılan accedilıklayıcı tanımlar getirmiştir
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden
kendilerini ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından
ibaret(tir)rsquo (I 82) Topluluk uumlyeleri arasındaki bağlılık ve kaynaşma
duygusu yaratma işlevine goumlnderme yapılır (Biz duygusu)
lsquoBir kavmin bir araya toplanarak kendini korumasından ve duumlşmana
karşı koymasından memleketler fethedip zafer kazanmayı
istemesinden duumlşmanı kuvvet ve şiddetle yenmekten ibaret(tir)rsquo (I
360) Asabiyetin aksiyoner ve şiddete doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Oumlteki duygusu)
lsquoBir nesilden gelenlerin bir araya toplanarak bir kuvvet kudret ve
uumlstuumlnluumlk sahibi olmaları ve bir ideal etrafında toplanmalarırsquo (I 373)
Asabiyetin dayanışma ve işbirliğine doumlnuumlk yuumlzuumlne goumlnderme yapılır
(Kimlik inşası)
İccedilerdiği kimi muğlaklıklara karşın en saf betimlemelerini -doğal olarak-
Mukaddimersquode bulacağımız asabiyet İbn Haldunrsquoun lsquosiyasalrsquo kuramının
(veya Umran ilminin) temelini oluşturur Umranrsquoı bir ağaca benzeten G
Labicarsquoın formuumllasyonu ile ifade etmek gerekirse badiye bu ağacın
koumlklerini muumllk ve hadara goumlvdesini maişet dallarını ilimler yaprak ve
meyvelerini asabiyet ise oumlz suyunu oluşturur (Mericcedil 1977 155)14
Buradaki lsquobadiyersquo soumlzcuumlğuuml bedevilerin yaşam alanı olan kurak ve ccediloumllluumlk
boumllgeleri ifade eder Asabiyetin nesnel incelemesi ekonomik bakımdan
kendi kendine yeterli geccedilimlik yaşam tarzının egemen olduğu artık uumlruumlnuumln
soumlz konusu olmadığı olsa bile -servet temerkuumlzuumlnuuml sınırlayan- lsquoyeniden
dağıtımrsquo (redistribution) mekanizmalarıyla tesviye edildiği bir lsquodevlet oumlncesi
toplumrsquo tasviri uumlzerinden gerccedilekleştirilir
14 Mericcedil bu formuumllasyonu Fransız Marksist yazar Georges Labicarsquoın (1930-2009) Politique et Religion
Chez Ibn Khaldoun (1968) başlıklı yapıtından nakletmektedir biz de bir ccedilizim (Şekil 2) yardımıyla
goumlstermeye ccedilalıştık
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
85
Şekil 2 Umran Ağacı
Asabiyet bedevi toplumu MuumllkDevlet oluşumuna goumltuumlrduumlğuuml iccedilin oumlnemlidir
yoksa hazariliğe geccedilişi sağlayan asabiyet değildir Asabiyet sosyo-ekonomik
gelişmenin itici guumlcuuml olarak sunulmaz aksine bu gelişme ile ters orantılı bir
varoluşa sahip olduğu Mukaddimersquode sıkccedila vurgulanır lsquoBolluk ve rahatlığın
arızaları asabiyetin şiddet ve faydasını giderir nimetler iccediline dalma
asabiyetin keskinliğini kırarrsquo (I 357) Ccediluumlnkuuml toplumun sahip olduğu servet
ne kadar az ise kan ilişkilerinin uumlstuumln etkisi toplum duumlzeni uumlzerinde o kadar
belirleyici goumlruumlnuumlr (Engels 1971 14-15) Eş deyişle yukarıda oumlzetlenen
ekonomik gelişmenin en alt duumlzeyi asabiyetin en keskin olduğu kandaş
oumlrguumltlenme duumlzeyine tekabuumll eder
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden kendilerini
ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından ibaret olanrsquo asabiyet
(I 82) gerccedilek (nesepten) veya varsayımsal (sebepten) kandaşlık ve bağlılık
oumlruumlntuumllerine dayanır veya bu oumlruumlntuumllerden kaynaklanır Asabiyet esprit de
corps feeling of solidarity communal spirit group feeling tribal core
identity vs biccedilimlerde tanımlandığında aslında asabiyetin dışa vurumları
goumlruumlnuumlmleridir soumlz konusu olan asabiyetin tanımı değil teşhisidir
Yine de bunlardan hareketle asabiyetin ne olmadığını kestirmek
muumlmkuumlnduumlr Tanımlamaların tuumlmuumlnde de ortak olan nokta asabiyetin
rastgele ya da keyfi olarak gelişen bir bağ olmadığıdır Asabiyet lsquoSalt Maruz
Kalma Etkisirsquo (Mere Exposure Effect) olarak adlandırılan birey ile başka bir
birey veya nesne arasında o bireyenesneye maruz kalma sıklığına bağlı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
86
olarak gelişen psikolojik bağın oumltesindedir Maruziyet durumunun
bulunmadığı zamanlarda da bağ devam eder Nereye giderse gitsin asabiyet
insanı izler insan bu bağı reddedemez Arap şairinin lsquoister zalim ister
mazlum olsun kardeşine yardım etrsquo oumlğuumlduuml (TDV-3 1991 453) asabiyetin
dışında kalınamayacağını vurgular Aralarındaki derin anlaşmazlığa karşın
amcası Ebu Lehebrsquoin -bir suumlreliğine de olsa- Hz Muhammedrsquoi himayesine
almış olması (TDV-10 1994 178) bu yuumlzdendir O halde asabiyet nedir
Asabiyet yukarıdaki tanımlamalardan ccedilıkarsadığımız işlevler (biz duygusu
oumlteki duygusu kimlik inşası) uumlzerinden bedevi toplumu yabanıllardan
(vahşiler) ayırır Uumlnsiyetin karşıtı olan lsquovahşetrsquo (savagery) duumlnyanın insan
cemiyetleri eliyle imar edilmeden oumlnceki durumunu lsquodoğalrsquo halini ifade
ederken lsquovahşirsquo de boumlylece cemiyetler halinde yaşamayan insanların sıfatı
olacaktır lsquoBu mamurluğun tabii haline arız olan vahşilikhelliprsquo (I 82) Bu
durumda asabiyet insanların vahşetten bedeviyete geccediliş suumlrecinde beraber
deneyimledikleri bir bilinccedil durumu olmalıdır
İlk ortaya ccedilıktığı yer ve zaman bağlamında ele alındıkta asabiyet bir
youmlnuumlyle varlık suumlrduumlrme koşulları ile kendi maddi ve zihinsel kapasitesi
arasındaki orantısızlığa ilksel insanın verdiği yanıtı ifade eder Kandaşlığa
dayalı oumlrguumltlenme İnsanlığın devlet oumlncesi vahşet ve bedeviyet doumlnemlerini
damgalayan asabiyet doğal baskılar karşısındaki zayıflığın insanları
birbirlerine yakınlaştırdığının kanıtıdır Bu yakınlık (kinship) kişi ile soyrsquou
veya klanı arasındaki lsquobağrsquoın bir işlevidir
Buguumlnkuuml uygarlıkccedilı bakış accedilımızla uyuşur goumlruumlnmese de yabanıl insan
kendisini tam olarak anlayamadığı sayısız tehlikelerle kuşatılmış hisseder
İnsanın bu bilinmeyen guumlccedilleri yatıştırma girişimi ccediloğu kez duumlşuumlnuumllduumlğuuml gibi
dinlerin değil akrabalığın ve dostane varoluşun temellerini atar Bu girişimde
tanrılar da kendilerine tapanlara guumlccedilluuml akrabalık bağlarıyla bağlanmışlardır
tribal karakterlidirler Keza bedevi toplumlarda din bireyin doğauumlstuuml bir
guumlccedille olan keyfi bir ilişkisini değil topluluğun (community) buumltuumln uumlyelerinin
kendilerini koruyan bir guumlccedille ilişkisini temsil eder (Smith 1894 54-55)
Asabiyetin aynı zamanda lsquodoğadan gelen bir koruma duygusursquo olarak
tanımlanmış olması bu accedilıdan anlamlıdır (Albayrak 2000 594)
Geccedilim imkacircnları uumlzerindeki sınırlılıklar kavranmadan asabiyetin mahiyeti
kavranamaz Sadece ccediloumll değil geccedilim imkanlarının doğal siyasal ya da
demografik baskılarla sınırlandırılmış (circumscribed) olduğu herhangi bir
lsquoccedilevrersquo nerdeyse her olayı ittifak ve himaye tesisi iccedilin bir fırsat olarak
değerlendirme eğilimini koşullandırır Sizinle yemek yiyen bir misafir bir
başkasıyla yiyinceye kadar sizin himayeniz altındadır Keza sizinle guumln
boyunca yolculuk yapan ve gece yanınızda uyuyan biri (refik-ul cenb) iccedilin
de aynı durum geccedilerlidir Eğer birinin himayesini istiyorsanız ccediladırınızın
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
87
gergi ipini (tunucircb) onunkine temas ettirmeniz yeterlidir Bedevi Arap
toplumunda el-tunucircb bil-tunucircb (tent-rope touching tent-rope) olarak bilinen
bu pratik sayesinde onun komşusu (jacircr) olur ve himayesine girmiş
sayılırsınız (Smith 1903 49)
Bu gibi himaye taleplerinin (istijacircr) oumlzellikle kabile iccedili bir cinayet veya
anlaşmazlıktan dolayı suumlrguumln-kaccedilak durumuna duumlşenlerin başka bir
kabilenin asabiyetine dacirchil edilebilmesi iccedilin kabul goumlrduumlğuuml accedilıktır15
Buumltuumln
bu durumlarda himaye edilen kişinin kendi kabilesi ile bağı kesilir ve yeni
koruyucularının asabiyetine dahil olur Sahlins (2010) ilkel toplumlardaki
hediyeleşme ve lsquobirlikte yemek yemersquo (commensality) pratiklerinin benzer
işlevine dikkati ccedilekmiştir
Uumlretici guumlccedillerin bulunduğu duumlzey ile asabiyet arasındaki ilişkiyi goumlsteren en
iyi oumlrnek bedevi toplumlarda nesebin korunmasına verilen oumlnemdir
lsquoYardımlaşma ve birbirini korumaya hizmet eden nesep şecerelerinin
Araplar arasında muhafaza edilmesi onların zor geccedilinmelerinden darlık
iccedilinde yaşamalarından ve yurtlarının ekonomik durumundan ileri gelmiştirrsquo
(I 326) Burada Marxrsquoın (1979 25) ekonomik belirlenimciliği oumlzetleyen o
ccedilok bilinen tespitini hatırlamadan geccedilmek olmaz lsquoMaddi hayatın uumlretim
tarzı genel olarak toplumsal siyasal ve entelektuumlel hayat suumlrecini
koşullandırır İnsanların varlığını belirleyen şey bilinccedilleri değildir tam
tersine onların bilincini belirleyen toplumsal varlıklarıdırrsquo
Kandaş oumlrguumltlenmeyi karakterize eden başlıca oumlzellik her bireyin kişisel
guumlvenliği bakımından soyrsquoa (gens) guumlvenmesi ve soyu tarafından himaye
edilmesidir ona saldıran buumltuumln soya saldırıyor demektir (Engels 1971 122)
Bir soyun buumltuumln uumlyeleri kendilerini tek bir lsquokanrsquo olarak goumlruumlrler Bu bilinccedil
durumu en accedilık şekilde bedevi Araplarda akrabalığın etkin sınırlarının
oumllccediluumlmuumlnuumln aracını veren lsquokan davasırsquo hukukunda goumlruumlluumlr Bir akrabalık
grubu aralarında kan davası olmayan bir topluluktur Eğer bir adam kendi
akrabalarından birini oumllduumlruumlrse etrafında kendi tarafını tutacak kimseyi
bulamaz Ya kendi akrabaları tarafından oumllduumlruumlluumlr ya da grubun dışına atılır
başka bir gruba sığınarak suumlrguumln durumuna duumlşer Akrabalık grubu aynı
zamanda her kan davasında daima birlikte hareket edenleri ifade eder Bu
grup bir aile bir hane halkı veya oumlleninoumllduumlruumllenin akrabaları değildir ortak
bir grubun adını taşıyan diğer buumltuumln alt grupların birliğidir Akan kan
oumllduumlruumllen kişinin değil kabilenin kanıdır (Smith 1903 22-23) Benzer
pratiklerin bedevi Arap toplumları ile sınırlı olmadığını burada belirtmekle
yetinelim
15 Bedevi yaşam biccedilimini damgalayan uumlccedil temel olgu gelenekselleşme uumlzerinden ittifak ve himaye fırsatına doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr Gıda paylaşımı yolculuk ve ccediladır komşuluğu Sonuncusu mekacircnla ilişkisi
bakımından oumlzellikle hassastır Sahabeden Ubeyy b Karsquob lsquoEvimin Muhammedrsquoin evine ccediladır ipiyle
bağlanmış olmasını istememrsquo diyen adamı Tanrı Elccedilisirsquone şikacircyet eder (Muumlslim 1977 1917)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
88
Boumlyle bir ccedilevrede lsquoakraba olmayanrsquo genellikle lsquoduumlşmanrsquo ya da lsquoyabancırsquo
sayıldığından (Sahlins 2010 193) ittifak ve himayeden yoksun kalmak
oumlluumlm tehlikesiyle eşdeğerdir O kadar ki ilahi mesajın taşıyıcısı olan
peygamberler bile bu tehlikeyi goumlze almazlar Nitekim Taiflilerin koumltuuml
muamelesine maruz kalan Hz Muhammed Mekkersquoye doumlnuumlşuumlnde İslam
duumlşmanlarından birinin (Mutrsquoim b Adiy) himayesinde şehre girebilir (TDV-
3 1991 402)
Demek ki asabiyet ilişkilerden ccedilok bağlara goumlnderme yapar Bu youmlnuumlyle
asabiyet iccedilin en uygun tanım onun lsquokolektif aksiyonrsquo anlamına geldiğidir
(Hassan 1982 197) Asabiyet zayıfların ittifakıdır guumlccedillenince goumlzden
duumlşen guumlccedilluuml tarafın bozduğu bir ittifakhellip Bu tanımlamanın asabiyetin
sadece bedevi toplumlara oumlzguuml olduğu uygarlıkla birlikte işlevini yitirdiği
goumlruumlşuumlnuuml desteklemediğine dikkat edilmelidir Kan-nesep kaynaklı olmasa
bile insanları kolektif aksiyona sevk eden ittifak ve bağlılıkların teşhis
edilebildiği durumlarda asabiyetin varlığından soumlz etmek meşrudur Bu
accedilıdan bakıldığında asabiyetin sosyal yapısalcılar ve post-modernistlerin
lsquokimlikrsquo olarak tanımladıkları şeyin erken bir formu (tribal identity)
olabileceği duumlşuumlncesi (Kalpakian 2008 370) -modernizasyon riski
iccedilermekle birlikte- tuumlmuumlyle temelsiz değildir İbn Haldunrsquoun asabiyet
kavramına bedevi toplumlar uumlzerindeki goumlzlemlerinden hareketle ulaştığı
doğrudur Bununla birlikte asabiyetin salt bu toplumlarla sınırlı bir bağlamda
istihdam edilmesi basitccedile lsquokavramın koumlkenine hapsedilmesirsquo olarak
tanımlayabileceğimiz bir kısıtlılık durumu yaratabilir Eş deyişle duumlşuumlnuumlruumln
oumlnuumlnde ufuk accedilan bir kavramsallaştırma bizim iccedilin aksine kavramsal bir
kısıta doumlnuumlşecektir
Asabiyet kavramına atfettiği oumlzel oumlnem İbn Haldunrsquoun belirleyici faktoumlr
olarak insan teki yerine toplumu oumlne ccedilıkaran tarih anlayışının sonucudur
(Katsiaficas 1996 15) Mukaddimersquonin pek ccedilok yerinde ima edildiği uumlzere
insan tek başına sadece bir lsquoşeyrsquodir İnsanlar iccediltima halinde bulunarak
kendilerine dayanışma ve kimlik duygusu veren siyasal oumlrguumltlenmeyi
sağlayan bilinccedil durumuna (asabiyet) ulaşırlar
Asabiyet yukarıda değinildiği gibi yalnızca biyolojik yakınlıktan
kaynaklanmaz koumlle azadı (velacirc) nesebe katma (istilhak) veya anlaşma
(hılf) gibi yollarla da biyolojik yakınlıktan beklenen yarar (kolektif aksiyon)
sağlanabilir Hatta lsquoihsanıyla birini yetiştiren kimse ile onun ihsanıyla
yetişen kişi arasında hususi bir bağlanış husule gelir Bu bağ da koumllelik ve
anlaşma vasıtasıyla husule gelen bağlantı yerini tutar arada nesep bağı
olmadığı halde yakınlık sağlamlaşır ve nesepten husule gelen fayda elde
edilirrsquo (I 463) lsquoİhsan yoluyla asabiyet inşasırsquo konusuna ileride tekrar
doumlneceğiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
89
Dindar bir Muumlsluumlman lsquoHicret neden sadece Mekkeli Muumlsluumlmanlara farz
kılındırsquo diye soracak olursa İbn Haldun ona şu cevabı verecektir lsquoCcediluumlnkuuml
Mekke ahalisinde Peygamberi korumak ve ona yardım etmek hususunda
goumlccedilebe Araplarda bulunmayan bir oumlzellik vardı ki o da nesil ve nesep
bakımından Peygambere olan yakınlıkları ve bu bağın onları Peygamberi
korumaya sevk ettirmesi idirsquo (I 311) Demek ki dini bir misyon veya
ccedilağrının başarısı iccedilin dahi guumlccedilluuml bir asabiyet oumln koşuldur Mukaddimersquonin
lsquodine davetin asabiyetten başka bir kuvvetle tamam olamayacağına dairrsquo 6
Fasılrsquoı (1 Kitap 3 Boumlluumlm) bunu daha accedilık şekilde serimler İslamrsquoın
başarısını lsquolaikrsquo ve din dışı bir faktoumlrle accedilıklamış olması yalnız kendi
doumlneminde değil buguumln iccedilin bile cesur bir adım sayılır
Acaba bunun tam tersi de geccedilerli midir Bir asabiyet dinsel bir temele
dayanmaksızın memleketler fethedip zaferler kazanabilir mi Mukaddime
boumlyle bir soruyu yanıtlamaz goumlruumlnuumlrse de (Kalpakian 2008 372) asabiyet
gibi din dışı hatta sivil bir faktoumlre verdiği roluuml dine de verdiğini duumlşuumlnmek
iccedilin bir neden yoktur Herhangi bir dini ilkenin yardımı olmaksızın da Muumllk
tesis edilebilir (Arslan 2014 153) Tarihsel accedilıdan bakıldığında dinsel bir
temele sahip goumlruumlnmeyen 5 yuumlzyıldaki Cermen ve Hun akınları ile 13
yuumlzyıldaki Moğol istilası oumlrneklerine dayanarak -temkini elden bırakmadan-
bu soruya evet yanıtını vermek muumlmkuumlnduumlr
Oumlzetle asabiyet insanın salt genetik potansiyeli tarafından dayatılan veya
kendiliğinden var olan lsquoverilirsquo bir bağ değildir lsquoatıfrsquo yoluyla var olan
(ascribed) ve etki doğuran bir bilinccedil durumudur Atıf ccedilerccedilevesi ise geccedilim
koşulları tarafından belirlenir
Buraya kadar anlatılanlardan asabiyetin teşhisi iccedilin bedeviliğin mahiyetinin
iyice anlaşılması gerektiği ortaya ccedilıkar Bu da bilhassa bedevi toplumlardaki
klan oumlrguumltlenmesinin kandaş toplum oumlzelliklerinin ve maddi gelişme
duumlzeyinin kavranması ile muumlmkuumln olabilir
Bedevi - Hazari Karşıtlığı
Arapccedila lsquob-d-aacutersquo fiil koumlkuumlnden gelen bedevi soumlzcuumlğuuml başlangıccedilla ilgili iptidai
ilksel primitive anlamlarına gelir Antropoloji yazınında ise lsquovahşetrsquo
(yabanıllık) aşamasından lsquobedeviyetrsquo (barbarlık) aşamasına geccedilmiş insan
topluluklarını hayvancılıkla uğraşan goumlccedilebe veya koumlylerde yaşayan ccediliftccedili
toplulukları ifade eder lsquoBedevirsquo soumlzcuumlğuuml Ugan (1989) ccedilevirisinde lsquogoumlccedilebersquo
olarak ccedilevrilmişse de Mukaddimersquonin genel ccedilerccedilevesi iccedilinde goumlccedilebeler
yanında barbar-kandaş tarım toplumlarını da kapsadığı accedilıktır (Hassan
1982 245) İbn Haldun bedevi soumlzcuumlğuumlnuuml goumlccedilebe kabile yaşamını
(nomadism) ifade etmek iccedilin kullandığı gibi kentlerden uzakta kırsal
boumllgelerde yerleşik ccediliftccedili ve ccediloban halklar iccedilin de kullanır bunlar arasında
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
90
sosyolojik bir ayrım yapmaz (Ibn Khaldun 2012 849) Hepsinde de kent
yaşamının getirdiği zenginlik ve genişlikten uzak bir yaşam soumlz konusudur
Bedeviliğin doğası kişinin sosyo-ekonomik konumunun nesep bağları ile
tayin edildiği lsquotoplumsalrsquo olanın lsquobireyselrsquo olanı oumlncelediği bir topluma
işaret eder Bedevi yaşam tarzının karşıtını temsil eden lsquohazari toplumrsquo
(Arapccedila h-dz-r fiil koumlkuumlnden) ise yerleşik medeni suumlkucircnet (huzur) iccedilinde
yaşayan kentli toplumları İbn Haldunrsquoun deyimiyle lsquonefislerini guumlven iccedilinde
sayanlarırsquo (I 314) ifade eder Mukaddimersquode her iki yaşam tarzı bir karşıtlık
iccedilinde sunulur Karşıtlığın temelinde ise geccedilim biccedilimlerinin farklılığı
yatmaktadır
Soy (gens)16
ortak bir doumllden (tribursquonun ortak atasından) geliyor olmakla
oumlvuumlnen kandaş grupların (Engels 1971 119) ya da -benzer anlama gelmek
uumlzere- aynı ortak atadan gelen belirli bir soy adı ile diğerlerinden ayrılan ve
aralarında kan bağı olan bir yakınlar topluluğunun oumlrguumltlenmesini temsil
eder (Morgan 1994 151) Ortak bir atadan tuumlreyiş inancının başlıca işlevi
ccedilok sayıda aileyi birbirine eklemleyen bir mekanizma oluşturmaktır Kandaş
toplum yapısı sadece bedevi Araplarda değil buumltuumln ilkel topluluklarda
goumlruumlluumlr Hepsinde de ortak olan şey lsquosoyrsquo bağlarından gelen birlikte inanma
birlikte harekete geccedilme ve dayanışma motivasyonudur Buna -
Montesquieursquoden oumlduumlnccedil alarak- barbarlığın lsquoyasasırsquo da diyebiliriz Bu yasa
yardımlaşma savunma ve bir zarara uğranıldığında bunu giderme
ccedilabalarında birlik ve bir dizi karşılıklı yuumlkuumlmluumlluumlk iccedilerir (Morgan 1994
326)
Akrabalık ilişkisinin dayandığı lsquoortak atarsquo her zaman biyolojik bir koumlkene
goumlnderme yapmaz soyun anlaşma veya birleşme gibi ilkel duumlzeydeki siyasal
kararlarla genişletilmesi de muumlmkuumlnduumlr Soyu soy yapan ortak atanın koumlkleri
ccediloğu kez bir hayvan bitki ya da doğal bir olgu ile temsil edilen lsquototemrsquoe
dayanır17
Kandaşlık ortak atanın bir işlevidir (Childe 1995 45) Ccedileşitli
vesilelerle (ayin savaş duumlğuumln vs) ortak ataya goumlnderme yapılması adının
ve erdemlerinin anılması ilkel toplumların ortak oumlzelliğidir Oumlrneğin
İslamrsquodan oumlnce Araplar hac ibadetini tamamladıktan sonra Mina mevkiinde -
buguumlnkuuml- mescit ile dağ arasındaki yerde bir suumlre dururlar atalarının
oumlvguumllerini (mefahir) ve oumlzel guumlnlerini (eyyam-ı mahsusa) anarlardı (Yazır
1979 724) Kabile kardeşliği yerine din kardeşliğini oumlne ccedilıkaran Kurrsquoanrsquoın
inananlardan atalarını değil Allahrsquoı anmalarını (zikr) istemesi anlamlıdır
lsquoSonra hacla ilgili ibadetlerinizi bitirdiğinizde oumlnceden atalarınızı
16 Gens (Latin) Genos (Grek) Ganas (Sanskrit) Cins (Arap) Hassan (1982 178) bunlara Tuumlrkccediledeki
lsquoKanrsquo ve lsquoHanrsquo soumlzcuumlklerini de ekler 17 Bedevi Arap kabilelerinin kendilerini ccediloğunlukla bir hayvana nispet eden adlar almış olmaları rastlantı
değildir Benicirc Kelb (koumlpek) Benicirc Bekr (erkek deve) Benicirc Anmar (panter) Benicirc Dibab (kertenkele) Benicirc
Esed (aslan) gibi Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1903 44)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
91
zikrettiğiniz gibi şimdi de oumlyle ve hatta daha kuvvetli bir şekilde Allahı
zikredinizrsquo (Bakara 2 200) Uumlretici guumlccedillerin geldiği yeni aşama bedevi
toplumu damgalayan atalar inancının yadsınmasını daha geniş oumllccedilekli bir
siyasal oumlrguumltlenmeye geccedililmesini zorunlu kılacaktır
Morgan (1994) barbarlık-uygarlık ilişkisini lsquomaddecirsquo bir tarih anlayışıyla
ortaya koyarken insanlığın tarih-oumlncesini yabanıllık barbarlık ve uygarlık
olmak uumlzere uumlccedil aşamada ele alır Her bir aşama da kendi iccedilinde aşağı orta ve
yukarı olmak uumlzere uumlccedil alt aşamaya boumlluumlnmuumlştuumlr Oumlrneğin barbarlığın aşağı
aşaması ccediloumlmlekccedililik (pottery) ile başlamış hayvan ve bitkilerin
evcilleştirilerek tarıma geccedililmesi kerpiccedil ve taştan evler yapılması ile orta
aşamaya geccedililmiştir Demirin ergitilmesiyle başlayan yukarı barbarlık
aşaması ise fonetik alfabenin icadı ile sona ermiş ve uygarlık aşamasına
geccedililmiştir
Yabanıllık asabiyetle ilgili boumlluumlmde accedilıklandığı gibi duumlnyanın mamur
olmadan oumlnceki durumunu ifade eder Duumlnyanın imarını insanların
cemiyetler halinde yaşama geccedilmesiyle başlatan İbn Haldun insanlığın
yabanıl doumlnemine Umran ilmi kapsamında oumlzel bir yer vermemiştir Demek
ki duumlnyanın bazı boumllgelerinde yabanıllara rastlamak muumlmkuumlnduumlr Duumlnyanın
sularla kaplı olmayan yerlerini yedi iklim boumllgesine ayıran duumlşuumlnuumlre goumlre
oumlrneğin batı Afrikarsquonın en guumlneyinde (Sahra altı) uzanan lsquoBirinci İklimrsquo
olarak adlandırdığı boumllge boumlyledir lsquoOralarda ancak insandan ziyade dilsiz
hayvanlara en yakın bir seviyede bulunan kimseler yaşarlar bunlar ccediloumlllerde
ve mağaralarda yaşarlar Otlar terbiye edilerek hazırlanmış ve tabii halde
olan taneler yerler birbirlerini yedikleri zamanlar da olur Bunlar insanlar
sırasında sayılmazlarrsquo (I 131)
Mukaddimersquodeki bedevi toplum Morganrsquoın sınıflandırmasında kabaca
barbarlığın orta ve yukarı aşamalarına denk duumlşer Her iki tanımlamada da
bedevi yaşam tarzının mutlaka goumlccedilebeliğe karşılık gelmediğine dikkat
ccedilekilmelidir Yerleşikliğin lsquokırsalrsquo formları da (koumlyluumlluumlk yarı-goumlccedilerlik)
bedeviliği temsil eder geccedilimini tarım ve hayvancılıkla temin edenler iccedilin
lsquokoumlylerde ve sahralarda yaşamak bir zarurettirrsquo (I 303) Mukaddimersquode
tanımlanan bedevi geccedilim tarzının ayırt edici oumlzelliği geccedilim sisteminin tarım
ve hayvancılığa dayalı olmasıdır Bu tarz uumlretimin uumlstuumlnluumlğuuml şuradan
kaynaklanır Uumlretim hayatı en dar sınırlar iccedilinde hareket etmektedir ama
uumlreticiler kendi uumlruumlnlerinin sahibidir (Engels 1971 157) Hazariliğe geccedilişle
birlikte kaybolan bu uumlretim tarzında uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime
youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir
uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir Eş deyişle tarım ve hayvancılığın lsquoyaygınrsquo
(extensive) formlarına goumlnderme yapan bir geccedilim sistemi geccedilerlidir
Ccediliftccedililiğin lsquoyerleşik hayat ccedilağından oumlnceki evreye ait olmasırsquo bunu ifade
eder (II 383)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
92
Bedevilik oumlzellikle hayvancılığa dayalı goumlccedilebelik kendi buumlnyesindeki
ccedilelişkilerle sınırlandırılmıştır Ccedilobanlığa dayalı ekonomi doğası gereği
verimsizdir uumlruumln protein youmlnuumlnden zengin ise de kalori youmlnuumlnden fakirdir
(Earle 2013 225) Dolayısıyla duumlşuumlk yoğunluklu bir nuumlfus iccedilin bile tarımsal
uumlruumlnlerle muumlbadele zorunludur Bedevi geccedilim sistemi iccedilin geniş otlaklar
gerektiğinde işlenecek topraklar imkacircnlarından yararlanabileceği kentler ve
hepsinden oumlnemlisi bu uumlccediluuml arasında bir med-cezir duumlzenliliği iccedilinde gidip
gelme serbestliği gerekir Demek ki goumlccedilebenin kendi oumlzguumln yaşam alanı
(badiye) ile yetinmemek ve yerleşik-hazari toplumlarla ccedilatışmaya girmek
iccedilin yeterince nedeni vardır (Braudel 1989 108) Şefin iktidarının -
kaynakların etkin kontroluuml anlamında- varabileceği sınırlar bu nedenlerle
yakından ilgilidir Otlakların genişliği hayvanların hareketli doğası ve duumlşuumlk
tarımsal uumlretim şefler accedilısından merkezi bir kontroluuml zorlaştırdığından
ekonomik yoğunlaşma ve suumlrduumlruumllebilir buumlyuumlme potansiyelini sınırlar (Earle
2013 226)
Sonuccedilta hazari toplumlarla temas kaccedilınılmazdır Temasın alacağı biccedilimi
(muumlbadele yağma yerleşik hayata katılma gibi) buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi
ekonominin uumlretim duumlzeyi ile hazari toplumun iccedilsel zayıflıkları tayin eder
Tarımın iyileştirildiği uumlruumln doumlnuumlşuumlmuumlnuumln uygulandığı tekniklerin
yaygınlaştığı yerlerde saban ile suumlruuml arasındaki rekabet saban lehine
sonuccedillanır goumlccedilebe hayatı zamanla yok olur (Braudel 1989 110)
Son tahlilde bedevilikten hazariliğe ve başkanlıktan (riyaset şeflik) Muumllkrsquoe
(devlete) geccedilişi sağlayan şey uumlretici guumlccedillerin gelişmesidir asabiyet değildir
lsquohellip ihtiyaccedillarından artacak derecede zenginlik ve genişlikhelliprsquo (I 303) ifadesi
bunu accedilıklar Geccediliş suumlrecinin teşhisinde temel oumllccediluumlt uumlretim tarzıdır Keza
bedeviliği uygarlıktan (hazarilik) ayıran oumllccediluumlt goumlccedilebelik ve yerleşiklik
değildir (Hassan 1982 159) Artık uumlruumln ile uygarlık ve devletin doğuşu
arasında kurulan nedensellik ekonomik belirlenimciliğin temelini oluşturur
Bu zenginlik ve genişliğin yeniden dağıtımı şefliklerin temel işlevi iken
merkezi devletlerin ortaya ccedilıkışı buumlyuumlk oumllccediluumlde ekonomik kaynaklara
erişimin kontroluuml ile ilgilidir İnsanların ekonomik gelişim bakımından
bulundukları aşama o kadar belirleyicidir ki lsquohellip bolluk ve genişliğin tendeki
hal ve tesirleri ibadet ve zahitlikte de goumlruumllmektedirhellip kendilerini ibadete
verenlerin ccediloğu sahra ahalisinden az yiyen ve besinleri kıt olanlardırrsquo (I
210-211)
Bedeviliğin sosyal oumlrguumltlenmesi ise aksine gıdaya erişim konusunda yaygın
bir lsquosınırlanmışlıkrsquo durumu (circumscription) ile damgalanmıştır18
Bu
sınırlanmışlığın derecesi aynı asabiyetin uumlyeleri arasında yuumlksek duumlzeyde
18 lsquoSınırlanmışlıkrsquo durumunun siyasal anlamına ilk kez Robert L Carneiro dikkati ccedilekmiştir Bkz
Carneiro RL (1970) A Theory of the Origin of the State Science (169) 733-738
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
93
karşılıklı bağımlılığı koşullandırır Konukseverlik kuralları ve yiyeceğin
(oumlzellikle et) boumlluumlnmesine ilişkin gelenekler hazari toplumdaki uygarca
jestlerden daha etkili bir gıda paylaşım oumlruumlntuumlsuumlnuuml tahkim eder Bir başka
deyişle onları coumlmert yapan şey ihtiyaccedil maddelerinin yeterli değil aksine kıt
olmasıdır (Evans-Pritchardrsquotan nakleden Sahlins 2010 206)
Bedevi toplumda yuumlruumlrluumlkteki cezai yaptırımlar bile buumlyuumlk oumllccediluumlde ekolojik
koşulların tayin ettiği geccedilim imkanlarının desteklenmesine youmlneliktir
Oumlrneğin oumllduumlrme ve yaralamalar mağdurların muumltevazı bir suumlruumlye sahip
olmasıyla sonuccedillanabilir Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlneminde bir
adamın lsquodiyetrsquo olarak değeri 100 deve veya 200 sığır veya 2000 koyuna
denktir (TDV-9 1994 475) Geccedilim kaynaklarının değer oumllccediluumlsuuml olarak kabul
edildiği benzer pratikleri İslam oumlncesi Arap toplumunda ve diğer bedevi
toplumlarda da goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Eski Nors dilinde buumlyuumlkbaş hayvan (feacute)
soumlzcuumlğuuml servet anlamına geliyordu (Earle 2013 122)
Bedeviliğin siyasal oumlrguumltlenmesi şefliklerdir Şefliklerin lsquosiyasalrsquo
oumlrguumltlenmeler olmadığını duumlşuumlnmek yanıltıcıdır merkezi devletin zuhurunu
siyasallığın miladı olarak goumlren uygarlıkccedilı bakış accedilısının yansımasıdır
asabiyeti bedevi toplumla sınırlı tutan yaklaşımın uzantısıdır Bununla
birlikte şeflikler tekduumlze yapılar olmayıp tarihsel suumlreccedil iccedilinde daha karmaşık
oumlrguumltlenmelere doğru evrildikleri gibi kontrol edilen ekonomik kaynakların
imkacircn verdiği durumlarda merkezi devlet yapılarına doumlnuumlşme potansiyeli
taşırlar Şeflikler Flanneryrsquonin (1995) avcı-toplayıcı zuumlmreler (band)
otonom koumly toplulukları şeflikler ilkel devletler ve devlet şeklinde
sıraladığı ilerlemenin tarihsel uğraklarından birini oluştururlar uumlretici
guumlccedillerdeki gelişmeye bağlı olarak basitten karmaşığa doğru uzanan bir
ccedileşitliliğe sahiptirler
Şeflikler orta oumllccedilekli siyasal birimlerdir kuumlccediluumlk oumllccedilekli koumly temelli siyasal
birimler ile buumlyuumlk buumlrokratik devletlerarasındaki evrimsel boşluğu birbirine
bağlarlar (Earle 2013 27) Şeflikler soy oumlrguumltlenmesine dayalı toplumlardır
ve Morganrsquoın (1994) lsquosocietasrsquo tanımına karşılık gelirler Şefliğin merkezi
bir devlet oumlrguumltlenmesine (civitas) doğru evrilmesi buumlyuumlk oumllccediluumlde tarım ve
hayvancılıkta yoğunlaşma yoluyla tahsis edebileceği ekonomik artığın
buumlyuumlmesine bağlıdır Şefler kabile ccedilıkarlarının gerccedilekleşmesine yardımcı
olma kabiliyetlerine bağlı olarak ciddi bir toplumsal guumlce sahip olabilirlerse
de bu guumlccedil buumlyuumlk oumllccedilekli tarımsal toplumların elitlerine goumlre oldukccedila
sınırlıdır
Devlet oumlncesi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimini temsil eden şeflikler kuşkusuz
tuumlrdeş birimler değildir Oumlzellikle oumlrguumltlenmenin lsquokarmaşıklıkrsquo (complexity)
derecesi arttıkccedila şeflikleri arkaik devletlerden ayırt etmek zorlaşır ara
aşamaların varlığının kabuluuml zorunlu hale gelir Grinin (2011) bu zorluğu
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
94
karmaşık şeflikleri lsquoilkel devlet benzerirsquo (early state analogue) şeklinde
adlandırarak aşmaya ccedilalışmıştır Ona goumlre ilkel devlet benzerleri buumlyuumlkluumlk
sosyo-kuumlltuumlrel veveya siyasal karmaşıklık işlevsel farklılaşma ve yuumlruumltuumllen
goumlrevlerin oumllccedileği bakımından ilkel devletlerle mukayese edilebilen
akrabalık ideolojisine dayalı karmaşık devletsiz toplumların ccedileşitli formlarını
ifade eder Hawaii şefliklerini ve İslam oumlncesi Mekke gibi bağımsız oumlz
youmlnetime sahip kentleri bu kapsamda değerlendiren Grinin şefliklerden ilkel
devlete geccedilişi accedilıklayan iki farklı model oumlnerir lsquoDikeyrsquo modelde
şefliklerden doğrudan ilkel devletlere geccedililirken (Mezopotamya ve eski
Yunan toplumları) lsquoYatayrsquo modelde ise şeflikler oumlnce lsquoilkel devlet benzerirsquo
yapılara doumlnuumlşmekte bu yapılar uumlzerinden ilkel devlet aşamasına (Cengiz
Hanrsquoın Moğol imparatorluğu 1810rsquodan sonraki Hawaii toplumu gibi)
geccedililmektedir (Grinin 2011 256)
Şekil 3 Grininrsquoin (2011) İlkel Devlete Geccediliş Modellemesi
Ara aşamaları farklı biccedilimlerde kurgulamak muumlmkuumln olsa da şefliklerden
devletlere geccediliş suumlrecini belirleyen ana etmenlerin toplumsalyoumlnetsel
uzmanlaşma ve -karar verme faaliyetlerindeki hiyerarşiye goumlnderme yapan-
karmaşıklık derecesi olduğu soumlylenebilir
Tarım ve hayvancılığa dayalı geccedilim sistemlerinin lsquoyaygınrsquo yapısı şefliklerin
heterarşik (merkezileşmemiş dağınık merkezli) siyasal yapısını
koşullandırır Ancak buna dayanarak şefliklerin farklılaşmamış bir toplumsal
yapı uumlzerinde yuumlkseldikleri varsayılamaz Şeflik duumlzeyindeki toplumlar
goumlrece eşitlikccedili otonom koumly toplulukları ile sınıflı toplumlar arasında yer
alan ruumltbe sıralamasına (ranking) sahip toplumlardır Toplumsal eşitsizlik
bakımından şefliklerin devletlerden başlıca farkı ruumltbe toplumları en
yuumlksekten en aşağıya doğru bir statuuml suumlrekliliğine (continuum of status)
sahip iken arkaik devletlerde bireylerin en azından lsquoyoumlneten ve youmlnetilenrsquo
olmak uumlzere -aralarında evlilikler bulunmayan- gerccedilek bir katmanlaşmaya
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
95
(stratification) sahip olmalarıdır Devletin yuumlkselişi ile birlikte şefliklerdeki
duumlşuumlk ruumltbeli aileler onları ortak atalara bağlayan bu continuumrsquodan
koparlar ve kalıcı alt sınıflara doumlnuumlşuumlrler (Flannery 1995 15-16) Oumlzetle
şefliklerde siyasal iktidarın kahır ve şiddetten uzak sınırlandırılmış
goumlruumlnuumlmuuml muumllk-devlet oumlrguumltlenmesine goumlredir
Bedeviliğin ilkeleri siyasal iktidar uumlzerinde sınırlayıcı rol oynayan
lsquooumlzguumlrluumlk eşitlik ve kardeşlikrsquotir Başkanların farklı unvanları (Ruesacirc
Chiefs Big Men Paramounts vs) olsa da ayrıcalıklı uumlstuumlnluumlkleri bulunmaz
lsquoBaşkanlık ululuktan ibaret olup ona başkaları uyrukluk ediyorsa da o kahır
ve kuvvetle huumlkmuumlnuuml yuumlruumltmek kudretinde değildirrsquo (I 353) Başkan lsquoyerelrsquo
bir oumlneme sahip olmakla yetinmek ve kendisine atfedilen ululuğu yiğitlik ve
sistematik coumlmertlik (noblesse oblige)19
goumlsterileriyle kanıtlamak
zorundadır Başkanın başkan (şef) olarak kalabilmesi ailesine
hizmetkacircrlarına ve korkulan bir savaşccedilı ve değerli bir dost olarak sahip
olduğu itibara bağlıdır (Earle 2013 147) Bir kabile reisinin fiili bir
otoriteye sahip olabildiği tek durum savaş veya savaş hazırlığı ile ilgili
faaliyetlerdir Savunma ve saldırı dışında kabile kaynaklarının oumlrguumltlenip
seferber edilmesi oumlrneğin angarya yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile kamusal imar faaliyetleri
yuumlruumltuumllmesi gibi durumlar ancak karmaşıklık duumlzeyi yuumlksek şefliklerde
goumlruumlluumlr
Hemen fark edileceği gibi soy birimlerine dayanan toplumların
lsquodemokratikrsquo ve eşitlikccedili yapısı huumlkuumlmdarlık ve Muumllk oumlrguumltlenmesiyle
karşıtlık iccedilindedir Soy sistemi ancak şeflikbaşkanlık temelindeki iktidar
stratejileri iccedilin bir dayanak sağlar Bedevi toplumlardaki şefliğin bu durumu
uumlretici guumlccedillerin goumlrece duumlşuumlk duumlzeyi ile ilgilidir Uumlretim geccedilimlik
ekonominin oumltesine geccedilemediğinden politik ekonomi lsquomerkezirsquo bir şekilde
denetlenemez Dolayısıyla toplum uumlzerinde ekonomik askeri ve ideolojik bir
denetim kurmak zorlaşır (Earle 2013 238) Savaşın ganimet ve yağmanın
meşru sayılması bu yuumlzdendir Yiğitlik ve kahramanlığın yuumlceltilmesi bu
meşruiyetin tahkimi accedilısından gereklidir
Bedeviliğin goumlruumlnuumlmuuml yiğitlik kahramanlık ve şiddet goumlsterisine dayanır
lsquoŞiddet ve kuvvet bunlar iccedilin bir yaradılış şecaat bir karakter olmuş[tur]helliprsquo
(I 315) Kurucu asabiyeti damgalayan bu oumlzellikler diyalektik biccedilimde
Muumllkrsquouumln taşıyıcı suumltunlarına doumlnuumlşecektir Kişisel haysiyet doğruluk
karakter ve yiğitlik barbarlarda yuumlceltilen başlıca oumlzelliklerdir (Engels 1971
136) Esasen iccedillerinden birinin onlara liderlik etmesi de bu oumlzelliklere sahip
olması sayesindedir Yoksa tevaruumls edilen veya miras bırakılan (kalıtsal) bir
19 Fransızca koumlkenli bu deyim lsquosoyluluk mecbur kılarrsquo (nobility obliges) anlamına gelir yuumlksek statuumlye sahip kişileri duumlşuumlk statuumlluuml kişilere karşı asil ve lsquocoumlmertrsquo davranmakla yuumlkuumlmluuml kılan toplumsal kuralı
ifade eder Ayrıntılar iccedilin bkz Fiddick vd (2013) A Cross-Cultural Study of Noblesse Oblige in
Economic Decision-Making Human Nature 24(3) 318-335 DOI 101007s12110-013-9169-9
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
96
liderlik soumlz konusu değildir Liderlik ancak suumlrekli olarak toplumsal artı ile
beslendiği takdirde kalıtsal bir şefliğe (başkanlık) doumlnuumlşebilir (Şenel 1982
131) Kabilenin demokratik20
yapısı tarafından sınırlandırılan başkan servet
youmlnuumlnden kabilenin geri kalan uumlyelerinden daha zengin değildir Bununla
birlikte o da coumlmertliği ile -borccedillu kılarak- siyasal anlamda onları
sınırlandırmıştır Cebir ve şiddet kabiliyeti kendi asabiyetine youmlnelik
olmayıp duumlşman sayılan kabilelerin sindirilmesi saldırganların
puumlskuumlrtuumllmesi ganimetler elde edilmesi iccedilindir
Arap şairi bu şiddet eğiliminin korkulası değil oumlvuumlnuumllesi bir durum olduğunu
edebi bir dille anlatır lsquoBizden hiccedil bir soylu kişi yatağında oumllmemiştir kanı
vurulduğu yerden başka yere akmamıştırrsquo (Oumlzcan 2011 39) Kuzeyli
(Nordic) halkların edebi incelik bakımından bundan geri kalmayan
efsaneleri goumlrece daha gerccedilekccedili bir anlatıma sahiptir lsquohellip Gunnar o ana
kadar sekiz adam yaralamış ve bunlardan ikisini oumllduumlrmuumlştuuml Şimdi kendisi
de iki yerinden yaralandı fakat herkes onun ne yaralanmaktan ne de oumlluumlmuumln
kendisinden ccedilekinmediğinde hemfikirdirsquo (Earle 2013 147)
Bedeviliğin şefliğe ve nihayetinde Muumllk oluşumuna goumltuumlren bu lsquoşiddetlirsquo
goumlruumlntuumlsuuml Mukaddimersquode insanın doğası ile ilişkilendirilir lsquoBirbirine
zulmetmek ve tecavuumlzlerde bulunmak insanlar iccedilin bir hulk [yaratılış] ve
karakter olmuşturrsquo (I 321) İbn Haldun insanları devlet oumlrguumltlenmesine
goumltuumlren nedenler konusunda Hobbesrsquoun habercisi gibidir lsquohellip Birbirinin
saldırganlığından kendilerini korumak iccedilin insanlar yasakccedilıya21
(huumlkuumlmet ve
hakime) muhtaccediltırlar Yoksa duumlşmanlık ve zuluumlm insanın hayvani olan bir
tabiatı olduğu iccedilin insanlar birbirlerine saldırırlar ve tecavuumlzlerde
bulunurlarrsquo (I 103)
Bedeviliğin yaşam alanı badiyedir Badiye aslında hazari toplumun
uzağındaki bir mekacircn değildir kentin bağ ve bahccedilelerinin bittiği ekonomik
ve demografik yoğunlaşmanın azaldığı yerde badiye başlar Bedevi kenti
ccedilevreleyen kırsal alanla onu ccedilevreleyen ccediloumllde yaşar Boumlyle bir coğrafyada
maddi ilerleme yolları doğanın kendisi tarafından kesilmiştir Ccediloumll kabile
oumlrguumltlenmesinin oumltesine geccedilmeye imkan verecek maddi koşulları sağlamaz
Oumlrneğin Araplarda ataların tanrılarının sabit kutsal mekacircnlarından
(sanctuary) uzaklaşmak anlamına gelen yaygın goumlccedillerden dolayı din kabile
duygusundan ccedilok ayrışmış Arapların İslam oumlncesi dinsel gelişimi diğer
antik toplumlarda olduğu gibi bedevilikten ccedilıkış yolu sağlamamıştır (Smith
1894 34 47) Bu durum bedevi yaşam tarzının İslamrsquoın yuumlkselişinde bir
avantaj sağlamış olabileceğini duumlşuumlnduumlruumlr Ccediluumlnkuuml bedevi bir Arap başka bir
20 Kabilenin-klanın demokratik yapısı modern anlamda temsili ve doğrudan demokrasilerle koşutluk iccedilermez Tuumlm toplumu ilgilendiren kararların toplumun tuumlm erkek uumlyelerinin toplanıp daha ccedilok yaşlıların
konuştuğu toplantılarda alınmasını ifade eder (Şenel 1982 217) 21 Ugan (1989) ccedilevirisindeki lsquoyasakccedilırsquo yerine lsquootoritersquo soumlzcuumlğuuml daha uygun goumlruumlnmektedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
85
Şekil 2 Umran Ağacı
Asabiyet bedevi toplumu MuumllkDevlet oluşumuna goumltuumlrduumlğuuml iccedilin oumlnemlidir
yoksa hazariliğe geccedilişi sağlayan asabiyet değildir Asabiyet sosyo-ekonomik
gelişmenin itici guumlcuuml olarak sunulmaz aksine bu gelişme ile ters orantılı bir
varoluşa sahip olduğu Mukaddimersquode sıkccedila vurgulanır lsquoBolluk ve rahatlığın
arızaları asabiyetin şiddet ve faydasını giderir nimetler iccediline dalma
asabiyetin keskinliğini kırarrsquo (I 357) Ccediluumlnkuuml toplumun sahip olduğu servet
ne kadar az ise kan ilişkilerinin uumlstuumln etkisi toplum duumlzeni uumlzerinde o kadar
belirleyici goumlruumlnuumlr (Engels 1971 14-15) Eş deyişle yukarıda oumlzetlenen
ekonomik gelişmenin en alt duumlzeyi asabiyetin en keskin olduğu kandaş
oumlrguumltlenme duumlzeyine tekabuumll eder
lsquo[İnsanların] hellip birbirine uumlnsiyet (alışkanlık) kesbetmelerinden kendilerini
ve mensup oldukları uruğ ve kitleleri korumalarından ibaret olanrsquo asabiyet
(I 82) gerccedilek (nesepten) veya varsayımsal (sebepten) kandaşlık ve bağlılık
oumlruumlntuumllerine dayanır veya bu oumlruumlntuumllerden kaynaklanır Asabiyet esprit de
corps feeling of solidarity communal spirit group feeling tribal core
identity vs biccedilimlerde tanımlandığında aslında asabiyetin dışa vurumları
goumlruumlnuumlmleridir soumlz konusu olan asabiyetin tanımı değil teşhisidir
Yine de bunlardan hareketle asabiyetin ne olmadığını kestirmek
muumlmkuumlnduumlr Tanımlamaların tuumlmuumlnde de ortak olan nokta asabiyetin
rastgele ya da keyfi olarak gelişen bir bağ olmadığıdır Asabiyet lsquoSalt Maruz
Kalma Etkisirsquo (Mere Exposure Effect) olarak adlandırılan birey ile başka bir
birey veya nesne arasında o bireyenesneye maruz kalma sıklığına bağlı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
86
olarak gelişen psikolojik bağın oumltesindedir Maruziyet durumunun
bulunmadığı zamanlarda da bağ devam eder Nereye giderse gitsin asabiyet
insanı izler insan bu bağı reddedemez Arap şairinin lsquoister zalim ister
mazlum olsun kardeşine yardım etrsquo oumlğuumlduuml (TDV-3 1991 453) asabiyetin
dışında kalınamayacağını vurgular Aralarındaki derin anlaşmazlığa karşın
amcası Ebu Lehebrsquoin -bir suumlreliğine de olsa- Hz Muhammedrsquoi himayesine
almış olması (TDV-10 1994 178) bu yuumlzdendir O halde asabiyet nedir
Asabiyet yukarıdaki tanımlamalardan ccedilıkarsadığımız işlevler (biz duygusu
oumlteki duygusu kimlik inşası) uumlzerinden bedevi toplumu yabanıllardan
(vahşiler) ayırır Uumlnsiyetin karşıtı olan lsquovahşetrsquo (savagery) duumlnyanın insan
cemiyetleri eliyle imar edilmeden oumlnceki durumunu lsquodoğalrsquo halini ifade
ederken lsquovahşirsquo de boumlylece cemiyetler halinde yaşamayan insanların sıfatı
olacaktır lsquoBu mamurluğun tabii haline arız olan vahşilikhelliprsquo (I 82) Bu
durumda asabiyet insanların vahşetten bedeviyete geccediliş suumlrecinde beraber
deneyimledikleri bir bilinccedil durumu olmalıdır
İlk ortaya ccedilıktığı yer ve zaman bağlamında ele alındıkta asabiyet bir
youmlnuumlyle varlık suumlrduumlrme koşulları ile kendi maddi ve zihinsel kapasitesi
arasındaki orantısızlığa ilksel insanın verdiği yanıtı ifade eder Kandaşlığa
dayalı oumlrguumltlenme İnsanlığın devlet oumlncesi vahşet ve bedeviyet doumlnemlerini
damgalayan asabiyet doğal baskılar karşısındaki zayıflığın insanları
birbirlerine yakınlaştırdığının kanıtıdır Bu yakınlık (kinship) kişi ile soyrsquou
veya klanı arasındaki lsquobağrsquoın bir işlevidir
Buguumlnkuuml uygarlıkccedilı bakış accedilımızla uyuşur goumlruumlnmese de yabanıl insan
kendisini tam olarak anlayamadığı sayısız tehlikelerle kuşatılmış hisseder
İnsanın bu bilinmeyen guumlccedilleri yatıştırma girişimi ccediloğu kez duumlşuumlnuumllduumlğuuml gibi
dinlerin değil akrabalığın ve dostane varoluşun temellerini atar Bu girişimde
tanrılar da kendilerine tapanlara guumlccedilluuml akrabalık bağlarıyla bağlanmışlardır
tribal karakterlidirler Keza bedevi toplumlarda din bireyin doğauumlstuuml bir
guumlccedille olan keyfi bir ilişkisini değil topluluğun (community) buumltuumln uumlyelerinin
kendilerini koruyan bir guumlccedille ilişkisini temsil eder (Smith 1894 54-55)
Asabiyetin aynı zamanda lsquodoğadan gelen bir koruma duygusursquo olarak
tanımlanmış olması bu accedilıdan anlamlıdır (Albayrak 2000 594)
Geccedilim imkacircnları uumlzerindeki sınırlılıklar kavranmadan asabiyetin mahiyeti
kavranamaz Sadece ccediloumll değil geccedilim imkanlarının doğal siyasal ya da
demografik baskılarla sınırlandırılmış (circumscribed) olduğu herhangi bir
lsquoccedilevrersquo nerdeyse her olayı ittifak ve himaye tesisi iccedilin bir fırsat olarak
değerlendirme eğilimini koşullandırır Sizinle yemek yiyen bir misafir bir
başkasıyla yiyinceye kadar sizin himayeniz altındadır Keza sizinle guumln
boyunca yolculuk yapan ve gece yanınızda uyuyan biri (refik-ul cenb) iccedilin
de aynı durum geccedilerlidir Eğer birinin himayesini istiyorsanız ccediladırınızın
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
87
gergi ipini (tunucircb) onunkine temas ettirmeniz yeterlidir Bedevi Arap
toplumunda el-tunucircb bil-tunucircb (tent-rope touching tent-rope) olarak bilinen
bu pratik sayesinde onun komşusu (jacircr) olur ve himayesine girmiş
sayılırsınız (Smith 1903 49)
Bu gibi himaye taleplerinin (istijacircr) oumlzellikle kabile iccedili bir cinayet veya
anlaşmazlıktan dolayı suumlrguumln-kaccedilak durumuna duumlşenlerin başka bir
kabilenin asabiyetine dacirchil edilebilmesi iccedilin kabul goumlrduumlğuuml accedilıktır15
Buumltuumln
bu durumlarda himaye edilen kişinin kendi kabilesi ile bağı kesilir ve yeni
koruyucularının asabiyetine dahil olur Sahlins (2010) ilkel toplumlardaki
hediyeleşme ve lsquobirlikte yemek yemersquo (commensality) pratiklerinin benzer
işlevine dikkati ccedilekmiştir
Uumlretici guumlccedillerin bulunduğu duumlzey ile asabiyet arasındaki ilişkiyi goumlsteren en
iyi oumlrnek bedevi toplumlarda nesebin korunmasına verilen oumlnemdir
lsquoYardımlaşma ve birbirini korumaya hizmet eden nesep şecerelerinin
Araplar arasında muhafaza edilmesi onların zor geccedilinmelerinden darlık
iccedilinde yaşamalarından ve yurtlarının ekonomik durumundan ileri gelmiştirrsquo
(I 326) Burada Marxrsquoın (1979 25) ekonomik belirlenimciliği oumlzetleyen o
ccedilok bilinen tespitini hatırlamadan geccedilmek olmaz lsquoMaddi hayatın uumlretim
tarzı genel olarak toplumsal siyasal ve entelektuumlel hayat suumlrecini
koşullandırır İnsanların varlığını belirleyen şey bilinccedilleri değildir tam
tersine onların bilincini belirleyen toplumsal varlıklarıdırrsquo
Kandaş oumlrguumltlenmeyi karakterize eden başlıca oumlzellik her bireyin kişisel
guumlvenliği bakımından soyrsquoa (gens) guumlvenmesi ve soyu tarafından himaye
edilmesidir ona saldıran buumltuumln soya saldırıyor demektir (Engels 1971 122)
Bir soyun buumltuumln uumlyeleri kendilerini tek bir lsquokanrsquo olarak goumlruumlrler Bu bilinccedil
durumu en accedilık şekilde bedevi Araplarda akrabalığın etkin sınırlarının
oumllccediluumlmuumlnuumln aracını veren lsquokan davasırsquo hukukunda goumlruumlluumlr Bir akrabalık
grubu aralarında kan davası olmayan bir topluluktur Eğer bir adam kendi
akrabalarından birini oumllduumlruumlrse etrafında kendi tarafını tutacak kimseyi
bulamaz Ya kendi akrabaları tarafından oumllduumlruumlluumlr ya da grubun dışına atılır
başka bir gruba sığınarak suumlrguumln durumuna duumlşer Akrabalık grubu aynı
zamanda her kan davasında daima birlikte hareket edenleri ifade eder Bu
grup bir aile bir hane halkı veya oumlleninoumllduumlruumllenin akrabaları değildir ortak
bir grubun adını taşıyan diğer buumltuumln alt grupların birliğidir Akan kan
oumllduumlruumllen kişinin değil kabilenin kanıdır (Smith 1903 22-23) Benzer
pratiklerin bedevi Arap toplumları ile sınırlı olmadığını burada belirtmekle
yetinelim
15 Bedevi yaşam biccedilimini damgalayan uumlccedil temel olgu gelenekselleşme uumlzerinden ittifak ve himaye fırsatına doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr Gıda paylaşımı yolculuk ve ccediladır komşuluğu Sonuncusu mekacircnla ilişkisi
bakımından oumlzellikle hassastır Sahabeden Ubeyy b Karsquob lsquoEvimin Muhammedrsquoin evine ccediladır ipiyle
bağlanmış olmasını istememrsquo diyen adamı Tanrı Elccedilisirsquone şikacircyet eder (Muumlslim 1977 1917)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
88
Boumlyle bir ccedilevrede lsquoakraba olmayanrsquo genellikle lsquoduumlşmanrsquo ya da lsquoyabancırsquo
sayıldığından (Sahlins 2010 193) ittifak ve himayeden yoksun kalmak
oumlluumlm tehlikesiyle eşdeğerdir O kadar ki ilahi mesajın taşıyıcısı olan
peygamberler bile bu tehlikeyi goumlze almazlar Nitekim Taiflilerin koumltuuml
muamelesine maruz kalan Hz Muhammed Mekkersquoye doumlnuumlşuumlnde İslam
duumlşmanlarından birinin (Mutrsquoim b Adiy) himayesinde şehre girebilir (TDV-
3 1991 402)
Demek ki asabiyet ilişkilerden ccedilok bağlara goumlnderme yapar Bu youmlnuumlyle
asabiyet iccedilin en uygun tanım onun lsquokolektif aksiyonrsquo anlamına geldiğidir
(Hassan 1982 197) Asabiyet zayıfların ittifakıdır guumlccedillenince goumlzden
duumlşen guumlccedilluuml tarafın bozduğu bir ittifakhellip Bu tanımlamanın asabiyetin
sadece bedevi toplumlara oumlzguuml olduğu uygarlıkla birlikte işlevini yitirdiği
goumlruumlşuumlnuuml desteklemediğine dikkat edilmelidir Kan-nesep kaynaklı olmasa
bile insanları kolektif aksiyona sevk eden ittifak ve bağlılıkların teşhis
edilebildiği durumlarda asabiyetin varlığından soumlz etmek meşrudur Bu
accedilıdan bakıldığında asabiyetin sosyal yapısalcılar ve post-modernistlerin
lsquokimlikrsquo olarak tanımladıkları şeyin erken bir formu (tribal identity)
olabileceği duumlşuumlncesi (Kalpakian 2008 370) -modernizasyon riski
iccedilermekle birlikte- tuumlmuumlyle temelsiz değildir İbn Haldunrsquoun asabiyet
kavramına bedevi toplumlar uumlzerindeki goumlzlemlerinden hareketle ulaştığı
doğrudur Bununla birlikte asabiyetin salt bu toplumlarla sınırlı bir bağlamda
istihdam edilmesi basitccedile lsquokavramın koumlkenine hapsedilmesirsquo olarak
tanımlayabileceğimiz bir kısıtlılık durumu yaratabilir Eş deyişle duumlşuumlnuumlruumln
oumlnuumlnde ufuk accedilan bir kavramsallaştırma bizim iccedilin aksine kavramsal bir
kısıta doumlnuumlşecektir
Asabiyet kavramına atfettiği oumlzel oumlnem İbn Haldunrsquoun belirleyici faktoumlr
olarak insan teki yerine toplumu oumlne ccedilıkaran tarih anlayışının sonucudur
(Katsiaficas 1996 15) Mukaddimersquonin pek ccedilok yerinde ima edildiği uumlzere
insan tek başına sadece bir lsquoşeyrsquodir İnsanlar iccediltima halinde bulunarak
kendilerine dayanışma ve kimlik duygusu veren siyasal oumlrguumltlenmeyi
sağlayan bilinccedil durumuna (asabiyet) ulaşırlar
Asabiyet yukarıda değinildiği gibi yalnızca biyolojik yakınlıktan
kaynaklanmaz koumlle azadı (velacirc) nesebe katma (istilhak) veya anlaşma
(hılf) gibi yollarla da biyolojik yakınlıktan beklenen yarar (kolektif aksiyon)
sağlanabilir Hatta lsquoihsanıyla birini yetiştiren kimse ile onun ihsanıyla
yetişen kişi arasında hususi bir bağlanış husule gelir Bu bağ da koumllelik ve
anlaşma vasıtasıyla husule gelen bağlantı yerini tutar arada nesep bağı
olmadığı halde yakınlık sağlamlaşır ve nesepten husule gelen fayda elde
edilirrsquo (I 463) lsquoİhsan yoluyla asabiyet inşasırsquo konusuna ileride tekrar
doumlneceğiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
89
Dindar bir Muumlsluumlman lsquoHicret neden sadece Mekkeli Muumlsluumlmanlara farz
kılındırsquo diye soracak olursa İbn Haldun ona şu cevabı verecektir lsquoCcediluumlnkuuml
Mekke ahalisinde Peygamberi korumak ve ona yardım etmek hususunda
goumlccedilebe Araplarda bulunmayan bir oumlzellik vardı ki o da nesil ve nesep
bakımından Peygambere olan yakınlıkları ve bu bağın onları Peygamberi
korumaya sevk ettirmesi idirsquo (I 311) Demek ki dini bir misyon veya
ccedilağrının başarısı iccedilin dahi guumlccedilluuml bir asabiyet oumln koşuldur Mukaddimersquonin
lsquodine davetin asabiyetten başka bir kuvvetle tamam olamayacağına dairrsquo 6
Fasılrsquoı (1 Kitap 3 Boumlluumlm) bunu daha accedilık şekilde serimler İslamrsquoın
başarısını lsquolaikrsquo ve din dışı bir faktoumlrle accedilıklamış olması yalnız kendi
doumlneminde değil buguumln iccedilin bile cesur bir adım sayılır
Acaba bunun tam tersi de geccedilerli midir Bir asabiyet dinsel bir temele
dayanmaksızın memleketler fethedip zaferler kazanabilir mi Mukaddime
boumlyle bir soruyu yanıtlamaz goumlruumlnuumlrse de (Kalpakian 2008 372) asabiyet
gibi din dışı hatta sivil bir faktoumlre verdiği roluuml dine de verdiğini duumlşuumlnmek
iccedilin bir neden yoktur Herhangi bir dini ilkenin yardımı olmaksızın da Muumllk
tesis edilebilir (Arslan 2014 153) Tarihsel accedilıdan bakıldığında dinsel bir
temele sahip goumlruumlnmeyen 5 yuumlzyıldaki Cermen ve Hun akınları ile 13
yuumlzyıldaki Moğol istilası oumlrneklerine dayanarak -temkini elden bırakmadan-
bu soruya evet yanıtını vermek muumlmkuumlnduumlr
Oumlzetle asabiyet insanın salt genetik potansiyeli tarafından dayatılan veya
kendiliğinden var olan lsquoverilirsquo bir bağ değildir lsquoatıfrsquo yoluyla var olan
(ascribed) ve etki doğuran bir bilinccedil durumudur Atıf ccedilerccedilevesi ise geccedilim
koşulları tarafından belirlenir
Buraya kadar anlatılanlardan asabiyetin teşhisi iccedilin bedeviliğin mahiyetinin
iyice anlaşılması gerektiği ortaya ccedilıkar Bu da bilhassa bedevi toplumlardaki
klan oumlrguumltlenmesinin kandaş toplum oumlzelliklerinin ve maddi gelişme
duumlzeyinin kavranması ile muumlmkuumln olabilir
Bedevi - Hazari Karşıtlığı
Arapccedila lsquob-d-aacutersquo fiil koumlkuumlnden gelen bedevi soumlzcuumlğuuml başlangıccedilla ilgili iptidai
ilksel primitive anlamlarına gelir Antropoloji yazınında ise lsquovahşetrsquo
(yabanıllık) aşamasından lsquobedeviyetrsquo (barbarlık) aşamasına geccedilmiş insan
topluluklarını hayvancılıkla uğraşan goumlccedilebe veya koumlylerde yaşayan ccediliftccedili
toplulukları ifade eder lsquoBedevirsquo soumlzcuumlğuuml Ugan (1989) ccedilevirisinde lsquogoumlccedilebersquo
olarak ccedilevrilmişse de Mukaddimersquonin genel ccedilerccedilevesi iccedilinde goumlccedilebeler
yanında barbar-kandaş tarım toplumlarını da kapsadığı accedilıktır (Hassan
1982 245) İbn Haldun bedevi soumlzcuumlğuumlnuuml goumlccedilebe kabile yaşamını
(nomadism) ifade etmek iccedilin kullandığı gibi kentlerden uzakta kırsal
boumllgelerde yerleşik ccediliftccedili ve ccediloban halklar iccedilin de kullanır bunlar arasında
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
90
sosyolojik bir ayrım yapmaz (Ibn Khaldun 2012 849) Hepsinde de kent
yaşamının getirdiği zenginlik ve genişlikten uzak bir yaşam soumlz konusudur
Bedeviliğin doğası kişinin sosyo-ekonomik konumunun nesep bağları ile
tayin edildiği lsquotoplumsalrsquo olanın lsquobireyselrsquo olanı oumlncelediği bir topluma
işaret eder Bedevi yaşam tarzının karşıtını temsil eden lsquohazari toplumrsquo
(Arapccedila h-dz-r fiil koumlkuumlnden) ise yerleşik medeni suumlkucircnet (huzur) iccedilinde
yaşayan kentli toplumları İbn Haldunrsquoun deyimiyle lsquonefislerini guumlven iccedilinde
sayanlarırsquo (I 314) ifade eder Mukaddimersquode her iki yaşam tarzı bir karşıtlık
iccedilinde sunulur Karşıtlığın temelinde ise geccedilim biccedilimlerinin farklılığı
yatmaktadır
Soy (gens)16
ortak bir doumllden (tribursquonun ortak atasından) geliyor olmakla
oumlvuumlnen kandaş grupların (Engels 1971 119) ya da -benzer anlama gelmek
uumlzere- aynı ortak atadan gelen belirli bir soy adı ile diğerlerinden ayrılan ve
aralarında kan bağı olan bir yakınlar topluluğunun oumlrguumltlenmesini temsil
eder (Morgan 1994 151) Ortak bir atadan tuumlreyiş inancının başlıca işlevi
ccedilok sayıda aileyi birbirine eklemleyen bir mekanizma oluşturmaktır Kandaş
toplum yapısı sadece bedevi Araplarda değil buumltuumln ilkel topluluklarda
goumlruumlluumlr Hepsinde de ortak olan şey lsquosoyrsquo bağlarından gelen birlikte inanma
birlikte harekete geccedilme ve dayanışma motivasyonudur Buna -
Montesquieursquoden oumlduumlnccedil alarak- barbarlığın lsquoyasasırsquo da diyebiliriz Bu yasa
yardımlaşma savunma ve bir zarara uğranıldığında bunu giderme
ccedilabalarında birlik ve bir dizi karşılıklı yuumlkuumlmluumlluumlk iccedilerir (Morgan 1994
326)
Akrabalık ilişkisinin dayandığı lsquoortak atarsquo her zaman biyolojik bir koumlkene
goumlnderme yapmaz soyun anlaşma veya birleşme gibi ilkel duumlzeydeki siyasal
kararlarla genişletilmesi de muumlmkuumlnduumlr Soyu soy yapan ortak atanın koumlkleri
ccediloğu kez bir hayvan bitki ya da doğal bir olgu ile temsil edilen lsquototemrsquoe
dayanır17
Kandaşlık ortak atanın bir işlevidir (Childe 1995 45) Ccedileşitli
vesilelerle (ayin savaş duumlğuumln vs) ortak ataya goumlnderme yapılması adının
ve erdemlerinin anılması ilkel toplumların ortak oumlzelliğidir Oumlrneğin
İslamrsquodan oumlnce Araplar hac ibadetini tamamladıktan sonra Mina mevkiinde -
buguumlnkuuml- mescit ile dağ arasındaki yerde bir suumlre dururlar atalarının
oumlvguumllerini (mefahir) ve oumlzel guumlnlerini (eyyam-ı mahsusa) anarlardı (Yazır
1979 724) Kabile kardeşliği yerine din kardeşliğini oumlne ccedilıkaran Kurrsquoanrsquoın
inananlardan atalarını değil Allahrsquoı anmalarını (zikr) istemesi anlamlıdır
lsquoSonra hacla ilgili ibadetlerinizi bitirdiğinizde oumlnceden atalarınızı
16 Gens (Latin) Genos (Grek) Ganas (Sanskrit) Cins (Arap) Hassan (1982 178) bunlara Tuumlrkccediledeki
lsquoKanrsquo ve lsquoHanrsquo soumlzcuumlklerini de ekler 17 Bedevi Arap kabilelerinin kendilerini ccediloğunlukla bir hayvana nispet eden adlar almış olmaları rastlantı
değildir Benicirc Kelb (koumlpek) Benicirc Bekr (erkek deve) Benicirc Anmar (panter) Benicirc Dibab (kertenkele) Benicirc
Esed (aslan) gibi Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1903 44)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
91
zikrettiğiniz gibi şimdi de oumlyle ve hatta daha kuvvetli bir şekilde Allahı
zikredinizrsquo (Bakara 2 200) Uumlretici guumlccedillerin geldiği yeni aşama bedevi
toplumu damgalayan atalar inancının yadsınmasını daha geniş oumllccedilekli bir
siyasal oumlrguumltlenmeye geccedililmesini zorunlu kılacaktır
Morgan (1994) barbarlık-uygarlık ilişkisini lsquomaddecirsquo bir tarih anlayışıyla
ortaya koyarken insanlığın tarih-oumlncesini yabanıllık barbarlık ve uygarlık
olmak uumlzere uumlccedil aşamada ele alır Her bir aşama da kendi iccedilinde aşağı orta ve
yukarı olmak uumlzere uumlccedil alt aşamaya boumlluumlnmuumlştuumlr Oumlrneğin barbarlığın aşağı
aşaması ccediloumlmlekccedililik (pottery) ile başlamış hayvan ve bitkilerin
evcilleştirilerek tarıma geccedililmesi kerpiccedil ve taştan evler yapılması ile orta
aşamaya geccedililmiştir Demirin ergitilmesiyle başlayan yukarı barbarlık
aşaması ise fonetik alfabenin icadı ile sona ermiş ve uygarlık aşamasına
geccedililmiştir
Yabanıllık asabiyetle ilgili boumlluumlmde accedilıklandığı gibi duumlnyanın mamur
olmadan oumlnceki durumunu ifade eder Duumlnyanın imarını insanların
cemiyetler halinde yaşama geccedilmesiyle başlatan İbn Haldun insanlığın
yabanıl doumlnemine Umran ilmi kapsamında oumlzel bir yer vermemiştir Demek
ki duumlnyanın bazı boumllgelerinde yabanıllara rastlamak muumlmkuumlnduumlr Duumlnyanın
sularla kaplı olmayan yerlerini yedi iklim boumllgesine ayıran duumlşuumlnuumlre goumlre
oumlrneğin batı Afrikarsquonın en guumlneyinde (Sahra altı) uzanan lsquoBirinci İklimrsquo
olarak adlandırdığı boumllge boumlyledir lsquoOralarda ancak insandan ziyade dilsiz
hayvanlara en yakın bir seviyede bulunan kimseler yaşarlar bunlar ccediloumlllerde
ve mağaralarda yaşarlar Otlar terbiye edilerek hazırlanmış ve tabii halde
olan taneler yerler birbirlerini yedikleri zamanlar da olur Bunlar insanlar
sırasında sayılmazlarrsquo (I 131)
Mukaddimersquodeki bedevi toplum Morganrsquoın sınıflandırmasında kabaca
barbarlığın orta ve yukarı aşamalarına denk duumlşer Her iki tanımlamada da
bedevi yaşam tarzının mutlaka goumlccedilebeliğe karşılık gelmediğine dikkat
ccedilekilmelidir Yerleşikliğin lsquokırsalrsquo formları da (koumlyluumlluumlk yarı-goumlccedilerlik)
bedeviliği temsil eder geccedilimini tarım ve hayvancılıkla temin edenler iccedilin
lsquokoumlylerde ve sahralarda yaşamak bir zarurettirrsquo (I 303) Mukaddimersquode
tanımlanan bedevi geccedilim tarzının ayırt edici oumlzelliği geccedilim sisteminin tarım
ve hayvancılığa dayalı olmasıdır Bu tarz uumlretimin uumlstuumlnluumlğuuml şuradan
kaynaklanır Uumlretim hayatı en dar sınırlar iccedilinde hareket etmektedir ama
uumlreticiler kendi uumlruumlnlerinin sahibidir (Engels 1971 157) Hazariliğe geccedilişle
birlikte kaybolan bu uumlretim tarzında uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime
youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir
uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir Eş deyişle tarım ve hayvancılığın lsquoyaygınrsquo
(extensive) formlarına goumlnderme yapan bir geccedilim sistemi geccedilerlidir
Ccediliftccedililiğin lsquoyerleşik hayat ccedilağından oumlnceki evreye ait olmasırsquo bunu ifade
eder (II 383)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
92
Bedevilik oumlzellikle hayvancılığa dayalı goumlccedilebelik kendi buumlnyesindeki
ccedilelişkilerle sınırlandırılmıştır Ccedilobanlığa dayalı ekonomi doğası gereği
verimsizdir uumlruumln protein youmlnuumlnden zengin ise de kalori youmlnuumlnden fakirdir
(Earle 2013 225) Dolayısıyla duumlşuumlk yoğunluklu bir nuumlfus iccedilin bile tarımsal
uumlruumlnlerle muumlbadele zorunludur Bedevi geccedilim sistemi iccedilin geniş otlaklar
gerektiğinde işlenecek topraklar imkacircnlarından yararlanabileceği kentler ve
hepsinden oumlnemlisi bu uumlccediluuml arasında bir med-cezir duumlzenliliği iccedilinde gidip
gelme serbestliği gerekir Demek ki goumlccedilebenin kendi oumlzguumln yaşam alanı
(badiye) ile yetinmemek ve yerleşik-hazari toplumlarla ccedilatışmaya girmek
iccedilin yeterince nedeni vardır (Braudel 1989 108) Şefin iktidarının -
kaynakların etkin kontroluuml anlamında- varabileceği sınırlar bu nedenlerle
yakından ilgilidir Otlakların genişliği hayvanların hareketli doğası ve duumlşuumlk
tarımsal uumlretim şefler accedilısından merkezi bir kontroluuml zorlaştırdığından
ekonomik yoğunlaşma ve suumlrduumlruumllebilir buumlyuumlme potansiyelini sınırlar (Earle
2013 226)
Sonuccedilta hazari toplumlarla temas kaccedilınılmazdır Temasın alacağı biccedilimi
(muumlbadele yağma yerleşik hayata katılma gibi) buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi
ekonominin uumlretim duumlzeyi ile hazari toplumun iccedilsel zayıflıkları tayin eder
Tarımın iyileştirildiği uumlruumln doumlnuumlşuumlmuumlnuumln uygulandığı tekniklerin
yaygınlaştığı yerlerde saban ile suumlruuml arasındaki rekabet saban lehine
sonuccedillanır goumlccedilebe hayatı zamanla yok olur (Braudel 1989 110)
Son tahlilde bedevilikten hazariliğe ve başkanlıktan (riyaset şeflik) Muumllkrsquoe
(devlete) geccedilişi sağlayan şey uumlretici guumlccedillerin gelişmesidir asabiyet değildir
lsquohellip ihtiyaccedillarından artacak derecede zenginlik ve genişlikhelliprsquo (I 303) ifadesi
bunu accedilıklar Geccediliş suumlrecinin teşhisinde temel oumllccediluumlt uumlretim tarzıdır Keza
bedeviliği uygarlıktan (hazarilik) ayıran oumllccediluumlt goumlccedilebelik ve yerleşiklik
değildir (Hassan 1982 159) Artık uumlruumln ile uygarlık ve devletin doğuşu
arasında kurulan nedensellik ekonomik belirlenimciliğin temelini oluşturur
Bu zenginlik ve genişliğin yeniden dağıtımı şefliklerin temel işlevi iken
merkezi devletlerin ortaya ccedilıkışı buumlyuumlk oumllccediluumlde ekonomik kaynaklara
erişimin kontroluuml ile ilgilidir İnsanların ekonomik gelişim bakımından
bulundukları aşama o kadar belirleyicidir ki lsquohellip bolluk ve genişliğin tendeki
hal ve tesirleri ibadet ve zahitlikte de goumlruumllmektedirhellip kendilerini ibadete
verenlerin ccediloğu sahra ahalisinden az yiyen ve besinleri kıt olanlardırrsquo (I
210-211)
Bedeviliğin sosyal oumlrguumltlenmesi ise aksine gıdaya erişim konusunda yaygın
bir lsquosınırlanmışlıkrsquo durumu (circumscription) ile damgalanmıştır18
Bu
sınırlanmışlığın derecesi aynı asabiyetin uumlyeleri arasında yuumlksek duumlzeyde
18 lsquoSınırlanmışlıkrsquo durumunun siyasal anlamına ilk kez Robert L Carneiro dikkati ccedilekmiştir Bkz
Carneiro RL (1970) A Theory of the Origin of the State Science (169) 733-738
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
93
karşılıklı bağımlılığı koşullandırır Konukseverlik kuralları ve yiyeceğin
(oumlzellikle et) boumlluumlnmesine ilişkin gelenekler hazari toplumdaki uygarca
jestlerden daha etkili bir gıda paylaşım oumlruumlntuumlsuumlnuuml tahkim eder Bir başka
deyişle onları coumlmert yapan şey ihtiyaccedil maddelerinin yeterli değil aksine kıt
olmasıdır (Evans-Pritchardrsquotan nakleden Sahlins 2010 206)
Bedevi toplumda yuumlruumlrluumlkteki cezai yaptırımlar bile buumlyuumlk oumllccediluumlde ekolojik
koşulların tayin ettiği geccedilim imkanlarının desteklenmesine youmlneliktir
Oumlrneğin oumllduumlrme ve yaralamalar mağdurların muumltevazı bir suumlruumlye sahip
olmasıyla sonuccedillanabilir Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlneminde bir
adamın lsquodiyetrsquo olarak değeri 100 deve veya 200 sığır veya 2000 koyuna
denktir (TDV-9 1994 475) Geccedilim kaynaklarının değer oumllccediluumlsuuml olarak kabul
edildiği benzer pratikleri İslam oumlncesi Arap toplumunda ve diğer bedevi
toplumlarda da goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Eski Nors dilinde buumlyuumlkbaş hayvan (feacute)
soumlzcuumlğuuml servet anlamına geliyordu (Earle 2013 122)
Bedeviliğin siyasal oumlrguumltlenmesi şefliklerdir Şefliklerin lsquosiyasalrsquo
oumlrguumltlenmeler olmadığını duumlşuumlnmek yanıltıcıdır merkezi devletin zuhurunu
siyasallığın miladı olarak goumlren uygarlıkccedilı bakış accedilısının yansımasıdır
asabiyeti bedevi toplumla sınırlı tutan yaklaşımın uzantısıdır Bununla
birlikte şeflikler tekduumlze yapılar olmayıp tarihsel suumlreccedil iccedilinde daha karmaşık
oumlrguumltlenmelere doğru evrildikleri gibi kontrol edilen ekonomik kaynakların
imkacircn verdiği durumlarda merkezi devlet yapılarına doumlnuumlşme potansiyeli
taşırlar Şeflikler Flanneryrsquonin (1995) avcı-toplayıcı zuumlmreler (band)
otonom koumly toplulukları şeflikler ilkel devletler ve devlet şeklinde
sıraladığı ilerlemenin tarihsel uğraklarından birini oluştururlar uumlretici
guumlccedillerdeki gelişmeye bağlı olarak basitten karmaşığa doğru uzanan bir
ccedileşitliliğe sahiptirler
Şeflikler orta oumllccedilekli siyasal birimlerdir kuumlccediluumlk oumllccedilekli koumly temelli siyasal
birimler ile buumlyuumlk buumlrokratik devletlerarasındaki evrimsel boşluğu birbirine
bağlarlar (Earle 2013 27) Şeflikler soy oumlrguumltlenmesine dayalı toplumlardır
ve Morganrsquoın (1994) lsquosocietasrsquo tanımına karşılık gelirler Şefliğin merkezi
bir devlet oumlrguumltlenmesine (civitas) doğru evrilmesi buumlyuumlk oumllccediluumlde tarım ve
hayvancılıkta yoğunlaşma yoluyla tahsis edebileceği ekonomik artığın
buumlyuumlmesine bağlıdır Şefler kabile ccedilıkarlarının gerccedilekleşmesine yardımcı
olma kabiliyetlerine bağlı olarak ciddi bir toplumsal guumlce sahip olabilirlerse
de bu guumlccedil buumlyuumlk oumllccedilekli tarımsal toplumların elitlerine goumlre oldukccedila
sınırlıdır
Devlet oumlncesi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimini temsil eden şeflikler kuşkusuz
tuumlrdeş birimler değildir Oumlzellikle oumlrguumltlenmenin lsquokarmaşıklıkrsquo (complexity)
derecesi arttıkccedila şeflikleri arkaik devletlerden ayırt etmek zorlaşır ara
aşamaların varlığının kabuluuml zorunlu hale gelir Grinin (2011) bu zorluğu
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
94
karmaşık şeflikleri lsquoilkel devlet benzerirsquo (early state analogue) şeklinde
adlandırarak aşmaya ccedilalışmıştır Ona goumlre ilkel devlet benzerleri buumlyuumlkluumlk
sosyo-kuumlltuumlrel veveya siyasal karmaşıklık işlevsel farklılaşma ve yuumlruumltuumllen
goumlrevlerin oumllccedileği bakımından ilkel devletlerle mukayese edilebilen
akrabalık ideolojisine dayalı karmaşık devletsiz toplumların ccedileşitli formlarını
ifade eder Hawaii şefliklerini ve İslam oumlncesi Mekke gibi bağımsız oumlz
youmlnetime sahip kentleri bu kapsamda değerlendiren Grinin şefliklerden ilkel
devlete geccedilişi accedilıklayan iki farklı model oumlnerir lsquoDikeyrsquo modelde
şefliklerden doğrudan ilkel devletlere geccedililirken (Mezopotamya ve eski
Yunan toplumları) lsquoYatayrsquo modelde ise şeflikler oumlnce lsquoilkel devlet benzerirsquo
yapılara doumlnuumlşmekte bu yapılar uumlzerinden ilkel devlet aşamasına (Cengiz
Hanrsquoın Moğol imparatorluğu 1810rsquodan sonraki Hawaii toplumu gibi)
geccedililmektedir (Grinin 2011 256)
Şekil 3 Grininrsquoin (2011) İlkel Devlete Geccediliş Modellemesi
Ara aşamaları farklı biccedilimlerde kurgulamak muumlmkuumln olsa da şefliklerden
devletlere geccediliş suumlrecini belirleyen ana etmenlerin toplumsalyoumlnetsel
uzmanlaşma ve -karar verme faaliyetlerindeki hiyerarşiye goumlnderme yapan-
karmaşıklık derecesi olduğu soumlylenebilir
Tarım ve hayvancılığa dayalı geccedilim sistemlerinin lsquoyaygınrsquo yapısı şefliklerin
heterarşik (merkezileşmemiş dağınık merkezli) siyasal yapısını
koşullandırır Ancak buna dayanarak şefliklerin farklılaşmamış bir toplumsal
yapı uumlzerinde yuumlkseldikleri varsayılamaz Şeflik duumlzeyindeki toplumlar
goumlrece eşitlikccedili otonom koumly toplulukları ile sınıflı toplumlar arasında yer
alan ruumltbe sıralamasına (ranking) sahip toplumlardır Toplumsal eşitsizlik
bakımından şefliklerin devletlerden başlıca farkı ruumltbe toplumları en
yuumlksekten en aşağıya doğru bir statuuml suumlrekliliğine (continuum of status)
sahip iken arkaik devletlerde bireylerin en azından lsquoyoumlneten ve youmlnetilenrsquo
olmak uumlzere -aralarında evlilikler bulunmayan- gerccedilek bir katmanlaşmaya
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
95
(stratification) sahip olmalarıdır Devletin yuumlkselişi ile birlikte şefliklerdeki
duumlşuumlk ruumltbeli aileler onları ortak atalara bağlayan bu continuumrsquodan
koparlar ve kalıcı alt sınıflara doumlnuumlşuumlrler (Flannery 1995 15-16) Oumlzetle
şefliklerde siyasal iktidarın kahır ve şiddetten uzak sınırlandırılmış
goumlruumlnuumlmuuml muumllk-devlet oumlrguumltlenmesine goumlredir
Bedeviliğin ilkeleri siyasal iktidar uumlzerinde sınırlayıcı rol oynayan
lsquooumlzguumlrluumlk eşitlik ve kardeşlikrsquotir Başkanların farklı unvanları (Ruesacirc
Chiefs Big Men Paramounts vs) olsa da ayrıcalıklı uumlstuumlnluumlkleri bulunmaz
lsquoBaşkanlık ululuktan ibaret olup ona başkaları uyrukluk ediyorsa da o kahır
ve kuvvetle huumlkmuumlnuuml yuumlruumltmek kudretinde değildirrsquo (I 353) Başkan lsquoyerelrsquo
bir oumlneme sahip olmakla yetinmek ve kendisine atfedilen ululuğu yiğitlik ve
sistematik coumlmertlik (noblesse oblige)19
goumlsterileriyle kanıtlamak
zorundadır Başkanın başkan (şef) olarak kalabilmesi ailesine
hizmetkacircrlarına ve korkulan bir savaşccedilı ve değerli bir dost olarak sahip
olduğu itibara bağlıdır (Earle 2013 147) Bir kabile reisinin fiili bir
otoriteye sahip olabildiği tek durum savaş veya savaş hazırlığı ile ilgili
faaliyetlerdir Savunma ve saldırı dışında kabile kaynaklarının oumlrguumltlenip
seferber edilmesi oumlrneğin angarya yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile kamusal imar faaliyetleri
yuumlruumltuumllmesi gibi durumlar ancak karmaşıklık duumlzeyi yuumlksek şefliklerde
goumlruumlluumlr
Hemen fark edileceği gibi soy birimlerine dayanan toplumların
lsquodemokratikrsquo ve eşitlikccedili yapısı huumlkuumlmdarlık ve Muumllk oumlrguumltlenmesiyle
karşıtlık iccedilindedir Soy sistemi ancak şeflikbaşkanlık temelindeki iktidar
stratejileri iccedilin bir dayanak sağlar Bedevi toplumlardaki şefliğin bu durumu
uumlretici guumlccedillerin goumlrece duumlşuumlk duumlzeyi ile ilgilidir Uumlretim geccedilimlik
ekonominin oumltesine geccedilemediğinden politik ekonomi lsquomerkezirsquo bir şekilde
denetlenemez Dolayısıyla toplum uumlzerinde ekonomik askeri ve ideolojik bir
denetim kurmak zorlaşır (Earle 2013 238) Savaşın ganimet ve yağmanın
meşru sayılması bu yuumlzdendir Yiğitlik ve kahramanlığın yuumlceltilmesi bu
meşruiyetin tahkimi accedilısından gereklidir
Bedeviliğin goumlruumlnuumlmuuml yiğitlik kahramanlık ve şiddet goumlsterisine dayanır
lsquoŞiddet ve kuvvet bunlar iccedilin bir yaradılış şecaat bir karakter olmuş[tur]helliprsquo
(I 315) Kurucu asabiyeti damgalayan bu oumlzellikler diyalektik biccedilimde
Muumllkrsquouumln taşıyıcı suumltunlarına doumlnuumlşecektir Kişisel haysiyet doğruluk
karakter ve yiğitlik barbarlarda yuumlceltilen başlıca oumlzelliklerdir (Engels 1971
136) Esasen iccedillerinden birinin onlara liderlik etmesi de bu oumlzelliklere sahip
olması sayesindedir Yoksa tevaruumls edilen veya miras bırakılan (kalıtsal) bir
19 Fransızca koumlkenli bu deyim lsquosoyluluk mecbur kılarrsquo (nobility obliges) anlamına gelir yuumlksek statuumlye sahip kişileri duumlşuumlk statuumlluuml kişilere karşı asil ve lsquocoumlmertrsquo davranmakla yuumlkuumlmluuml kılan toplumsal kuralı
ifade eder Ayrıntılar iccedilin bkz Fiddick vd (2013) A Cross-Cultural Study of Noblesse Oblige in
Economic Decision-Making Human Nature 24(3) 318-335 DOI 101007s12110-013-9169-9
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
96
liderlik soumlz konusu değildir Liderlik ancak suumlrekli olarak toplumsal artı ile
beslendiği takdirde kalıtsal bir şefliğe (başkanlık) doumlnuumlşebilir (Şenel 1982
131) Kabilenin demokratik20
yapısı tarafından sınırlandırılan başkan servet
youmlnuumlnden kabilenin geri kalan uumlyelerinden daha zengin değildir Bununla
birlikte o da coumlmertliği ile -borccedillu kılarak- siyasal anlamda onları
sınırlandırmıştır Cebir ve şiddet kabiliyeti kendi asabiyetine youmlnelik
olmayıp duumlşman sayılan kabilelerin sindirilmesi saldırganların
puumlskuumlrtuumllmesi ganimetler elde edilmesi iccedilindir
Arap şairi bu şiddet eğiliminin korkulası değil oumlvuumlnuumllesi bir durum olduğunu
edebi bir dille anlatır lsquoBizden hiccedil bir soylu kişi yatağında oumllmemiştir kanı
vurulduğu yerden başka yere akmamıştırrsquo (Oumlzcan 2011 39) Kuzeyli
(Nordic) halkların edebi incelik bakımından bundan geri kalmayan
efsaneleri goumlrece daha gerccedilekccedili bir anlatıma sahiptir lsquohellip Gunnar o ana
kadar sekiz adam yaralamış ve bunlardan ikisini oumllduumlrmuumlştuuml Şimdi kendisi
de iki yerinden yaralandı fakat herkes onun ne yaralanmaktan ne de oumlluumlmuumln
kendisinden ccedilekinmediğinde hemfikirdirsquo (Earle 2013 147)
Bedeviliğin şefliğe ve nihayetinde Muumllk oluşumuna goumltuumlren bu lsquoşiddetlirsquo
goumlruumlntuumlsuuml Mukaddimersquode insanın doğası ile ilişkilendirilir lsquoBirbirine
zulmetmek ve tecavuumlzlerde bulunmak insanlar iccedilin bir hulk [yaratılış] ve
karakter olmuşturrsquo (I 321) İbn Haldun insanları devlet oumlrguumltlenmesine
goumltuumlren nedenler konusunda Hobbesrsquoun habercisi gibidir lsquohellip Birbirinin
saldırganlığından kendilerini korumak iccedilin insanlar yasakccedilıya21
(huumlkuumlmet ve
hakime) muhtaccediltırlar Yoksa duumlşmanlık ve zuluumlm insanın hayvani olan bir
tabiatı olduğu iccedilin insanlar birbirlerine saldırırlar ve tecavuumlzlerde
bulunurlarrsquo (I 103)
Bedeviliğin yaşam alanı badiyedir Badiye aslında hazari toplumun
uzağındaki bir mekacircn değildir kentin bağ ve bahccedilelerinin bittiği ekonomik
ve demografik yoğunlaşmanın azaldığı yerde badiye başlar Bedevi kenti
ccedilevreleyen kırsal alanla onu ccedilevreleyen ccediloumllde yaşar Boumlyle bir coğrafyada
maddi ilerleme yolları doğanın kendisi tarafından kesilmiştir Ccediloumll kabile
oumlrguumltlenmesinin oumltesine geccedilmeye imkan verecek maddi koşulları sağlamaz
Oumlrneğin Araplarda ataların tanrılarının sabit kutsal mekacircnlarından
(sanctuary) uzaklaşmak anlamına gelen yaygın goumlccedillerden dolayı din kabile
duygusundan ccedilok ayrışmış Arapların İslam oumlncesi dinsel gelişimi diğer
antik toplumlarda olduğu gibi bedevilikten ccedilıkış yolu sağlamamıştır (Smith
1894 34 47) Bu durum bedevi yaşam tarzının İslamrsquoın yuumlkselişinde bir
avantaj sağlamış olabileceğini duumlşuumlnduumlruumlr Ccediluumlnkuuml bedevi bir Arap başka bir
20 Kabilenin-klanın demokratik yapısı modern anlamda temsili ve doğrudan demokrasilerle koşutluk iccedilermez Tuumlm toplumu ilgilendiren kararların toplumun tuumlm erkek uumlyelerinin toplanıp daha ccedilok yaşlıların
konuştuğu toplantılarda alınmasını ifade eder (Şenel 1982 217) 21 Ugan (1989) ccedilevirisindeki lsquoyasakccedilırsquo yerine lsquootoritersquo soumlzcuumlğuuml daha uygun goumlruumlnmektedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
86
olarak gelişen psikolojik bağın oumltesindedir Maruziyet durumunun
bulunmadığı zamanlarda da bağ devam eder Nereye giderse gitsin asabiyet
insanı izler insan bu bağı reddedemez Arap şairinin lsquoister zalim ister
mazlum olsun kardeşine yardım etrsquo oumlğuumlduuml (TDV-3 1991 453) asabiyetin
dışında kalınamayacağını vurgular Aralarındaki derin anlaşmazlığa karşın
amcası Ebu Lehebrsquoin -bir suumlreliğine de olsa- Hz Muhammedrsquoi himayesine
almış olması (TDV-10 1994 178) bu yuumlzdendir O halde asabiyet nedir
Asabiyet yukarıdaki tanımlamalardan ccedilıkarsadığımız işlevler (biz duygusu
oumlteki duygusu kimlik inşası) uumlzerinden bedevi toplumu yabanıllardan
(vahşiler) ayırır Uumlnsiyetin karşıtı olan lsquovahşetrsquo (savagery) duumlnyanın insan
cemiyetleri eliyle imar edilmeden oumlnceki durumunu lsquodoğalrsquo halini ifade
ederken lsquovahşirsquo de boumlylece cemiyetler halinde yaşamayan insanların sıfatı
olacaktır lsquoBu mamurluğun tabii haline arız olan vahşilikhelliprsquo (I 82) Bu
durumda asabiyet insanların vahşetten bedeviyete geccediliş suumlrecinde beraber
deneyimledikleri bir bilinccedil durumu olmalıdır
İlk ortaya ccedilıktığı yer ve zaman bağlamında ele alındıkta asabiyet bir
youmlnuumlyle varlık suumlrduumlrme koşulları ile kendi maddi ve zihinsel kapasitesi
arasındaki orantısızlığa ilksel insanın verdiği yanıtı ifade eder Kandaşlığa
dayalı oumlrguumltlenme İnsanlığın devlet oumlncesi vahşet ve bedeviyet doumlnemlerini
damgalayan asabiyet doğal baskılar karşısındaki zayıflığın insanları
birbirlerine yakınlaştırdığının kanıtıdır Bu yakınlık (kinship) kişi ile soyrsquou
veya klanı arasındaki lsquobağrsquoın bir işlevidir
Buguumlnkuuml uygarlıkccedilı bakış accedilımızla uyuşur goumlruumlnmese de yabanıl insan
kendisini tam olarak anlayamadığı sayısız tehlikelerle kuşatılmış hisseder
İnsanın bu bilinmeyen guumlccedilleri yatıştırma girişimi ccediloğu kez duumlşuumlnuumllduumlğuuml gibi
dinlerin değil akrabalığın ve dostane varoluşun temellerini atar Bu girişimde
tanrılar da kendilerine tapanlara guumlccedilluuml akrabalık bağlarıyla bağlanmışlardır
tribal karakterlidirler Keza bedevi toplumlarda din bireyin doğauumlstuuml bir
guumlccedille olan keyfi bir ilişkisini değil topluluğun (community) buumltuumln uumlyelerinin
kendilerini koruyan bir guumlccedille ilişkisini temsil eder (Smith 1894 54-55)
Asabiyetin aynı zamanda lsquodoğadan gelen bir koruma duygusursquo olarak
tanımlanmış olması bu accedilıdan anlamlıdır (Albayrak 2000 594)
Geccedilim imkacircnları uumlzerindeki sınırlılıklar kavranmadan asabiyetin mahiyeti
kavranamaz Sadece ccediloumll değil geccedilim imkanlarının doğal siyasal ya da
demografik baskılarla sınırlandırılmış (circumscribed) olduğu herhangi bir
lsquoccedilevrersquo nerdeyse her olayı ittifak ve himaye tesisi iccedilin bir fırsat olarak
değerlendirme eğilimini koşullandırır Sizinle yemek yiyen bir misafir bir
başkasıyla yiyinceye kadar sizin himayeniz altındadır Keza sizinle guumln
boyunca yolculuk yapan ve gece yanınızda uyuyan biri (refik-ul cenb) iccedilin
de aynı durum geccedilerlidir Eğer birinin himayesini istiyorsanız ccediladırınızın
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
87
gergi ipini (tunucircb) onunkine temas ettirmeniz yeterlidir Bedevi Arap
toplumunda el-tunucircb bil-tunucircb (tent-rope touching tent-rope) olarak bilinen
bu pratik sayesinde onun komşusu (jacircr) olur ve himayesine girmiş
sayılırsınız (Smith 1903 49)
Bu gibi himaye taleplerinin (istijacircr) oumlzellikle kabile iccedili bir cinayet veya
anlaşmazlıktan dolayı suumlrguumln-kaccedilak durumuna duumlşenlerin başka bir
kabilenin asabiyetine dacirchil edilebilmesi iccedilin kabul goumlrduumlğuuml accedilıktır15
Buumltuumln
bu durumlarda himaye edilen kişinin kendi kabilesi ile bağı kesilir ve yeni
koruyucularının asabiyetine dahil olur Sahlins (2010) ilkel toplumlardaki
hediyeleşme ve lsquobirlikte yemek yemersquo (commensality) pratiklerinin benzer
işlevine dikkati ccedilekmiştir
Uumlretici guumlccedillerin bulunduğu duumlzey ile asabiyet arasındaki ilişkiyi goumlsteren en
iyi oumlrnek bedevi toplumlarda nesebin korunmasına verilen oumlnemdir
lsquoYardımlaşma ve birbirini korumaya hizmet eden nesep şecerelerinin
Araplar arasında muhafaza edilmesi onların zor geccedilinmelerinden darlık
iccedilinde yaşamalarından ve yurtlarının ekonomik durumundan ileri gelmiştirrsquo
(I 326) Burada Marxrsquoın (1979 25) ekonomik belirlenimciliği oumlzetleyen o
ccedilok bilinen tespitini hatırlamadan geccedilmek olmaz lsquoMaddi hayatın uumlretim
tarzı genel olarak toplumsal siyasal ve entelektuumlel hayat suumlrecini
koşullandırır İnsanların varlığını belirleyen şey bilinccedilleri değildir tam
tersine onların bilincini belirleyen toplumsal varlıklarıdırrsquo
Kandaş oumlrguumltlenmeyi karakterize eden başlıca oumlzellik her bireyin kişisel
guumlvenliği bakımından soyrsquoa (gens) guumlvenmesi ve soyu tarafından himaye
edilmesidir ona saldıran buumltuumln soya saldırıyor demektir (Engels 1971 122)
Bir soyun buumltuumln uumlyeleri kendilerini tek bir lsquokanrsquo olarak goumlruumlrler Bu bilinccedil
durumu en accedilık şekilde bedevi Araplarda akrabalığın etkin sınırlarının
oumllccediluumlmuumlnuumln aracını veren lsquokan davasırsquo hukukunda goumlruumlluumlr Bir akrabalık
grubu aralarında kan davası olmayan bir topluluktur Eğer bir adam kendi
akrabalarından birini oumllduumlruumlrse etrafında kendi tarafını tutacak kimseyi
bulamaz Ya kendi akrabaları tarafından oumllduumlruumlluumlr ya da grubun dışına atılır
başka bir gruba sığınarak suumlrguumln durumuna duumlşer Akrabalık grubu aynı
zamanda her kan davasında daima birlikte hareket edenleri ifade eder Bu
grup bir aile bir hane halkı veya oumlleninoumllduumlruumllenin akrabaları değildir ortak
bir grubun adını taşıyan diğer buumltuumln alt grupların birliğidir Akan kan
oumllduumlruumllen kişinin değil kabilenin kanıdır (Smith 1903 22-23) Benzer
pratiklerin bedevi Arap toplumları ile sınırlı olmadığını burada belirtmekle
yetinelim
15 Bedevi yaşam biccedilimini damgalayan uumlccedil temel olgu gelenekselleşme uumlzerinden ittifak ve himaye fırsatına doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr Gıda paylaşımı yolculuk ve ccediladır komşuluğu Sonuncusu mekacircnla ilişkisi
bakımından oumlzellikle hassastır Sahabeden Ubeyy b Karsquob lsquoEvimin Muhammedrsquoin evine ccediladır ipiyle
bağlanmış olmasını istememrsquo diyen adamı Tanrı Elccedilisirsquone şikacircyet eder (Muumlslim 1977 1917)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
88
Boumlyle bir ccedilevrede lsquoakraba olmayanrsquo genellikle lsquoduumlşmanrsquo ya da lsquoyabancırsquo
sayıldığından (Sahlins 2010 193) ittifak ve himayeden yoksun kalmak
oumlluumlm tehlikesiyle eşdeğerdir O kadar ki ilahi mesajın taşıyıcısı olan
peygamberler bile bu tehlikeyi goumlze almazlar Nitekim Taiflilerin koumltuuml
muamelesine maruz kalan Hz Muhammed Mekkersquoye doumlnuumlşuumlnde İslam
duumlşmanlarından birinin (Mutrsquoim b Adiy) himayesinde şehre girebilir (TDV-
3 1991 402)
Demek ki asabiyet ilişkilerden ccedilok bağlara goumlnderme yapar Bu youmlnuumlyle
asabiyet iccedilin en uygun tanım onun lsquokolektif aksiyonrsquo anlamına geldiğidir
(Hassan 1982 197) Asabiyet zayıfların ittifakıdır guumlccedillenince goumlzden
duumlşen guumlccedilluuml tarafın bozduğu bir ittifakhellip Bu tanımlamanın asabiyetin
sadece bedevi toplumlara oumlzguuml olduğu uygarlıkla birlikte işlevini yitirdiği
goumlruumlşuumlnuuml desteklemediğine dikkat edilmelidir Kan-nesep kaynaklı olmasa
bile insanları kolektif aksiyona sevk eden ittifak ve bağlılıkların teşhis
edilebildiği durumlarda asabiyetin varlığından soumlz etmek meşrudur Bu
accedilıdan bakıldığında asabiyetin sosyal yapısalcılar ve post-modernistlerin
lsquokimlikrsquo olarak tanımladıkları şeyin erken bir formu (tribal identity)
olabileceği duumlşuumlncesi (Kalpakian 2008 370) -modernizasyon riski
iccedilermekle birlikte- tuumlmuumlyle temelsiz değildir İbn Haldunrsquoun asabiyet
kavramına bedevi toplumlar uumlzerindeki goumlzlemlerinden hareketle ulaştığı
doğrudur Bununla birlikte asabiyetin salt bu toplumlarla sınırlı bir bağlamda
istihdam edilmesi basitccedile lsquokavramın koumlkenine hapsedilmesirsquo olarak
tanımlayabileceğimiz bir kısıtlılık durumu yaratabilir Eş deyişle duumlşuumlnuumlruumln
oumlnuumlnde ufuk accedilan bir kavramsallaştırma bizim iccedilin aksine kavramsal bir
kısıta doumlnuumlşecektir
Asabiyet kavramına atfettiği oumlzel oumlnem İbn Haldunrsquoun belirleyici faktoumlr
olarak insan teki yerine toplumu oumlne ccedilıkaran tarih anlayışının sonucudur
(Katsiaficas 1996 15) Mukaddimersquonin pek ccedilok yerinde ima edildiği uumlzere
insan tek başına sadece bir lsquoşeyrsquodir İnsanlar iccediltima halinde bulunarak
kendilerine dayanışma ve kimlik duygusu veren siyasal oumlrguumltlenmeyi
sağlayan bilinccedil durumuna (asabiyet) ulaşırlar
Asabiyet yukarıda değinildiği gibi yalnızca biyolojik yakınlıktan
kaynaklanmaz koumlle azadı (velacirc) nesebe katma (istilhak) veya anlaşma
(hılf) gibi yollarla da biyolojik yakınlıktan beklenen yarar (kolektif aksiyon)
sağlanabilir Hatta lsquoihsanıyla birini yetiştiren kimse ile onun ihsanıyla
yetişen kişi arasında hususi bir bağlanış husule gelir Bu bağ da koumllelik ve
anlaşma vasıtasıyla husule gelen bağlantı yerini tutar arada nesep bağı
olmadığı halde yakınlık sağlamlaşır ve nesepten husule gelen fayda elde
edilirrsquo (I 463) lsquoİhsan yoluyla asabiyet inşasırsquo konusuna ileride tekrar
doumlneceğiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
89
Dindar bir Muumlsluumlman lsquoHicret neden sadece Mekkeli Muumlsluumlmanlara farz
kılındırsquo diye soracak olursa İbn Haldun ona şu cevabı verecektir lsquoCcediluumlnkuuml
Mekke ahalisinde Peygamberi korumak ve ona yardım etmek hususunda
goumlccedilebe Araplarda bulunmayan bir oumlzellik vardı ki o da nesil ve nesep
bakımından Peygambere olan yakınlıkları ve bu bağın onları Peygamberi
korumaya sevk ettirmesi idirsquo (I 311) Demek ki dini bir misyon veya
ccedilağrının başarısı iccedilin dahi guumlccedilluuml bir asabiyet oumln koşuldur Mukaddimersquonin
lsquodine davetin asabiyetten başka bir kuvvetle tamam olamayacağına dairrsquo 6
Fasılrsquoı (1 Kitap 3 Boumlluumlm) bunu daha accedilık şekilde serimler İslamrsquoın
başarısını lsquolaikrsquo ve din dışı bir faktoumlrle accedilıklamış olması yalnız kendi
doumlneminde değil buguumln iccedilin bile cesur bir adım sayılır
Acaba bunun tam tersi de geccedilerli midir Bir asabiyet dinsel bir temele
dayanmaksızın memleketler fethedip zaferler kazanabilir mi Mukaddime
boumlyle bir soruyu yanıtlamaz goumlruumlnuumlrse de (Kalpakian 2008 372) asabiyet
gibi din dışı hatta sivil bir faktoumlre verdiği roluuml dine de verdiğini duumlşuumlnmek
iccedilin bir neden yoktur Herhangi bir dini ilkenin yardımı olmaksızın da Muumllk
tesis edilebilir (Arslan 2014 153) Tarihsel accedilıdan bakıldığında dinsel bir
temele sahip goumlruumlnmeyen 5 yuumlzyıldaki Cermen ve Hun akınları ile 13
yuumlzyıldaki Moğol istilası oumlrneklerine dayanarak -temkini elden bırakmadan-
bu soruya evet yanıtını vermek muumlmkuumlnduumlr
Oumlzetle asabiyet insanın salt genetik potansiyeli tarafından dayatılan veya
kendiliğinden var olan lsquoverilirsquo bir bağ değildir lsquoatıfrsquo yoluyla var olan
(ascribed) ve etki doğuran bir bilinccedil durumudur Atıf ccedilerccedilevesi ise geccedilim
koşulları tarafından belirlenir
Buraya kadar anlatılanlardan asabiyetin teşhisi iccedilin bedeviliğin mahiyetinin
iyice anlaşılması gerektiği ortaya ccedilıkar Bu da bilhassa bedevi toplumlardaki
klan oumlrguumltlenmesinin kandaş toplum oumlzelliklerinin ve maddi gelişme
duumlzeyinin kavranması ile muumlmkuumln olabilir
Bedevi - Hazari Karşıtlığı
Arapccedila lsquob-d-aacutersquo fiil koumlkuumlnden gelen bedevi soumlzcuumlğuuml başlangıccedilla ilgili iptidai
ilksel primitive anlamlarına gelir Antropoloji yazınında ise lsquovahşetrsquo
(yabanıllık) aşamasından lsquobedeviyetrsquo (barbarlık) aşamasına geccedilmiş insan
topluluklarını hayvancılıkla uğraşan goumlccedilebe veya koumlylerde yaşayan ccediliftccedili
toplulukları ifade eder lsquoBedevirsquo soumlzcuumlğuuml Ugan (1989) ccedilevirisinde lsquogoumlccedilebersquo
olarak ccedilevrilmişse de Mukaddimersquonin genel ccedilerccedilevesi iccedilinde goumlccedilebeler
yanında barbar-kandaş tarım toplumlarını da kapsadığı accedilıktır (Hassan
1982 245) İbn Haldun bedevi soumlzcuumlğuumlnuuml goumlccedilebe kabile yaşamını
(nomadism) ifade etmek iccedilin kullandığı gibi kentlerden uzakta kırsal
boumllgelerde yerleşik ccediliftccedili ve ccediloban halklar iccedilin de kullanır bunlar arasında
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
90
sosyolojik bir ayrım yapmaz (Ibn Khaldun 2012 849) Hepsinde de kent
yaşamının getirdiği zenginlik ve genişlikten uzak bir yaşam soumlz konusudur
Bedeviliğin doğası kişinin sosyo-ekonomik konumunun nesep bağları ile
tayin edildiği lsquotoplumsalrsquo olanın lsquobireyselrsquo olanı oumlncelediği bir topluma
işaret eder Bedevi yaşam tarzının karşıtını temsil eden lsquohazari toplumrsquo
(Arapccedila h-dz-r fiil koumlkuumlnden) ise yerleşik medeni suumlkucircnet (huzur) iccedilinde
yaşayan kentli toplumları İbn Haldunrsquoun deyimiyle lsquonefislerini guumlven iccedilinde
sayanlarırsquo (I 314) ifade eder Mukaddimersquode her iki yaşam tarzı bir karşıtlık
iccedilinde sunulur Karşıtlığın temelinde ise geccedilim biccedilimlerinin farklılığı
yatmaktadır
Soy (gens)16
ortak bir doumllden (tribursquonun ortak atasından) geliyor olmakla
oumlvuumlnen kandaş grupların (Engels 1971 119) ya da -benzer anlama gelmek
uumlzere- aynı ortak atadan gelen belirli bir soy adı ile diğerlerinden ayrılan ve
aralarında kan bağı olan bir yakınlar topluluğunun oumlrguumltlenmesini temsil
eder (Morgan 1994 151) Ortak bir atadan tuumlreyiş inancının başlıca işlevi
ccedilok sayıda aileyi birbirine eklemleyen bir mekanizma oluşturmaktır Kandaş
toplum yapısı sadece bedevi Araplarda değil buumltuumln ilkel topluluklarda
goumlruumlluumlr Hepsinde de ortak olan şey lsquosoyrsquo bağlarından gelen birlikte inanma
birlikte harekete geccedilme ve dayanışma motivasyonudur Buna -
Montesquieursquoden oumlduumlnccedil alarak- barbarlığın lsquoyasasırsquo da diyebiliriz Bu yasa
yardımlaşma savunma ve bir zarara uğranıldığında bunu giderme
ccedilabalarında birlik ve bir dizi karşılıklı yuumlkuumlmluumlluumlk iccedilerir (Morgan 1994
326)
Akrabalık ilişkisinin dayandığı lsquoortak atarsquo her zaman biyolojik bir koumlkene
goumlnderme yapmaz soyun anlaşma veya birleşme gibi ilkel duumlzeydeki siyasal
kararlarla genişletilmesi de muumlmkuumlnduumlr Soyu soy yapan ortak atanın koumlkleri
ccediloğu kez bir hayvan bitki ya da doğal bir olgu ile temsil edilen lsquototemrsquoe
dayanır17
Kandaşlık ortak atanın bir işlevidir (Childe 1995 45) Ccedileşitli
vesilelerle (ayin savaş duumlğuumln vs) ortak ataya goumlnderme yapılması adının
ve erdemlerinin anılması ilkel toplumların ortak oumlzelliğidir Oumlrneğin
İslamrsquodan oumlnce Araplar hac ibadetini tamamladıktan sonra Mina mevkiinde -
buguumlnkuuml- mescit ile dağ arasındaki yerde bir suumlre dururlar atalarının
oumlvguumllerini (mefahir) ve oumlzel guumlnlerini (eyyam-ı mahsusa) anarlardı (Yazır
1979 724) Kabile kardeşliği yerine din kardeşliğini oumlne ccedilıkaran Kurrsquoanrsquoın
inananlardan atalarını değil Allahrsquoı anmalarını (zikr) istemesi anlamlıdır
lsquoSonra hacla ilgili ibadetlerinizi bitirdiğinizde oumlnceden atalarınızı
16 Gens (Latin) Genos (Grek) Ganas (Sanskrit) Cins (Arap) Hassan (1982 178) bunlara Tuumlrkccediledeki
lsquoKanrsquo ve lsquoHanrsquo soumlzcuumlklerini de ekler 17 Bedevi Arap kabilelerinin kendilerini ccediloğunlukla bir hayvana nispet eden adlar almış olmaları rastlantı
değildir Benicirc Kelb (koumlpek) Benicirc Bekr (erkek deve) Benicirc Anmar (panter) Benicirc Dibab (kertenkele) Benicirc
Esed (aslan) gibi Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1903 44)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
91
zikrettiğiniz gibi şimdi de oumlyle ve hatta daha kuvvetli bir şekilde Allahı
zikredinizrsquo (Bakara 2 200) Uumlretici guumlccedillerin geldiği yeni aşama bedevi
toplumu damgalayan atalar inancının yadsınmasını daha geniş oumllccedilekli bir
siyasal oumlrguumltlenmeye geccedililmesini zorunlu kılacaktır
Morgan (1994) barbarlık-uygarlık ilişkisini lsquomaddecirsquo bir tarih anlayışıyla
ortaya koyarken insanlığın tarih-oumlncesini yabanıllık barbarlık ve uygarlık
olmak uumlzere uumlccedil aşamada ele alır Her bir aşama da kendi iccedilinde aşağı orta ve
yukarı olmak uumlzere uumlccedil alt aşamaya boumlluumlnmuumlştuumlr Oumlrneğin barbarlığın aşağı
aşaması ccediloumlmlekccedililik (pottery) ile başlamış hayvan ve bitkilerin
evcilleştirilerek tarıma geccedililmesi kerpiccedil ve taştan evler yapılması ile orta
aşamaya geccedililmiştir Demirin ergitilmesiyle başlayan yukarı barbarlık
aşaması ise fonetik alfabenin icadı ile sona ermiş ve uygarlık aşamasına
geccedililmiştir
Yabanıllık asabiyetle ilgili boumlluumlmde accedilıklandığı gibi duumlnyanın mamur
olmadan oumlnceki durumunu ifade eder Duumlnyanın imarını insanların
cemiyetler halinde yaşama geccedilmesiyle başlatan İbn Haldun insanlığın
yabanıl doumlnemine Umran ilmi kapsamında oumlzel bir yer vermemiştir Demek
ki duumlnyanın bazı boumllgelerinde yabanıllara rastlamak muumlmkuumlnduumlr Duumlnyanın
sularla kaplı olmayan yerlerini yedi iklim boumllgesine ayıran duumlşuumlnuumlre goumlre
oumlrneğin batı Afrikarsquonın en guumlneyinde (Sahra altı) uzanan lsquoBirinci İklimrsquo
olarak adlandırdığı boumllge boumlyledir lsquoOralarda ancak insandan ziyade dilsiz
hayvanlara en yakın bir seviyede bulunan kimseler yaşarlar bunlar ccediloumlllerde
ve mağaralarda yaşarlar Otlar terbiye edilerek hazırlanmış ve tabii halde
olan taneler yerler birbirlerini yedikleri zamanlar da olur Bunlar insanlar
sırasında sayılmazlarrsquo (I 131)
Mukaddimersquodeki bedevi toplum Morganrsquoın sınıflandırmasında kabaca
barbarlığın orta ve yukarı aşamalarına denk duumlşer Her iki tanımlamada da
bedevi yaşam tarzının mutlaka goumlccedilebeliğe karşılık gelmediğine dikkat
ccedilekilmelidir Yerleşikliğin lsquokırsalrsquo formları da (koumlyluumlluumlk yarı-goumlccedilerlik)
bedeviliği temsil eder geccedilimini tarım ve hayvancılıkla temin edenler iccedilin
lsquokoumlylerde ve sahralarda yaşamak bir zarurettirrsquo (I 303) Mukaddimersquode
tanımlanan bedevi geccedilim tarzının ayırt edici oumlzelliği geccedilim sisteminin tarım
ve hayvancılığa dayalı olmasıdır Bu tarz uumlretimin uumlstuumlnluumlğuuml şuradan
kaynaklanır Uumlretim hayatı en dar sınırlar iccedilinde hareket etmektedir ama
uumlreticiler kendi uumlruumlnlerinin sahibidir (Engels 1971 157) Hazariliğe geccedilişle
birlikte kaybolan bu uumlretim tarzında uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime
youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir
uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir Eş deyişle tarım ve hayvancılığın lsquoyaygınrsquo
(extensive) formlarına goumlnderme yapan bir geccedilim sistemi geccedilerlidir
Ccediliftccedililiğin lsquoyerleşik hayat ccedilağından oumlnceki evreye ait olmasırsquo bunu ifade
eder (II 383)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
92
Bedevilik oumlzellikle hayvancılığa dayalı goumlccedilebelik kendi buumlnyesindeki
ccedilelişkilerle sınırlandırılmıştır Ccedilobanlığa dayalı ekonomi doğası gereği
verimsizdir uumlruumln protein youmlnuumlnden zengin ise de kalori youmlnuumlnden fakirdir
(Earle 2013 225) Dolayısıyla duumlşuumlk yoğunluklu bir nuumlfus iccedilin bile tarımsal
uumlruumlnlerle muumlbadele zorunludur Bedevi geccedilim sistemi iccedilin geniş otlaklar
gerektiğinde işlenecek topraklar imkacircnlarından yararlanabileceği kentler ve
hepsinden oumlnemlisi bu uumlccediluuml arasında bir med-cezir duumlzenliliği iccedilinde gidip
gelme serbestliği gerekir Demek ki goumlccedilebenin kendi oumlzguumln yaşam alanı
(badiye) ile yetinmemek ve yerleşik-hazari toplumlarla ccedilatışmaya girmek
iccedilin yeterince nedeni vardır (Braudel 1989 108) Şefin iktidarının -
kaynakların etkin kontroluuml anlamında- varabileceği sınırlar bu nedenlerle
yakından ilgilidir Otlakların genişliği hayvanların hareketli doğası ve duumlşuumlk
tarımsal uumlretim şefler accedilısından merkezi bir kontroluuml zorlaştırdığından
ekonomik yoğunlaşma ve suumlrduumlruumllebilir buumlyuumlme potansiyelini sınırlar (Earle
2013 226)
Sonuccedilta hazari toplumlarla temas kaccedilınılmazdır Temasın alacağı biccedilimi
(muumlbadele yağma yerleşik hayata katılma gibi) buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi
ekonominin uumlretim duumlzeyi ile hazari toplumun iccedilsel zayıflıkları tayin eder
Tarımın iyileştirildiği uumlruumln doumlnuumlşuumlmuumlnuumln uygulandığı tekniklerin
yaygınlaştığı yerlerde saban ile suumlruuml arasındaki rekabet saban lehine
sonuccedillanır goumlccedilebe hayatı zamanla yok olur (Braudel 1989 110)
Son tahlilde bedevilikten hazariliğe ve başkanlıktan (riyaset şeflik) Muumllkrsquoe
(devlete) geccedilişi sağlayan şey uumlretici guumlccedillerin gelişmesidir asabiyet değildir
lsquohellip ihtiyaccedillarından artacak derecede zenginlik ve genişlikhelliprsquo (I 303) ifadesi
bunu accedilıklar Geccediliş suumlrecinin teşhisinde temel oumllccediluumlt uumlretim tarzıdır Keza
bedeviliği uygarlıktan (hazarilik) ayıran oumllccediluumlt goumlccedilebelik ve yerleşiklik
değildir (Hassan 1982 159) Artık uumlruumln ile uygarlık ve devletin doğuşu
arasında kurulan nedensellik ekonomik belirlenimciliğin temelini oluşturur
Bu zenginlik ve genişliğin yeniden dağıtımı şefliklerin temel işlevi iken
merkezi devletlerin ortaya ccedilıkışı buumlyuumlk oumllccediluumlde ekonomik kaynaklara
erişimin kontroluuml ile ilgilidir İnsanların ekonomik gelişim bakımından
bulundukları aşama o kadar belirleyicidir ki lsquohellip bolluk ve genişliğin tendeki
hal ve tesirleri ibadet ve zahitlikte de goumlruumllmektedirhellip kendilerini ibadete
verenlerin ccediloğu sahra ahalisinden az yiyen ve besinleri kıt olanlardırrsquo (I
210-211)
Bedeviliğin sosyal oumlrguumltlenmesi ise aksine gıdaya erişim konusunda yaygın
bir lsquosınırlanmışlıkrsquo durumu (circumscription) ile damgalanmıştır18
Bu
sınırlanmışlığın derecesi aynı asabiyetin uumlyeleri arasında yuumlksek duumlzeyde
18 lsquoSınırlanmışlıkrsquo durumunun siyasal anlamına ilk kez Robert L Carneiro dikkati ccedilekmiştir Bkz
Carneiro RL (1970) A Theory of the Origin of the State Science (169) 733-738
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
93
karşılıklı bağımlılığı koşullandırır Konukseverlik kuralları ve yiyeceğin
(oumlzellikle et) boumlluumlnmesine ilişkin gelenekler hazari toplumdaki uygarca
jestlerden daha etkili bir gıda paylaşım oumlruumlntuumlsuumlnuuml tahkim eder Bir başka
deyişle onları coumlmert yapan şey ihtiyaccedil maddelerinin yeterli değil aksine kıt
olmasıdır (Evans-Pritchardrsquotan nakleden Sahlins 2010 206)
Bedevi toplumda yuumlruumlrluumlkteki cezai yaptırımlar bile buumlyuumlk oumllccediluumlde ekolojik
koşulların tayin ettiği geccedilim imkanlarının desteklenmesine youmlneliktir
Oumlrneğin oumllduumlrme ve yaralamalar mağdurların muumltevazı bir suumlruumlye sahip
olmasıyla sonuccedillanabilir Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlneminde bir
adamın lsquodiyetrsquo olarak değeri 100 deve veya 200 sığır veya 2000 koyuna
denktir (TDV-9 1994 475) Geccedilim kaynaklarının değer oumllccediluumlsuuml olarak kabul
edildiği benzer pratikleri İslam oumlncesi Arap toplumunda ve diğer bedevi
toplumlarda da goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Eski Nors dilinde buumlyuumlkbaş hayvan (feacute)
soumlzcuumlğuuml servet anlamına geliyordu (Earle 2013 122)
Bedeviliğin siyasal oumlrguumltlenmesi şefliklerdir Şefliklerin lsquosiyasalrsquo
oumlrguumltlenmeler olmadığını duumlşuumlnmek yanıltıcıdır merkezi devletin zuhurunu
siyasallığın miladı olarak goumlren uygarlıkccedilı bakış accedilısının yansımasıdır
asabiyeti bedevi toplumla sınırlı tutan yaklaşımın uzantısıdır Bununla
birlikte şeflikler tekduumlze yapılar olmayıp tarihsel suumlreccedil iccedilinde daha karmaşık
oumlrguumltlenmelere doğru evrildikleri gibi kontrol edilen ekonomik kaynakların
imkacircn verdiği durumlarda merkezi devlet yapılarına doumlnuumlşme potansiyeli
taşırlar Şeflikler Flanneryrsquonin (1995) avcı-toplayıcı zuumlmreler (band)
otonom koumly toplulukları şeflikler ilkel devletler ve devlet şeklinde
sıraladığı ilerlemenin tarihsel uğraklarından birini oluştururlar uumlretici
guumlccedillerdeki gelişmeye bağlı olarak basitten karmaşığa doğru uzanan bir
ccedileşitliliğe sahiptirler
Şeflikler orta oumllccedilekli siyasal birimlerdir kuumlccediluumlk oumllccedilekli koumly temelli siyasal
birimler ile buumlyuumlk buumlrokratik devletlerarasındaki evrimsel boşluğu birbirine
bağlarlar (Earle 2013 27) Şeflikler soy oumlrguumltlenmesine dayalı toplumlardır
ve Morganrsquoın (1994) lsquosocietasrsquo tanımına karşılık gelirler Şefliğin merkezi
bir devlet oumlrguumltlenmesine (civitas) doğru evrilmesi buumlyuumlk oumllccediluumlde tarım ve
hayvancılıkta yoğunlaşma yoluyla tahsis edebileceği ekonomik artığın
buumlyuumlmesine bağlıdır Şefler kabile ccedilıkarlarının gerccedilekleşmesine yardımcı
olma kabiliyetlerine bağlı olarak ciddi bir toplumsal guumlce sahip olabilirlerse
de bu guumlccedil buumlyuumlk oumllccedilekli tarımsal toplumların elitlerine goumlre oldukccedila
sınırlıdır
Devlet oumlncesi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimini temsil eden şeflikler kuşkusuz
tuumlrdeş birimler değildir Oumlzellikle oumlrguumltlenmenin lsquokarmaşıklıkrsquo (complexity)
derecesi arttıkccedila şeflikleri arkaik devletlerden ayırt etmek zorlaşır ara
aşamaların varlığının kabuluuml zorunlu hale gelir Grinin (2011) bu zorluğu
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
94
karmaşık şeflikleri lsquoilkel devlet benzerirsquo (early state analogue) şeklinde
adlandırarak aşmaya ccedilalışmıştır Ona goumlre ilkel devlet benzerleri buumlyuumlkluumlk
sosyo-kuumlltuumlrel veveya siyasal karmaşıklık işlevsel farklılaşma ve yuumlruumltuumllen
goumlrevlerin oumllccedileği bakımından ilkel devletlerle mukayese edilebilen
akrabalık ideolojisine dayalı karmaşık devletsiz toplumların ccedileşitli formlarını
ifade eder Hawaii şefliklerini ve İslam oumlncesi Mekke gibi bağımsız oumlz
youmlnetime sahip kentleri bu kapsamda değerlendiren Grinin şefliklerden ilkel
devlete geccedilişi accedilıklayan iki farklı model oumlnerir lsquoDikeyrsquo modelde
şefliklerden doğrudan ilkel devletlere geccedililirken (Mezopotamya ve eski
Yunan toplumları) lsquoYatayrsquo modelde ise şeflikler oumlnce lsquoilkel devlet benzerirsquo
yapılara doumlnuumlşmekte bu yapılar uumlzerinden ilkel devlet aşamasına (Cengiz
Hanrsquoın Moğol imparatorluğu 1810rsquodan sonraki Hawaii toplumu gibi)
geccedililmektedir (Grinin 2011 256)
Şekil 3 Grininrsquoin (2011) İlkel Devlete Geccediliş Modellemesi
Ara aşamaları farklı biccedilimlerde kurgulamak muumlmkuumln olsa da şefliklerden
devletlere geccediliş suumlrecini belirleyen ana etmenlerin toplumsalyoumlnetsel
uzmanlaşma ve -karar verme faaliyetlerindeki hiyerarşiye goumlnderme yapan-
karmaşıklık derecesi olduğu soumlylenebilir
Tarım ve hayvancılığa dayalı geccedilim sistemlerinin lsquoyaygınrsquo yapısı şefliklerin
heterarşik (merkezileşmemiş dağınık merkezli) siyasal yapısını
koşullandırır Ancak buna dayanarak şefliklerin farklılaşmamış bir toplumsal
yapı uumlzerinde yuumlkseldikleri varsayılamaz Şeflik duumlzeyindeki toplumlar
goumlrece eşitlikccedili otonom koumly toplulukları ile sınıflı toplumlar arasında yer
alan ruumltbe sıralamasına (ranking) sahip toplumlardır Toplumsal eşitsizlik
bakımından şefliklerin devletlerden başlıca farkı ruumltbe toplumları en
yuumlksekten en aşağıya doğru bir statuuml suumlrekliliğine (continuum of status)
sahip iken arkaik devletlerde bireylerin en azından lsquoyoumlneten ve youmlnetilenrsquo
olmak uumlzere -aralarında evlilikler bulunmayan- gerccedilek bir katmanlaşmaya
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
95
(stratification) sahip olmalarıdır Devletin yuumlkselişi ile birlikte şefliklerdeki
duumlşuumlk ruumltbeli aileler onları ortak atalara bağlayan bu continuumrsquodan
koparlar ve kalıcı alt sınıflara doumlnuumlşuumlrler (Flannery 1995 15-16) Oumlzetle
şefliklerde siyasal iktidarın kahır ve şiddetten uzak sınırlandırılmış
goumlruumlnuumlmuuml muumllk-devlet oumlrguumltlenmesine goumlredir
Bedeviliğin ilkeleri siyasal iktidar uumlzerinde sınırlayıcı rol oynayan
lsquooumlzguumlrluumlk eşitlik ve kardeşlikrsquotir Başkanların farklı unvanları (Ruesacirc
Chiefs Big Men Paramounts vs) olsa da ayrıcalıklı uumlstuumlnluumlkleri bulunmaz
lsquoBaşkanlık ululuktan ibaret olup ona başkaları uyrukluk ediyorsa da o kahır
ve kuvvetle huumlkmuumlnuuml yuumlruumltmek kudretinde değildirrsquo (I 353) Başkan lsquoyerelrsquo
bir oumlneme sahip olmakla yetinmek ve kendisine atfedilen ululuğu yiğitlik ve
sistematik coumlmertlik (noblesse oblige)19
goumlsterileriyle kanıtlamak
zorundadır Başkanın başkan (şef) olarak kalabilmesi ailesine
hizmetkacircrlarına ve korkulan bir savaşccedilı ve değerli bir dost olarak sahip
olduğu itibara bağlıdır (Earle 2013 147) Bir kabile reisinin fiili bir
otoriteye sahip olabildiği tek durum savaş veya savaş hazırlığı ile ilgili
faaliyetlerdir Savunma ve saldırı dışında kabile kaynaklarının oumlrguumltlenip
seferber edilmesi oumlrneğin angarya yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile kamusal imar faaliyetleri
yuumlruumltuumllmesi gibi durumlar ancak karmaşıklık duumlzeyi yuumlksek şefliklerde
goumlruumlluumlr
Hemen fark edileceği gibi soy birimlerine dayanan toplumların
lsquodemokratikrsquo ve eşitlikccedili yapısı huumlkuumlmdarlık ve Muumllk oumlrguumltlenmesiyle
karşıtlık iccedilindedir Soy sistemi ancak şeflikbaşkanlık temelindeki iktidar
stratejileri iccedilin bir dayanak sağlar Bedevi toplumlardaki şefliğin bu durumu
uumlretici guumlccedillerin goumlrece duumlşuumlk duumlzeyi ile ilgilidir Uumlretim geccedilimlik
ekonominin oumltesine geccedilemediğinden politik ekonomi lsquomerkezirsquo bir şekilde
denetlenemez Dolayısıyla toplum uumlzerinde ekonomik askeri ve ideolojik bir
denetim kurmak zorlaşır (Earle 2013 238) Savaşın ganimet ve yağmanın
meşru sayılması bu yuumlzdendir Yiğitlik ve kahramanlığın yuumlceltilmesi bu
meşruiyetin tahkimi accedilısından gereklidir
Bedeviliğin goumlruumlnuumlmuuml yiğitlik kahramanlık ve şiddet goumlsterisine dayanır
lsquoŞiddet ve kuvvet bunlar iccedilin bir yaradılış şecaat bir karakter olmuş[tur]helliprsquo
(I 315) Kurucu asabiyeti damgalayan bu oumlzellikler diyalektik biccedilimde
Muumllkrsquouumln taşıyıcı suumltunlarına doumlnuumlşecektir Kişisel haysiyet doğruluk
karakter ve yiğitlik barbarlarda yuumlceltilen başlıca oumlzelliklerdir (Engels 1971
136) Esasen iccedillerinden birinin onlara liderlik etmesi de bu oumlzelliklere sahip
olması sayesindedir Yoksa tevaruumls edilen veya miras bırakılan (kalıtsal) bir
19 Fransızca koumlkenli bu deyim lsquosoyluluk mecbur kılarrsquo (nobility obliges) anlamına gelir yuumlksek statuumlye sahip kişileri duumlşuumlk statuumlluuml kişilere karşı asil ve lsquocoumlmertrsquo davranmakla yuumlkuumlmluuml kılan toplumsal kuralı
ifade eder Ayrıntılar iccedilin bkz Fiddick vd (2013) A Cross-Cultural Study of Noblesse Oblige in
Economic Decision-Making Human Nature 24(3) 318-335 DOI 101007s12110-013-9169-9
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
96
liderlik soumlz konusu değildir Liderlik ancak suumlrekli olarak toplumsal artı ile
beslendiği takdirde kalıtsal bir şefliğe (başkanlık) doumlnuumlşebilir (Şenel 1982
131) Kabilenin demokratik20
yapısı tarafından sınırlandırılan başkan servet
youmlnuumlnden kabilenin geri kalan uumlyelerinden daha zengin değildir Bununla
birlikte o da coumlmertliği ile -borccedillu kılarak- siyasal anlamda onları
sınırlandırmıştır Cebir ve şiddet kabiliyeti kendi asabiyetine youmlnelik
olmayıp duumlşman sayılan kabilelerin sindirilmesi saldırganların
puumlskuumlrtuumllmesi ganimetler elde edilmesi iccedilindir
Arap şairi bu şiddet eğiliminin korkulası değil oumlvuumlnuumllesi bir durum olduğunu
edebi bir dille anlatır lsquoBizden hiccedil bir soylu kişi yatağında oumllmemiştir kanı
vurulduğu yerden başka yere akmamıştırrsquo (Oumlzcan 2011 39) Kuzeyli
(Nordic) halkların edebi incelik bakımından bundan geri kalmayan
efsaneleri goumlrece daha gerccedilekccedili bir anlatıma sahiptir lsquohellip Gunnar o ana
kadar sekiz adam yaralamış ve bunlardan ikisini oumllduumlrmuumlştuuml Şimdi kendisi
de iki yerinden yaralandı fakat herkes onun ne yaralanmaktan ne de oumlluumlmuumln
kendisinden ccedilekinmediğinde hemfikirdirsquo (Earle 2013 147)
Bedeviliğin şefliğe ve nihayetinde Muumllk oluşumuna goumltuumlren bu lsquoşiddetlirsquo
goumlruumlntuumlsuuml Mukaddimersquode insanın doğası ile ilişkilendirilir lsquoBirbirine
zulmetmek ve tecavuumlzlerde bulunmak insanlar iccedilin bir hulk [yaratılış] ve
karakter olmuşturrsquo (I 321) İbn Haldun insanları devlet oumlrguumltlenmesine
goumltuumlren nedenler konusunda Hobbesrsquoun habercisi gibidir lsquohellip Birbirinin
saldırganlığından kendilerini korumak iccedilin insanlar yasakccedilıya21
(huumlkuumlmet ve
hakime) muhtaccediltırlar Yoksa duumlşmanlık ve zuluumlm insanın hayvani olan bir
tabiatı olduğu iccedilin insanlar birbirlerine saldırırlar ve tecavuumlzlerde
bulunurlarrsquo (I 103)
Bedeviliğin yaşam alanı badiyedir Badiye aslında hazari toplumun
uzağındaki bir mekacircn değildir kentin bağ ve bahccedilelerinin bittiği ekonomik
ve demografik yoğunlaşmanın azaldığı yerde badiye başlar Bedevi kenti
ccedilevreleyen kırsal alanla onu ccedilevreleyen ccediloumllde yaşar Boumlyle bir coğrafyada
maddi ilerleme yolları doğanın kendisi tarafından kesilmiştir Ccediloumll kabile
oumlrguumltlenmesinin oumltesine geccedilmeye imkan verecek maddi koşulları sağlamaz
Oumlrneğin Araplarda ataların tanrılarının sabit kutsal mekacircnlarından
(sanctuary) uzaklaşmak anlamına gelen yaygın goumlccedillerden dolayı din kabile
duygusundan ccedilok ayrışmış Arapların İslam oumlncesi dinsel gelişimi diğer
antik toplumlarda olduğu gibi bedevilikten ccedilıkış yolu sağlamamıştır (Smith
1894 34 47) Bu durum bedevi yaşam tarzının İslamrsquoın yuumlkselişinde bir
avantaj sağlamış olabileceğini duumlşuumlnduumlruumlr Ccediluumlnkuuml bedevi bir Arap başka bir
20 Kabilenin-klanın demokratik yapısı modern anlamda temsili ve doğrudan demokrasilerle koşutluk iccedilermez Tuumlm toplumu ilgilendiren kararların toplumun tuumlm erkek uumlyelerinin toplanıp daha ccedilok yaşlıların
konuştuğu toplantılarda alınmasını ifade eder (Şenel 1982 217) 21 Ugan (1989) ccedilevirisindeki lsquoyasakccedilırsquo yerine lsquootoritersquo soumlzcuumlğuuml daha uygun goumlruumlnmektedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
87
gergi ipini (tunucircb) onunkine temas ettirmeniz yeterlidir Bedevi Arap
toplumunda el-tunucircb bil-tunucircb (tent-rope touching tent-rope) olarak bilinen
bu pratik sayesinde onun komşusu (jacircr) olur ve himayesine girmiş
sayılırsınız (Smith 1903 49)
Bu gibi himaye taleplerinin (istijacircr) oumlzellikle kabile iccedili bir cinayet veya
anlaşmazlıktan dolayı suumlrguumln-kaccedilak durumuna duumlşenlerin başka bir
kabilenin asabiyetine dacirchil edilebilmesi iccedilin kabul goumlrduumlğuuml accedilıktır15
Buumltuumln
bu durumlarda himaye edilen kişinin kendi kabilesi ile bağı kesilir ve yeni
koruyucularının asabiyetine dahil olur Sahlins (2010) ilkel toplumlardaki
hediyeleşme ve lsquobirlikte yemek yemersquo (commensality) pratiklerinin benzer
işlevine dikkati ccedilekmiştir
Uumlretici guumlccedillerin bulunduğu duumlzey ile asabiyet arasındaki ilişkiyi goumlsteren en
iyi oumlrnek bedevi toplumlarda nesebin korunmasına verilen oumlnemdir
lsquoYardımlaşma ve birbirini korumaya hizmet eden nesep şecerelerinin
Araplar arasında muhafaza edilmesi onların zor geccedilinmelerinden darlık
iccedilinde yaşamalarından ve yurtlarının ekonomik durumundan ileri gelmiştirrsquo
(I 326) Burada Marxrsquoın (1979 25) ekonomik belirlenimciliği oumlzetleyen o
ccedilok bilinen tespitini hatırlamadan geccedilmek olmaz lsquoMaddi hayatın uumlretim
tarzı genel olarak toplumsal siyasal ve entelektuumlel hayat suumlrecini
koşullandırır İnsanların varlığını belirleyen şey bilinccedilleri değildir tam
tersine onların bilincini belirleyen toplumsal varlıklarıdırrsquo
Kandaş oumlrguumltlenmeyi karakterize eden başlıca oumlzellik her bireyin kişisel
guumlvenliği bakımından soyrsquoa (gens) guumlvenmesi ve soyu tarafından himaye
edilmesidir ona saldıran buumltuumln soya saldırıyor demektir (Engels 1971 122)
Bir soyun buumltuumln uumlyeleri kendilerini tek bir lsquokanrsquo olarak goumlruumlrler Bu bilinccedil
durumu en accedilık şekilde bedevi Araplarda akrabalığın etkin sınırlarının
oumllccediluumlmuumlnuumln aracını veren lsquokan davasırsquo hukukunda goumlruumlluumlr Bir akrabalık
grubu aralarında kan davası olmayan bir topluluktur Eğer bir adam kendi
akrabalarından birini oumllduumlruumlrse etrafında kendi tarafını tutacak kimseyi
bulamaz Ya kendi akrabaları tarafından oumllduumlruumlluumlr ya da grubun dışına atılır
başka bir gruba sığınarak suumlrguumln durumuna duumlşer Akrabalık grubu aynı
zamanda her kan davasında daima birlikte hareket edenleri ifade eder Bu
grup bir aile bir hane halkı veya oumlleninoumllduumlruumllenin akrabaları değildir ortak
bir grubun adını taşıyan diğer buumltuumln alt grupların birliğidir Akan kan
oumllduumlruumllen kişinin değil kabilenin kanıdır (Smith 1903 22-23) Benzer
pratiklerin bedevi Arap toplumları ile sınırlı olmadığını burada belirtmekle
yetinelim
15 Bedevi yaşam biccedilimini damgalayan uumlccedil temel olgu gelenekselleşme uumlzerinden ittifak ve himaye fırsatına doumlnuumlştuumlruumllmuumlştuumlr Gıda paylaşımı yolculuk ve ccediladır komşuluğu Sonuncusu mekacircnla ilişkisi
bakımından oumlzellikle hassastır Sahabeden Ubeyy b Karsquob lsquoEvimin Muhammedrsquoin evine ccediladır ipiyle
bağlanmış olmasını istememrsquo diyen adamı Tanrı Elccedilisirsquone şikacircyet eder (Muumlslim 1977 1917)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
88
Boumlyle bir ccedilevrede lsquoakraba olmayanrsquo genellikle lsquoduumlşmanrsquo ya da lsquoyabancırsquo
sayıldığından (Sahlins 2010 193) ittifak ve himayeden yoksun kalmak
oumlluumlm tehlikesiyle eşdeğerdir O kadar ki ilahi mesajın taşıyıcısı olan
peygamberler bile bu tehlikeyi goumlze almazlar Nitekim Taiflilerin koumltuuml
muamelesine maruz kalan Hz Muhammed Mekkersquoye doumlnuumlşuumlnde İslam
duumlşmanlarından birinin (Mutrsquoim b Adiy) himayesinde şehre girebilir (TDV-
3 1991 402)
Demek ki asabiyet ilişkilerden ccedilok bağlara goumlnderme yapar Bu youmlnuumlyle
asabiyet iccedilin en uygun tanım onun lsquokolektif aksiyonrsquo anlamına geldiğidir
(Hassan 1982 197) Asabiyet zayıfların ittifakıdır guumlccedillenince goumlzden
duumlşen guumlccedilluuml tarafın bozduğu bir ittifakhellip Bu tanımlamanın asabiyetin
sadece bedevi toplumlara oumlzguuml olduğu uygarlıkla birlikte işlevini yitirdiği
goumlruumlşuumlnuuml desteklemediğine dikkat edilmelidir Kan-nesep kaynaklı olmasa
bile insanları kolektif aksiyona sevk eden ittifak ve bağlılıkların teşhis
edilebildiği durumlarda asabiyetin varlığından soumlz etmek meşrudur Bu
accedilıdan bakıldığında asabiyetin sosyal yapısalcılar ve post-modernistlerin
lsquokimlikrsquo olarak tanımladıkları şeyin erken bir formu (tribal identity)
olabileceği duumlşuumlncesi (Kalpakian 2008 370) -modernizasyon riski
iccedilermekle birlikte- tuumlmuumlyle temelsiz değildir İbn Haldunrsquoun asabiyet
kavramına bedevi toplumlar uumlzerindeki goumlzlemlerinden hareketle ulaştığı
doğrudur Bununla birlikte asabiyetin salt bu toplumlarla sınırlı bir bağlamda
istihdam edilmesi basitccedile lsquokavramın koumlkenine hapsedilmesirsquo olarak
tanımlayabileceğimiz bir kısıtlılık durumu yaratabilir Eş deyişle duumlşuumlnuumlruumln
oumlnuumlnde ufuk accedilan bir kavramsallaştırma bizim iccedilin aksine kavramsal bir
kısıta doumlnuumlşecektir
Asabiyet kavramına atfettiği oumlzel oumlnem İbn Haldunrsquoun belirleyici faktoumlr
olarak insan teki yerine toplumu oumlne ccedilıkaran tarih anlayışının sonucudur
(Katsiaficas 1996 15) Mukaddimersquonin pek ccedilok yerinde ima edildiği uumlzere
insan tek başına sadece bir lsquoşeyrsquodir İnsanlar iccediltima halinde bulunarak
kendilerine dayanışma ve kimlik duygusu veren siyasal oumlrguumltlenmeyi
sağlayan bilinccedil durumuna (asabiyet) ulaşırlar
Asabiyet yukarıda değinildiği gibi yalnızca biyolojik yakınlıktan
kaynaklanmaz koumlle azadı (velacirc) nesebe katma (istilhak) veya anlaşma
(hılf) gibi yollarla da biyolojik yakınlıktan beklenen yarar (kolektif aksiyon)
sağlanabilir Hatta lsquoihsanıyla birini yetiştiren kimse ile onun ihsanıyla
yetişen kişi arasında hususi bir bağlanış husule gelir Bu bağ da koumllelik ve
anlaşma vasıtasıyla husule gelen bağlantı yerini tutar arada nesep bağı
olmadığı halde yakınlık sağlamlaşır ve nesepten husule gelen fayda elde
edilirrsquo (I 463) lsquoİhsan yoluyla asabiyet inşasırsquo konusuna ileride tekrar
doumlneceğiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
89
Dindar bir Muumlsluumlman lsquoHicret neden sadece Mekkeli Muumlsluumlmanlara farz
kılındırsquo diye soracak olursa İbn Haldun ona şu cevabı verecektir lsquoCcediluumlnkuuml
Mekke ahalisinde Peygamberi korumak ve ona yardım etmek hususunda
goumlccedilebe Araplarda bulunmayan bir oumlzellik vardı ki o da nesil ve nesep
bakımından Peygambere olan yakınlıkları ve bu bağın onları Peygamberi
korumaya sevk ettirmesi idirsquo (I 311) Demek ki dini bir misyon veya
ccedilağrının başarısı iccedilin dahi guumlccedilluuml bir asabiyet oumln koşuldur Mukaddimersquonin
lsquodine davetin asabiyetten başka bir kuvvetle tamam olamayacağına dairrsquo 6
Fasılrsquoı (1 Kitap 3 Boumlluumlm) bunu daha accedilık şekilde serimler İslamrsquoın
başarısını lsquolaikrsquo ve din dışı bir faktoumlrle accedilıklamış olması yalnız kendi
doumlneminde değil buguumln iccedilin bile cesur bir adım sayılır
Acaba bunun tam tersi de geccedilerli midir Bir asabiyet dinsel bir temele
dayanmaksızın memleketler fethedip zaferler kazanabilir mi Mukaddime
boumlyle bir soruyu yanıtlamaz goumlruumlnuumlrse de (Kalpakian 2008 372) asabiyet
gibi din dışı hatta sivil bir faktoumlre verdiği roluuml dine de verdiğini duumlşuumlnmek
iccedilin bir neden yoktur Herhangi bir dini ilkenin yardımı olmaksızın da Muumllk
tesis edilebilir (Arslan 2014 153) Tarihsel accedilıdan bakıldığında dinsel bir
temele sahip goumlruumlnmeyen 5 yuumlzyıldaki Cermen ve Hun akınları ile 13
yuumlzyıldaki Moğol istilası oumlrneklerine dayanarak -temkini elden bırakmadan-
bu soruya evet yanıtını vermek muumlmkuumlnduumlr
Oumlzetle asabiyet insanın salt genetik potansiyeli tarafından dayatılan veya
kendiliğinden var olan lsquoverilirsquo bir bağ değildir lsquoatıfrsquo yoluyla var olan
(ascribed) ve etki doğuran bir bilinccedil durumudur Atıf ccedilerccedilevesi ise geccedilim
koşulları tarafından belirlenir
Buraya kadar anlatılanlardan asabiyetin teşhisi iccedilin bedeviliğin mahiyetinin
iyice anlaşılması gerektiği ortaya ccedilıkar Bu da bilhassa bedevi toplumlardaki
klan oumlrguumltlenmesinin kandaş toplum oumlzelliklerinin ve maddi gelişme
duumlzeyinin kavranması ile muumlmkuumln olabilir
Bedevi - Hazari Karşıtlığı
Arapccedila lsquob-d-aacutersquo fiil koumlkuumlnden gelen bedevi soumlzcuumlğuuml başlangıccedilla ilgili iptidai
ilksel primitive anlamlarına gelir Antropoloji yazınında ise lsquovahşetrsquo
(yabanıllık) aşamasından lsquobedeviyetrsquo (barbarlık) aşamasına geccedilmiş insan
topluluklarını hayvancılıkla uğraşan goumlccedilebe veya koumlylerde yaşayan ccediliftccedili
toplulukları ifade eder lsquoBedevirsquo soumlzcuumlğuuml Ugan (1989) ccedilevirisinde lsquogoumlccedilebersquo
olarak ccedilevrilmişse de Mukaddimersquonin genel ccedilerccedilevesi iccedilinde goumlccedilebeler
yanında barbar-kandaş tarım toplumlarını da kapsadığı accedilıktır (Hassan
1982 245) İbn Haldun bedevi soumlzcuumlğuumlnuuml goumlccedilebe kabile yaşamını
(nomadism) ifade etmek iccedilin kullandığı gibi kentlerden uzakta kırsal
boumllgelerde yerleşik ccediliftccedili ve ccediloban halklar iccedilin de kullanır bunlar arasında
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
90
sosyolojik bir ayrım yapmaz (Ibn Khaldun 2012 849) Hepsinde de kent
yaşamının getirdiği zenginlik ve genişlikten uzak bir yaşam soumlz konusudur
Bedeviliğin doğası kişinin sosyo-ekonomik konumunun nesep bağları ile
tayin edildiği lsquotoplumsalrsquo olanın lsquobireyselrsquo olanı oumlncelediği bir topluma
işaret eder Bedevi yaşam tarzının karşıtını temsil eden lsquohazari toplumrsquo
(Arapccedila h-dz-r fiil koumlkuumlnden) ise yerleşik medeni suumlkucircnet (huzur) iccedilinde
yaşayan kentli toplumları İbn Haldunrsquoun deyimiyle lsquonefislerini guumlven iccedilinde
sayanlarırsquo (I 314) ifade eder Mukaddimersquode her iki yaşam tarzı bir karşıtlık
iccedilinde sunulur Karşıtlığın temelinde ise geccedilim biccedilimlerinin farklılığı
yatmaktadır
Soy (gens)16
ortak bir doumllden (tribursquonun ortak atasından) geliyor olmakla
oumlvuumlnen kandaş grupların (Engels 1971 119) ya da -benzer anlama gelmek
uumlzere- aynı ortak atadan gelen belirli bir soy adı ile diğerlerinden ayrılan ve
aralarında kan bağı olan bir yakınlar topluluğunun oumlrguumltlenmesini temsil
eder (Morgan 1994 151) Ortak bir atadan tuumlreyiş inancının başlıca işlevi
ccedilok sayıda aileyi birbirine eklemleyen bir mekanizma oluşturmaktır Kandaş
toplum yapısı sadece bedevi Araplarda değil buumltuumln ilkel topluluklarda
goumlruumlluumlr Hepsinde de ortak olan şey lsquosoyrsquo bağlarından gelen birlikte inanma
birlikte harekete geccedilme ve dayanışma motivasyonudur Buna -
Montesquieursquoden oumlduumlnccedil alarak- barbarlığın lsquoyasasırsquo da diyebiliriz Bu yasa
yardımlaşma savunma ve bir zarara uğranıldığında bunu giderme
ccedilabalarında birlik ve bir dizi karşılıklı yuumlkuumlmluumlluumlk iccedilerir (Morgan 1994
326)
Akrabalık ilişkisinin dayandığı lsquoortak atarsquo her zaman biyolojik bir koumlkene
goumlnderme yapmaz soyun anlaşma veya birleşme gibi ilkel duumlzeydeki siyasal
kararlarla genişletilmesi de muumlmkuumlnduumlr Soyu soy yapan ortak atanın koumlkleri
ccediloğu kez bir hayvan bitki ya da doğal bir olgu ile temsil edilen lsquototemrsquoe
dayanır17
Kandaşlık ortak atanın bir işlevidir (Childe 1995 45) Ccedileşitli
vesilelerle (ayin savaş duumlğuumln vs) ortak ataya goumlnderme yapılması adının
ve erdemlerinin anılması ilkel toplumların ortak oumlzelliğidir Oumlrneğin
İslamrsquodan oumlnce Araplar hac ibadetini tamamladıktan sonra Mina mevkiinde -
buguumlnkuuml- mescit ile dağ arasındaki yerde bir suumlre dururlar atalarının
oumlvguumllerini (mefahir) ve oumlzel guumlnlerini (eyyam-ı mahsusa) anarlardı (Yazır
1979 724) Kabile kardeşliği yerine din kardeşliğini oumlne ccedilıkaran Kurrsquoanrsquoın
inananlardan atalarını değil Allahrsquoı anmalarını (zikr) istemesi anlamlıdır
lsquoSonra hacla ilgili ibadetlerinizi bitirdiğinizde oumlnceden atalarınızı
16 Gens (Latin) Genos (Grek) Ganas (Sanskrit) Cins (Arap) Hassan (1982 178) bunlara Tuumlrkccediledeki
lsquoKanrsquo ve lsquoHanrsquo soumlzcuumlklerini de ekler 17 Bedevi Arap kabilelerinin kendilerini ccediloğunlukla bir hayvana nispet eden adlar almış olmaları rastlantı
değildir Benicirc Kelb (koumlpek) Benicirc Bekr (erkek deve) Benicirc Anmar (panter) Benicirc Dibab (kertenkele) Benicirc
Esed (aslan) gibi Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1903 44)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
91
zikrettiğiniz gibi şimdi de oumlyle ve hatta daha kuvvetli bir şekilde Allahı
zikredinizrsquo (Bakara 2 200) Uumlretici guumlccedillerin geldiği yeni aşama bedevi
toplumu damgalayan atalar inancının yadsınmasını daha geniş oumllccedilekli bir
siyasal oumlrguumltlenmeye geccedililmesini zorunlu kılacaktır
Morgan (1994) barbarlık-uygarlık ilişkisini lsquomaddecirsquo bir tarih anlayışıyla
ortaya koyarken insanlığın tarih-oumlncesini yabanıllık barbarlık ve uygarlık
olmak uumlzere uumlccedil aşamada ele alır Her bir aşama da kendi iccedilinde aşağı orta ve
yukarı olmak uumlzere uumlccedil alt aşamaya boumlluumlnmuumlştuumlr Oumlrneğin barbarlığın aşağı
aşaması ccediloumlmlekccedililik (pottery) ile başlamış hayvan ve bitkilerin
evcilleştirilerek tarıma geccedililmesi kerpiccedil ve taştan evler yapılması ile orta
aşamaya geccedililmiştir Demirin ergitilmesiyle başlayan yukarı barbarlık
aşaması ise fonetik alfabenin icadı ile sona ermiş ve uygarlık aşamasına
geccedililmiştir
Yabanıllık asabiyetle ilgili boumlluumlmde accedilıklandığı gibi duumlnyanın mamur
olmadan oumlnceki durumunu ifade eder Duumlnyanın imarını insanların
cemiyetler halinde yaşama geccedilmesiyle başlatan İbn Haldun insanlığın
yabanıl doumlnemine Umran ilmi kapsamında oumlzel bir yer vermemiştir Demek
ki duumlnyanın bazı boumllgelerinde yabanıllara rastlamak muumlmkuumlnduumlr Duumlnyanın
sularla kaplı olmayan yerlerini yedi iklim boumllgesine ayıran duumlşuumlnuumlre goumlre
oumlrneğin batı Afrikarsquonın en guumlneyinde (Sahra altı) uzanan lsquoBirinci İklimrsquo
olarak adlandırdığı boumllge boumlyledir lsquoOralarda ancak insandan ziyade dilsiz
hayvanlara en yakın bir seviyede bulunan kimseler yaşarlar bunlar ccediloumlllerde
ve mağaralarda yaşarlar Otlar terbiye edilerek hazırlanmış ve tabii halde
olan taneler yerler birbirlerini yedikleri zamanlar da olur Bunlar insanlar
sırasında sayılmazlarrsquo (I 131)
Mukaddimersquodeki bedevi toplum Morganrsquoın sınıflandırmasında kabaca
barbarlığın orta ve yukarı aşamalarına denk duumlşer Her iki tanımlamada da
bedevi yaşam tarzının mutlaka goumlccedilebeliğe karşılık gelmediğine dikkat
ccedilekilmelidir Yerleşikliğin lsquokırsalrsquo formları da (koumlyluumlluumlk yarı-goumlccedilerlik)
bedeviliği temsil eder geccedilimini tarım ve hayvancılıkla temin edenler iccedilin
lsquokoumlylerde ve sahralarda yaşamak bir zarurettirrsquo (I 303) Mukaddimersquode
tanımlanan bedevi geccedilim tarzının ayırt edici oumlzelliği geccedilim sisteminin tarım
ve hayvancılığa dayalı olmasıdır Bu tarz uumlretimin uumlstuumlnluumlğuuml şuradan
kaynaklanır Uumlretim hayatı en dar sınırlar iccedilinde hareket etmektedir ama
uumlreticiler kendi uumlruumlnlerinin sahibidir (Engels 1971 157) Hazariliğe geccedilişle
birlikte kaybolan bu uumlretim tarzında uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime
youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir
uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir Eş deyişle tarım ve hayvancılığın lsquoyaygınrsquo
(extensive) formlarına goumlnderme yapan bir geccedilim sistemi geccedilerlidir
Ccediliftccedililiğin lsquoyerleşik hayat ccedilağından oumlnceki evreye ait olmasırsquo bunu ifade
eder (II 383)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
92
Bedevilik oumlzellikle hayvancılığa dayalı goumlccedilebelik kendi buumlnyesindeki
ccedilelişkilerle sınırlandırılmıştır Ccedilobanlığa dayalı ekonomi doğası gereği
verimsizdir uumlruumln protein youmlnuumlnden zengin ise de kalori youmlnuumlnden fakirdir
(Earle 2013 225) Dolayısıyla duumlşuumlk yoğunluklu bir nuumlfus iccedilin bile tarımsal
uumlruumlnlerle muumlbadele zorunludur Bedevi geccedilim sistemi iccedilin geniş otlaklar
gerektiğinde işlenecek topraklar imkacircnlarından yararlanabileceği kentler ve
hepsinden oumlnemlisi bu uumlccediluuml arasında bir med-cezir duumlzenliliği iccedilinde gidip
gelme serbestliği gerekir Demek ki goumlccedilebenin kendi oumlzguumln yaşam alanı
(badiye) ile yetinmemek ve yerleşik-hazari toplumlarla ccedilatışmaya girmek
iccedilin yeterince nedeni vardır (Braudel 1989 108) Şefin iktidarının -
kaynakların etkin kontroluuml anlamında- varabileceği sınırlar bu nedenlerle
yakından ilgilidir Otlakların genişliği hayvanların hareketli doğası ve duumlşuumlk
tarımsal uumlretim şefler accedilısından merkezi bir kontroluuml zorlaştırdığından
ekonomik yoğunlaşma ve suumlrduumlruumllebilir buumlyuumlme potansiyelini sınırlar (Earle
2013 226)
Sonuccedilta hazari toplumlarla temas kaccedilınılmazdır Temasın alacağı biccedilimi
(muumlbadele yağma yerleşik hayata katılma gibi) buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi
ekonominin uumlretim duumlzeyi ile hazari toplumun iccedilsel zayıflıkları tayin eder
Tarımın iyileştirildiği uumlruumln doumlnuumlşuumlmuumlnuumln uygulandığı tekniklerin
yaygınlaştığı yerlerde saban ile suumlruuml arasındaki rekabet saban lehine
sonuccedillanır goumlccedilebe hayatı zamanla yok olur (Braudel 1989 110)
Son tahlilde bedevilikten hazariliğe ve başkanlıktan (riyaset şeflik) Muumllkrsquoe
(devlete) geccedilişi sağlayan şey uumlretici guumlccedillerin gelişmesidir asabiyet değildir
lsquohellip ihtiyaccedillarından artacak derecede zenginlik ve genişlikhelliprsquo (I 303) ifadesi
bunu accedilıklar Geccediliş suumlrecinin teşhisinde temel oumllccediluumlt uumlretim tarzıdır Keza
bedeviliği uygarlıktan (hazarilik) ayıran oumllccediluumlt goumlccedilebelik ve yerleşiklik
değildir (Hassan 1982 159) Artık uumlruumln ile uygarlık ve devletin doğuşu
arasında kurulan nedensellik ekonomik belirlenimciliğin temelini oluşturur
Bu zenginlik ve genişliğin yeniden dağıtımı şefliklerin temel işlevi iken
merkezi devletlerin ortaya ccedilıkışı buumlyuumlk oumllccediluumlde ekonomik kaynaklara
erişimin kontroluuml ile ilgilidir İnsanların ekonomik gelişim bakımından
bulundukları aşama o kadar belirleyicidir ki lsquohellip bolluk ve genişliğin tendeki
hal ve tesirleri ibadet ve zahitlikte de goumlruumllmektedirhellip kendilerini ibadete
verenlerin ccediloğu sahra ahalisinden az yiyen ve besinleri kıt olanlardırrsquo (I
210-211)
Bedeviliğin sosyal oumlrguumltlenmesi ise aksine gıdaya erişim konusunda yaygın
bir lsquosınırlanmışlıkrsquo durumu (circumscription) ile damgalanmıştır18
Bu
sınırlanmışlığın derecesi aynı asabiyetin uumlyeleri arasında yuumlksek duumlzeyde
18 lsquoSınırlanmışlıkrsquo durumunun siyasal anlamına ilk kez Robert L Carneiro dikkati ccedilekmiştir Bkz
Carneiro RL (1970) A Theory of the Origin of the State Science (169) 733-738
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
93
karşılıklı bağımlılığı koşullandırır Konukseverlik kuralları ve yiyeceğin
(oumlzellikle et) boumlluumlnmesine ilişkin gelenekler hazari toplumdaki uygarca
jestlerden daha etkili bir gıda paylaşım oumlruumlntuumlsuumlnuuml tahkim eder Bir başka
deyişle onları coumlmert yapan şey ihtiyaccedil maddelerinin yeterli değil aksine kıt
olmasıdır (Evans-Pritchardrsquotan nakleden Sahlins 2010 206)
Bedevi toplumda yuumlruumlrluumlkteki cezai yaptırımlar bile buumlyuumlk oumllccediluumlde ekolojik
koşulların tayin ettiği geccedilim imkanlarının desteklenmesine youmlneliktir
Oumlrneğin oumllduumlrme ve yaralamalar mağdurların muumltevazı bir suumlruumlye sahip
olmasıyla sonuccedillanabilir Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlneminde bir
adamın lsquodiyetrsquo olarak değeri 100 deve veya 200 sığır veya 2000 koyuna
denktir (TDV-9 1994 475) Geccedilim kaynaklarının değer oumllccediluumlsuuml olarak kabul
edildiği benzer pratikleri İslam oumlncesi Arap toplumunda ve diğer bedevi
toplumlarda da goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Eski Nors dilinde buumlyuumlkbaş hayvan (feacute)
soumlzcuumlğuuml servet anlamına geliyordu (Earle 2013 122)
Bedeviliğin siyasal oumlrguumltlenmesi şefliklerdir Şefliklerin lsquosiyasalrsquo
oumlrguumltlenmeler olmadığını duumlşuumlnmek yanıltıcıdır merkezi devletin zuhurunu
siyasallığın miladı olarak goumlren uygarlıkccedilı bakış accedilısının yansımasıdır
asabiyeti bedevi toplumla sınırlı tutan yaklaşımın uzantısıdır Bununla
birlikte şeflikler tekduumlze yapılar olmayıp tarihsel suumlreccedil iccedilinde daha karmaşık
oumlrguumltlenmelere doğru evrildikleri gibi kontrol edilen ekonomik kaynakların
imkacircn verdiği durumlarda merkezi devlet yapılarına doumlnuumlşme potansiyeli
taşırlar Şeflikler Flanneryrsquonin (1995) avcı-toplayıcı zuumlmreler (band)
otonom koumly toplulukları şeflikler ilkel devletler ve devlet şeklinde
sıraladığı ilerlemenin tarihsel uğraklarından birini oluştururlar uumlretici
guumlccedillerdeki gelişmeye bağlı olarak basitten karmaşığa doğru uzanan bir
ccedileşitliliğe sahiptirler
Şeflikler orta oumllccedilekli siyasal birimlerdir kuumlccediluumlk oumllccedilekli koumly temelli siyasal
birimler ile buumlyuumlk buumlrokratik devletlerarasındaki evrimsel boşluğu birbirine
bağlarlar (Earle 2013 27) Şeflikler soy oumlrguumltlenmesine dayalı toplumlardır
ve Morganrsquoın (1994) lsquosocietasrsquo tanımına karşılık gelirler Şefliğin merkezi
bir devlet oumlrguumltlenmesine (civitas) doğru evrilmesi buumlyuumlk oumllccediluumlde tarım ve
hayvancılıkta yoğunlaşma yoluyla tahsis edebileceği ekonomik artığın
buumlyuumlmesine bağlıdır Şefler kabile ccedilıkarlarının gerccedilekleşmesine yardımcı
olma kabiliyetlerine bağlı olarak ciddi bir toplumsal guumlce sahip olabilirlerse
de bu guumlccedil buumlyuumlk oumllccedilekli tarımsal toplumların elitlerine goumlre oldukccedila
sınırlıdır
Devlet oumlncesi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimini temsil eden şeflikler kuşkusuz
tuumlrdeş birimler değildir Oumlzellikle oumlrguumltlenmenin lsquokarmaşıklıkrsquo (complexity)
derecesi arttıkccedila şeflikleri arkaik devletlerden ayırt etmek zorlaşır ara
aşamaların varlığının kabuluuml zorunlu hale gelir Grinin (2011) bu zorluğu
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
94
karmaşık şeflikleri lsquoilkel devlet benzerirsquo (early state analogue) şeklinde
adlandırarak aşmaya ccedilalışmıştır Ona goumlre ilkel devlet benzerleri buumlyuumlkluumlk
sosyo-kuumlltuumlrel veveya siyasal karmaşıklık işlevsel farklılaşma ve yuumlruumltuumllen
goumlrevlerin oumllccedileği bakımından ilkel devletlerle mukayese edilebilen
akrabalık ideolojisine dayalı karmaşık devletsiz toplumların ccedileşitli formlarını
ifade eder Hawaii şefliklerini ve İslam oumlncesi Mekke gibi bağımsız oumlz
youmlnetime sahip kentleri bu kapsamda değerlendiren Grinin şefliklerden ilkel
devlete geccedilişi accedilıklayan iki farklı model oumlnerir lsquoDikeyrsquo modelde
şefliklerden doğrudan ilkel devletlere geccedililirken (Mezopotamya ve eski
Yunan toplumları) lsquoYatayrsquo modelde ise şeflikler oumlnce lsquoilkel devlet benzerirsquo
yapılara doumlnuumlşmekte bu yapılar uumlzerinden ilkel devlet aşamasına (Cengiz
Hanrsquoın Moğol imparatorluğu 1810rsquodan sonraki Hawaii toplumu gibi)
geccedililmektedir (Grinin 2011 256)
Şekil 3 Grininrsquoin (2011) İlkel Devlete Geccediliş Modellemesi
Ara aşamaları farklı biccedilimlerde kurgulamak muumlmkuumln olsa da şefliklerden
devletlere geccediliş suumlrecini belirleyen ana etmenlerin toplumsalyoumlnetsel
uzmanlaşma ve -karar verme faaliyetlerindeki hiyerarşiye goumlnderme yapan-
karmaşıklık derecesi olduğu soumlylenebilir
Tarım ve hayvancılığa dayalı geccedilim sistemlerinin lsquoyaygınrsquo yapısı şefliklerin
heterarşik (merkezileşmemiş dağınık merkezli) siyasal yapısını
koşullandırır Ancak buna dayanarak şefliklerin farklılaşmamış bir toplumsal
yapı uumlzerinde yuumlkseldikleri varsayılamaz Şeflik duumlzeyindeki toplumlar
goumlrece eşitlikccedili otonom koumly toplulukları ile sınıflı toplumlar arasında yer
alan ruumltbe sıralamasına (ranking) sahip toplumlardır Toplumsal eşitsizlik
bakımından şefliklerin devletlerden başlıca farkı ruumltbe toplumları en
yuumlksekten en aşağıya doğru bir statuuml suumlrekliliğine (continuum of status)
sahip iken arkaik devletlerde bireylerin en azından lsquoyoumlneten ve youmlnetilenrsquo
olmak uumlzere -aralarında evlilikler bulunmayan- gerccedilek bir katmanlaşmaya
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
95
(stratification) sahip olmalarıdır Devletin yuumlkselişi ile birlikte şefliklerdeki
duumlşuumlk ruumltbeli aileler onları ortak atalara bağlayan bu continuumrsquodan
koparlar ve kalıcı alt sınıflara doumlnuumlşuumlrler (Flannery 1995 15-16) Oumlzetle
şefliklerde siyasal iktidarın kahır ve şiddetten uzak sınırlandırılmış
goumlruumlnuumlmuuml muumllk-devlet oumlrguumltlenmesine goumlredir
Bedeviliğin ilkeleri siyasal iktidar uumlzerinde sınırlayıcı rol oynayan
lsquooumlzguumlrluumlk eşitlik ve kardeşlikrsquotir Başkanların farklı unvanları (Ruesacirc
Chiefs Big Men Paramounts vs) olsa da ayrıcalıklı uumlstuumlnluumlkleri bulunmaz
lsquoBaşkanlık ululuktan ibaret olup ona başkaları uyrukluk ediyorsa da o kahır
ve kuvvetle huumlkmuumlnuuml yuumlruumltmek kudretinde değildirrsquo (I 353) Başkan lsquoyerelrsquo
bir oumlneme sahip olmakla yetinmek ve kendisine atfedilen ululuğu yiğitlik ve
sistematik coumlmertlik (noblesse oblige)19
goumlsterileriyle kanıtlamak
zorundadır Başkanın başkan (şef) olarak kalabilmesi ailesine
hizmetkacircrlarına ve korkulan bir savaşccedilı ve değerli bir dost olarak sahip
olduğu itibara bağlıdır (Earle 2013 147) Bir kabile reisinin fiili bir
otoriteye sahip olabildiği tek durum savaş veya savaş hazırlığı ile ilgili
faaliyetlerdir Savunma ve saldırı dışında kabile kaynaklarının oumlrguumltlenip
seferber edilmesi oumlrneğin angarya yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile kamusal imar faaliyetleri
yuumlruumltuumllmesi gibi durumlar ancak karmaşıklık duumlzeyi yuumlksek şefliklerde
goumlruumlluumlr
Hemen fark edileceği gibi soy birimlerine dayanan toplumların
lsquodemokratikrsquo ve eşitlikccedili yapısı huumlkuumlmdarlık ve Muumllk oumlrguumltlenmesiyle
karşıtlık iccedilindedir Soy sistemi ancak şeflikbaşkanlık temelindeki iktidar
stratejileri iccedilin bir dayanak sağlar Bedevi toplumlardaki şefliğin bu durumu
uumlretici guumlccedillerin goumlrece duumlşuumlk duumlzeyi ile ilgilidir Uumlretim geccedilimlik
ekonominin oumltesine geccedilemediğinden politik ekonomi lsquomerkezirsquo bir şekilde
denetlenemez Dolayısıyla toplum uumlzerinde ekonomik askeri ve ideolojik bir
denetim kurmak zorlaşır (Earle 2013 238) Savaşın ganimet ve yağmanın
meşru sayılması bu yuumlzdendir Yiğitlik ve kahramanlığın yuumlceltilmesi bu
meşruiyetin tahkimi accedilısından gereklidir
Bedeviliğin goumlruumlnuumlmuuml yiğitlik kahramanlık ve şiddet goumlsterisine dayanır
lsquoŞiddet ve kuvvet bunlar iccedilin bir yaradılış şecaat bir karakter olmuş[tur]helliprsquo
(I 315) Kurucu asabiyeti damgalayan bu oumlzellikler diyalektik biccedilimde
Muumllkrsquouumln taşıyıcı suumltunlarına doumlnuumlşecektir Kişisel haysiyet doğruluk
karakter ve yiğitlik barbarlarda yuumlceltilen başlıca oumlzelliklerdir (Engels 1971
136) Esasen iccedillerinden birinin onlara liderlik etmesi de bu oumlzelliklere sahip
olması sayesindedir Yoksa tevaruumls edilen veya miras bırakılan (kalıtsal) bir
19 Fransızca koumlkenli bu deyim lsquosoyluluk mecbur kılarrsquo (nobility obliges) anlamına gelir yuumlksek statuumlye sahip kişileri duumlşuumlk statuumlluuml kişilere karşı asil ve lsquocoumlmertrsquo davranmakla yuumlkuumlmluuml kılan toplumsal kuralı
ifade eder Ayrıntılar iccedilin bkz Fiddick vd (2013) A Cross-Cultural Study of Noblesse Oblige in
Economic Decision-Making Human Nature 24(3) 318-335 DOI 101007s12110-013-9169-9
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
96
liderlik soumlz konusu değildir Liderlik ancak suumlrekli olarak toplumsal artı ile
beslendiği takdirde kalıtsal bir şefliğe (başkanlık) doumlnuumlşebilir (Şenel 1982
131) Kabilenin demokratik20
yapısı tarafından sınırlandırılan başkan servet
youmlnuumlnden kabilenin geri kalan uumlyelerinden daha zengin değildir Bununla
birlikte o da coumlmertliği ile -borccedillu kılarak- siyasal anlamda onları
sınırlandırmıştır Cebir ve şiddet kabiliyeti kendi asabiyetine youmlnelik
olmayıp duumlşman sayılan kabilelerin sindirilmesi saldırganların
puumlskuumlrtuumllmesi ganimetler elde edilmesi iccedilindir
Arap şairi bu şiddet eğiliminin korkulası değil oumlvuumlnuumllesi bir durum olduğunu
edebi bir dille anlatır lsquoBizden hiccedil bir soylu kişi yatağında oumllmemiştir kanı
vurulduğu yerden başka yere akmamıştırrsquo (Oumlzcan 2011 39) Kuzeyli
(Nordic) halkların edebi incelik bakımından bundan geri kalmayan
efsaneleri goumlrece daha gerccedilekccedili bir anlatıma sahiptir lsquohellip Gunnar o ana
kadar sekiz adam yaralamış ve bunlardan ikisini oumllduumlrmuumlştuuml Şimdi kendisi
de iki yerinden yaralandı fakat herkes onun ne yaralanmaktan ne de oumlluumlmuumln
kendisinden ccedilekinmediğinde hemfikirdirsquo (Earle 2013 147)
Bedeviliğin şefliğe ve nihayetinde Muumllk oluşumuna goumltuumlren bu lsquoşiddetlirsquo
goumlruumlntuumlsuuml Mukaddimersquode insanın doğası ile ilişkilendirilir lsquoBirbirine
zulmetmek ve tecavuumlzlerde bulunmak insanlar iccedilin bir hulk [yaratılış] ve
karakter olmuşturrsquo (I 321) İbn Haldun insanları devlet oumlrguumltlenmesine
goumltuumlren nedenler konusunda Hobbesrsquoun habercisi gibidir lsquohellip Birbirinin
saldırganlığından kendilerini korumak iccedilin insanlar yasakccedilıya21
(huumlkuumlmet ve
hakime) muhtaccediltırlar Yoksa duumlşmanlık ve zuluumlm insanın hayvani olan bir
tabiatı olduğu iccedilin insanlar birbirlerine saldırırlar ve tecavuumlzlerde
bulunurlarrsquo (I 103)
Bedeviliğin yaşam alanı badiyedir Badiye aslında hazari toplumun
uzağındaki bir mekacircn değildir kentin bağ ve bahccedilelerinin bittiği ekonomik
ve demografik yoğunlaşmanın azaldığı yerde badiye başlar Bedevi kenti
ccedilevreleyen kırsal alanla onu ccedilevreleyen ccediloumllde yaşar Boumlyle bir coğrafyada
maddi ilerleme yolları doğanın kendisi tarafından kesilmiştir Ccediloumll kabile
oumlrguumltlenmesinin oumltesine geccedilmeye imkan verecek maddi koşulları sağlamaz
Oumlrneğin Araplarda ataların tanrılarının sabit kutsal mekacircnlarından
(sanctuary) uzaklaşmak anlamına gelen yaygın goumlccedillerden dolayı din kabile
duygusundan ccedilok ayrışmış Arapların İslam oumlncesi dinsel gelişimi diğer
antik toplumlarda olduğu gibi bedevilikten ccedilıkış yolu sağlamamıştır (Smith
1894 34 47) Bu durum bedevi yaşam tarzının İslamrsquoın yuumlkselişinde bir
avantaj sağlamış olabileceğini duumlşuumlnduumlruumlr Ccediluumlnkuuml bedevi bir Arap başka bir
20 Kabilenin-klanın demokratik yapısı modern anlamda temsili ve doğrudan demokrasilerle koşutluk iccedilermez Tuumlm toplumu ilgilendiren kararların toplumun tuumlm erkek uumlyelerinin toplanıp daha ccedilok yaşlıların
konuştuğu toplantılarda alınmasını ifade eder (Şenel 1982 217) 21 Ugan (1989) ccedilevirisindeki lsquoyasakccedilırsquo yerine lsquootoritersquo soumlzcuumlğuuml daha uygun goumlruumlnmektedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
88
Boumlyle bir ccedilevrede lsquoakraba olmayanrsquo genellikle lsquoduumlşmanrsquo ya da lsquoyabancırsquo
sayıldığından (Sahlins 2010 193) ittifak ve himayeden yoksun kalmak
oumlluumlm tehlikesiyle eşdeğerdir O kadar ki ilahi mesajın taşıyıcısı olan
peygamberler bile bu tehlikeyi goumlze almazlar Nitekim Taiflilerin koumltuuml
muamelesine maruz kalan Hz Muhammed Mekkersquoye doumlnuumlşuumlnde İslam
duumlşmanlarından birinin (Mutrsquoim b Adiy) himayesinde şehre girebilir (TDV-
3 1991 402)
Demek ki asabiyet ilişkilerden ccedilok bağlara goumlnderme yapar Bu youmlnuumlyle
asabiyet iccedilin en uygun tanım onun lsquokolektif aksiyonrsquo anlamına geldiğidir
(Hassan 1982 197) Asabiyet zayıfların ittifakıdır guumlccedillenince goumlzden
duumlşen guumlccedilluuml tarafın bozduğu bir ittifakhellip Bu tanımlamanın asabiyetin
sadece bedevi toplumlara oumlzguuml olduğu uygarlıkla birlikte işlevini yitirdiği
goumlruumlşuumlnuuml desteklemediğine dikkat edilmelidir Kan-nesep kaynaklı olmasa
bile insanları kolektif aksiyona sevk eden ittifak ve bağlılıkların teşhis
edilebildiği durumlarda asabiyetin varlığından soumlz etmek meşrudur Bu
accedilıdan bakıldığında asabiyetin sosyal yapısalcılar ve post-modernistlerin
lsquokimlikrsquo olarak tanımladıkları şeyin erken bir formu (tribal identity)
olabileceği duumlşuumlncesi (Kalpakian 2008 370) -modernizasyon riski
iccedilermekle birlikte- tuumlmuumlyle temelsiz değildir İbn Haldunrsquoun asabiyet
kavramına bedevi toplumlar uumlzerindeki goumlzlemlerinden hareketle ulaştığı
doğrudur Bununla birlikte asabiyetin salt bu toplumlarla sınırlı bir bağlamda
istihdam edilmesi basitccedile lsquokavramın koumlkenine hapsedilmesirsquo olarak
tanımlayabileceğimiz bir kısıtlılık durumu yaratabilir Eş deyişle duumlşuumlnuumlruumln
oumlnuumlnde ufuk accedilan bir kavramsallaştırma bizim iccedilin aksine kavramsal bir
kısıta doumlnuumlşecektir
Asabiyet kavramına atfettiği oumlzel oumlnem İbn Haldunrsquoun belirleyici faktoumlr
olarak insan teki yerine toplumu oumlne ccedilıkaran tarih anlayışının sonucudur
(Katsiaficas 1996 15) Mukaddimersquonin pek ccedilok yerinde ima edildiği uumlzere
insan tek başına sadece bir lsquoşeyrsquodir İnsanlar iccediltima halinde bulunarak
kendilerine dayanışma ve kimlik duygusu veren siyasal oumlrguumltlenmeyi
sağlayan bilinccedil durumuna (asabiyet) ulaşırlar
Asabiyet yukarıda değinildiği gibi yalnızca biyolojik yakınlıktan
kaynaklanmaz koumlle azadı (velacirc) nesebe katma (istilhak) veya anlaşma
(hılf) gibi yollarla da biyolojik yakınlıktan beklenen yarar (kolektif aksiyon)
sağlanabilir Hatta lsquoihsanıyla birini yetiştiren kimse ile onun ihsanıyla
yetişen kişi arasında hususi bir bağlanış husule gelir Bu bağ da koumllelik ve
anlaşma vasıtasıyla husule gelen bağlantı yerini tutar arada nesep bağı
olmadığı halde yakınlık sağlamlaşır ve nesepten husule gelen fayda elde
edilirrsquo (I 463) lsquoİhsan yoluyla asabiyet inşasırsquo konusuna ileride tekrar
doumlneceğiz
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
89
Dindar bir Muumlsluumlman lsquoHicret neden sadece Mekkeli Muumlsluumlmanlara farz
kılındırsquo diye soracak olursa İbn Haldun ona şu cevabı verecektir lsquoCcediluumlnkuuml
Mekke ahalisinde Peygamberi korumak ve ona yardım etmek hususunda
goumlccedilebe Araplarda bulunmayan bir oumlzellik vardı ki o da nesil ve nesep
bakımından Peygambere olan yakınlıkları ve bu bağın onları Peygamberi
korumaya sevk ettirmesi idirsquo (I 311) Demek ki dini bir misyon veya
ccedilağrının başarısı iccedilin dahi guumlccedilluuml bir asabiyet oumln koşuldur Mukaddimersquonin
lsquodine davetin asabiyetten başka bir kuvvetle tamam olamayacağına dairrsquo 6
Fasılrsquoı (1 Kitap 3 Boumlluumlm) bunu daha accedilık şekilde serimler İslamrsquoın
başarısını lsquolaikrsquo ve din dışı bir faktoumlrle accedilıklamış olması yalnız kendi
doumlneminde değil buguumln iccedilin bile cesur bir adım sayılır
Acaba bunun tam tersi de geccedilerli midir Bir asabiyet dinsel bir temele
dayanmaksızın memleketler fethedip zaferler kazanabilir mi Mukaddime
boumlyle bir soruyu yanıtlamaz goumlruumlnuumlrse de (Kalpakian 2008 372) asabiyet
gibi din dışı hatta sivil bir faktoumlre verdiği roluuml dine de verdiğini duumlşuumlnmek
iccedilin bir neden yoktur Herhangi bir dini ilkenin yardımı olmaksızın da Muumllk
tesis edilebilir (Arslan 2014 153) Tarihsel accedilıdan bakıldığında dinsel bir
temele sahip goumlruumlnmeyen 5 yuumlzyıldaki Cermen ve Hun akınları ile 13
yuumlzyıldaki Moğol istilası oumlrneklerine dayanarak -temkini elden bırakmadan-
bu soruya evet yanıtını vermek muumlmkuumlnduumlr
Oumlzetle asabiyet insanın salt genetik potansiyeli tarafından dayatılan veya
kendiliğinden var olan lsquoverilirsquo bir bağ değildir lsquoatıfrsquo yoluyla var olan
(ascribed) ve etki doğuran bir bilinccedil durumudur Atıf ccedilerccedilevesi ise geccedilim
koşulları tarafından belirlenir
Buraya kadar anlatılanlardan asabiyetin teşhisi iccedilin bedeviliğin mahiyetinin
iyice anlaşılması gerektiği ortaya ccedilıkar Bu da bilhassa bedevi toplumlardaki
klan oumlrguumltlenmesinin kandaş toplum oumlzelliklerinin ve maddi gelişme
duumlzeyinin kavranması ile muumlmkuumln olabilir
Bedevi - Hazari Karşıtlığı
Arapccedila lsquob-d-aacutersquo fiil koumlkuumlnden gelen bedevi soumlzcuumlğuuml başlangıccedilla ilgili iptidai
ilksel primitive anlamlarına gelir Antropoloji yazınında ise lsquovahşetrsquo
(yabanıllık) aşamasından lsquobedeviyetrsquo (barbarlık) aşamasına geccedilmiş insan
topluluklarını hayvancılıkla uğraşan goumlccedilebe veya koumlylerde yaşayan ccediliftccedili
toplulukları ifade eder lsquoBedevirsquo soumlzcuumlğuuml Ugan (1989) ccedilevirisinde lsquogoumlccedilebersquo
olarak ccedilevrilmişse de Mukaddimersquonin genel ccedilerccedilevesi iccedilinde goumlccedilebeler
yanında barbar-kandaş tarım toplumlarını da kapsadığı accedilıktır (Hassan
1982 245) İbn Haldun bedevi soumlzcuumlğuumlnuuml goumlccedilebe kabile yaşamını
(nomadism) ifade etmek iccedilin kullandığı gibi kentlerden uzakta kırsal
boumllgelerde yerleşik ccediliftccedili ve ccediloban halklar iccedilin de kullanır bunlar arasında
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
90
sosyolojik bir ayrım yapmaz (Ibn Khaldun 2012 849) Hepsinde de kent
yaşamının getirdiği zenginlik ve genişlikten uzak bir yaşam soumlz konusudur
Bedeviliğin doğası kişinin sosyo-ekonomik konumunun nesep bağları ile
tayin edildiği lsquotoplumsalrsquo olanın lsquobireyselrsquo olanı oumlncelediği bir topluma
işaret eder Bedevi yaşam tarzının karşıtını temsil eden lsquohazari toplumrsquo
(Arapccedila h-dz-r fiil koumlkuumlnden) ise yerleşik medeni suumlkucircnet (huzur) iccedilinde
yaşayan kentli toplumları İbn Haldunrsquoun deyimiyle lsquonefislerini guumlven iccedilinde
sayanlarırsquo (I 314) ifade eder Mukaddimersquode her iki yaşam tarzı bir karşıtlık
iccedilinde sunulur Karşıtlığın temelinde ise geccedilim biccedilimlerinin farklılığı
yatmaktadır
Soy (gens)16
ortak bir doumllden (tribursquonun ortak atasından) geliyor olmakla
oumlvuumlnen kandaş grupların (Engels 1971 119) ya da -benzer anlama gelmek
uumlzere- aynı ortak atadan gelen belirli bir soy adı ile diğerlerinden ayrılan ve
aralarında kan bağı olan bir yakınlar topluluğunun oumlrguumltlenmesini temsil
eder (Morgan 1994 151) Ortak bir atadan tuumlreyiş inancının başlıca işlevi
ccedilok sayıda aileyi birbirine eklemleyen bir mekanizma oluşturmaktır Kandaş
toplum yapısı sadece bedevi Araplarda değil buumltuumln ilkel topluluklarda
goumlruumlluumlr Hepsinde de ortak olan şey lsquosoyrsquo bağlarından gelen birlikte inanma
birlikte harekete geccedilme ve dayanışma motivasyonudur Buna -
Montesquieursquoden oumlduumlnccedil alarak- barbarlığın lsquoyasasırsquo da diyebiliriz Bu yasa
yardımlaşma savunma ve bir zarara uğranıldığında bunu giderme
ccedilabalarında birlik ve bir dizi karşılıklı yuumlkuumlmluumlluumlk iccedilerir (Morgan 1994
326)
Akrabalık ilişkisinin dayandığı lsquoortak atarsquo her zaman biyolojik bir koumlkene
goumlnderme yapmaz soyun anlaşma veya birleşme gibi ilkel duumlzeydeki siyasal
kararlarla genişletilmesi de muumlmkuumlnduumlr Soyu soy yapan ortak atanın koumlkleri
ccediloğu kez bir hayvan bitki ya da doğal bir olgu ile temsil edilen lsquototemrsquoe
dayanır17
Kandaşlık ortak atanın bir işlevidir (Childe 1995 45) Ccedileşitli
vesilelerle (ayin savaş duumlğuumln vs) ortak ataya goumlnderme yapılması adının
ve erdemlerinin anılması ilkel toplumların ortak oumlzelliğidir Oumlrneğin
İslamrsquodan oumlnce Araplar hac ibadetini tamamladıktan sonra Mina mevkiinde -
buguumlnkuuml- mescit ile dağ arasındaki yerde bir suumlre dururlar atalarının
oumlvguumllerini (mefahir) ve oumlzel guumlnlerini (eyyam-ı mahsusa) anarlardı (Yazır
1979 724) Kabile kardeşliği yerine din kardeşliğini oumlne ccedilıkaran Kurrsquoanrsquoın
inananlardan atalarını değil Allahrsquoı anmalarını (zikr) istemesi anlamlıdır
lsquoSonra hacla ilgili ibadetlerinizi bitirdiğinizde oumlnceden atalarınızı
16 Gens (Latin) Genos (Grek) Ganas (Sanskrit) Cins (Arap) Hassan (1982 178) bunlara Tuumlrkccediledeki
lsquoKanrsquo ve lsquoHanrsquo soumlzcuumlklerini de ekler 17 Bedevi Arap kabilelerinin kendilerini ccediloğunlukla bir hayvana nispet eden adlar almış olmaları rastlantı
değildir Benicirc Kelb (koumlpek) Benicirc Bekr (erkek deve) Benicirc Anmar (panter) Benicirc Dibab (kertenkele) Benicirc
Esed (aslan) gibi Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1903 44)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
91
zikrettiğiniz gibi şimdi de oumlyle ve hatta daha kuvvetli bir şekilde Allahı
zikredinizrsquo (Bakara 2 200) Uumlretici guumlccedillerin geldiği yeni aşama bedevi
toplumu damgalayan atalar inancının yadsınmasını daha geniş oumllccedilekli bir
siyasal oumlrguumltlenmeye geccedililmesini zorunlu kılacaktır
Morgan (1994) barbarlık-uygarlık ilişkisini lsquomaddecirsquo bir tarih anlayışıyla
ortaya koyarken insanlığın tarih-oumlncesini yabanıllık barbarlık ve uygarlık
olmak uumlzere uumlccedil aşamada ele alır Her bir aşama da kendi iccedilinde aşağı orta ve
yukarı olmak uumlzere uumlccedil alt aşamaya boumlluumlnmuumlştuumlr Oumlrneğin barbarlığın aşağı
aşaması ccediloumlmlekccedililik (pottery) ile başlamış hayvan ve bitkilerin
evcilleştirilerek tarıma geccedililmesi kerpiccedil ve taştan evler yapılması ile orta
aşamaya geccedililmiştir Demirin ergitilmesiyle başlayan yukarı barbarlık
aşaması ise fonetik alfabenin icadı ile sona ermiş ve uygarlık aşamasına
geccedililmiştir
Yabanıllık asabiyetle ilgili boumlluumlmde accedilıklandığı gibi duumlnyanın mamur
olmadan oumlnceki durumunu ifade eder Duumlnyanın imarını insanların
cemiyetler halinde yaşama geccedilmesiyle başlatan İbn Haldun insanlığın
yabanıl doumlnemine Umran ilmi kapsamında oumlzel bir yer vermemiştir Demek
ki duumlnyanın bazı boumllgelerinde yabanıllara rastlamak muumlmkuumlnduumlr Duumlnyanın
sularla kaplı olmayan yerlerini yedi iklim boumllgesine ayıran duumlşuumlnuumlre goumlre
oumlrneğin batı Afrikarsquonın en guumlneyinde (Sahra altı) uzanan lsquoBirinci İklimrsquo
olarak adlandırdığı boumllge boumlyledir lsquoOralarda ancak insandan ziyade dilsiz
hayvanlara en yakın bir seviyede bulunan kimseler yaşarlar bunlar ccediloumlllerde
ve mağaralarda yaşarlar Otlar terbiye edilerek hazırlanmış ve tabii halde
olan taneler yerler birbirlerini yedikleri zamanlar da olur Bunlar insanlar
sırasında sayılmazlarrsquo (I 131)
Mukaddimersquodeki bedevi toplum Morganrsquoın sınıflandırmasında kabaca
barbarlığın orta ve yukarı aşamalarına denk duumlşer Her iki tanımlamada da
bedevi yaşam tarzının mutlaka goumlccedilebeliğe karşılık gelmediğine dikkat
ccedilekilmelidir Yerleşikliğin lsquokırsalrsquo formları da (koumlyluumlluumlk yarı-goumlccedilerlik)
bedeviliği temsil eder geccedilimini tarım ve hayvancılıkla temin edenler iccedilin
lsquokoumlylerde ve sahralarda yaşamak bir zarurettirrsquo (I 303) Mukaddimersquode
tanımlanan bedevi geccedilim tarzının ayırt edici oumlzelliği geccedilim sisteminin tarım
ve hayvancılığa dayalı olmasıdır Bu tarz uumlretimin uumlstuumlnluumlğuuml şuradan
kaynaklanır Uumlretim hayatı en dar sınırlar iccedilinde hareket etmektedir ama
uumlreticiler kendi uumlruumlnlerinin sahibidir (Engels 1971 157) Hazariliğe geccedilişle
birlikte kaybolan bu uumlretim tarzında uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime
youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir
uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir Eş deyişle tarım ve hayvancılığın lsquoyaygınrsquo
(extensive) formlarına goumlnderme yapan bir geccedilim sistemi geccedilerlidir
Ccediliftccedililiğin lsquoyerleşik hayat ccedilağından oumlnceki evreye ait olmasırsquo bunu ifade
eder (II 383)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
92
Bedevilik oumlzellikle hayvancılığa dayalı goumlccedilebelik kendi buumlnyesindeki
ccedilelişkilerle sınırlandırılmıştır Ccedilobanlığa dayalı ekonomi doğası gereği
verimsizdir uumlruumln protein youmlnuumlnden zengin ise de kalori youmlnuumlnden fakirdir
(Earle 2013 225) Dolayısıyla duumlşuumlk yoğunluklu bir nuumlfus iccedilin bile tarımsal
uumlruumlnlerle muumlbadele zorunludur Bedevi geccedilim sistemi iccedilin geniş otlaklar
gerektiğinde işlenecek topraklar imkacircnlarından yararlanabileceği kentler ve
hepsinden oumlnemlisi bu uumlccediluuml arasında bir med-cezir duumlzenliliği iccedilinde gidip
gelme serbestliği gerekir Demek ki goumlccedilebenin kendi oumlzguumln yaşam alanı
(badiye) ile yetinmemek ve yerleşik-hazari toplumlarla ccedilatışmaya girmek
iccedilin yeterince nedeni vardır (Braudel 1989 108) Şefin iktidarının -
kaynakların etkin kontroluuml anlamında- varabileceği sınırlar bu nedenlerle
yakından ilgilidir Otlakların genişliği hayvanların hareketli doğası ve duumlşuumlk
tarımsal uumlretim şefler accedilısından merkezi bir kontroluuml zorlaştırdığından
ekonomik yoğunlaşma ve suumlrduumlruumllebilir buumlyuumlme potansiyelini sınırlar (Earle
2013 226)
Sonuccedilta hazari toplumlarla temas kaccedilınılmazdır Temasın alacağı biccedilimi
(muumlbadele yağma yerleşik hayata katılma gibi) buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi
ekonominin uumlretim duumlzeyi ile hazari toplumun iccedilsel zayıflıkları tayin eder
Tarımın iyileştirildiği uumlruumln doumlnuumlşuumlmuumlnuumln uygulandığı tekniklerin
yaygınlaştığı yerlerde saban ile suumlruuml arasındaki rekabet saban lehine
sonuccedillanır goumlccedilebe hayatı zamanla yok olur (Braudel 1989 110)
Son tahlilde bedevilikten hazariliğe ve başkanlıktan (riyaset şeflik) Muumllkrsquoe
(devlete) geccedilişi sağlayan şey uumlretici guumlccedillerin gelişmesidir asabiyet değildir
lsquohellip ihtiyaccedillarından artacak derecede zenginlik ve genişlikhelliprsquo (I 303) ifadesi
bunu accedilıklar Geccediliş suumlrecinin teşhisinde temel oumllccediluumlt uumlretim tarzıdır Keza
bedeviliği uygarlıktan (hazarilik) ayıran oumllccediluumlt goumlccedilebelik ve yerleşiklik
değildir (Hassan 1982 159) Artık uumlruumln ile uygarlık ve devletin doğuşu
arasında kurulan nedensellik ekonomik belirlenimciliğin temelini oluşturur
Bu zenginlik ve genişliğin yeniden dağıtımı şefliklerin temel işlevi iken
merkezi devletlerin ortaya ccedilıkışı buumlyuumlk oumllccediluumlde ekonomik kaynaklara
erişimin kontroluuml ile ilgilidir İnsanların ekonomik gelişim bakımından
bulundukları aşama o kadar belirleyicidir ki lsquohellip bolluk ve genişliğin tendeki
hal ve tesirleri ibadet ve zahitlikte de goumlruumllmektedirhellip kendilerini ibadete
verenlerin ccediloğu sahra ahalisinden az yiyen ve besinleri kıt olanlardırrsquo (I
210-211)
Bedeviliğin sosyal oumlrguumltlenmesi ise aksine gıdaya erişim konusunda yaygın
bir lsquosınırlanmışlıkrsquo durumu (circumscription) ile damgalanmıştır18
Bu
sınırlanmışlığın derecesi aynı asabiyetin uumlyeleri arasında yuumlksek duumlzeyde
18 lsquoSınırlanmışlıkrsquo durumunun siyasal anlamına ilk kez Robert L Carneiro dikkati ccedilekmiştir Bkz
Carneiro RL (1970) A Theory of the Origin of the State Science (169) 733-738
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
93
karşılıklı bağımlılığı koşullandırır Konukseverlik kuralları ve yiyeceğin
(oumlzellikle et) boumlluumlnmesine ilişkin gelenekler hazari toplumdaki uygarca
jestlerden daha etkili bir gıda paylaşım oumlruumlntuumlsuumlnuuml tahkim eder Bir başka
deyişle onları coumlmert yapan şey ihtiyaccedil maddelerinin yeterli değil aksine kıt
olmasıdır (Evans-Pritchardrsquotan nakleden Sahlins 2010 206)
Bedevi toplumda yuumlruumlrluumlkteki cezai yaptırımlar bile buumlyuumlk oumllccediluumlde ekolojik
koşulların tayin ettiği geccedilim imkanlarının desteklenmesine youmlneliktir
Oumlrneğin oumllduumlrme ve yaralamalar mağdurların muumltevazı bir suumlruumlye sahip
olmasıyla sonuccedillanabilir Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlneminde bir
adamın lsquodiyetrsquo olarak değeri 100 deve veya 200 sığır veya 2000 koyuna
denktir (TDV-9 1994 475) Geccedilim kaynaklarının değer oumllccediluumlsuuml olarak kabul
edildiği benzer pratikleri İslam oumlncesi Arap toplumunda ve diğer bedevi
toplumlarda da goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Eski Nors dilinde buumlyuumlkbaş hayvan (feacute)
soumlzcuumlğuuml servet anlamına geliyordu (Earle 2013 122)
Bedeviliğin siyasal oumlrguumltlenmesi şefliklerdir Şefliklerin lsquosiyasalrsquo
oumlrguumltlenmeler olmadığını duumlşuumlnmek yanıltıcıdır merkezi devletin zuhurunu
siyasallığın miladı olarak goumlren uygarlıkccedilı bakış accedilısının yansımasıdır
asabiyeti bedevi toplumla sınırlı tutan yaklaşımın uzantısıdır Bununla
birlikte şeflikler tekduumlze yapılar olmayıp tarihsel suumlreccedil iccedilinde daha karmaşık
oumlrguumltlenmelere doğru evrildikleri gibi kontrol edilen ekonomik kaynakların
imkacircn verdiği durumlarda merkezi devlet yapılarına doumlnuumlşme potansiyeli
taşırlar Şeflikler Flanneryrsquonin (1995) avcı-toplayıcı zuumlmreler (band)
otonom koumly toplulukları şeflikler ilkel devletler ve devlet şeklinde
sıraladığı ilerlemenin tarihsel uğraklarından birini oluştururlar uumlretici
guumlccedillerdeki gelişmeye bağlı olarak basitten karmaşığa doğru uzanan bir
ccedileşitliliğe sahiptirler
Şeflikler orta oumllccedilekli siyasal birimlerdir kuumlccediluumlk oumllccedilekli koumly temelli siyasal
birimler ile buumlyuumlk buumlrokratik devletlerarasındaki evrimsel boşluğu birbirine
bağlarlar (Earle 2013 27) Şeflikler soy oumlrguumltlenmesine dayalı toplumlardır
ve Morganrsquoın (1994) lsquosocietasrsquo tanımına karşılık gelirler Şefliğin merkezi
bir devlet oumlrguumltlenmesine (civitas) doğru evrilmesi buumlyuumlk oumllccediluumlde tarım ve
hayvancılıkta yoğunlaşma yoluyla tahsis edebileceği ekonomik artığın
buumlyuumlmesine bağlıdır Şefler kabile ccedilıkarlarının gerccedilekleşmesine yardımcı
olma kabiliyetlerine bağlı olarak ciddi bir toplumsal guumlce sahip olabilirlerse
de bu guumlccedil buumlyuumlk oumllccedilekli tarımsal toplumların elitlerine goumlre oldukccedila
sınırlıdır
Devlet oumlncesi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimini temsil eden şeflikler kuşkusuz
tuumlrdeş birimler değildir Oumlzellikle oumlrguumltlenmenin lsquokarmaşıklıkrsquo (complexity)
derecesi arttıkccedila şeflikleri arkaik devletlerden ayırt etmek zorlaşır ara
aşamaların varlığının kabuluuml zorunlu hale gelir Grinin (2011) bu zorluğu
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
94
karmaşık şeflikleri lsquoilkel devlet benzerirsquo (early state analogue) şeklinde
adlandırarak aşmaya ccedilalışmıştır Ona goumlre ilkel devlet benzerleri buumlyuumlkluumlk
sosyo-kuumlltuumlrel veveya siyasal karmaşıklık işlevsel farklılaşma ve yuumlruumltuumllen
goumlrevlerin oumllccedileği bakımından ilkel devletlerle mukayese edilebilen
akrabalık ideolojisine dayalı karmaşık devletsiz toplumların ccedileşitli formlarını
ifade eder Hawaii şefliklerini ve İslam oumlncesi Mekke gibi bağımsız oumlz
youmlnetime sahip kentleri bu kapsamda değerlendiren Grinin şefliklerden ilkel
devlete geccedilişi accedilıklayan iki farklı model oumlnerir lsquoDikeyrsquo modelde
şefliklerden doğrudan ilkel devletlere geccedililirken (Mezopotamya ve eski
Yunan toplumları) lsquoYatayrsquo modelde ise şeflikler oumlnce lsquoilkel devlet benzerirsquo
yapılara doumlnuumlşmekte bu yapılar uumlzerinden ilkel devlet aşamasına (Cengiz
Hanrsquoın Moğol imparatorluğu 1810rsquodan sonraki Hawaii toplumu gibi)
geccedililmektedir (Grinin 2011 256)
Şekil 3 Grininrsquoin (2011) İlkel Devlete Geccediliş Modellemesi
Ara aşamaları farklı biccedilimlerde kurgulamak muumlmkuumln olsa da şefliklerden
devletlere geccediliş suumlrecini belirleyen ana etmenlerin toplumsalyoumlnetsel
uzmanlaşma ve -karar verme faaliyetlerindeki hiyerarşiye goumlnderme yapan-
karmaşıklık derecesi olduğu soumlylenebilir
Tarım ve hayvancılığa dayalı geccedilim sistemlerinin lsquoyaygınrsquo yapısı şefliklerin
heterarşik (merkezileşmemiş dağınık merkezli) siyasal yapısını
koşullandırır Ancak buna dayanarak şefliklerin farklılaşmamış bir toplumsal
yapı uumlzerinde yuumlkseldikleri varsayılamaz Şeflik duumlzeyindeki toplumlar
goumlrece eşitlikccedili otonom koumly toplulukları ile sınıflı toplumlar arasında yer
alan ruumltbe sıralamasına (ranking) sahip toplumlardır Toplumsal eşitsizlik
bakımından şefliklerin devletlerden başlıca farkı ruumltbe toplumları en
yuumlksekten en aşağıya doğru bir statuuml suumlrekliliğine (continuum of status)
sahip iken arkaik devletlerde bireylerin en azından lsquoyoumlneten ve youmlnetilenrsquo
olmak uumlzere -aralarında evlilikler bulunmayan- gerccedilek bir katmanlaşmaya
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
95
(stratification) sahip olmalarıdır Devletin yuumlkselişi ile birlikte şefliklerdeki
duumlşuumlk ruumltbeli aileler onları ortak atalara bağlayan bu continuumrsquodan
koparlar ve kalıcı alt sınıflara doumlnuumlşuumlrler (Flannery 1995 15-16) Oumlzetle
şefliklerde siyasal iktidarın kahır ve şiddetten uzak sınırlandırılmış
goumlruumlnuumlmuuml muumllk-devlet oumlrguumltlenmesine goumlredir
Bedeviliğin ilkeleri siyasal iktidar uumlzerinde sınırlayıcı rol oynayan
lsquooumlzguumlrluumlk eşitlik ve kardeşlikrsquotir Başkanların farklı unvanları (Ruesacirc
Chiefs Big Men Paramounts vs) olsa da ayrıcalıklı uumlstuumlnluumlkleri bulunmaz
lsquoBaşkanlık ululuktan ibaret olup ona başkaları uyrukluk ediyorsa da o kahır
ve kuvvetle huumlkmuumlnuuml yuumlruumltmek kudretinde değildirrsquo (I 353) Başkan lsquoyerelrsquo
bir oumlneme sahip olmakla yetinmek ve kendisine atfedilen ululuğu yiğitlik ve
sistematik coumlmertlik (noblesse oblige)19
goumlsterileriyle kanıtlamak
zorundadır Başkanın başkan (şef) olarak kalabilmesi ailesine
hizmetkacircrlarına ve korkulan bir savaşccedilı ve değerli bir dost olarak sahip
olduğu itibara bağlıdır (Earle 2013 147) Bir kabile reisinin fiili bir
otoriteye sahip olabildiği tek durum savaş veya savaş hazırlığı ile ilgili
faaliyetlerdir Savunma ve saldırı dışında kabile kaynaklarının oumlrguumltlenip
seferber edilmesi oumlrneğin angarya yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile kamusal imar faaliyetleri
yuumlruumltuumllmesi gibi durumlar ancak karmaşıklık duumlzeyi yuumlksek şefliklerde
goumlruumlluumlr
Hemen fark edileceği gibi soy birimlerine dayanan toplumların
lsquodemokratikrsquo ve eşitlikccedili yapısı huumlkuumlmdarlık ve Muumllk oumlrguumltlenmesiyle
karşıtlık iccedilindedir Soy sistemi ancak şeflikbaşkanlık temelindeki iktidar
stratejileri iccedilin bir dayanak sağlar Bedevi toplumlardaki şefliğin bu durumu
uumlretici guumlccedillerin goumlrece duumlşuumlk duumlzeyi ile ilgilidir Uumlretim geccedilimlik
ekonominin oumltesine geccedilemediğinden politik ekonomi lsquomerkezirsquo bir şekilde
denetlenemez Dolayısıyla toplum uumlzerinde ekonomik askeri ve ideolojik bir
denetim kurmak zorlaşır (Earle 2013 238) Savaşın ganimet ve yağmanın
meşru sayılması bu yuumlzdendir Yiğitlik ve kahramanlığın yuumlceltilmesi bu
meşruiyetin tahkimi accedilısından gereklidir
Bedeviliğin goumlruumlnuumlmuuml yiğitlik kahramanlık ve şiddet goumlsterisine dayanır
lsquoŞiddet ve kuvvet bunlar iccedilin bir yaradılış şecaat bir karakter olmuş[tur]helliprsquo
(I 315) Kurucu asabiyeti damgalayan bu oumlzellikler diyalektik biccedilimde
Muumllkrsquouumln taşıyıcı suumltunlarına doumlnuumlşecektir Kişisel haysiyet doğruluk
karakter ve yiğitlik barbarlarda yuumlceltilen başlıca oumlzelliklerdir (Engels 1971
136) Esasen iccedillerinden birinin onlara liderlik etmesi de bu oumlzelliklere sahip
olması sayesindedir Yoksa tevaruumls edilen veya miras bırakılan (kalıtsal) bir
19 Fransızca koumlkenli bu deyim lsquosoyluluk mecbur kılarrsquo (nobility obliges) anlamına gelir yuumlksek statuumlye sahip kişileri duumlşuumlk statuumlluuml kişilere karşı asil ve lsquocoumlmertrsquo davranmakla yuumlkuumlmluuml kılan toplumsal kuralı
ifade eder Ayrıntılar iccedilin bkz Fiddick vd (2013) A Cross-Cultural Study of Noblesse Oblige in
Economic Decision-Making Human Nature 24(3) 318-335 DOI 101007s12110-013-9169-9
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
96
liderlik soumlz konusu değildir Liderlik ancak suumlrekli olarak toplumsal artı ile
beslendiği takdirde kalıtsal bir şefliğe (başkanlık) doumlnuumlşebilir (Şenel 1982
131) Kabilenin demokratik20
yapısı tarafından sınırlandırılan başkan servet
youmlnuumlnden kabilenin geri kalan uumlyelerinden daha zengin değildir Bununla
birlikte o da coumlmertliği ile -borccedillu kılarak- siyasal anlamda onları
sınırlandırmıştır Cebir ve şiddet kabiliyeti kendi asabiyetine youmlnelik
olmayıp duumlşman sayılan kabilelerin sindirilmesi saldırganların
puumlskuumlrtuumllmesi ganimetler elde edilmesi iccedilindir
Arap şairi bu şiddet eğiliminin korkulası değil oumlvuumlnuumllesi bir durum olduğunu
edebi bir dille anlatır lsquoBizden hiccedil bir soylu kişi yatağında oumllmemiştir kanı
vurulduğu yerden başka yere akmamıştırrsquo (Oumlzcan 2011 39) Kuzeyli
(Nordic) halkların edebi incelik bakımından bundan geri kalmayan
efsaneleri goumlrece daha gerccedilekccedili bir anlatıma sahiptir lsquohellip Gunnar o ana
kadar sekiz adam yaralamış ve bunlardan ikisini oumllduumlrmuumlştuuml Şimdi kendisi
de iki yerinden yaralandı fakat herkes onun ne yaralanmaktan ne de oumlluumlmuumln
kendisinden ccedilekinmediğinde hemfikirdirsquo (Earle 2013 147)
Bedeviliğin şefliğe ve nihayetinde Muumllk oluşumuna goumltuumlren bu lsquoşiddetlirsquo
goumlruumlntuumlsuuml Mukaddimersquode insanın doğası ile ilişkilendirilir lsquoBirbirine
zulmetmek ve tecavuumlzlerde bulunmak insanlar iccedilin bir hulk [yaratılış] ve
karakter olmuşturrsquo (I 321) İbn Haldun insanları devlet oumlrguumltlenmesine
goumltuumlren nedenler konusunda Hobbesrsquoun habercisi gibidir lsquohellip Birbirinin
saldırganlığından kendilerini korumak iccedilin insanlar yasakccedilıya21
(huumlkuumlmet ve
hakime) muhtaccediltırlar Yoksa duumlşmanlık ve zuluumlm insanın hayvani olan bir
tabiatı olduğu iccedilin insanlar birbirlerine saldırırlar ve tecavuumlzlerde
bulunurlarrsquo (I 103)
Bedeviliğin yaşam alanı badiyedir Badiye aslında hazari toplumun
uzağındaki bir mekacircn değildir kentin bağ ve bahccedilelerinin bittiği ekonomik
ve demografik yoğunlaşmanın azaldığı yerde badiye başlar Bedevi kenti
ccedilevreleyen kırsal alanla onu ccedilevreleyen ccediloumllde yaşar Boumlyle bir coğrafyada
maddi ilerleme yolları doğanın kendisi tarafından kesilmiştir Ccediloumll kabile
oumlrguumltlenmesinin oumltesine geccedilmeye imkan verecek maddi koşulları sağlamaz
Oumlrneğin Araplarda ataların tanrılarının sabit kutsal mekacircnlarından
(sanctuary) uzaklaşmak anlamına gelen yaygın goumlccedillerden dolayı din kabile
duygusundan ccedilok ayrışmış Arapların İslam oumlncesi dinsel gelişimi diğer
antik toplumlarda olduğu gibi bedevilikten ccedilıkış yolu sağlamamıştır (Smith
1894 34 47) Bu durum bedevi yaşam tarzının İslamrsquoın yuumlkselişinde bir
avantaj sağlamış olabileceğini duumlşuumlnduumlruumlr Ccediluumlnkuuml bedevi bir Arap başka bir
20 Kabilenin-klanın demokratik yapısı modern anlamda temsili ve doğrudan demokrasilerle koşutluk iccedilermez Tuumlm toplumu ilgilendiren kararların toplumun tuumlm erkek uumlyelerinin toplanıp daha ccedilok yaşlıların
konuştuğu toplantılarda alınmasını ifade eder (Şenel 1982 217) 21 Ugan (1989) ccedilevirisindeki lsquoyasakccedilırsquo yerine lsquootoritersquo soumlzcuumlğuuml daha uygun goumlruumlnmektedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
89
Dindar bir Muumlsluumlman lsquoHicret neden sadece Mekkeli Muumlsluumlmanlara farz
kılındırsquo diye soracak olursa İbn Haldun ona şu cevabı verecektir lsquoCcediluumlnkuuml
Mekke ahalisinde Peygamberi korumak ve ona yardım etmek hususunda
goumlccedilebe Araplarda bulunmayan bir oumlzellik vardı ki o da nesil ve nesep
bakımından Peygambere olan yakınlıkları ve bu bağın onları Peygamberi
korumaya sevk ettirmesi idirsquo (I 311) Demek ki dini bir misyon veya
ccedilağrının başarısı iccedilin dahi guumlccedilluuml bir asabiyet oumln koşuldur Mukaddimersquonin
lsquodine davetin asabiyetten başka bir kuvvetle tamam olamayacağına dairrsquo 6
Fasılrsquoı (1 Kitap 3 Boumlluumlm) bunu daha accedilık şekilde serimler İslamrsquoın
başarısını lsquolaikrsquo ve din dışı bir faktoumlrle accedilıklamış olması yalnız kendi
doumlneminde değil buguumln iccedilin bile cesur bir adım sayılır
Acaba bunun tam tersi de geccedilerli midir Bir asabiyet dinsel bir temele
dayanmaksızın memleketler fethedip zaferler kazanabilir mi Mukaddime
boumlyle bir soruyu yanıtlamaz goumlruumlnuumlrse de (Kalpakian 2008 372) asabiyet
gibi din dışı hatta sivil bir faktoumlre verdiği roluuml dine de verdiğini duumlşuumlnmek
iccedilin bir neden yoktur Herhangi bir dini ilkenin yardımı olmaksızın da Muumllk
tesis edilebilir (Arslan 2014 153) Tarihsel accedilıdan bakıldığında dinsel bir
temele sahip goumlruumlnmeyen 5 yuumlzyıldaki Cermen ve Hun akınları ile 13
yuumlzyıldaki Moğol istilası oumlrneklerine dayanarak -temkini elden bırakmadan-
bu soruya evet yanıtını vermek muumlmkuumlnduumlr
Oumlzetle asabiyet insanın salt genetik potansiyeli tarafından dayatılan veya
kendiliğinden var olan lsquoverilirsquo bir bağ değildir lsquoatıfrsquo yoluyla var olan
(ascribed) ve etki doğuran bir bilinccedil durumudur Atıf ccedilerccedilevesi ise geccedilim
koşulları tarafından belirlenir
Buraya kadar anlatılanlardan asabiyetin teşhisi iccedilin bedeviliğin mahiyetinin
iyice anlaşılması gerektiği ortaya ccedilıkar Bu da bilhassa bedevi toplumlardaki
klan oumlrguumltlenmesinin kandaş toplum oumlzelliklerinin ve maddi gelişme
duumlzeyinin kavranması ile muumlmkuumln olabilir
Bedevi - Hazari Karşıtlığı
Arapccedila lsquob-d-aacutersquo fiil koumlkuumlnden gelen bedevi soumlzcuumlğuuml başlangıccedilla ilgili iptidai
ilksel primitive anlamlarına gelir Antropoloji yazınında ise lsquovahşetrsquo
(yabanıllık) aşamasından lsquobedeviyetrsquo (barbarlık) aşamasına geccedilmiş insan
topluluklarını hayvancılıkla uğraşan goumlccedilebe veya koumlylerde yaşayan ccediliftccedili
toplulukları ifade eder lsquoBedevirsquo soumlzcuumlğuuml Ugan (1989) ccedilevirisinde lsquogoumlccedilebersquo
olarak ccedilevrilmişse de Mukaddimersquonin genel ccedilerccedilevesi iccedilinde goumlccedilebeler
yanında barbar-kandaş tarım toplumlarını da kapsadığı accedilıktır (Hassan
1982 245) İbn Haldun bedevi soumlzcuumlğuumlnuuml goumlccedilebe kabile yaşamını
(nomadism) ifade etmek iccedilin kullandığı gibi kentlerden uzakta kırsal
boumllgelerde yerleşik ccediliftccedili ve ccediloban halklar iccedilin de kullanır bunlar arasında
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
90
sosyolojik bir ayrım yapmaz (Ibn Khaldun 2012 849) Hepsinde de kent
yaşamının getirdiği zenginlik ve genişlikten uzak bir yaşam soumlz konusudur
Bedeviliğin doğası kişinin sosyo-ekonomik konumunun nesep bağları ile
tayin edildiği lsquotoplumsalrsquo olanın lsquobireyselrsquo olanı oumlncelediği bir topluma
işaret eder Bedevi yaşam tarzının karşıtını temsil eden lsquohazari toplumrsquo
(Arapccedila h-dz-r fiil koumlkuumlnden) ise yerleşik medeni suumlkucircnet (huzur) iccedilinde
yaşayan kentli toplumları İbn Haldunrsquoun deyimiyle lsquonefislerini guumlven iccedilinde
sayanlarırsquo (I 314) ifade eder Mukaddimersquode her iki yaşam tarzı bir karşıtlık
iccedilinde sunulur Karşıtlığın temelinde ise geccedilim biccedilimlerinin farklılığı
yatmaktadır
Soy (gens)16
ortak bir doumllden (tribursquonun ortak atasından) geliyor olmakla
oumlvuumlnen kandaş grupların (Engels 1971 119) ya da -benzer anlama gelmek
uumlzere- aynı ortak atadan gelen belirli bir soy adı ile diğerlerinden ayrılan ve
aralarında kan bağı olan bir yakınlar topluluğunun oumlrguumltlenmesini temsil
eder (Morgan 1994 151) Ortak bir atadan tuumlreyiş inancının başlıca işlevi
ccedilok sayıda aileyi birbirine eklemleyen bir mekanizma oluşturmaktır Kandaş
toplum yapısı sadece bedevi Araplarda değil buumltuumln ilkel topluluklarda
goumlruumlluumlr Hepsinde de ortak olan şey lsquosoyrsquo bağlarından gelen birlikte inanma
birlikte harekete geccedilme ve dayanışma motivasyonudur Buna -
Montesquieursquoden oumlduumlnccedil alarak- barbarlığın lsquoyasasırsquo da diyebiliriz Bu yasa
yardımlaşma savunma ve bir zarara uğranıldığında bunu giderme
ccedilabalarında birlik ve bir dizi karşılıklı yuumlkuumlmluumlluumlk iccedilerir (Morgan 1994
326)
Akrabalık ilişkisinin dayandığı lsquoortak atarsquo her zaman biyolojik bir koumlkene
goumlnderme yapmaz soyun anlaşma veya birleşme gibi ilkel duumlzeydeki siyasal
kararlarla genişletilmesi de muumlmkuumlnduumlr Soyu soy yapan ortak atanın koumlkleri
ccediloğu kez bir hayvan bitki ya da doğal bir olgu ile temsil edilen lsquototemrsquoe
dayanır17
Kandaşlık ortak atanın bir işlevidir (Childe 1995 45) Ccedileşitli
vesilelerle (ayin savaş duumlğuumln vs) ortak ataya goumlnderme yapılması adının
ve erdemlerinin anılması ilkel toplumların ortak oumlzelliğidir Oumlrneğin
İslamrsquodan oumlnce Araplar hac ibadetini tamamladıktan sonra Mina mevkiinde -
buguumlnkuuml- mescit ile dağ arasındaki yerde bir suumlre dururlar atalarının
oumlvguumllerini (mefahir) ve oumlzel guumlnlerini (eyyam-ı mahsusa) anarlardı (Yazır
1979 724) Kabile kardeşliği yerine din kardeşliğini oumlne ccedilıkaran Kurrsquoanrsquoın
inananlardan atalarını değil Allahrsquoı anmalarını (zikr) istemesi anlamlıdır
lsquoSonra hacla ilgili ibadetlerinizi bitirdiğinizde oumlnceden atalarınızı
16 Gens (Latin) Genos (Grek) Ganas (Sanskrit) Cins (Arap) Hassan (1982 178) bunlara Tuumlrkccediledeki
lsquoKanrsquo ve lsquoHanrsquo soumlzcuumlklerini de ekler 17 Bedevi Arap kabilelerinin kendilerini ccediloğunlukla bir hayvana nispet eden adlar almış olmaları rastlantı
değildir Benicirc Kelb (koumlpek) Benicirc Bekr (erkek deve) Benicirc Anmar (panter) Benicirc Dibab (kertenkele) Benicirc
Esed (aslan) gibi Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1903 44)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
91
zikrettiğiniz gibi şimdi de oumlyle ve hatta daha kuvvetli bir şekilde Allahı
zikredinizrsquo (Bakara 2 200) Uumlretici guumlccedillerin geldiği yeni aşama bedevi
toplumu damgalayan atalar inancının yadsınmasını daha geniş oumllccedilekli bir
siyasal oumlrguumltlenmeye geccedililmesini zorunlu kılacaktır
Morgan (1994) barbarlık-uygarlık ilişkisini lsquomaddecirsquo bir tarih anlayışıyla
ortaya koyarken insanlığın tarih-oumlncesini yabanıllık barbarlık ve uygarlık
olmak uumlzere uumlccedil aşamada ele alır Her bir aşama da kendi iccedilinde aşağı orta ve
yukarı olmak uumlzere uumlccedil alt aşamaya boumlluumlnmuumlştuumlr Oumlrneğin barbarlığın aşağı
aşaması ccediloumlmlekccedililik (pottery) ile başlamış hayvan ve bitkilerin
evcilleştirilerek tarıma geccedililmesi kerpiccedil ve taştan evler yapılması ile orta
aşamaya geccedililmiştir Demirin ergitilmesiyle başlayan yukarı barbarlık
aşaması ise fonetik alfabenin icadı ile sona ermiş ve uygarlık aşamasına
geccedililmiştir
Yabanıllık asabiyetle ilgili boumlluumlmde accedilıklandığı gibi duumlnyanın mamur
olmadan oumlnceki durumunu ifade eder Duumlnyanın imarını insanların
cemiyetler halinde yaşama geccedilmesiyle başlatan İbn Haldun insanlığın
yabanıl doumlnemine Umran ilmi kapsamında oumlzel bir yer vermemiştir Demek
ki duumlnyanın bazı boumllgelerinde yabanıllara rastlamak muumlmkuumlnduumlr Duumlnyanın
sularla kaplı olmayan yerlerini yedi iklim boumllgesine ayıran duumlşuumlnuumlre goumlre
oumlrneğin batı Afrikarsquonın en guumlneyinde (Sahra altı) uzanan lsquoBirinci İklimrsquo
olarak adlandırdığı boumllge boumlyledir lsquoOralarda ancak insandan ziyade dilsiz
hayvanlara en yakın bir seviyede bulunan kimseler yaşarlar bunlar ccediloumlllerde
ve mağaralarda yaşarlar Otlar terbiye edilerek hazırlanmış ve tabii halde
olan taneler yerler birbirlerini yedikleri zamanlar da olur Bunlar insanlar
sırasında sayılmazlarrsquo (I 131)
Mukaddimersquodeki bedevi toplum Morganrsquoın sınıflandırmasında kabaca
barbarlığın orta ve yukarı aşamalarına denk duumlşer Her iki tanımlamada da
bedevi yaşam tarzının mutlaka goumlccedilebeliğe karşılık gelmediğine dikkat
ccedilekilmelidir Yerleşikliğin lsquokırsalrsquo formları da (koumlyluumlluumlk yarı-goumlccedilerlik)
bedeviliği temsil eder geccedilimini tarım ve hayvancılıkla temin edenler iccedilin
lsquokoumlylerde ve sahralarda yaşamak bir zarurettirrsquo (I 303) Mukaddimersquode
tanımlanan bedevi geccedilim tarzının ayırt edici oumlzelliği geccedilim sisteminin tarım
ve hayvancılığa dayalı olmasıdır Bu tarz uumlretimin uumlstuumlnluumlğuuml şuradan
kaynaklanır Uumlretim hayatı en dar sınırlar iccedilinde hareket etmektedir ama
uumlreticiler kendi uumlruumlnlerinin sahibidir (Engels 1971 157) Hazariliğe geccedilişle
birlikte kaybolan bu uumlretim tarzında uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime
youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir
uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir Eş deyişle tarım ve hayvancılığın lsquoyaygınrsquo
(extensive) formlarına goumlnderme yapan bir geccedilim sistemi geccedilerlidir
Ccediliftccedililiğin lsquoyerleşik hayat ccedilağından oumlnceki evreye ait olmasırsquo bunu ifade
eder (II 383)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
92
Bedevilik oumlzellikle hayvancılığa dayalı goumlccedilebelik kendi buumlnyesindeki
ccedilelişkilerle sınırlandırılmıştır Ccedilobanlığa dayalı ekonomi doğası gereği
verimsizdir uumlruumln protein youmlnuumlnden zengin ise de kalori youmlnuumlnden fakirdir
(Earle 2013 225) Dolayısıyla duumlşuumlk yoğunluklu bir nuumlfus iccedilin bile tarımsal
uumlruumlnlerle muumlbadele zorunludur Bedevi geccedilim sistemi iccedilin geniş otlaklar
gerektiğinde işlenecek topraklar imkacircnlarından yararlanabileceği kentler ve
hepsinden oumlnemlisi bu uumlccediluuml arasında bir med-cezir duumlzenliliği iccedilinde gidip
gelme serbestliği gerekir Demek ki goumlccedilebenin kendi oumlzguumln yaşam alanı
(badiye) ile yetinmemek ve yerleşik-hazari toplumlarla ccedilatışmaya girmek
iccedilin yeterince nedeni vardır (Braudel 1989 108) Şefin iktidarının -
kaynakların etkin kontroluuml anlamında- varabileceği sınırlar bu nedenlerle
yakından ilgilidir Otlakların genişliği hayvanların hareketli doğası ve duumlşuumlk
tarımsal uumlretim şefler accedilısından merkezi bir kontroluuml zorlaştırdığından
ekonomik yoğunlaşma ve suumlrduumlruumllebilir buumlyuumlme potansiyelini sınırlar (Earle
2013 226)
Sonuccedilta hazari toplumlarla temas kaccedilınılmazdır Temasın alacağı biccedilimi
(muumlbadele yağma yerleşik hayata katılma gibi) buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi
ekonominin uumlretim duumlzeyi ile hazari toplumun iccedilsel zayıflıkları tayin eder
Tarımın iyileştirildiği uumlruumln doumlnuumlşuumlmuumlnuumln uygulandığı tekniklerin
yaygınlaştığı yerlerde saban ile suumlruuml arasındaki rekabet saban lehine
sonuccedillanır goumlccedilebe hayatı zamanla yok olur (Braudel 1989 110)
Son tahlilde bedevilikten hazariliğe ve başkanlıktan (riyaset şeflik) Muumllkrsquoe
(devlete) geccedilişi sağlayan şey uumlretici guumlccedillerin gelişmesidir asabiyet değildir
lsquohellip ihtiyaccedillarından artacak derecede zenginlik ve genişlikhelliprsquo (I 303) ifadesi
bunu accedilıklar Geccediliş suumlrecinin teşhisinde temel oumllccediluumlt uumlretim tarzıdır Keza
bedeviliği uygarlıktan (hazarilik) ayıran oumllccediluumlt goumlccedilebelik ve yerleşiklik
değildir (Hassan 1982 159) Artık uumlruumln ile uygarlık ve devletin doğuşu
arasında kurulan nedensellik ekonomik belirlenimciliğin temelini oluşturur
Bu zenginlik ve genişliğin yeniden dağıtımı şefliklerin temel işlevi iken
merkezi devletlerin ortaya ccedilıkışı buumlyuumlk oumllccediluumlde ekonomik kaynaklara
erişimin kontroluuml ile ilgilidir İnsanların ekonomik gelişim bakımından
bulundukları aşama o kadar belirleyicidir ki lsquohellip bolluk ve genişliğin tendeki
hal ve tesirleri ibadet ve zahitlikte de goumlruumllmektedirhellip kendilerini ibadete
verenlerin ccediloğu sahra ahalisinden az yiyen ve besinleri kıt olanlardırrsquo (I
210-211)
Bedeviliğin sosyal oumlrguumltlenmesi ise aksine gıdaya erişim konusunda yaygın
bir lsquosınırlanmışlıkrsquo durumu (circumscription) ile damgalanmıştır18
Bu
sınırlanmışlığın derecesi aynı asabiyetin uumlyeleri arasında yuumlksek duumlzeyde
18 lsquoSınırlanmışlıkrsquo durumunun siyasal anlamına ilk kez Robert L Carneiro dikkati ccedilekmiştir Bkz
Carneiro RL (1970) A Theory of the Origin of the State Science (169) 733-738
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
93
karşılıklı bağımlılığı koşullandırır Konukseverlik kuralları ve yiyeceğin
(oumlzellikle et) boumlluumlnmesine ilişkin gelenekler hazari toplumdaki uygarca
jestlerden daha etkili bir gıda paylaşım oumlruumlntuumlsuumlnuuml tahkim eder Bir başka
deyişle onları coumlmert yapan şey ihtiyaccedil maddelerinin yeterli değil aksine kıt
olmasıdır (Evans-Pritchardrsquotan nakleden Sahlins 2010 206)
Bedevi toplumda yuumlruumlrluumlkteki cezai yaptırımlar bile buumlyuumlk oumllccediluumlde ekolojik
koşulların tayin ettiği geccedilim imkanlarının desteklenmesine youmlneliktir
Oumlrneğin oumllduumlrme ve yaralamalar mağdurların muumltevazı bir suumlruumlye sahip
olmasıyla sonuccedillanabilir Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlneminde bir
adamın lsquodiyetrsquo olarak değeri 100 deve veya 200 sığır veya 2000 koyuna
denktir (TDV-9 1994 475) Geccedilim kaynaklarının değer oumllccediluumlsuuml olarak kabul
edildiği benzer pratikleri İslam oumlncesi Arap toplumunda ve diğer bedevi
toplumlarda da goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Eski Nors dilinde buumlyuumlkbaş hayvan (feacute)
soumlzcuumlğuuml servet anlamına geliyordu (Earle 2013 122)
Bedeviliğin siyasal oumlrguumltlenmesi şefliklerdir Şefliklerin lsquosiyasalrsquo
oumlrguumltlenmeler olmadığını duumlşuumlnmek yanıltıcıdır merkezi devletin zuhurunu
siyasallığın miladı olarak goumlren uygarlıkccedilı bakış accedilısının yansımasıdır
asabiyeti bedevi toplumla sınırlı tutan yaklaşımın uzantısıdır Bununla
birlikte şeflikler tekduumlze yapılar olmayıp tarihsel suumlreccedil iccedilinde daha karmaşık
oumlrguumltlenmelere doğru evrildikleri gibi kontrol edilen ekonomik kaynakların
imkacircn verdiği durumlarda merkezi devlet yapılarına doumlnuumlşme potansiyeli
taşırlar Şeflikler Flanneryrsquonin (1995) avcı-toplayıcı zuumlmreler (band)
otonom koumly toplulukları şeflikler ilkel devletler ve devlet şeklinde
sıraladığı ilerlemenin tarihsel uğraklarından birini oluştururlar uumlretici
guumlccedillerdeki gelişmeye bağlı olarak basitten karmaşığa doğru uzanan bir
ccedileşitliliğe sahiptirler
Şeflikler orta oumllccedilekli siyasal birimlerdir kuumlccediluumlk oumllccedilekli koumly temelli siyasal
birimler ile buumlyuumlk buumlrokratik devletlerarasındaki evrimsel boşluğu birbirine
bağlarlar (Earle 2013 27) Şeflikler soy oumlrguumltlenmesine dayalı toplumlardır
ve Morganrsquoın (1994) lsquosocietasrsquo tanımına karşılık gelirler Şefliğin merkezi
bir devlet oumlrguumltlenmesine (civitas) doğru evrilmesi buumlyuumlk oumllccediluumlde tarım ve
hayvancılıkta yoğunlaşma yoluyla tahsis edebileceği ekonomik artığın
buumlyuumlmesine bağlıdır Şefler kabile ccedilıkarlarının gerccedilekleşmesine yardımcı
olma kabiliyetlerine bağlı olarak ciddi bir toplumsal guumlce sahip olabilirlerse
de bu guumlccedil buumlyuumlk oumllccedilekli tarımsal toplumların elitlerine goumlre oldukccedila
sınırlıdır
Devlet oumlncesi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimini temsil eden şeflikler kuşkusuz
tuumlrdeş birimler değildir Oumlzellikle oumlrguumltlenmenin lsquokarmaşıklıkrsquo (complexity)
derecesi arttıkccedila şeflikleri arkaik devletlerden ayırt etmek zorlaşır ara
aşamaların varlığının kabuluuml zorunlu hale gelir Grinin (2011) bu zorluğu
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
94
karmaşık şeflikleri lsquoilkel devlet benzerirsquo (early state analogue) şeklinde
adlandırarak aşmaya ccedilalışmıştır Ona goumlre ilkel devlet benzerleri buumlyuumlkluumlk
sosyo-kuumlltuumlrel veveya siyasal karmaşıklık işlevsel farklılaşma ve yuumlruumltuumllen
goumlrevlerin oumllccedileği bakımından ilkel devletlerle mukayese edilebilen
akrabalık ideolojisine dayalı karmaşık devletsiz toplumların ccedileşitli formlarını
ifade eder Hawaii şefliklerini ve İslam oumlncesi Mekke gibi bağımsız oumlz
youmlnetime sahip kentleri bu kapsamda değerlendiren Grinin şefliklerden ilkel
devlete geccedilişi accedilıklayan iki farklı model oumlnerir lsquoDikeyrsquo modelde
şefliklerden doğrudan ilkel devletlere geccedililirken (Mezopotamya ve eski
Yunan toplumları) lsquoYatayrsquo modelde ise şeflikler oumlnce lsquoilkel devlet benzerirsquo
yapılara doumlnuumlşmekte bu yapılar uumlzerinden ilkel devlet aşamasına (Cengiz
Hanrsquoın Moğol imparatorluğu 1810rsquodan sonraki Hawaii toplumu gibi)
geccedililmektedir (Grinin 2011 256)
Şekil 3 Grininrsquoin (2011) İlkel Devlete Geccediliş Modellemesi
Ara aşamaları farklı biccedilimlerde kurgulamak muumlmkuumln olsa da şefliklerden
devletlere geccediliş suumlrecini belirleyen ana etmenlerin toplumsalyoumlnetsel
uzmanlaşma ve -karar verme faaliyetlerindeki hiyerarşiye goumlnderme yapan-
karmaşıklık derecesi olduğu soumlylenebilir
Tarım ve hayvancılığa dayalı geccedilim sistemlerinin lsquoyaygınrsquo yapısı şefliklerin
heterarşik (merkezileşmemiş dağınık merkezli) siyasal yapısını
koşullandırır Ancak buna dayanarak şefliklerin farklılaşmamış bir toplumsal
yapı uumlzerinde yuumlkseldikleri varsayılamaz Şeflik duumlzeyindeki toplumlar
goumlrece eşitlikccedili otonom koumly toplulukları ile sınıflı toplumlar arasında yer
alan ruumltbe sıralamasına (ranking) sahip toplumlardır Toplumsal eşitsizlik
bakımından şefliklerin devletlerden başlıca farkı ruumltbe toplumları en
yuumlksekten en aşağıya doğru bir statuuml suumlrekliliğine (continuum of status)
sahip iken arkaik devletlerde bireylerin en azından lsquoyoumlneten ve youmlnetilenrsquo
olmak uumlzere -aralarında evlilikler bulunmayan- gerccedilek bir katmanlaşmaya
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
95
(stratification) sahip olmalarıdır Devletin yuumlkselişi ile birlikte şefliklerdeki
duumlşuumlk ruumltbeli aileler onları ortak atalara bağlayan bu continuumrsquodan
koparlar ve kalıcı alt sınıflara doumlnuumlşuumlrler (Flannery 1995 15-16) Oumlzetle
şefliklerde siyasal iktidarın kahır ve şiddetten uzak sınırlandırılmış
goumlruumlnuumlmuuml muumllk-devlet oumlrguumltlenmesine goumlredir
Bedeviliğin ilkeleri siyasal iktidar uumlzerinde sınırlayıcı rol oynayan
lsquooumlzguumlrluumlk eşitlik ve kardeşlikrsquotir Başkanların farklı unvanları (Ruesacirc
Chiefs Big Men Paramounts vs) olsa da ayrıcalıklı uumlstuumlnluumlkleri bulunmaz
lsquoBaşkanlık ululuktan ibaret olup ona başkaları uyrukluk ediyorsa da o kahır
ve kuvvetle huumlkmuumlnuuml yuumlruumltmek kudretinde değildirrsquo (I 353) Başkan lsquoyerelrsquo
bir oumlneme sahip olmakla yetinmek ve kendisine atfedilen ululuğu yiğitlik ve
sistematik coumlmertlik (noblesse oblige)19
goumlsterileriyle kanıtlamak
zorundadır Başkanın başkan (şef) olarak kalabilmesi ailesine
hizmetkacircrlarına ve korkulan bir savaşccedilı ve değerli bir dost olarak sahip
olduğu itibara bağlıdır (Earle 2013 147) Bir kabile reisinin fiili bir
otoriteye sahip olabildiği tek durum savaş veya savaş hazırlığı ile ilgili
faaliyetlerdir Savunma ve saldırı dışında kabile kaynaklarının oumlrguumltlenip
seferber edilmesi oumlrneğin angarya yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile kamusal imar faaliyetleri
yuumlruumltuumllmesi gibi durumlar ancak karmaşıklık duumlzeyi yuumlksek şefliklerde
goumlruumlluumlr
Hemen fark edileceği gibi soy birimlerine dayanan toplumların
lsquodemokratikrsquo ve eşitlikccedili yapısı huumlkuumlmdarlık ve Muumllk oumlrguumltlenmesiyle
karşıtlık iccedilindedir Soy sistemi ancak şeflikbaşkanlık temelindeki iktidar
stratejileri iccedilin bir dayanak sağlar Bedevi toplumlardaki şefliğin bu durumu
uumlretici guumlccedillerin goumlrece duumlşuumlk duumlzeyi ile ilgilidir Uumlretim geccedilimlik
ekonominin oumltesine geccedilemediğinden politik ekonomi lsquomerkezirsquo bir şekilde
denetlenemez Dolayısıyla toplum uumlzerinde ekonomik askeri ve ideolojik bir
denetim kurmak zorlaşır (Earle 2013 238) Savaşın ganimet ve yağmanın
meşru sayılması bu yuumlzdendir Yiğitlik ve kahramanlığın yuumlceltilmesi bu
meşruiyetin tahkimi accedilısından gereklidir
Bedeviliğin goumlruumlnuumlmuuml yiğitlik kahramanlık ve şiddet goumlsterisine dayanır
lsquoŞiddet ve kuvvet bunlar iccedilin bir yaradılış şecaat bir karakter olmuş[tur]helliprsquo
(I 315) Kurucu asabiyeti damgalayan bu oumlzellikler diyalektik biccedilimde
Muumllkrsquouumln taşıyıcı suumltunlarına doumlnuumlşecektir Kişisel haysiyet doğruluk
karakter ve yiğitlik barbarlarda yuumlceltilen başlıca oumlzelliklerdir (Engels 1971
136) Esasen iccedillerinden birinin onlara liderlik etmesi de bu oumlzelliklere sahip
olması sayesindedir Yoksa tevaruumls edilen veya miras bırakılan (kalıtsal) bir
19 Fransızca koumlkenli bu deyim lsquosoyluluk mecbur kılarrsquo (nobility obliges) anlamına gelir yuumlksek statuumlye sahip kişileri duumlşuumlk statuumlluuml kişilere karşı asil ve lsquocoumlmertrsquo davranmakla yuumlkuumlmluuml kılan toplumsal kuralı
ifade eder Ayrıntılar iccedilin bkz Fiddick vd (2013) A Cross-Cultural Study of Noblesse Oblige in
Economic Decision-Making Human Nature 24(3) 318-335 DOI 101007s12110-013-9169-9
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
96
liderlik soumlz konusu değildir Liderlik ancak suumlrekli olarak toplumsal artı ile
beslendiği takdirde kalıtsal bir şefliğe (başkanlık) doumlnuumlşebilir (Şenel 1982
131) Kabilenin demokratik20
yapısı tarafından sınırlandırılan başkan servet
youmlnuumlnden kabilenin geri kalan uumlyelerinden daha zengin değildir Bununla
birlikte o da coumlmertliği ile -borccedillu kılarak- siyasal anlamda onları
sınırlandırmıştır Cebir ve şiddet kabiliyeti kendi asabiyetine youmlnelik
olmayıp duumlşman sayılan kabilelerin sindirilmesi saldırganların
puumlskuumlrtuumllmesi ganimetler elde edilmesi iccedilindir
Arap şairi bu şiddet eğiliminin korkulası değil oumlvuumlnuumllesi bir durum olduğunu
edebi bir dille anlatır lsquoBizden hiccedil bir soylu kişi yatağında oumllmemiştir kanı
vurulduğu yerden başka yere akmamıştırrsquo (Oumlzcan 2011 39) Kuzeyli
(Nordic) halkların edebi incelik bakımından bundan geri kalmayan
efsaneleri goumlrece daha gerccedilekccedili bir anlatıma sahiptir lsquohellip Gunnar o ana
kadar sekiz adam yaralamış ve bunlardan ikisini oumllduumlrmuumlştuuml Şimdi kendisi
de iki yerinden yaralandı fakat herkes onun ne yaralanmaktan ne de oumlluumlmuumln
kendisinden ccedilekinmediğinde hemfikirdirsquo (Earle 2013 147)
Bedeviliğin şefliğe ve nihayetinde Muumllk oluşumuna goumltuumlren bu lsquoşiddetlirsquo
goumlruumlntuumlsuuml Mukaddimersquode insanın doğası ile ilişkilendirilir lsquoBirbirine
zulmetmek ve tecavuumlzlerde bulunmak insanlar iccedilin bir hulk [yaratılış] ve
karakter olmuşturrsquo (I 321) İbn Haldun insanları devlet oumlrguumltlenmesine
goumltuumlren nedenler konusunda Hobbesrsquoun habercisi gibidir lsquohellip Birbirinin
saldırganlığından kendilerini korumak iccedilin insanlar yasakccedilıya21
(huumlkuumlmet ve
hakime) muhtaccediltırlar Yoksa duumlşmanlık ve zuluumlm insanın hayvani olan bir
tabiatı olduğu iccedilin insanlar birbirlerine saldırırlar ve tecavuumlzlerde
bulunurlarrsquo (I 103)
Bedeviliğin yaşam alanı badiyedir Badiye aslında hazari toplumun
uzağındaki bir mekacircn değildir kentin bağ ve bahccedilelerinin bittiği ekonomik
ve demografik yoğunlaşmanın azaldığı yerde badiye başlar Bedevi kenti
ccedilevreleyen kırsal alanla onu ccedilevreleyen ccediloumllde yaşar Boumlyle bir coğrafyada
maddi ilerleme yolları doğanın kendisi tarafından kesilmiştir Ccediloumll kabile
oumlrguumltlenmesinin oumltesine geccedilmeye imkan verecek maddi koşulları sağlamaz
Oumlrneğin Araplarda ataların tanrılarının sabit kutsal mekacircnlarından
(sanctuary) uzaklaşmak anlamına gelen yaygın goumlccedillerden dolayı din kabile
duygusundan ccedilok ayrışmış Arapların İslam oumlncesi dinsel gelişimi diğer
antik toplumlarda olduğu gibi bedevilikten ccedilıkış yolu sağlamamıştır (Smith
1894 34 47) Bu durum bedevi yaşam tarzının İslamrsquoın yuumlkselişinde bir
avantaj sağlamış olabileceğini duumlşuumlnduumlruumlr Ccediluumlnkuuml bedevi bir Arap başka bir
20 Kabilenin-klanın demokratik yapısı modern anlamda temsili ve doğrudan demokrasilerle koşutluk iccedilermez Tuumlm toplumu ilgilendiren kararların toplumun tuumlm erkek uumlyelerinin toplanıp daha ccedilok yaşlıların
konuştuğu toplantılarda alınmasını ifade eder (Şenel 1982 217) 21 Ugan (1989) ccedilevirisindeki lsquoyasakccedilırsquo yerine lsquootoritersquo soumlzcuumlğuuml daha uygun goumlruumlnmektedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
90
sosyolojik bir ayrım yapmaz (Ibn Khaldun 2012 849) Hepsinde de kent
yaşamının getirdiği zenginlik ve genişlikten uzak bir yaşam soumlz konusudur
Bedeviliğin doğası kişinin sosyo-ekonomik konumunun nesep bağları ile
tayin edildiği lsquotoplumsalrsquo olanın lsquobireyselrsquo olanı oumlncelediği bir topluma
işaret eder Bedevi yaşam tarzının karşıtını temsil eden lsquohazari toplumrsquo
(Arapccedila h-dz-r fiil koumlkuumlnden) ise yerleşik medeni suumlkucircnet (huzur) iccedilinde
yaşayan kentli toplumları İbn Haldunrsquoun deyimiyle lsquonefislerini guumlven iccedilinde
sayanlarırsquo (I 314) ifade eder Mukaddimersquode her iki yaşam tarzı bir karşıtlık
iccedilinde sunulur Karşıtlığın temelinde ise geccedilim biccedilimlerinin farklılığı
yatmaktadır
Soy (gens)16
ortak bir doumllden (tribursquonun ortak atasından) geliyor olmakla
oumlvuumlnen kandaş grupların (Engels 1971 119) ya da -benzer anlama gelmek
uumlzere- aynı ortak atadan gelen belirli bir soy adı ile diğerlerinden ayrılan ve
aralarında kan bağı olan bir yakınlar topluluğunun oumlrguumltlenmesini temsil
eder (Morgan 1994 151) Ortak bir atadan tuumlreyiş inancının başlıca işlevi
ccedilok sayıda aileyi birbirine eklemleyen bir mekanizma oluşturmaktır Kandaş
toplum yapısı sadece bedevi Araplarda değil buumltuumln ilkel topluluklarda
goumlruumlluumlr Hepsinde de ortak olan şey lsquosoyrsquo bağlarından gelen birlikte inanma
birlikte harekete geccedilme ve dayanışma motivasyonudur Buna -
Montesquieursquoden oumlduumlnccedil alarak- barbarlığın lsquoyasasırsquo da diyebiliriz Bu yasa
yardımlaşma savunma ve bir zarara uğranıldığında bunu giderme
ccedilabalarında birlik ve bir dizi karşılıklı yuumlkuumlmluumlluumlk iccedilerir (Morgan 1994
326)
Akrabalık ilişkisinin dayandığı lsquoortak atarsquo her zaman biyolojik bir koumlkene
goumlnderme yapmaz soyun anlaşma veya birleşme gibi ilkel duumlzeydeki siyasal
kararlarla genişletilmesi de muumlmkuumlnduumlr Soyu soy yapan ortak atanın koumlkleri
ccediloğu kez bir hayvan bitki ya da doğal bir olgu ile temsil edilen lsquototemrsquoe
dayanır17
Kandaşlık ortak atanın bir işlevidir (Childe 1995 45) Ccedileşitli
vesilelerle (ayin savaş duumlğuumln vs) ortak ataya goumlnderme yapılması adının
ve erdemlerinin anılması ilkel toplumların ortak oumlzelliğidir Oumlrneğin
İslamrsquodan oumlnce Araplar hac ibadetini tamamladıktan sonra Mina mevkiinde -
buguumlnkuuml- mescit ile dağ arasındaki yerde bir suumlre dururlar atalarının
oumlvguumllerini (mefahir) ve oumlzel guumlnlerini (eyyam-ı mahsusa) anarlardı (Yazır
1979 724) Kabile kardeşliği yerine din kardeşliğini oumlne ccedilıkaran Kurrsquoanrsquoın
inananlardan atalarını değil Allahrsquoı anmalarını (zikr) istemesi anlamlıdır
lsquoSonra hacla ilgili ibadetlerinizi bitirdiğinizde oumlnceden atalarınızı
16 Gens (Latin) Genos (Grek) Ganas (Sanskrit) Cins (Arap) Hassan (1982 178) bunlara Tuumlrkccediledeki
lsquoKanrsquo ve lsquoHanrsquo soumlzcuumlklerini de ekler 17 Bedevi Arap kabilelerinin kendilerini ccediloğunlukla bir hayvana nispet eden adlar almış olmaları rastlantı
değildir Benicirc Kelb (koumlpek) Benicirc Bekr (erkek deve) Benicirc Anmar (panter) Benicirc Dibab (kertenkele) Benicirc
Esed (aslan) gibi Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1903 44)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
91
zikrettiğiniz gibi şimdi de oumlyle ve hatta daha kuvvetli bir şekilde Allahı
zikredinizrsquo (Bakara 2 200) Uumlretici guumlccedillerin geldiği yeni aşama bedevi
toplumu damgalayan atalar inancının yadsınmasını daha geniş oumllccedilekli bir
siyasal oumlrguumltlenmeye geccedililmesini zorunlu kılacaktır
Morgan (1994) barbarlık-uygarlık ilişkisini lsquomaddecirsquo bir tarih anlayışıyla
ortaya koyarken insanlığın tarih-oumlncesini yabanıllık barbarlık ve uygarlık
olmak uumlzere uumlccedil aşamada ele alır Her bir aşama da kendi iccedilinde aşağı orta ve
yukarı olmak uumlzere uumlccedil alt aşamaya boumlluumlnmuumlştuumlr Oumlrneğin barbarlığın aşağı
aşaması ccediloumlmlekccedililik (pottery) ile başlamış hayvan ve bitkilerin
evcilleştirilerek tarıma geccedililmesi kerpiccedil ve taştan evler yapılması ile orta
aşamaya geccedililmiştir Demirin ergitilmesiyle başlayan yukarı barbarlık
aşaması ise fonetik alfabenin icadı ile sona ermiş ve uygarlık aşamasına
geccedililmiştir
Yabanıllık asabiyetle ilgili boumlluumlmde accedilıklandığı gibi duumlnyanın mamur
olmadan oumlnceki durumunu ifade eder Duumlnyanın imarını insanların
cemiyetler halinde yaşama geccedilmesiyle başlatan İbn Haldun insanlığın
yabanıl doumlnemine Umran ilmi kapsamında oumlzel bir yer vermemiştir Demek
ki duumlnyanın bazı boumllgelerinde yabanıllara rastlamak muumlmkuumlnduumlr Duumlnyanın
sularla kaplı olmayan yerlerini yedi iklim boumllgesine ayıran duumlşuumlnuumlre goumlre
oumlrneğin batı Afrikarsquonın en guumlneyinde (Sahra altı) uzanan lsquoBirinci İklimrsquo
olarak adlandırdığı boumllge boumlyledir lsquoOralarda ancak insandan ziyade dilsiz
hayvanlara en yakın bir seviyede bulunan kimseler yaşarlar bunlar ccediloumlllerde
ve mağaralarda yaşarlar Otlar terbiye edilerek hazırlanmış ve tabii halde
olan taneler yerler birbirlerini yedikleri zamanlar da olur Bunlar insanlar
sırasında sayılmazlarrsquo (I 131)
Mukaddimersquodeki bedevi toplum Morganrsquoın sınıflandırmasında kabaca
barbarlığın orta ve yukarı aşamalarına denk duumlşer Her iki tanımlamada da
bedevi yaşam tarzının mutlaka goumlccedilebeliğe karşılık gelmediğine dikkat
ccedilekilmelidir Yerleşikliğin lsquokırsalrsquo formları da (koumlyluumlluumlk yarı-goumlccedilerlik)
bedeviliği temsil eder geccedilimini tarım ve hayvancılıkla temin edenler iccedilin
lsquokoumlylerde ve sahralarda yaşamak bir zarurettirrsquo (I 303) Mukaddimersquode
tanımlanan bedevi geccedilim tarzının ayırt edici oumlzelliği geccedilim sisteminin tarım
ve hayvancılığa dayalı olmasıdır Bu tarz uumlretimin uumlstuumlnluumlğuuml şuradan
kaynaklanır Uumlretim hayatı en dar sınırlar iccedilinde hareket etmektedir ama
uumlreticiler kendi uumlruumlnlerinin sahibidir (Engels 1971 157) Hazariliğe geccedilişle
birlikte kaybolan bu uumlretim tarzında uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime
youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir
uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir Eş deyişle tarım ve hayvancılığın lsquoyaygınrsquo
(extensive) formlarına goumlnderme yapan bir geccedilim sistemi geccedilerlidir
Ccediliftccedililiğin lsquoyerleşik hayat ccedilağından oumlnceki evreye ait olmasırsquo bunu ifade
eder (II 383)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
92
Bedevilik oumlzellikle hayvancılığa dayalı goumlccedilebelik kendi buumlnyesindeki
ccedilelişkilerle sınırlandırılmıştır Ccedilobanlığa dayalı ekonomi doğası gereği
verimsizdir uumlruumln protein youmlnuumlnden zengin ise de kalori youmlnuumlnden fakirdir
(Earle 2013 225) Dolayısıyla duumlşuumlk yoğunluklu bir nuumlfus iccedilin bile tarımsal
uumlruumlnlerle muumlbadele zorunludur Bedevi geccedilim sistemi iccedilin geniş otlaklar
gerektiğinde işlenecek topraklar imkacircnlarından yararlanabileceği kentler ve
hepsinden oumlnemlisi bu uumlccediluuml arasında bir med-cezir duumlzenliliği iccedilinde gidip
gelme serbestliği gerekir Demek ki goumlccedilebenin kendi oumlzguumln yaşam alanı
(badiye) ile yetinmemek ve yerleşik-hazari toplumlarla ccedilatışmaya girmek
iccedilin yeterince nedeni vardır (Braudel 1989 108) Şefin iktidarının -
kaynakların etkin kontroluuml anlamında- varabileceği sınırlar bu nedenlerle
yakından ilgilidir Otlakların genişliği hayvanların hareketli doğası ve duumlşuumlk
tarımsal uumlretim şefler accedilısından merkezi bir kontroluuml zorlaştırdığından
ekonomik yoğunlaşma ve suumlrduumlruumllebilir buumlyuumlme potansiyelini sınırlar (Earle
2013 226)
Sonuccedilta hazari toplumlarla temas kaccedilınılmazdır Temasın alacağı biccedilimi
(muumlbadele yağma yerleşik hayata katılma gibi) buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi
ekonominin uumlretim duumlzeyi ile hazari toplumun iccedilsel zayıflıkları tayin eder
Tarımın iyileştirildiği uumlruumln doumlnuumlşuumlmuumlnuumln uygulandığı tekniklerin
yaygınlaştığı yerlerde saban ile suumlruuml arasındaki rekabet saban lehine
sonuccedillanır goumlccedilebe hayatı zamanla yok olur (Braudel 1989 110)
Son tahlilde bedevilikten hazariliğe ve başkanlıktan (riyaset şeflik) Muumllkrsquoe
(devlete) geccedilişi sağlayan şey uumlretici guumlccedillerin gelişmesidir asabiyet değildir
lsquohellip ihtiyaccedillarından artacak derecede zenginlik ve genişlikhelliprsquo (I 303) ifadesi
bunu accedilıklar Geccediliş suumlrecinin teşhisinde temel oumllccediluumlt uumlretim tarzıdır Keza
bedeviliği uygarlıktan (hazarilik) ayıran oumllccediluumlt goumlccedilebelik ve yerleşiklik
değildir (Hassan 1982 159) Artık uumlruumln ile uygarlık ve devletin doğuşu
arasında kurulan nedensellik ekonomik belirlenimciliğin temelini oluşturur
Bu zenginlik ve genişliğin yeniden dağıtımı şefliklerin temel işlevi iken
merkezi devletlerin ortaya ccedilıkışı buumlyuumlk oumllccediluumlde ekonomik kaynaklara
erişimin kontroluuml ile ilgilidir İnsanların ekonomik gelişim bakımından
bulundukları aşama o kadar belirleyicidir ki lsquohellip bolluk ve genişliğin tendeki
hal ve tesirleri ibadet ve zahitlikte de goumlruumllmektedirhellip kendilerini ibadete
verenlerin ccediloğu sahra ahalisinden az yiyen ve besinleri kıt olanlardırrsquo (I
210-211)
Bedeviliğin sosyal oumlrguumltlenmesi ise aksine gıdaya erişim konusunda yaygın
bir lsquosınırlanmışlıkrsquo durumu (circumscription) ile damgalanmıştır18
Bu
sınırlanmışlığın derecesi aynı asabiyetin uumlyeleri arasında yuumlksek duumlzeyde
18 lsquoSınırlanmışlıkrsquo durumunun siyasal anlamına ilk kez Robert L Carneiro dikkati ccedilekmiştir Bkz
Carneiro RL (1970) A Theory of the Origin of the State Science (169) 733-738
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
93
karşılıklı bağımlılığı koşullandırır Konukseverlik kuralları ve yiyeceğin
(oumlzellikle et) boumlluumlnmesine ilişkin gelenekler hazari toplumdaki uygarca
jestlerden daha etkili bir gıda paylaşım oumlruumlntuumlsuumlnuuml tahkim eder Bir başka
deyişle onları coumlmert yapan şey ihtiyaccedil maddelerinin yeterli değil aksine kıt
olmasıdır (Evans-Pritchardrsquotan nakleden Sahlins 2010 206)
Bedevi toplumda yuumlruumlrluumlkteki cezai yaptırımlar bile buumlyuumlk oumllccediluumlde ekolojik
koşulların tayin ettiği geccedilim imkanlarının desteklenmesine youmlneliktir
Oumlrneğin oumllduumlrme ve yaralamalar mağdurların muumltevazı bir suumlruumlye sahip
olmasıyla sonuccedillanabilir Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlneminde bir
adamın lsquodiyetrsquo olarak değeri 100 deve veya 200 sığır veya 2000 koyuna
denktir (TDV-9 1994 475) Geccedilim kaynaklarının değer oumllccediluumlsuuml olarak kabul
edildiği benzer pratikleri İslam oumlncesi Arap toplumunda ve diğer bedevi
toplumlarda da goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Eski Nors dilinde buumlyuumlkbaş hayvan (feacute)
soumlzcuumlğuuml servet anlamına geliyordu (Earle 2013 122)
Bedeviliğin siyasal oumlrguumltlenmesi şefliklerdir Şefliklerin lsquosiyasalrsquo
oumlrguumltlenmeler olmadığını duumlşuumlnmek yanıltıcıdır merkezi devletin zuhurunu
siyasallığın miladı olarak goumlren uygarlıkccedilı bakış accedilısının yansımasıdır
asabiyeti bedevi toplumla sınırlı tutan yaklaşımın uzantısıdır Bununla
birlikte şeflikler tekduumlze yapılar olmayıp tarihsel suumlreccedil iccedilinde daha karmaşık
oumlrguumltlenmelere doğru evrildikleri gibi kontrol edilen ekonomik kaynakların
imkacircn verdiği durumlarda merkezi devlet yapılarına doumlnuumlşme potansiyeli
taşırlar Şeflikler Flanneryrsquonin (1995) avcı-toplayıcı zuumlmreler (band)
otonom koumly toplulukları şeflikler ilkel devletler ve devlet şeklinde
sıraladığı ilerlemenin tarihsel uğraklarından birini oluştururlar uumlretici
guumlccedillerdeki gelişmeye bağlı olarak basitten karmaşığa doğru uzanan bir
ccedileşitliliğe sahiptirler
Şeflikler orta oumllccedilekli siyasal birimlerdir kuumlccediluumlk oumllccedilekli koumly temelli siyasal
birimler ile buumlyuumlk buumlrokratik devletlerarasındaki evrimsel boşluğu birbirine
bağlarlar (Earle 2013 27) Şeflikler soy oumlrguumltlenmesine dayalı toplumlardır
ve Morganrsquoın (1994) lsquosocietasrsquo tanımına karşılık gelirler Şefliğin merkezi
bir devlet oumlrguumltlenmesine (civitas) doğru evrilmesi buumlyuumlk oumllccediluumlde tarım ve
hayvancılıkta yoğunlaşma yoluyla tahsis edebileceği ekonomik artığın
buumlyuumlmesine bağlıdır Şefler kabile ccedilıkarlarının gerccedilekleşmesine yardımcı
olma kabiliyetlerine bağlı olarak ciddi bir toplumsal guumlce sahip olabilirlerse
de bu guumlccedil buumlyuumlk oumllccedilekli tarımsal toplumların elitlerine goumlre oldukccedila
sınırlıdır
Devlet oumlncesi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimini temsil eden şeflikler kuşkusuz
tuumlrdeş birimler değildir Oumlzellikle oumlrguumltlenmenin lsquokarmaşıklıkrsquo (complexity)
derecesi arttıkccedila şeflikleri arkaik devletlerden ayırt etmek zorlaşır ara
aşamaların varlığının kabuluuml zorunlu hale gelir Grinin (2011) bu zorluğu
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
94
karmaşık şeflikleri lsquoilkel devlet benzerirsquo (early state analogue) şeklinde
adlandırarak aşmaya ccedilalışmıştır Ona goumlre ilkel devlet benzerleri buumlyuumlkluumlk
sosyo-kuumlltuumlrel veveya siyasal karmaşıklık işlevsel farklılaşma ve yuumlruumltuumllen
goumlrevlerin oumllccedileği bakımından ilkel devletlerle mukayese edilebilen
akrabalık ideolojisine dayalı karmaşık devletsiz toplumların ccedileşitli formlarını
ifade eder Hawaii şefliklerini ve İslam oumlncesi Mekke gibi bağımsız oumlz
youmlnetime sahip kentleri bu kapsamda değerlendiren Grinin şefliklerden ilkel
devlete geccedilişi accedilıklayan iki farklı model oumlnerir lsquoDikeyrsquo modelde
şefliklerden doğrudan ilkel devletlere geccedililirken (Mezopotamya ve eski
Yunan toplumları) lsquoYatayrsquo modelde ise şeflikler oumlnce lsquoilkel devlet benzerirsquo
yapılara doumlnuumlşmekte bu yapılar uumlzerinden ilkel devlet aşamasına (Cengiz
Hanrsquoın Moğol imparatorluğu 1810rsquodan sonraki Hawaii toplumu gibi)
geccedililmektedir (Grinin 2011 256)
Şekil 3 Grininrsquoin (2011) İlkel Devlete Geccediliş Modellemesi
Ara aşamaları farklı biccedilimlerde kurgulamak muumlmkuumln olsa da şefliklerden
devletlere geccediliş suumlrecini belirleyen ana etmenlerin toplumsalyoumlnetsel
uzmanlaşma ve -karar verme faaliyetlerindeki hiyerarşiye goumlnderme yapan-
karmaşıklık derecesi olduğu soumlylenebilir
Tarım ve hayvancılığa dayalı geccedilim sistemlerinin lsquoyaygınrsquo yapısı şefliklerin
heterarşik (merkezileşmemiş dağınık merkezli) siyasal yapısını
koşullandırır Ancak buna dayanarak şefliklerin farklılaşmamış bir toplumsal
yapı uumlzerinde yuumlkseldikleri varsayılamaz Şeflik duumlzeyindeki toplumlar
goumlrece eşitlikccedili otonom koumly toplulukları ile sınıflı toplumlar arasında yer
alan ruumltbe sıralamasına (ranking) sahip toplumlardır Toplumsal eşitsizlik
bakımından şefliklerin devletlerden başlıca farkı ruumltbe toplumları en
yuumlksekten en aşağıya doğru bir statuuml suumlrekliliğine (continuum of status)
sahip iken arkaik devletlerde bireylerin en azından lsquoyoumlneten ve youmlnetilenrsquo
olmak uumlzere -aralarında evlilikler bulunmayan- gerccedilek bir katmanlaşmaya
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
95
(stratification) sahip olmalarıdır Devletin yuumlkselişi ile birlikte şefliklerdeki
duumlşuumlk ruumltbeli aileler onları ortak atalara bağlayan bu continuumrsquodan
koparlar ve kalıcı alt sınıflara doumlnuumlşuumlrler (Flannery 1995 15-16) Oumlzetle
şefliklerde siyasal iktidarın kahır ve şiddetten uzak sınırlandırılmış
goumlruumlnuumlmuuml muumllk-devlet oumlrguumltlenmesine goumlredir
Bedeviliğin ilkeleri siyasal iktidar uumlzerinde sınırlayıcı rol oynayan
lsquooumlzguumlrluumlk eşitlik ve kardeşlikrsquotir Başkanların farklı unvanları (Ruesacirc
Chiefs Big Men Paramounts vs) olsa da ayrıcalıklı uumlstuumlnluumlkleri bulunmaz
lsquoBaşkanlık ululuktan ibaret olup ona başkaları uyrukluk ediyorsa da o kahır
ve kuvvetle huumlkmuumlnuuml yuumlruumltmek kudretinde değildirrsquo (I 353) Başkan lsquoyerelrsquo
bir oumlneme sahip olmakla yetinmek ve kendisine atfedilen ululuğu yiğitlik ve
sistematik coumlmertlik (noblesse oblige)19
goumlsterileriyle kanıtlamak
zorundadır Başkanın başkan (şef) olarak kalabilmesi ailesine
hizmetkacircrlarına ve korkulan bir savaşccedilı ve değerli bir dost olarak sahip
olduğu itibara bağlıdır (Earle 2013 147) Bir kabile reisinin fiili bir
otoriteye sahip olabildiği tek durum savaş veya savaş hazırlığı ile ilgili
faaliyetlerdir Savunma ve saldırı dışında kabile kaynaklarının oumlrguumltlenip
seferber edilmesi oumlrneğin angarya yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile kamusal imar faaliyetleri
yuumlruumltuumllmesi gibi durumlar ancak karmaşıklık duumlzeyi yuumlksek şefliklerde
goumlruumlluumlr
Hemen fark edileceği gibi soy birimlerine dayanan toplumların
lsquodemokratikrsquo ve eşitlikccedili yapısı huumlkuumlmdarlık ve Muumllk oumlrguumltlenmesiyle
karşıtlık iccedilindedir Soy sistemi ancak şeflikbaşkanlık temelindeki iktidar
stratejileri iccedilin bir dayanak sağlar Bedevi toplumlardaki şefliğin bu durumu
uumlretici guumlccedillerin goumlrece duumlşuumlk duumlzeyi ile ilgilidir Uumlretim geccedilimlik
ekonominin oumltesine geccedilemediğinden politik ekonomi lsquomerkezirsquo bir şekilde
denetlenemez Dolayısıyla toplum uumlzerinde ekonomik askeri ve ideolojik bir
denetim kurmak zorlaşır (Earle 2013 238) Savaşın ganimet ve yağmanın
meşru sayılması bu yuumlzdendir Yiğitlik ve kahramanlığın yuumlceltilmesi bu
meşruiyetin tahkimi accedilısından gereklidir
Bedeviliğin goumlruumlnuumlmuuml yiğitlik kahramanlık ve şiddet goumlsterisine dayanır
lsquoŞiddet ve kuvvet bunlar iccedilin bir yaradılış şecaat bir karakter olmuş[tur]helliprsquo
(I 315) Kurucu asabiyeti damgalayan bu oumlzellikler diyalektik biccedilimde
Muumllkrsquouumln taşıyıcı suumltunlarına doumlnuumlşecektir Kişisel haysiyet doğruluk
karakter ve yiğitlik barbarlarda yuumlceltilen başlıca oumlzelliklerdir (Engels 1971
136) Esasen iccedillerinden birinin onlara liderlik etmesi de bu oumlzelliklere sahip
olması sayesindedir Yoksa tevaruumls edilen veya miras bırakılan (kalıtsal) bir
19 Fransızca koumlkenli bu deyim lsquosoyluluk mecbur kılarrsquo (nobility obliges) anlamına gelir yuumlksek statuumlye sahip kişileri duumlşuumlk statuumlluuml kişilere karşı asil ve lsquocoumlmertrsquo davranmakla yuumlkuumlmluuml kılan toplumsal kuralı
ifade eder Ayrıntılar iccedilin bkz Fiddick vd (2013) A Cross-Cultural Study of Noblesse Oblige in
Economic Decision-Making Human Nature 24(3) 318-335 DOI 101007s12110-013-9169-9
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
96
liderlik soumlz konusu değildir Liderlik ancak suumlrekli olarak toplumsal artı ile
beslendiği takdirde kalıtsal bir şefliğe (başkanlık) doumlnuumlşebilir (Şenel 1982
131) Kabilenin demokratik20
yapısı tarafından sınırlandırılan başkan servet
youmlnuumlnden kabilenin geri kalan uumlyelerinden daha zengin değildir Bununla
birlikte o da coumlmertliği ile -borccedillu kılarak- siyasal anlamda onları
sınırlandırmıştır Cebir ve şiddet kabiliyeti kendi asabiyetine youmlnelik
olmayıp duumlşman sayılan kabilelerin sindirilmesi saldırganların
puumlskuumlrtuumllmesi ganimetler elde edilmesi iccedilindir
Arap şairi bu şiddet eğiliminin korkulası değil oumlvuumlnuumllesi bir durum olduğunu
edebi bir dille anlatır lsquoBizden hiccedil bir soylu kişi yatağında oumllmemiştir kanı
vurulduğu yerden başka yere akmamıştırrsquo (Oumlzcan 2011 39) Kuzeyli
(Nordic) halkların edebi incelik bakımından bundan geri kalmayan
efsaneleri goumlrece daha gerccedilekccedili bir anlatıma sahiptir lsquohellip Gunnar o ana
kadar sekiz adam yaralamış ve bunlardan ikisini oumllduumlrmuumlştuuml Şimdi kendisi
de iki yerinden yaralandı fakat herkes onun ne yaralanmaktan ne de oumlluumlmuumln
kendisinden ccedilekinmediğinde hemfikirdirsquo (Earle 2013 147)
Bedeviliğin şefliğe ve nihayetinde Muumllk oluşumuna goumltuumlren bu lsquoşiddetlirsquo
goumlruumlntuumlsuuml Mukaddimersquode insanın doğası ile ilişkilendirilir lsquoBirbirine
zulmetmek ve tecavuumlzlerde bulunmak insanlar iccedilin bir hulk [yaratılış] ve
karakter olmuşturrsquo (I 321) İbn Haldun insanları devlet oumlrguumltlenmesine
goumltuumlren nedenler konusunda Hobbesrsquoun habercisi gibidir lsquohellip Birbirinin
saldırganlığından kendilerini korumak iccedilin insanlar yasakccedilıya21
(huumlkuumlmet ve
hakime) muhtaccediltırlar Yoksa duumlşmanlık ve zuluumlm insanın hayvani olan bir
tabiatı olduğu iccedilin insanlar birbirlerine saldırırlar ve tecavuumlzlerde
bulunurlarrsquo (I 103)
Bedeviliğin yaşam alanı badiyedir Badiye aslında hazari toplumun
uzağındaki bir mekacircn değildir kentin bağ ve bahccedilelerinin bittiği ekonomik
ve demografik yoğunlaşmanın azaldığı yerde badiye başlar Bedevi kenti
ccedilevreleyen kırsal alanla onu ccedilevreleyen ccediloumllde yaşar Boumlyle bir coğrafyada
maddi ilerleme yolları doğanın kendisi tarafından kesilmiştir Ccediloumll kabile
oumlrguumltlenmesinin oumltesine geccedilmeye imkan verecek maddi koşulları sağlamaz
Oumlrneğin Araplarda ataların tanrılarının sabit kutsal mekacircnlarından
(sanctuary) uzaklaşmak anlamına gelen yaygın goumlccedillerden dolayı din kabile
duygusundan ccedilok ayrışmış Arapların İslam oumlncesi dinsel gelişimi diğer
antik toplumlarda olduğu gibi bedevilikten ccedilıkış yolu sağlamamıştır (Smith
1894 34 47) Bu durum bedevi yaşam tarzının İslamrsquoın yuumlkselişinde bir
avantaj sağlamış olabileceğini duumlşuumlnduumlruumlr Ccediluumlnkuuml bedevi bir Arap başka bir
20 Kabilenin-klanın demokratik yapısı modern anlamda temsili ve doğrudan demokrasilerle koşutluk iccedilermez Tuumlm toplumu ilgilendiren kararların toplumun tuumlm erkek uumlyelerinin toplanıp daha ccedilok yaşlıların
konuştuğu toplantılarda alınmasını ifade eder (Şenel 1982 217) 21 Ugan (1989) ccedilevirisindeki lsquoyasakccedilırsquo yerine lsquootoritersquo soumlzcuumlğuuml daha uygun goumlruumlnmektedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
91
zikrettiğiniz gibi şimdi de oumlyle ve hatta daha kuvvetli bir şekilde Allahı
zikredinizrsquo (Bakara 2 200) Uumlretici guumlccedillerin geldiği yeni aşama bedevi
toplumu damgalayan atalar inancının yadsınmasını daha geniş oumllccedilekli bir
siyasal oumlrguumltlenmeye geccedililmesini zorunlu kılacaktır
Morgan (1994) barbarlık-uygarlık ilişkisini lsquomaddecirsquo bir tarih anlayışıyla
ortaya koyarken insanlığın tarih-oumlncesini yabanıllık barbarlık ve uygarlık
olmak uumlzere uumlccedil aşamada ele alır Her bir aşama da kendi iccedilinde aşağı orta ve
yukarı olmak uumlzere uumlccedil alt aşamaya boumlluumlnmuumlştuumlr Oumlrneğin barbarlığın aşağı
aşaması ccediloumlmlekccedililik (pottery) ile başlamış hayvan ve bitkilerin
evcilleştirilerek tarıma geccedililmesi kerpiccedil ve taştan evler yapılması ile orta
aşamaya geccedililmiştir Demirin ergitilmesiyle başlayan yukarı barbarlık
aşaması ise fonetik alfabenin icadı ile sona ermiş ve uygarlık aşamasına
geccedililmiştir
Yabanıllık asabiyetle ilgili boumlluumlmde accedilıklandığı gibi duumlnyanın mamur
olmadan oumlnceki durumunu ifade eder Duumlnyanın imarını insanların
cemiyetler halinde yaşama geccedilmesiyle başlatan İbn Haldun insanlığın
yabanıl doumlnemine Umran ilmi kapsamında oumlzel bir yer vermemiştir Demek
ki duumlnyanın bazı boumllgelerinde yabanıllara rastlamak muumlmkuumlnduumlr Duumlnyanın
sularla kaplı olmayan yerlerini yedi iklim boumllgesine ayıran duumlşuumlnuumlre goumlre
oumlrneğin batı Afrikarsquonın en guumlneyinde (Sahra altı) uzanan lsquoBirinci İklimrsquo
olarak adlandırdığı boumllge boumlyledir lsquoOralarda ancak insandan ziyade dilsiz
hayvanlara en yakın bir seviyede bulunan kimseler yaşarlar bunlar ccediloumlllerde
ve mağaralarda yaşarlar Otlar terbiye edilerek hazırlanmış ve tabii halde
olan taneler yerler birbirlerini yedikleri zamanlar da olur Bunlar insanlar
sırasında sayılmazlarrsquo (I 131)
Mukaddimersquodeki bedevi toplum Morganrsquoın sınıflandırmasında kabaca
barbarlığın orta ve yukarı aşamalarına denk duumlşer Her iki tanımlamada da
bedevi yaşam tarzının mutlaka goumlccedilebeliğe karşılık gelmediğine dikkat
ccedilekilmelidir Yerleşikliğin lsquokırsalrsquo formları da (koumlyluumlluumlk yarı-goumlccedilerlik)
bedeviliği temsil eder geccedilimini tarım ve hayvancılıkla temin edenler iccedilin
lsquokoumlylerde ve sahralarda yaşamak bir zarurettirrsquo (I 303) Mukaddimersquode
tanımlanan bedevi geccedilim tarzının ayırt edici oumlzelliği geccedilim sisteminin tarım
ve hayvancılığa dayalı olmasıdır Bu tarz uumlretimin uumlstuumlnluumlğuuml şuradan
kaynaklanır Uumlretim hayatı en dar sınırlar iccedilinde hareket etmektedir ama
uumlreticiler kendi uumlruumlnlerinin sahibidir (Engels 1971 157) Hazariliğe geccedilişle
birlikte kaybolan bu uumlretim tarzında uumlretim buumlyuumlk oumllccediluumlde tuumlketime
youmlneliktir sınırlı duumlzeydeki muumlbadele de esasen ihtiyaccedil duyulan başka bir
uumlruumlnuumln tuumlketimi iccedilindir Eş deyişle tarım ve hayvancılığın lsquoyaygınrsquo
(extensive) formlarına goumlnderme yapan bir geccedilim sistemi geccedilerlidir
Ccediliftccedililiğin lsquoyerleşik hayat ccedilağından oumlnceki evreye ait olmasırsquo bunu ifade
eder (II 383)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
92
Bedevilik oumlzellikle hayvancılığa dayalı goumlccedilebelik kendi buumlnyesindeki
ccedilelişkilerle sınırlandırılmıştır Ccedilobanlığa dayalı ekonomi doğası gereği
verimsizdir uumlruumln protein youmlnuumlnden zengin ise de kalori youmlnuumlnden fakirdir
(Earle 2013 225) Dolayısıyla duumlşuumlk yoğunluklu bir nuumlfus iccedilin bile tarımsal
uumlruumlnlerle muumlbadele zorunludur Bedevi geccedilim sistemi iccedilin geniş otlaklar
gerektiğinde işlenecek topraklar imkacircnlarından yararlanabileceği kentler ve
hepsinden oumlnemlisi bu uumlccediluuml arasında bir med-cezir duumlzenliliği iccedilinde gidip
gelme serbestliği gerekir Demek ki goumlccedilebenin kendi oumlzguumln yaşam alanı
(badiye) ile yetinmemek ve yerleşik-hazari toplumlarla ccedilatışmaya girmek
iccedilin yeterince nedeni vardır (Braudel 1989 108) Şefin iktidarının -
kaynakların etkin kontroluuml anlamında- varabileceği sınırlar bu nedenlerle
yakından ilgilidir Otlakların genişliği hayvanların hareketli doğası ve duumlşuumlk
tarımsal uumlretim şefler accedilısından merkezi bir kontroluuml zorlaştırdığından
ekonomik yoğunlaşma ve suumlrduumlruumllebilir buumlyuumlme potansiyelini sınırlar (Earle
2013 226)
Sonuccedilta hazari toplumlarla temas kaccedilınılmazdır Temasın alacağı biccedilimi
(muumlbadele yağma yerleşik hayata katılma gibi) buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi
ekonominin uumlretim duumlzeyi ile hazari toplumun iccedilsel zayıflıkları tayin eder
Tarımın iyileştirildiği uumlruumln doumlnuumlşuumlmuumlnuumln uygulandığı tekniklerin
yaygınlaştığı yerlerde saban ile suumlruuml arasındaki rekabet saban lehine
sonuccedillanır goumlccedilebe hayatı zamanla yok olur (Braudel 1989 110)
Son tahlilde bedevilikten hazariliğe ve başkanlıktan (riyaset şeflik) Muumllkrsquoe
(devlete) geccedilişi sağlayan şey uumlretici guumlccedillerin gelişmesidir asabiyet değildir
lsquohellip ihtiyaccedillarından artacak derecede zenginlik ve genişlikhelliprsquo (I 303) ifadesi
bunu accedilıklar Geccediliş suumlrecinin teşhisinde temel oumllccediluumlt uumlretim tarzıdır Keza
bedeviliği uygarlıktan (hazarilik) ayıran oumllccediluumlt goumlccedilebelik ve yerleşiklik
değildir (Hassan 1982 159) Artık uumlruumln ile uygarlık ve devletin doğuşu
arasında kurulan nedensellik ekonomik belirlenimciliğin temelini oluşturur
Bu zenginlik ve genişliğin yeniden dağıtımı şefliklerin temel işlevi iken
merkezi devletlerin ortaya ccedilıkışı buumlyuumlk oumllccediluumlde ekonomik kaynaklara
erişimin kontroluuml ile ilgilidir İnsanların ekonomik gelişim bakımından
bulundukları aşama o kadar belirleyicidir ki lsquohellip bolluk ve genişliğin tendeki
hal ve tesirleri ibadet ve zahitlikte de goumlruumllmektedirhellip kendilerini ibadete
verenlerin ccediloğu sahra ahalisinden az yiyen ve besinleri kıt olanlardırrsquo (I
210-211)
Bedeviliğin sosyal oumlrguumltlenmesi ise aksine gıdaya erişim konusunda yaygın
bir lsquosınırlanmışlıkrsquo durumu (circumscription) ile damgalanmıştır18
Bu
sınırlanmışlığın derecesi aynı asabiyetin uumlyeleri arasında yuumlksek duumlzeyde
18 lsquoSınırlanmışlıkrsquo durumunun siyasal anlamına ilk kez Robert L Carneiro dikkati ccedilekmiştir Bkz
Carneiro RL (1970) A Theory of the Origin of the State Science (169) 733-738
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
93
karşılıklı bağımlılığı koşullandırır Konukseverlik kuralları ve yiyeceğin
(oumlzellikle et) boumlluumlnmesine ilişkin gelenekler hazari toplumdaki uygarca
jestlerden daha etkili bir gıda paylaşım oumlruumlntuumlsuumlnuuml tahkim eder Bir başka
deyişle onları coumlmert yapan şey ihtiyaccedil maddelerinin yeterli değil aksine kıt
olmasıdır (Evans-Pritchardrsquotan nakleden Sahlins 2010 206)
Bedevi toplumda yuumlruumlrluumlkteki cezai yaptırımlar bile buumlyuumlk oumllccediluumlde ekolojik
koşulların tayin ettiği geccedilim imkanlarının desteklenmesine youmlneliktir
Oumlrneğin oumllduumlrme ve yaralamalar mağdurların muumltevazı bir suumlruumlye sahip
olmasıyla sonuccedillanabilir Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlneminde bir
adamın lsquodiyetrsquo olarak değeri 100 deve veya 200 sığır veya 2000 koyuna
denktir (TDV-9 1994 475) Geccedilim kaynaklarının değer oumllccediluumlsuuml olarak kabul
edildiği benzer pratikleri İslam oumlncesi Arap toplumunda ve diğer bedevi
toplumlarda da goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Eski Nors dilinde buumlyuumlkbaş hayvan (feacute)
soumlzcuumlğuuml servet anlamına geliyordu (Earle 2013 122)
Bedeviliğin siyasal oumlrguumltlenmesi şefliklerdir Şefliklerin lsquosiyasalrsquo
oumlrguumltlenmeler olmadığını duumlşuumlnmek yanıltıcıdır merkezi devletin zuhurunu
siyasallığın miladı olarak goumlren uygarlıkccedilı bakış accedilısının yansımasıdır
asabiyeti bedevi toplumla sınırlı tutan yaklaşımın uzantısıdır Bununla
birlikte şeflikler tekduumlze yapılar olmayıp tarihsel suumlreccedil iccedilinde daha karmaşık
oumlrguumltlenmelere doğru evrildikleri gibi kontrol edilen ekonomik kaynakların
imkacircn verdiği durumlarda merkezi devlet yapılarına doumlnuumlşme potansiyeli
taşırlar Şeflikler Flanneryrsquonin (1995) avcı-toplayıcı zuumlmreler (band)
otonom koumly toplulukları şeflikler ilkel devletler ve devlet şeklinde
sıraladığı ilerlemenin tarihsel uğraklarından birini oluştururlar uumlretici
guumlccedillerdeki gelişmeye bağlı olarak basitten karmaşığa doğru uzanan bir
ccedileşitliliğe sahiptirler
Şeflikler orta oumllccedilekli siyasal birimlerdir kuumlccediluumlk oumllccedilekli koumly temelli siyasal
birimler ile buumlyuumlk buumlrokratik devletlerarasındaki evrimsel boşluğu birbirine
bağlarlar (Earle 2013 27) Şeflikler soy oumlrguumltlenmesine dayalı toplumlardır
ve Morganrsquoın (1994) lsquosocietasrsquo tanımına karşılık gelirler Şefliğin merkezi
bir devlet oumlrguumltlenmesine (civitas) doğru evrilmesi buumlyuumlk oumllccediluumlde tarım ve
hayvancılıkta yoğunlaşma yoluyla tahsis edebileceği ekonomik artığın
buumlyuumlmesine bağlıdır Şefler kabile ccedilıkarlarının gerccedilekleşmesine yardımcı
olma kabiliyetlerine bağlı olarak ciddi bir toplumsal guumlce sahip olabilirlerse
de bu guumlccedil buumlyuumlk oumllccedilekli tarımsal toplumların elitlerine goumlre oldukccedila
sınırlıdır
Devlet oumlncesi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimini temsil eden şeflikler kuşkusuz
tuumlrdeş birimler değildir Oumlzellikle oumlrguumltlenmenin lsquokarmaşıklıkrsquo (complexity)
derecesi arttıkccedila şeflikleri arkaik devletlerden ayırt etmek zorlaşır ara
aşamaların varlığının kabuluuml zorunlu hale gelir Grinin (2011) bu zorluğu
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
94
karmaşık şeflikleri lsquoilkel devlet benzerirsquo (early state analogue) şeklinde
adlandırarak aşmaya ccedilalışmıştır Ona goumlre ilkel devlet benzerleri buumlyuumlkluumlk
sosyo-kuumlltuumlrel veveya siyasal karmaşıklık işlevsel farklılaşma ve yuumlruumltuumllen
goumlrevlerin oumllccedileği bakımından ilkel devletlerle mukayese edilebilen
akrabalık ideolojisine dayalı karmaşık devletsiz toplumların ccedileşitli formlarını
ifade eder Hawaii şefliklerini ve İslam oumlncesi Mekke gibi bağımsız oumlz
youmlnetime sahip kentleri bu kapsamda değerlendiren Grinin şefliklerden ilkel
devlete geccedilişi accedilıklayan iki farklı model oumlnerir lsquoDikeyrsquo modelde
şefliklerden doğrudan ilkel devletlere geccedililirken (Mezopotamya ve eski
Yunan toplumları) lsquoYatayrsquo modelde ise şeflikler oumlnce lsquoilkel devlet benzerirsquo
yapılara doumlnuumlşmekte bu yapılar uumlzerinden ilkel devlet aşamasına (Cengiz
Hanrsquoın Moğol imparatorluğu 1810rsquodan sonraki Hawaii toplumu gibi)
geccedililmektedir (Grinin 2011 256)
Şekil 3 Grininrsquoin (2011) İlkel Devlete Geccediliş Modellemesi
Ara aşamaları farklı biccedilimlerde kurgulamak muumlmkuumln olsa da şefliklerden
devletlere geccediliş suumlrecini belirleyen ana etmenlerin toplumsalyoumlnetsel
uzmanlaşma ve -karar verme faaliyetlerindeki hiyerarşiye goumlnderme yapan-
karmaşıklık derecesi olduğu soumlylenebilir
Tarım ve hayvancılığa dayalı geccedilim sistemlerinin lsquoyaygınrsquo yapısı şefliklerin
heterarşik (merkezileşmemiş dağınık merkezli) siyasal yapısını
koşullandırır Ancak buna dayanarak şefliklerin farklılaşmamış bir toplumsal
yapı uumlzerinde yuumlkseldikleri varsayılamaz Şeflik duumlzeyindeki toplumlar
goumlrece eşitlikccedili otonom koumly toplulukları ile sınıflı toplumlar arasında yer
alan ruumltbe sıralamasına (ranking) sahip toplumlardır Toplumsal eşitsizlik
bakımından şefliklerin devletlerden başlıca farkı ruumltbe toplumları en
yuumlksekten en aşağıya doğru bir statuuml suumlrekliliğine (continuum of status)
sahip iken arkaik devletlerde bireylerin en azından lsquoyoumlneten ve youmlnetilenrsquo
olmak uumlzere -aralarında evlilikler bulunmayan- gerccedilek bir katmanlaşmaya
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
95
(stratification) sahip olmalarıdır Devletin yuumlkselişi ile birlikte şefliklerdeki
duumlşuumlk ruumltbeli aileler onları ortak atalara bağlayan bu continuumrsquodan
koparlar ve kalıcı alt sınıflara doumlnuumlşuumlrler (Flannery 1995 15-16) Oumlzetle
şefliklerde siyasal iktidarın kahır ve şiddetten uzak sınırlandırılmış
goumlruumlnuumlmuuml muumllk-devlet oumlrguumltlenmesine goumlredir
Bedeviliğin ilkeleri siyasal iktidar uumlzerinde sınırlayıcı rol oynayan
lsquooumlzguumlrluumlk eşitlik ve kardeşlikrsquotir Başkanların farklı unvanları (Ruesacirc
Chiefs Big Men Paramounts vs) olsa da ayrıcalıklı uumlstuumlnluumlkleri bulunmaz
lsquoBaşkanlık ululuktan ibaret olup ona başkaları uyrukluk ediyorsa da o kahır
ve kuvvetle huumlkmuumlnuuml yuumlruumltmek kudretinde değildirrsquo (I 353) Başkan lsquoyerelrsquo
bir oumlneme sahip olmakla yetinmek ve kendisine atfedilen ululuğu yiğitlik ve
sistematik coumlmertlik (noblesse oblige)19
goumlsterileriyle kanıtlamak
zorundadır Başkanın başkan (şef) olarak kalabilmesi ailesine
hizmetkacircrlarına ve korkulan bir savaşccedilı ve değerli bir dost olarak sahip
olduğu itibara bağlıdır (Earle 2013 147) Bir kabile reisinin fiili bir
otoriteye sahip olabildiği tek durum savaş veya savaş hazırlığı ile ilgili
faaliyetlerdir Savunma ve saldırı dışında kabile kaynaklarının oumlrguumltlenip
seferber edilmesi oumlrneğin angarya yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile kamusal imar faaliyetleri
yuumlruumltuumllmesi gibi durumlar ancak karmaşıklık duumlzeyi yuumlksek şefliklerde
goumlruumlluumlr
Hemen fark edileceği gibi soy birimlerine dayanan toplumların
lsquodemokratikrsquo ve eşitlikccedili yapısı huumlkuumlmdarlık ve Muumllk oumlrguumltlenmesiyle
karşıtlık iccedilindedir Soy sistemi ancak şeflikbaşkanlık temelindeki iktidar
stratejileri iccedilin bir dayanak sağlar Bedevi toplumlardaki şefliğin bu durumu
uumlretici guumlccedillerin goumlrece duumlşuumlk duumlzeyi ile ilgilidir Uumlretim geccedilimlik
ekonominin oumltesine geccedilemediğinden politik ekonomi lsquomerkezirsquo bir şekilde
denetlenemez Dolayısıyla toplum uumlzerinde ekonomik askeri ve ideolojik bir
denetim kurmak zorlaşır (Earle 2013 238) Savaşın ganimet ve yağmanın
meşru sayılması bu yuumlzdendir Yiğitlik ve kahramanlığın yuumlceltilmesi bu
meşruiyetin tahkimi accedilısından gereklidir
Bedeviliğin goumlruumlnuumlmuuml yiğitlik kahramanlık ve şiddet goumlsterisine dayanır
lsquoŞiddet ve kuvvet bunlar iccedilin bir yaradılış şecaat bir karakter olmuş[tur]helliprsquo
(I 315) Kurucu asabiyeti damgalayan bu oumlzellikler diyalektik biccedilimde
Muumllkrsquouumln taşıyıcı suumltunlarına doumlnuumlşecektir Kişisel haysiyet doğruluk
karakter ve yiğitlik barbarlarda yuumlceltilen başlıca oumlzelliklerdir (Engels 1971
136) Esasen iccedillerinden birinin onlara liderlik etmesi de bu oumlzelliklere sahip
olması sayesindedir Yoksa tevaruumls edilen veya miras bırakılan (kalıtsal) bir
19 Fransızca koumlkenli bu deyim lsquosoyluluk mecbur kılarrsquo (nobility obliges) anlamına gelir yuumlksek statuumlye sahip kişileri duumlşuumlk statuumlluuml kişilere karşı asil ve lsquocoumlmertrsquo davranmakla yuumlkuumlmluuml kılan toplumsal kuralı
ifade eder Ayrıntılar iccedilin bkz Fiddick vd (2013) A Cross-Cultural Study of Noblesse Oblige in
Economic Decision-Making Human Nature 24(3) 318-335 DOI 101007s12110-013-9169-9
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
96
liderlik soumlz konusu değildir Liderlik ancak suumlrekli olarak toplumsal artı ile
beslendiği takdirde kalıtsal bir şefliğe (başkanlık) doumlnuumlşebilir (Şenel 1982
131) Kabilenin demokratik20
yapısı tarafından sınırlandırılan başkan servet
youmlnuumlnden kabilenin geri kalan uumlyelerinden daha zengin değildir Bununla
birlikte o da coumlmertliği ile -borccedillu kılarak- siyasal anlamda onları
sınırlandırmıştır Cebir ve şiddet kabiliyeti kendi asabiyetine youmlnelik
olmayıp duumlşman sayılan kabilelerin sindirilmesi saldırganların
puumlskuumlrtuumllmesi ganimetler elde edilmesi iccedilindir
Arap şairi bu şiddet eğiliminin korkulası değil oumlvuumlnuumllesi bir durum olduğunu
edebi bir dille anlatır lsquoBizden hiccedil bir soylu kişi yatağında oumllmemiştir kanı
vurulduğu yerden başka yere akmamıştırrsquo (Oumlzcan 2011 39) Kuzeyli
(Nordic) halkların edebi incelik bakımından bundan geri kalmayan
efsaneleri goumlrece daha gerccedilekccedili bir anlatıma sahiptir lsquohellip Gunnar o ana
kadar sekiz adam yaralamış ve bunlardan ikisini oumllduumlrmuumlştuuml Şimdi kendisi
de iki yerinden yaralandı fakat herkes onun ne yaralanmaktan ne de oumlluumlmuumln
kendisinden ccedilekinmediğinde hemfikirdirsquo (Earle 2013 147)
Bedeviliğin şefliğe ve nihayetinde Muumllk oluşumuna goumltuumlren bu lsquoşiddetlirsquo
goumlruumlntuumlsuuml Mukaddimersquode insanın doğası ile ilişkilendirilir lsquoBirbirine
zulmetmek ve tecavuumlzlerde bulunmak insanlar iccedilin bir hulk [yaratılış] ve
karakter olmuşturrsquo (I 321) İbn Haldun insanları devlet oumlrguumltlenmesine
goumltuumlren nedenler konusunda Hobbesrsquoun habercisi gibidir lsquohellip Birbirinin
saldırganlığından kendilerini korumak iccedilin insanlar yasakccedilıya21
(huumlkuumlmet ve
hakime) muhtaccediltırlar Yoksa duumlşmanlık ve zuluumlm insanın hayvani olan bir
tabiatı olduğu iccedilin insanlar birbirlerine saldırırlar ve tecavuumlzlerde
bulunurlarrsquo (I 103)
Bedeviliğin yaşam alanı badiyedir Badiye aslında hazari toplumun
uzağındaki bir mekacircn değildir kentin bağ ve bahccedilelerinin bittiği ekonomik
ve demografik yoğunlaşmanın azaldığı yerde badiye başlar Bedevi kenti
ccedilevreleyen kırsal alanla onu ccedilevreleyen ccediloumllde yaşar Boumlyle bir coğrafyada
maddi ilerleme yolları doğanın kendisi tarafından kesilmiştir Ccediloumll kabile
oumlrguumltlenmesinin oumltesine geccedilmeye imkan verecek maddi koşulları sağlamaz
Oumlrneğin Araplarda ataların tanrılarının sabit kutsal mekacircnlarından
(sanctuary) uzaklaşmak anlamına gelen yaygın goumlccedillerden dolayı din kabile
duygusundan ccedilok ayrışmış Arapların İslam oumlncesi dinsel gelişimi diğer
antik toplumlarda olduğu gibi bedevilikten ccedilıkış yolu sağlamamıştır (Smith
1894 34 47) Bu durum bedevi yaşam tarzının İslamrsquoın yuumlkselişinde bir
avantaj sağlamış olabileceğini duumlşuumlnduumlruumlr Ccediluumlnkuuml bedevi bir Arap başka bir
20 Kabilenin-klanın demokratik yapısı modern anlamda temsili ve doğrudan demokrasilerle koşutluk iccedilermez Tuumlm toplumu ilgilendiren kararların toplumun tuumlm erkek uumlyelerinin toplanıp daha ccedilok yaşlıların
konuştuğu toplantılarda alınmasını ifade eder (Şenel 1982 217) 21 Ugan (1989) ccedilevirisindeki lsquoyasakccedilırsquo yerine lsquootoritersquo soumlzcuumlğuuml daha uygun goumlruumlnmektedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
92
Bedevilik oumlzellikle hayvancılığa dayalı goumlccedilebelik kendi buumlnyesindeki
ccedilelişkilerle sınırlandırılmıştır Ccedilobanlığa dayalı ekonomi doğası gereği
verimsizdir uumlruumln protein youmlnuumlnden zengin ise de kalori youmlnuumlnden fakirdir
(Earle 2013 225) Dolayısıyla duumlşuumlk yoğunluklu bir nuumlfus iccedilin bile tarımsal
uumlruumlnlerle muumlbadele zorunludur Bedevi geccedilim sistemi iccedilin geniş otlaklar
gerektiğinde işlenecek topraklar imkacircnlarından yararlanabileceği kentler ve
hepsinden oumlnemlisi bu uumlccediluuml arasında bir med-cezir duumlzenliliği iccedilinde gidip
gelme serbestliği gerekir Demek ki goumlccedilebenin kendi oumlzguumln yaşam alanı
(badiye) ile yetinmemek ve yerleşik-hazari toplumlarla ccedilatışmaya girmek
iccedilin yeterince nedeni vardır (Braudel 1989 108) Şefin iktidarının -
kaynakların etkin kontroluuml anlamında- varabileceği sınırlar bu nedenlerle
yakından ilgilidir Otlakların genişliği hayvanların hareketli doğası ve duumlşuumlk
tarımsal uumlretim şefler accedilısından merkezi bir kontroluuml zorlaştırdığından
ekonomik yoğunlaşma ve suumlrduumlruumllebilir buumlyuumlme potansiyelini sınırlar (Earle
2013 226)
Sonuccedilta hazari toplumlarla temas kaccedilınılmazdır Temasın alacağı biccedilimi
(muumlbadele yağma yerleşik hayata katılma gibi) buumlyuumlk oumllccediluumlde bedevi
ekonominin uumlretim duumlzeyi ile hazari toplumun iccedilsel zayıflıkları tayin eder
Tarımın iyileştirildiği uumlruumln doumlnuumlşuumlmuumlnuumln uygulandığı tekniklerin
yaygınlaştığı yerlerde saban ile suumlruuml arasındaki rekabet saban lehine
sonuccedillanır goumlccedilebe hayatı zamanla yok olur (Braudel 1989 110)
Son tahlilde bedevilikten hazariliğe ve başkanlıktan (riyaset şeflik) Muumllkrsquoe
(devlete) geccedilişi sağlayan şey uumlretici guumlccedillerin gelişmesidir asabiyet değildir
lsquohellip ihtiyaccedillarından artacak derecede zenginlik ve genişlikhelliprsquo (I 303) ifadesi
bunu accedilıklar Geccediliş suumlrecinin teşhisinde temel oumllccediluumlt uumlretim tarzıdır Keza
bedeviliği uygarlıktan (hazarilik) ayıran oumllccediluumlt goumlccedilebelik ve yerleşiklik
değildir (Hassan 1982 159) Artık uumlruumln ile uygarlık ve devletin doğuşu
arasında kurulan nedensellik ekonomik belirlenimciliğin temelini oluşturur
Bu zenginlik ve genişliğin yeniden dağıtımı şefliklerin temel işlevi iken
merkezi devletlerin ortaya ccedilıkışı buumlyuumlk oumllccediluumlde ekonomik kaynaklara
erişimin kontroluuml ile ilgilidir İnsanların ekonomik gelişim bakımından
bulundukları aşama o kadar belirleyicidir ki lsquohellip bolluk ve genişliğin tendeki
hal ve tesirleri ibadet ve zahitlikte de goumlruumllmektedirhellip kendilerini ibadete
verenlerin ccediloğu sahra ahalisinden az yiyen ve besinleri kıt olanlardırrsquo (I
210-211)
Bedeviliğin sosyal oumlrguumltlenmesi ise aksine gıdaya erişim konusunda yaygın
bir lsquosınırlanmışlıkrsquo durumu (circumscription) ile damgalanmıştır18
Bu
sınırlanmışlığın derecesi aynı asabiyetin uumlyeleri arasında yuumlksek duumlzeyde
18 lsquoSınırlanmışlıkrsquo durumunun siyasal anlamına ilk kez Robert L Carneiro dikkati ccedilekmiştir Bkz
Carneiro RL (1970) A Theory of the Origin of the State Science (169) 733-738
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
93
karşılıklı bağımlılığı koşullandırır Konukseverlik kuralları ve yiyeceğin
(oumlzellikle et) boumlluumlnmesine ilişkin gelenekler hazari toplumdaki uygarca
jestlerden daha etkili bir gıda paylaşım oumlruumlntuumlsuumlnuuml tahkim eder Bir başka
deyişle onları coumlmert yapan şey ihtiyaccedil maddelerinin yeterli değil aksine kıt
olmasıdır (Evans-Pritchardrsquotan nakleden Sahlins 2010 206)
Bedevi toplumda yuumlruumlrluumlkteki cezai yaptırımlar bile buumlyuumlk oumllccediluumlde ekolojik
koşulların tayin ettiği geccedilim imkanlarının desteklenmesine youmlneliktir
Oumlrneğin oumllduumlrme ve yaralamalar mağdurların muumltevazı bir suumlruumlye sahip
olmasıyla sonuccedillanabilir Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlneminde bir
adamın lsquodiyetrsquo olarak değeri 100 deve veya 200 sığır veya 2000 koyuna
denktir (TDV-9 1994 475) Geccedilim kaynaklarının değer oumllccediluumlsuuml olarak kabul
edildiği benzer pratikleri İslam oumlncesi Arap toplumunda ve diğer bedevi
toplumlarda da goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Eski Nors dilinde buumlyuumlkbaş hayvan (feacute)
soumlzcuumlğuuml servet anlamına geliyordu (Earle 2013 122)
Bedeviliğin siyasal oumlrguumltlenmesi şefliklerdir Şefliklerin lsquosiyasalrsquo
oumlrguumltlenmeler olmadığını duumlşuumlnmek yanıltıcıdır merkezi devletin zuhurunu
siyasallığın miladı olarak goumlren uygarlıkccedilı bakış accedilısının yansımasıdır
asabiyeti bedevi toplumla sınırlı tutan yaklaşımın uzantısıdır Bununla
birlikte şeflikler tekduumlze yapılar olmayıp tarihsel suumlreccedil iccedilinde daha karmaşık
oumlrguumltlenmelere doğru evrildikleri gibi kontrol edilen ekonomik kaynakların
imkacircn verdiği durumlarda merkezi devlet yapılarına doumlnuumlşme potansiyeli
taşırlar Şeflikler Flanneryrsquonin (1995) avcı-toplayıcı zuumlmreler (band)
otonom koumly toplulukları şeflikler ilkel devletler ve devlet şeklinde
sıraladığı ilerlemenin tarihsel uğraklarından birini oluştururlar uumlretici
guumlccedillerdeki gelişmeye bağlı olarak basitten karmaşığa doğru uzanan bir
ccedileşitliliğe sahiptirler
Şeflikler orta oumllccedilekli siyasal birimlerdir kuumlccediluumlk oumllccedilekli koumly temelli siyasal
birimler ile buumlyuumlk buumlrokratik devletlerarasındaki evrimsel boşluğu birbirine
bağlarlar (Earle 2013 27) Şeflikler soy oumlrguumltlenmesine dayalı toplumlardır
ve Morganrsquoın (1994) lsquosocietasrsquo tanımına karşılık gelirler Şefliğin merkezi
bir devlet oumlrguumltlenmesine (civitas) doğru evrilmesi buumlyuumlk oumllccediluumlde tarım ve
hayvancılıkta yoğunlaşma yoluyla tahsis edebileceği ekonomik artığın
buumlyuumlmesine bağlıdır Şefler kabile ccedilıkarlarının gerccedilekleşmesine yardımcı
olma kabiliyetlerine bağlı olarak ciddi bir toplumsal guumlce sahip olabilirlerse
de bu guumlccedil buumlyuumlk oumllccedilekli tarımsal toplumların elitlerine goumlre oldukccedila
sınırlıdır
Devlet oumlncesi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimini temsil eden şeflikler kuşkusuz
tuumlrdeş birimler değildir Oumlzellikle oumlrguumltlenmenin lsquokarmaşıklıkrsquo (complexity)
derecesi arttıkccedila şeflikleri arkaik devletlerden ayırt etmek zorlaşır ara
aşamaların varlığının kabuluuml zorunlu hale gelir Grinin (2011) bu zorluğu
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
94
karmaşık şeflikleri lsquoilkel devlet benzerirsquo (early state analogue) şeklinde
adlandırarak aşmaya ccedilalışmıştır Ona goumlre ilkel devlet benzerleri buumlyuumlkluumlk
sosyo-kuumlltuumlrel veveya siyasal karmaşıklık işlevsel farklılaşma ve yuumlruumltuumllen
goumlrevlerin oumllccedileği bakımından ilkel devletlerle mukayese edilebilen
akrabalık ideolojisine dayalı karmaşık devletsiz toplumların ccedileşitli formlarını
ifade eder Hawaii şefliklerini ve İslam oumlncesi Mekke gibi bağımsız oumlz
youmlnetime sahip kentleri bu kapsamda değerlendiren Grinin şefliklerden ilkel
devlete geccedilişi accedilıklayan iki farklı model oumlnerir lsquoDikeyrsquo modelde
şefliklerden doğrudan ilkel devletlere geccedililirken (Mezopotamya ve eski
Yunan toplumları) lsquoYatayrsquo modelde ise şeflikler oumlnce lsquoilkel devlet benzerirsquo
yapılara doumlnuumlşmekte bu yapılar uumlzerinden ilkel devlet aşamasına (Cengiz
Hanrsquoın Moğol imparatorluğu 1810rsquodan sonraki Hawaii toplumu gibi)
geccedililmektedir (Grinin 2011 256)
Şekil 3 Grininrsquoin (2011) İlkel Devlete Geccediliş Modellemesi
Ara aşamaları farklı biccedilimlerde kurgulamak muumlmkuumln olsa da şefliklerden
devletlere geccediliş suumlrecini belirleyen ana etmenlerin toplumsalyoumlnetsel
uzmanlaşma ve -karar verme faaliyetlerindeki hiyerarşiye goumlnderme yapan-
karmaşıklık derecesi olduğu soumlylenebilir
Tarım ve hayvancılığa dayalı geccedilim sistemlerinin lsquoyaygınrsquo yapısı şefliklerin
heterarşik (merkezileşmemiş dağınık merkezli) siyasal yapısını
koşullandırır Ancak buna dayanarak şefliklerin farklılaşmamış bir toplumsal
yapı uumlzerinde yuumlkseldikleri varsayılamaz Şeflik duumlzeyindeki toplumlar
goumlrece eşitlikccedili otonom koumly toplulukları ile sınıflı toplumlar arasında yer
alan ruumltbe sıralamasına (ranking) sahip toplumlardır Toplumsal eşitsizlik
bakımından şefliklerin devletlerden başlıca farkı ruumltbe toplumları en
yuumlksekten en aşağıya doğru bir statuuml suumlrekliliğine (continuum of status)
sahip iken arkaik devletlerde bireylerin en azından lsquoyoumlneten ve youmlnetilenrsquo
olmak uumlzere -aralarında evlilikler bulunmayan- gerccedilek bir katmanlaşmaya
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
95
(stratification) sahip olmalarıdır Devletin yuumlkselişi ile birlikte şefliklerdeki
duumlşuumlk ruumltbeli aileler onları ortak atalara bağlayan bu continuumrsquodan
koparlar ve kalıcı alt sınıflara doumlnuumlşuumlrler (Flannery 1995 15-16) Oumlzetle
şefliklerde siyasal iktidarın kahır ve şiddetten uzak sınırlandırılmış
goumlruumlnuumlmuuml muumllk-devlet oumlrguumltlenmesine goumlredir
Bedeviliğin ilkeleri siyasal iktidar uumlzerinde sınırlayıcı rol oynayan
lsquooumlzguumlrluumlk eşitlik ve kardeşlikrsquotir Başkanların farklı unvanları (Ruesacirc
Chiefs Big Men Paramounts vs) olsa da ayrıcalıklı uumlstuumlnluumlkleri bulunmaz
lsquoBaşkanlık ululuktan ibaret olup ona başkaları uyrukluk ediyorsa da o kahır
ve kuvvetle huumlkmuumlnuuml yuumlruumltmek kudretinde değildirrsquo (I 353) Başkan lsquoyerelrsquo
bir oumlneme sahip olmakla yetinmek ve kendisine atfedilen ululuğu yiğitlik ve
sistematik coumlmertlik (noblesse oblige)19
goumlsterileriyle kanıtlamak
zorundadır Başkanın başkan (şef) olarak kalabilmesi ailesine
hizmetkacircrlarına ve korkulan bir savaşccedilı ve değerli bir dost olarak sahip
olduğu itibara bağlıdır (Earle 2013 147) Bir kabile reisinin fiili bir
otoriteye sahip olabildiği tek durum savaş veya savaş hazırlığı ile ilgili
faaliyetlerdir Savunma ve saldırı dışında kabile kaynaklarının oumlrguumltlenip
seferber edilmesi oumlrneğin angarya yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile kamusal imar faaliyetleri
yuumlruumltuumllmesi gibi durumlar ancak karmaşıklık duumlzeyi yuumlksek şefliklerde
goumlruumlluumlr
Hemen fark edileceği gibi soy birimlerine dayanan toplumların
lsquodemokratikrsquo ve eşitlikccedili yapısı huumlkuumlmdarlık ve Muumllk oumlrguumltlenmesiyle
karşıtlık iccedilindedir Soy sistemi ancak şeflikbaşkanlık temelindeki iktidar
stratejileri iccedilin bir dayanak sağlar Bedevi toplumlardaki şefliğin bu durumu
uumlretici guumlccedillerin goumlrece duumlşuumlk duumlzeyi ile ilgilidir Uumlretim geccedilimlik
ekonominin oumltesine geccedilemediğinden politik ekonomi lsquomerkezirsquo bir şekilde
denetlenemez Dolayısıyla toplum uumlzerinde ekonomik askeri ve ideolojik bir
denetim kurmak zorlaşır (Earle 2013 238) Savaşın ganimet ve yağmanın
meşru sayılması bu yuumlzdendir Yiğitlik ve kahramanlığın yuumlceltilmesi bu
meşruiyetin tahkimi accedilısından gereklidir
Bedeviliğin goumlruumlnuumlmuuml yiğitlik kahramanlık ve şiddet goumlsterisine dayanır
lsquoŞiddet ve kuvvet bunlar iccedilin bir yaradılış şecaat bir karakter olmuş[tur]helliprsquo
(I 315) Kurucu asabiyeti damgalayan bu oumlzellikler diyalektik biccedilimde
Muumllkrsquouumln taşıyıcı suumltunlarına doumlnuumlşecektir Kişisel haysiyet doğruluk
karakter ve yiğitlik barbarlarda yuumlceltilen başlıca oumlzelliklerdir (Engels 1971
136) Esasen iccedillerinden birinin onlara liderlik etmesi de bu oumlzelliklere sahip
olması sayesindedir Yoksa tevaruumls edilen veya miras bırakılan (kalıtsal) bir
19 Fransızca koumlkenli bu deyim lsquosoyluluk mecbur kılarrsquo (nobility obliges) anlamına gelir yuumlksek statuumlye sahip kişileri duumlşuumlk statuumlluuml kişilere karşı asil ve lsquocoumlmertrsquo davranmakla yuumlkuumlmluuml kılan toplumsal kuralı
ifade eder Ayrıntılar iccedilin bkz Fiddick vd (2013) A Cross-Cultural Study of Noblesse Oblige in
Economic Decision-Making Human Nature 24(3) 318-335 DOI 101007s12110-013-9169-9
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
96
liderlik soumlz konusu değildir Liderlik ancak suumlrekli olarak toplumsal artı ile
beslendiği takdirde kalıtsal bir şefliğe (başkanlık) doumlnuumlşebilir (Şenel 1982
131) Kabilenin demokratik20
yapısı tarafından sınırlandırılan başkan servet
youmlnuumlnden kabilenin geri kalan uumlyelerinden daha zengin değildir Bununla
birlikte o da coumlmertliği ile -borccedillu kılarak- siyasal anlamda onları
sınırlandırmıştır Cebir ve şiddet kabiliyeti kendi asabiyetine youmlnelik
olmayıp duumlşman sayılan kabilelerin sindirilmesi saldırganların
puumlskuumlrtuumllmesi ganimetler elde edilmesi iccedilindir
Arap şairi bu şiddet eğiliminin korkulası değil oumlvuumlnuumllesi bir durum olduğunu
edebi bir dille anlatır lsquoBizden hiccedil bir soylu kişi yatağında oumllmemiştir kanı
vurulduğu yerden başka yere akmamıştırrsquo (Oumlzcan 2011 39) Kuzeyli
(Nordic) halkların edebi incelik bakımından bundan geri kalmayan
efsaneleri goumlrece daha gerccedilekccedili bir anlatıma sahiptir lsquohellip Gunnar o ana
kadar sekiz adam yaralamış ve bunlardan ikisini oumllduumlrmuumlştuuml Şimdi kendisi
de iki yerinden yaralandı fakat herkes onun ne yaralanmaktan ne de oumlluumlmuumln
kendisinden ccedilekinmediğinde hemfikirdirsquo (Earle 2013 147)
Bedeviliğin şefliğe ve nihayetinde Muumllk oluşumuna goumltuumlren bu lsquoşiddetlirsquo
goumlruumlntuumlsuuml Mukaddimersquode insanın doğası ile ilişkilendirilir lsquoBirbirine
zulmetmek ve tecavuumlzlerde bulunmak insanlar iccedilin bir hulk [yaratılış] ve
karakter olmuşturrsquo (I 321) İbn Haldun insanları devlet oumlrguumltlenmesine
goumltuumlren nedenler konusunda Hobbesrsquoun habercisi gibidir lsquohellip Birbirinin
saldırganlığından kendilerini korumak iccedilin insanlar yasakccedilıya21
(huumlkuumlmet ve
hakime) muhtaccediltırlar Yoksa duumlşmanlık ve zuluumlm insanın hayvani olan bir
tabiatı olduğu iccedilin insanlar birbirlerine saldırırlar ve tecavuumlzlerde
bulunurlarrsquo (I 103)
Bedeviliğin yaşam alanı badiyedir Badiye aslında hazari toplumun
uzağındaki bir mekacircn değildir kentin bağ ve bahccedilelerinin bittiği ekonomik
ve demografik yoğunlaşmanın azaldığı yerde badiye başlar Bedevi kenti
ccedilevreleyen kırsal alanla onu ccedilevreleyen ccediloumllde yaşar Boumlyle bir coğrafyada
maddi ilerleme yolları doğanın kendisi tarafından kesilmiştir Ccediloumll kabile
oumlrguumltlenmesinin oumltesine geccedilmeye imkan verecek maddi koşulları sağlamaz
Oumlrneğin Araplarda ataların tanrılarının sabit kutsal mekacircnlarından
(sanctuary) uzaklaşmak anlamına gelen yaygın goumlccedillerden dolayı din kabile
duygusundan ccedilok ayrışmış Arapların İslam oumlncesi dinsel gelişimi diğer
antik toplumlarda olduğu gibi bedevilikten ccedilıkış yolu sağlamamıştır (Smith
1894 34 47) Bu durum bedevi yaşam tarzının İslamrsquoın yuumlkselişinde bir
avantaj sağlamış olabileceğini duumlşuumlnduumlruumlr Ccediluumlnkuuml bedevi bir Arap başka bir
20 Kabilenin-klanın demokratik yapısı modern anlamda temsili ve doğrudan demokrasilerle koşutluk iccedilermez Tuumlm toplumu ilgilendiren kararların toplumun tuumlm erkek uumlyelerinin toplanıp daha ccedilok yaşlıların
konuştuğu toplantılarda alınmasını ifade eder (Şenel 1982 217) 21 Ugan (1989) ccedilevirisindeki lsquoyasakccedilırsquo yerine lsquootoritersquo soumlzcuumlğuuml daha uygun goumlruumlnmektedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
93
karşılıklı bağımlılığı koşullandırır Konukseverlik kuralları ve yiyeceğin
(oumlzellikle et) boumlluumlnmesine ilişkin gelenekler hazari toplumdaki uygarca
jestlerden daha etkili bir gıda paylaşım oumlruumlntuumlsuumlnuuml tahkim eder Bir başka
deyişle onları coumlmert yapan şey ihtiyaccedil maddelerinin yeterli değil aksine kıt
olmasıdır (Evans-Pritchardrsquotan nakleden Sahlins 2010 206)
Bedevi toplumda yuumlruumlrluumlkteki cezai yaptırımlar bile buumlyuumlk oumllccediluumlde ekolojik
koşulların tayin ettiği geccedilim imkanlarının desteklenmesine youmlneliktir
Oumlrneğin oumllduumlrme ve yaralamalar mağdurların muumltevazı bir suumlruumlye sahip
olmasıyla sonuccedillanabilir Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlneminde bir
adamın lsquodiyetrsquo olarak değeri 100 deve veya 200 sığır veya 2000 koyuna
denktir (TDV-9 1994 475) Geccedilim kaynaklarının değer oumllccediluumlsuuml olarak kabul
edildiği benzer pratikleri İslam oumlncesi Arap toplumunda ve diğer bedevi
toplumlarda da goumlrmek muumlmkuumlnduumlr Eski Nors dilinde buumlyuumlkbaş hayvan (feacute)
soumlzcuumlğuuml servet anlamına geliyordu (Earle 2013 122)
Bedeviliğin siyasal oumlrguumltlenmesi şefliklerdir Şefliklerin lsquosiyasalrsquo
oumlrguumltlenmeler olmadığını duumlşuumlnmek yanıltıcıdır merkezi devletin zuhurunu
siyasallığın miladı olarak goumlren uygarlıkccedilı bakış accedilısının yansımasıdır
asabiyeti bedevi toplumla sınırlı tutan yaklaşımın uzantısıdır Bununla
birlikte şeflikler tekduumlze yapılar olmayıp tarihsel suumlreccedil iccedilinde daha karmaşık
oumlrguumltlenmelere doğru evrildikleri gibi kontrol edilen ekonomik kaynakların
imkacircn verdiği durumlarda merkezi devlet yapılarına doumlnuumlşme potansiyeli
taşırlar Şeflikler Flanneryrsquonin (1995) avcı-toplayıcı zuumlmreler (band)
otonom koumly toplulukları şeflikler ilkel devletler ve devlet şeklinde
sıraladığı ilerlemenin tarihsel uğraklarından birini oluştururlar uumlretici
guumlccedillerdeki gelişmeye bağlı olarak basitten karmaşığa doğru uzanan bir
ccedileşitliliğe sahiptirler
Şeflikler orta oumllccedilekli siyasal birimlerdir kuumlccediluumlk oumllccedilekli koumly temelli siyasal
birimler ile buumlyuumlk buumlrokratik devletlerarasındaki evrimsel boşluğu birbirine
bağlarlar (Earle 2013 27) Şeflikler soy oumlrguumltlenmesine dayalı toplumlardır
ve Morganrsquoın (1994) lsquosocietasrsquo tanımına karşılık gelirler Şefliğin merkezi
bir devlet oumlrguumltlenmesine (civitas) doğru evrilmesi buumlyuumlk oumllccediluumlde tarım ve
hayvancılıkta yoğunlaşma yoluyla tahsis edebileceği ekonomik artığın
buumlyuumlmesine bağlıdır Şefler kabile ccedilıkarlarının gerccedilekleşmesine yardımcı
olma kabiliyetlerine bağlı olarak ciddi bir toplumsal guumlce sahip olabilirlerse
de bu guumlccedil buumlyuumlk oumllccedilekli tarımsal toplumların elitlerine goumlre oldukccedila
sınırlıdır
Devlet oumlncesi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimini temsil eden şeflikler kuşkusuz
tuumlrdeş birimler değildir Oumlzellikle oumlrguumltlenmenin lsquokarmaşıklıkrsquo (complexity)
derecesi arttıkccedila şeflikleri arkaik devletlerden ayırt etmek zorlaşır ara
aşamaların varlığının kabuluuml zorunlu hale gelir Grinin (2011) bu zorluğu
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
94
karmaşık şeflikleri lsquoilkel devlet benzerirsquo (early state analogue) şeklinde
adlandırarak aşmaya ccedilalışmıştır Ona goumlre ilkel devlet benzerleri buumlyuumlkluumlk
sosyo-kuumlltuumlrel veveya siyasal karmaşıklık işlevsel farklılaşma ve yuumlruumltuumllen
goumlrevlerin oumllccedileği bakımından ilkel devletlerle mukayese edilebilen
akrabalık ideolojisine dayalı karmaşık devletsiz toplumların ccedileşitli formlarını
ifade eder Hawaii şefliklerini ve İslam oumlncesi Mekke gibi bağımsız oumlz
youmlnetime sahip kentleri bu kapsamda değerlendiren Grinin şefliklerden ilkel
devlete geccedilişi accedilıklayan iki farklı model oumlnerir lsquoDikeyrsquo modelde
şefliklerden doğrudan ilkel devletlere geccedililirken (Mezopotamya ve eski
Yunan toplumları) lsquoYatayrsquo modelde ise şeflikler oumlnce lsquoilkel devlet benzerirsquo
yapılara doumlnuumlşmekte bu yapılar uumlzerinden ilkel devlet aşamasına (Cengiz
Hanrsquoın Moğol imparatorluğu 1810rsquodan sonraki Hawaii toplumu gibi)
geccedililmektedir (Grinin 2011 256)
Şekil 3 Grininrsquoin (2011) İlkel Devlete Geccediliş Modellemesi
Ara aşamaları farklı biccedilimlerde kurgulamak muumlmkuumln olsa da şefliklerden
devletlere geccediliş suumlrecini belirleyen ana etmenlerin toplumsalyoumlnetsel
uzmanlaşma ve -karar verme faaliyetlerindeki hiyerarşiye goumlnderme yapan-
karmaşıklık derecesi olduğu soumlylenebilir
Tarım ve hayvancılığa dayalı geccedilim sistemlerinin lsquoyaygınrsquo yapısı şefliklerin
heterarşik (merkezileşmemiş dağınık merkezli) siyasal yapısını
koşullandırır Ancak buna dayanarak şefliklerin farklılaşmamış bir toplumsal
yapı uumlzerinde yuumlkseldikleri varsayılamaz Şeflik duumlzeyindeki toplumlar
goumlrece eşitlikccedili otonom koumly toplulukları ile sınıflı toplumlar arasında yer
alan ruumltbe sıralamasına (ranking) sahip toplumlardır Toplumsal eşitsizlik
bakımından şefliklerin devletlerden başlıca farkı ruumltbe toplumları en
yuumlksekten en aşağıya doğru bir statuuml suumlrekliliğine (continuum of status)
sahip iken arkaik devletlerde bireylerin en azından lsquoyoumlneten ve youmlnetilenrsquo
olmak uumlzere -aralarında evlilikler bulunmayan- gerccedilek bir katmanlaşmaya
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
95
(stratification) sahip olmalarıdır Devletin yuumlkselişi ile birlikte şefliklerdeki
duumlşuumlk ruumltbeli aileler onları ortak atalara bağlayan bu continuumrsquodan
koparlar ve kalıcı alt sınıflara doumlnuumlşuumlrler (Flannery 1995 15-16) Oumlzetle
şefliklerde siyasal iktidarın kahır ve şiddetten uzak sınırlandırılmış
goumlruumlnuumlmuuml muumllk-devlet oumlrguumltlenmesine goumlredir
Bedeviliğin ilkeleri siyasal iktidar uumlzerinde sınırlayıcı rol oynayan
lsquooumlzguumlrluumlk eşitlik ve kardeşlikrsquotir Başkanların farklı unvanları (Ruesacirc
Chiefs Big Men Paramounts vs) olsa da ayrıcalıklı uumlstuumlnluumlkleri bulunmaz
lsquoBaşkanlık ululuktan ibaret olup ona başkaları uyrukluk ediyorsa da o kahır
ve kuvvetle huumlkmuumlnuuml yuumlruumltmek kudretinde değildirrsquo (I 353) Başkan lsquoyerelrsquo
bir oumlneme sahip olmakla yetinmek ve kendisine atfedilen ululuğu yiğitlik ve
sistematik coumlmertlik (noblesse oblige)19
goumlsterileriyle kanıtlamak
zorundadır Başkanın başkan (şef) olarak kalabilmesi ailesine
hizmetkacircrlarına ve korkulan bir savaşccedilı ve değerli bir dost olarak sahip
olduğu itibara bağlıdır (Earle 2013 147) Bir kabile reisinin fiili bir
otoriteye sahip olabildiği tek durum savaş veya savaş hazırlığı ile ilgili
faaliyetlerdir Savunma ve saldırı dışında kabile kaynaklarının oumlrguumltlenip
seferber edilmesi oumlrneğin angarya yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile kamusal imar faaliyetleri
yuumlruumltuumllmesi gibi durumlar ancak karmaşıklık duumlzeyi yuumlksek şefliklerde
goumlruumlluumlr
Hemen fark edileceği gibi soy birimlerine dayanan toplumların
lsquodemokratikrsquo ve eşitlikccedili yapısı huumlkuumlmdarlık ve Muumllk oumlrguumltlenmesiyle
karşıtlık iccedilindedir Soy sistemi ancak şeflikbaşkanlık temelindeki iktidar
stratejileri iccedilin bir dayanak sağlar Bedevi toplumlardaki şefliğin bu durumu
uumlretici guumlccedillerin goumlrece duumlşuumlk duumlzeyi ile ilgilidir Uumlretim geccedilimlik
ekonominin oumltesine geccedilemediğinden politik ekonomi lsquomerkezirsquo bir şekilde
denetlenemez Dolayısıyla toplum uumlzerinde ekonomik askeri ve ideolojik bir
denetim kurmak zorlaşır (Earle 2013 238) Savaşın ganimet ve yağmanın
meşru sayılması bu yuumlzdendir Yiğitlik ve kahramanlığın yuumlceltilmesi bu
meşruiyetin tahkimi accedilısından gereklidir
Bedeviliğin goumlruumlnuumlmuuml yiğitlik kahramanlık ve şiddet goumlsterisine dayanır
lsquoŞiddet ve kuvvet bunlar iccedilin bir yaradılış şecaat bir karakter olmuş[tur]helliprsquo
(I 315) Kurucu asabiyeti damgalayan bu oumlzellikler diyalektik biccedilimde
Muumllkrsquouumln taşıyıcı suumltunlarına doumlnuumlşecektir Kişisel haysiyet doğruluk
karakter ve yiğitlik barbarlarda yuumlceltilen başlıca oumlzelliklerdir (Engels 1971
136) Esasen iccedillerinden birinin onlara liderlik etmesi de bu oumlzelliklere sahip
olması sayesindedir Yoksa tevaruumls edilen veya miras bırakılan (kalıtsal) bir
19 Fransızca koumlkenli bu deyim lsquosoyluluk mecbur kılarrsquo (nobility obliges) anlamına gelir yuumlksek statuumlye sahip kişileri duumlşuumlk statuumlluuml kişilere karşı asil ve lsquocoumlmertrsquo davranmakla yuumlkuumlmluuml kılan toplumsal kuralı
ifade eder Ayrıntılar iccedilin bkz Fiddick vd (2013) A Cross-Cultural Study of Noblesse Oblige in
Economic Decision-Making Human Nature 24(3) 318-335 DOI 101007s12110-013-9169-9
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
96
liderlik soumlz konusu değildir Liderlik ancak suumlrekli olarak toplumsal artı ile
beslendiği takdirde kalıtsal bir şefliğe (başkanlık) doumlnuumlşebilir (Şenel 1982
131) Kabilenin demokratik20
yapısı tarafından sınırlandırılan başkan servet
youmlnuumlnden kabilenin geri kalan uumlyelerinden daha zengin değildir Bununla
birlikte o da coumlmertliği ile -borccedillu kılarak- siyasal anlamda onları
sınırlandırmıştır Cebir ve şiddet kabiliyeti kendi asabiyetine youmlnelik
olmayıp duumlşman sayılan kabilelerin sindirilmesi saldırganların
puumlskuumlrtuumllmesi ganimetler elde edilmesi iccedilindir
Arap şairi bu şiddet eğiliminin korkulası değil oumlvuumlnuumllesi bir durum olduğunu
edebi bir dille anlatır lsquoBizden hiccedil bir soylu kişi yatağında oumllmemiştir kanı
vurulduğu yerden başka yere akmamıştırrsquo (Oumlzcan 2011 39) Kuzeyli
(Nordic) halkların edebi incelik bakımından bundan geri kalmayan
efsaneleri goumlrece daha gerccedilekccedili bir anlatıma sahiptir lsquohellip Gunnar o ana
kadar sekiz adam yaralamış ve bunlardan ikisini oumllduumlrmuumlştuuml Şimdi kendisi
de iki yerinden yaralandı fakat herkes onun ne yaralanmaktan ne de oumlluumlmuumln
kendisinden ccedilekinmediğinde hemfikirdirsquo (Earle 2013 147)
Bedeviliğin şefliğe ve nihayetinde Muumllk oluşumuna goumltuumlren bu lsquoşiddetlirsquo
goumlruumlntuumlsuuml Mukaddimersquode insanın doğası ile ilişkilendirilir lsquoBirbirine
zulmetmek ve tecavuumlzlerde bulunmak insanlar iccedilin bir hulk [yaratılış] ve
karakter olmuşturrsquo (I 321) İbn Haldun insanları devlet oumlrguumltlenmesine
goumltuumlren nedenler konusunda Hobbesrsquoun habercisi gibidir lsquohellip Birbirinin
saldırganlığından kendilerini korumak iccedilin insanlar yasakccedilıya21
(huumlkuumlmet ve
hakime) muhtaccediltırlar Yoksa duumlşmanlık ve zuluumlm insanın hayvani olan bir
tabiatı olduğu iccedilin insanlar birbirlerine saldırırlar ve tecavuumlzlerde
bulunurlarrsquo (I 103)
Bedeviliğin yaşam alanı badiyedir Badiye aslında hazari toplumun
uzağındaki bir mekacircn değildir kentin bağ ve bahccedilelerinin bittiği ekonomik
ve demografik yoğunlaşmanın azaldığı yerde badiye başlar Bedevi kenti
ccedilevreleyen kırsal alanla onu ccedilevreleyen ccediloumllde yaşar Boumlyle bir coğrafyada
maddi ilerleme yolları doğanın kendisi tarafından kesilmiştir Ccediloumll kabile
oumlrguumltlenmesinin oumltesine geccedilmeye imkan verecek maddi koşulları sağlamaz
Oumlrneğin Araplarda ataların tanrılarının sabit kutsal mekacircnlarından
(sanctuary) uzaklaşmak anlamına gelen yaygın goumlccedillerden dolayı din kabile
duygusundan ccedilok ayrışmış Arapların İslam oumlncesi dinsel gelişimi diğer
antik toplumlarda olduğu gibi bedevilikten ccedilıkış yolu sağlamamıştır (Smith
1894 34 47) Bu durum bedevi yaşam tarzının İslamrsquoın yuumlkselişinde bir
avantaj sağlamış olabileceğini duumlşuumlnduumlruumlr Ccediluumlnkuuml bedevi bir Arap başka bir
20 Kabilenin-klanın demokratik yapısı modern anlamda temsili ve doğrudan demokrasilerle koşutluk iccedilermez Tuumlm toplumu ilgilendiren kararların toplumun tuumlm erkek uumlyelerinin toplanıp daha ccedilok yaşlıların
konuştuğu toplantılarda alınmasını ifade eder (Şenel 1982 217) 21 Ugan (1989) ccedilevirisindeki lsquoyasakccedilırsquo yerine lsquootoritersquo soumlzcuumlğuuml daha uygun goumlruumlnmektedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
94
karmaşık şeflikleri lsquoilkel devlet benzerirsquo (early state analogue) şeklinde
adlandırarak aşmaya ccedilalışmıştır Ona goumlre ilkel devlet benzerleri buumlyuumlkluumlk
sosyo-kuumlltuumlrel veveya siyasal karmaşıklık işlevsel farklılaşma ve yuumlruumltuumllen
goumlrevlerin oumllccedileği bakımından ilkel devletlerle mukayese edilebilen
akrabalık ideolojisine dayalı karmaşık devletsiz toplumların ccedileşitli formlarını
ifade eder Hawaii şefliklerini ve İslam oumlncesi Mekke gibi bağımsız oumlz
youmlnetime sahip kentleri bu kapsamda değerlendiren Grinin şefliklerden ilkel
devlete geccedilişi accedilıklayan iki farklı model oumlnerir lsquoDikeyrsquo modelde
şefliklerden doğrudan ilkel devletlere geccedililirken (Mezopotamya ve eski
Yunan toplumları) lsquoYatayrsquo modelde ise şeflikler oumlnce lsquoilkel devlet benzerirsquo
yapılara doumlnuumlşmekte bu yapılar uumlzerinden ilkel devlet aşamasına (Cengiz
Hanrsquoın Moğol imparatorluğu 1810rsquodan sonraki Hawaii toplumu gibi)
geccedililmektedir (Grinin 2011 256)
Şekil 3 Grininrsquoin (2011) İlkel Devlete Geccediliş Modellemesi
Ara aşamaları farklı biccedilimlerde kurgulamak muumlmkuumln olsa da şefliklerden
devletlere geccediliş suumlrecini belirleyen ana etmenlerin toplumsalyoumlnetsel
uzmanlaşma ve -karar verme faaliyetlerindeki hiyerarşiye goumlnderme yapan-
karmaşıklık derecesi olduğu soumlylenebilir
Tarım ve hayvancılığa dayalı geccedilim sistemlerinin lsquoyaygınrsquo yapısı şefliklerin
heterarşik (merkezileşmemiş dağınık merkezli) siyasal yapısını
koşullandırır Ancak buna dayanarak şefliklerin farklılaşmamış bir toplumsal
yapı uumlzerinde yuumlkseldikleri varsayılamaz Şeflik duumlzeyindeki toplumlar
goumlrece eşitlikccedili otonom koumly toplulukları ile sınıflı toplumlar arasında yer
alan ruumltbe sıralamasına (ranking) sahip toplumlardır Toplumsal eşitsizlik
bakımından şefliklerin devletlerden başlıca farkı ruumltbe toplumları en
yuumlksekten en aşağıya doğru bir statuuml suumlrekliliğine (continuum of status)
sahip iken arkaik devletlerde bireylerin en azından lsquoyoumlneten ve youmlnetilenrsquo
olmak uumlzere -aralarında evlilikler bulunmayan- gerccedilek bir katmanlaşmaya
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
95
(stratification) sahip olmalarıdır Devletin yuumlkselişi ile birlikte şefliklerdeki
duumlşuumlk ruumltbeli aileler onları ortak atalara bağlayan bu continuumrsquodan
koparlar ve kalıcı alt sınıflara doumlnuumlşuumlrler (Flannery 1995 15-16) Oumlzetle
şefliklerde siyasal iktidarın kahır ve şiddetten uzak sınırlandırılmış
goumlruumlnuumlmuuml muumllk-devlet oumlrguumltlenmesine goumlredir
Bedeviliğin ilkeleri siyasal iktidar uumlzerinde sınırlayıcı rol oynayan
lsquooumlzguumlrluumlk eşitlik ve kardeşlikrsquotir Başkanların farklı unvanları (Ruesacirc
Chiefs Big Men Paramounts vs) olsa da ayrıcalıklı uumlstuumlnluumlkleri bulunmaz
lsquoBaşkanlık ululuktan ibaret olup ona başkaları uyrukluk ediyorsa da o kahır
ve kuvvetle huumlkmuumlnuuml yuumlruumltmek kudretinde değildirrsquo (I 353) Başkan lsquoyerelrsquo
bir oumlneme sahip olmakla yetinmek ve kendisine atfedilen ululuğu yiğitlik ve
sistematik coumlmertlik (noblesse oblige)19
goumlsterileriyle kanıtlamak
zorundadır Başkanın başkan (şef) olarak kalabilmesi ailesine
hizmetkacircrlarına ve korkulan bir savaşccedilı ve değerli bir dost olarak sahip
olduğu itibara bağlıdır (Earle 2013 147) Bir kabile reisinin fiili bir
otoriteye sahip olabildiği tek durum savaş veya savaş hazırlığı ile ilgili
faaliyetlerdir Savunma ve saldırı dışında kabile kaynaklarının oumlrguumltlenip
seferber edilmesi oumlrneğin angarya yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile kamusal imar faaliyetleri
yuumlruumltuumllmesi gibi durumlar ancak karmaşıklık duumlzeyi yuumlksek şefliklerde
goumlruumlluumlr
Hemen fark edileceği gibi soy birimlerine dayanan toplumların
lsquodemokratikrsquo ve eşitlikccedili yapısı huumlkuumlmdarlık ve Muumllk oumlrguumltlenmesiyle
karşıtlık iccedilindedir Soy sistemi ancak şeflikbaşkanlık temelindeki iktidar
stratejileri iccedilin bir dayanak sağlar Bedevi toplumlardaki şefliğin bu durumu
uumlretici guumlccedillerin goumlrece duumlşuumlk duumlzeyi ile ilgilidir Uumlretim geccedilimlik
ekonominin oumltesine geccedilemediğinden politik ekonomi lsquomerkezirsquo bir şekilde
denetlenemez Dolayısıyla toplum uumlzerinde ekonomik askeri ve ideolojik bir
denetim kurmak zorlaşır (Earle 2013 238) Savaşın ganimet ve yağmanın
meşru sayılması bu yuumlzdendir Yiğitlik ve kahramanlığın yuumlceltilmesi bu
meşruiyetin tahkimi accedilısından gereklidir
Bedeviliğin goumlruumlnuumlmuuml yiğitlik kahramanlık ve şiddet goumlsterisine dayanır
lsquoŞiddet ve kuvvet bunlar iccedilin bir yaradılış şecaat bir karakter olmuş[tur]helliprsquo
(I 315) Kurucu asabiyeti damgalayan bu oumlzellikler diyalektik biccedilimde
Muumllkrsquouumln taşıyıcı suumltunlarına doumlnuumlşecektir Kişisel haysiyet doğruluk
karakter ve yiğitlik barbarlarda yuumlceltilen başlıca oumlzelliklerdir (Engels 1971
136) Esasen iccedillerinden birinin onlara liderlik etmesi de bu oumlzelliklere sahip
olması sayesindedir Yoksa tevaruumls edilen veya miras bırakılan (kalıtsal) bir
19 Fransızca koumlkenli bu deyim lsquosoyluluk mecbur kılarrsquo (nobility obliges) anlamına gelir yuumlksek statuumlye sahip kişileri duumlşuumlk statuumlluuml kişilere karşı asil ve lsquocoumlmertrsquo davranmakla yuumlkuumlmluuml kılan toplumsal kuralı
ifade eder Ayrıntılar iccedilin bkz Fiddick vd (2013) A Cross-Cultural Study of Noblesse Oblige in
Economic Decision-Making Human Nature 24(3) 318-335 DOI 101007s12110-013-9169-9
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
96
liderlik soumlz konusu değildir Liderlik ancak suumlrekli olarak toplumsal artı ile
beslendiği takdirde kalıtsal bir şefliğe (başkanlık) doumlnuumlşebilir (Şenel 1982
131) Kabilenin demokratik20
yapısı tarafından sınırlandırılan başkan servet
youmlnuumlnden kabilenin geri kalan uumlyelerinden daha zengin değildir Bununla
birlikte o da coumlmertliği ile -borccedillu kılarak- siyasal anlamda onları
sınırlandırmıştır Cebir ve şiddet kabiliyeti kendi asabiyetine youmlnelik
olmayıp duumlşman sayılan kabilelerin sindirilmesi saldırganların
puumlskuumlrtuumllmesi ganimetler elde edilmesi iccedilindir
Arap şairi bu şiddet eğiliminin korkulası değil oumlvuumlnuumllesi bir durum olduğunu
edebi bir dille anlatır lsquoBizden hiccedil bir soylu kişi yatağında oumllmemiştir kanı
vurulduğu yerden başka yere akmamıştırrsquo (Oumlzcan 2011 39) Kuzeyli
(Nordic) halkların edebi incelik bakımından bundan geri kalmayan
efsaneleri goumlrece daha gerccedilekccedili bir anlatıma sahiptir lsquohellip Gunnar o ana
kadar sekiz adam yaralamış ve bunlardan ikisini oumllduumlrmuumlştuuml Şimdi kendisi
de iki yerinden yaralandı fakat herkes onun ne yaralanmaktan ne de oumlluumlmuumln
kendisinden ccedilekinmediğinde hemfikirdirsquo (Earle 2013 147)
Bedeviliğin şefliğe ve nihayetinde Muumllk oluşumuna goumltuumlren bu lsquoşiddetlirsquo
goumlruumlntuumlsuuml Mukaddimersquode insanın doğası ile ilişkilendirilir lsquoBirbirine
zulmetmek ve tecavuumlzlerde bulunmak insanlar iccedilin bir hulk [yaratılış] ve
karakter olmuşturrsquo (I 321) İbn Haldun insanları devlet oumlrguumltlenmesine
goumltuumlren nedenler konusunda Hobbesrsquoun habercisi gibidir lsquohellip Birbirinin
saldırganlığından kendilerini korumak iccedilin insanlar yasakccedilıya21
(huumlkuumlmet ve
hakime) muhtaccediltırlar Yoksa duumlşmanlık ve zuluumlm insanın hayvani olan bir
tabiatı olduğu iccedilin insanlar birbirlerine saldırırlar ve tecavuumlzlerde
bulunurlarrsquo (I 103)
Bedeviliğin yaşam alanı badiyedir Badiye aslında hazari toplumun
uzağındaki bir mekacircn değildir kentin bağ ve bahccedilelerinin bittiği ekonomik
ve demografik yoğunlaşmanın azaldığı yerde badiye başlar Bedevi kenti
ccedilevreleyen kırsal alanla onu ccedilevreleyen ccediloumllde yaşar Boumlyle bir coğrafyada
maddi ilerleme yolları doğanın kendisi tarafından kesilmiştir Ccediloumll kabile
oumlrguumltlenmesinin oumltesine geccedilmeye imkan verecek maddi koşulları sağlamaz
Oumlrneğin Araplarda ataların tanrılarının sabit kutsal mekacircnlarından
(sanctuary) uzaklaşmak anlamına gelen yaygın goumlccedillerden dolayı din kabile
duygusundan ccedilok ayrışmış Arapların İslam oumlncesi dinsel gelişimi diğer
antik toplumlarda olduğu gibi bedevilikten ccedilıkış yolu sağlamamıştır (Smith
1894 34 47) Bu durum bedevi yaşam tarzının İslamrsquoın yuumlkselişinde bir
avantaj sağlamış olabileceğini duumlşuumlnduumlruumlr Ccediluumlnkuuml bedevi bir Arap başka bir
20 Kabilenin-klanın demokratik yapısı modern anlamda temsili ve doğrudan demokrasilerle koşutluk iccedilermez Tuumlm toplumu ilgilendiren kararların toplumun tuumlm erkek uumlyelerinin toplanıp daha ccedilok yaşlıların
konuştuğu toplantılarda alınmasını ifade eder (Şenel 1982 217) 21 Ugan (1989) ccedilevirisindeki lsquoyasakccedilırsquo yerine lsquootoritersquo soumlzcuumlğuuml daha uygun goumlruumlnmektedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
95
(stratification) sahip olmalarıdır Devletin yuumlkselişi ile birlikte şefliklerdeki
duumlşuumlk ruumltbeli aileler onları ortak atalara bağlayan bu continuumrsquodan
koparlar ve kalıcı alt sınıflara doumlnuumlşuumlrler (Flannery 1995 15-16) Oumlzetle
şefliklerde siyasal iktidarın kahır ve şiddetten uzak sınırlandırılmış
goumlruumlnuumlmuuml muumllk-devlet oumlrguumltlenmesine goumlredir
Bedeviliğin ilkeleri siyasal iktidar uumlzerinde sınırlayıcı rol oynayan
lsquooumlzguumlrluumlk eşitlik ve kardeşlikrsquotir Başkanların farklı unvanları (Ruesacirc
Chiefs Big Men Paramounts vs) olsa da ayrıcalıklı uumlstuumlnluumlkleri bulunmaz
lsquoBaşkanlık ululuktan ibaret olup ona başkaları uyrukluk ediyorsa da o kahır
ve kuvvetle huumlkmuumlnuuml yuumlruumltmek kudretinde değildirrsquo (I 353) Başkan lsquoyerelrsquo
bir oumlneme sahip olmakla yetinmek ve kendisine atfedilen ululuğu yiğitlik ve
sistematik coumlmertlik (noblesse oblige)19
goumlsterileriyle kanıtlamak
zorundadır Başkanın başkan (şef) olarak kalabilmesi ailesine
hizmetkacircrlarına ve korkulan bir savaşccedilı ve değerli bir dost olarak sahip
olduğu itibara bağlıdır (Earle 2013 147) Bir kabile reisinin fiili bir
otoriteye sahip olabildiği tek durum savaş veya savaş hazırlığı ile ilgili
faaliyetlerdir Savunma ve saldırı dışında kabile kaynaklarının oumlrguumltlenip
seferber edilmesi oumlrneğin angarya yuumlkuumlmluumlluumlğuuml ile kamusal imar faaliyetleri
yuumlruumltuumllmesi gibi durumlar ancak karmaşıklık duumlzeyi yuumlksek şefliklerde
goumlruumlluumlr
Hemen fark edileceği gibi soy birimlerine dayanan toplumların
lsquodemokratikrsquo ve eşitlikccedili yapısı huumlkuumlmdarlık ve Muumllk oumlrguumltlenmesiyle
karşıtlık iccedilindedir Soy sistemi ancak şeflikbaşkanlık temelindeki iktidar
stratejileri iccedilin bir dayanak sağlar Bedevi toplumlardaki şefliğin bu durumu
uumlretici guumlccedillerin goumlrece duumlşuumlk duumlzeyi ile ilgilidir Uumlretim geccedilimlik
ekonominin oumltesine geccedilemediğinden politik ekonomi lsquomerkezirsquo bir şekilde
denetlenemez Dolayısıyla toplum uumlzerinde ekonomik askeri ve ideolojik bir
denetim kurmak zorlaşır (Earle 2013 238) Savaşın ganimet ve yağmanın
meşru sayılması bu yuumlzdendir Yiğitlik ve kahramanlığın yuumlceltilmesi bu
meşruiyetin tahkimi accedilısından gereklidir
Bedeviliğin goumlruumlnuumlmuuml yiğitlik kahramanlık ve şiddet goumlsterisine dayanır
lsquoŞiddet ve kuvvet bunlar iccedilin bir yaradılış şecaat bir karakter olmuş[tur]helliprsquo
(I 315) Kurucu asabiyeti damgalayan bu oumlzellikler diyalektik biccedilimde
Muumllkrsquouumln taşıyıcı suumltunlarına doumlnuumlşecektir Kişisel haysiyet doğruluk
karakter ve yiğitlik barbarlarda yuumlceltilen başlıca oumlzelliklerdir (Engels 1971
136) Esasen iccedillerinden birinin onlara liderlik etmesi de bu oumlzelliklere sahip
olması sayesindedir Yoksa tevaruumls edilen veya miras bırakılan (kalıtsal) bir
19 Fransızca koumlkenli bu deyim lsquosoyluluk mecbur kılarrsquo (nobility obliges) anlamına gelir yuumlksek statuumlye sahip kişileri duumlşuumlk statuumlluuml kişilere karşı asil ve lsquocoumlmertrsquo davranmakla yuumlkuumlmluuml kılan toplumsal kuralı
ifade eder Ayrıntılar iccedilin bkz Fiddick vd (2013) A Cross-Cultural Study of Noblesse Oblige in
Economic Decision-Making Human Nature 24(3) 318-335 DOI 101007s12110-013-9169-9
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
96
liderlik soumlz konusu değildir Liderlik ancak suumlrekli olarak toplumsal artı ile
beslendiği takdirde kalıtsal bir şefliğe (başkanlık) doumlnuumlşebilir (Şenel 1982
131) Kabilenin demokratik20
yapısı tarafından sınırlandırılan başkan servet
youmlnuumlnden kabilenin geri kalan uumlyelerinden daha zengin değildir Bununla
birlikte o da coumlmertliği ile -borccedillu kılarak- siyasal anlamda onları
sınırlandırmıştır Cebir ve şiddet kabiliyeti kendi asabiyetine youmlnelik
olmayıp duumlşman sayılan kabilelerin sindirilmesi saldırganların
puumlskuumlrtuumllmesi ganimetler elde edilmesi iccedilindir
Arap şairi bu şiddet eğiliminin korkulası değil oumlvuumlnuumllesi bir durum olduğunu
edebi bir dille anlatır lsquoBizden hiccedil bir soylu kişi yatağında oumllmemiştir kanı
vurulduğu yerden başka yere akmamıştırrsquo (Oumlzcan 2011 39) Kuzeyli
(Nordic) halkların edebi incelik bakımından bundan geri kalmayan
efsaneleri goumlrece daha gerccedilekccedili bir anlatıma sahiptir lsquohellip Gunnar o ana
kadar sekiz adam yaralamış ve bunlardan ikisini oumllduumlrmuumlştuuml Şimdi kendisi
de iki yerinden yaralandı fakat herkes onun ne yaralanmaktan ne de oumlluumlmuumln
kendisinden ccedilekinmediğinde hemfikirdirsquo (Earle 2013 147)
Bedeviliğin şefliğe ve nihayetinde Muumllk oluşumuna goumltuumlren bu lsquoşiddetlirsquo
goumlruumlntuumlsuuml Mukaddimersquode insanın doğası ile ilişkilendirilir lsquoBirbirine
zulmetmek ve tecavuumlzlerde bulunmak insanlar iccedilin bir hulk [yaratılış] ve
karakter olmuşturrsquo (I 321) İbn Haldun insanları devlet oumlrguumltlenmesine
goumltuumlren nedenler konusunda Hobbesrsquoun habercisi gibidir lsquohellip Birbirinin
saldırganlığından kendilerini korumak iccedilin insanlar yasakccedilıya21
(huumlkuumlmet ve
hakime) muhtaccediltırlar Yoksa duumlşmanlık ve zuluumlm insanın hayvani olan bir
tabiatı olduğu iccedilin insanlar birbirlerine saldırırlar ve tecavuumlzlerde
bulunurlarrsquo (I 103)
Bedeviliğin yaşam alanı badiyedir Badiye aslında hazari toplumun
uzağındaki bir mekacircn değildir kentin bağ ve bahccedilelerinin bittiği ekonomik
ve demografik yoğunlaşmanın azaldığı yerde badiye başlar Bedevi kenti
ccedilevreleyen kırsal alanla onu ccedilevreleyen ccediloumllde yaşar Boumlyle bir coğrafyada
maddi ilerleme yolları doğanın kendisi tarafından kesilmiştir Ccediloumll kabile
oumlrguumltlenmesinin oumltesine geccedilmeye imkan verecek maddi koşulları sağlamaz
Oumlrneğin Araplarda ataların tanrılarının sabit kutsal mekacircnlarından
(sanctuary) uzaklaşmak anlamına gelen yaygın goumlccedillerden dolayı din kabile
duygusundan ccedilok ayrışmış Arapların İslam oumlncesi dinsel gelişimi diğer
antik toplumlarda olduğu gibi bedevilikten ccedilıkış yolu sağlamamıştır (Smith
1894 34 47) Bu durum bedevi yaşam tarzının İslamrsquoın yuumlkselişinde bir
avantaj sağlamış olabileceğini duumlşuumlnduumlruumlr Ccediluumlnkuuml bedevi bir Arap başka bir
20 Kabilenin-klanın demokratik yapısı modern anlamda temsili ve doğrudan demokrasilerle koşutluk iccedilermez Tuumlm toplumu ilgilendiren kararların toplumun tuumlm erkek uumlyelerinin toplanıp daha ccedilok yaşlıların
konuştuğu toplantılarda alınmasını ifade eder (Şenel 1982 217) 21 Ugan (1989) ccedilevirisindeki lsquoyasakccedilırsquo yerine lsquootoritersquo soumlzcuumlğuuml daha uygun goumlruumlnmektedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
96
liderlik soumlz konusu değildir Liderlik ancak suumlrekli olarak toplumsal artı ile
beslendiği takdirde kalıtsal bir şefliğe (başkanlık) doumlnuumlşebilir (Şenel 1982
131) Kabilenin demokratik20
yapısı tarafından sınırlandırılan başkan servet
youmlnuumlnden kabilenin geri kalan uumlyelerinden daha zengin değildir Bununla
birlikte o da coumlmertliği ile -borccedillu kılarak- siyasal anlamda onları
sınırlandırmıştır Cebir ve şiddet kabiliyeti kendi asabiyetine youmlnelik
olmayıp duumlşman sayılan kabilelerin sindirilmesi saldırganların
puumlskuumlrtuumllmesi ganimetler elde edilmesi iccedilindir
Arap şairi bu şiddet eğiliminin korkulası değil oumlvuumlnuumllesi bir durum olduğunu
edebi bir dille anlatır lsquoBizden hiccedil bir soylu kişi yatağında oumllmemiştir kanı
vurulduğu yerden başka yere akmamıştırrsquo (Oumlzcan 2011 39) Kuzeyli
(Nordic) halkların edebi incelik bakımından bundan geri kalmayan
efsaneleri goumlrece daha gerccedilekccedili bir anlatıma sahiptir lsquohellip Gunnar o ana
kadar sekiz adam yaralamış ve bunlardan ikisini oumllduumlrmuumlştuuml Şimdi kendisi
de iki yerinden yaralandı fakat herkes onun ne yaralanmaktan ne de oumlluumlmuumln
kendisinden ccedilekinmediğinde hemfikirdirsquo (Earle 2013 147)
Bedeviliğin şefliğe ve nihayetinde Muumllk oluşumuna goumltuumlren bu lsquoşiddetlirsquo
goumlruumlntuumlsuuml Mukaddimersquode insanın doğası ile ilişkilendirilir lsquoBirbirine
zulmetmek ve tecavuumlzlerde bulunmak insanlar iccedilin bir hulk [yaratılış] ve
karakter olmuşturrsquo (I 321) İbn Haldun insanları devlet oumlrguumltlenmesine
goumltuumlren nedenler konusunda Hobbesrsquoun habercisi gibidir lsquohellip Birbirinin
saldırganlığından kendilerini korumak iccedilin insanlar yasakccedilıya21
(huumlkuumlmet ve
hakime) muhtaccediltırlar Yoksa duumlşmanlık ve zuluumlm insanın hayvani olan bir
tabiatı olduğu iccedilin insanlar birbirlerine saldırırlar ve tecavuumlzlerde
bulunurlarrsquo (I 103)
Bedeviliğin yaşam alanı badiyedir Badiye aslında hazari toplumun
uzağındaki bir mekacircn değildir kentin bağ ve bahccedilelerinin bittiği ekonomik
ve demografik yoğunlaşmanın azaldığı yerde badiye başlar Bedevi kenti
ccedilevreleyen kırsal alanla onu ccedilevreleyen ccediloumllde yaşar Boumlyle bir coğrafyada
maddi ilerleme yolları doğanın kendisi tarafından kesilmiştir Ccediloumll kabile
oumlrguumltlenmesinin oumltesine geccedilmeye imkan verecek maddi koşulları sağlamaz
Oumlrneğin Araplarda ataların tanrılarının sabit kutsal mekacircnlarından
(sanctuary) uzaklaşmak anlamına gelen yaygın goumlccedillerden dolayı din kabile
duygusundan ccedilok ayrışmış Arapların İslam oumlncesi dinsel gelişimi diğer
antik toplumlarda olduğu gibi bedevilikten ccedilıkış yolu sağlamamıştır (Smith
1894 34 47) Bu durum bedevi yaşam tarzının İslamrsquoın yuumlkselişinde bir
avantaj sağlamış olabileceğini duumlşuumlnduumlruumlr Ccediluumlnkuuml bedevi bir Arap başka bir
20 Kabilenin-klanın demokratik yapısı modern anlamda temsili ve doğrudan demokrasilerle koşutluk iccedilermez Tuumlm toplumu ilgilendiren kararların toplumun tuumlm erkek uumlyelerinin toplanıp daha ccedilok yaşlıların
konuştuğu toplantılarda alınmasını ifade eder (Şenel 1982 217) 21 Ugan (1989) ccedilevirisindeki lsquoyasakccedilırsquo yerine lsquootoritersquo soumlzcuumlğuuml daha uygun goumlruumlnmektedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
97
Arabı kendi hakimi olarak tanımaz onun boyun eğeceği tek huumlkuumlm
Tanrırsquonın huumlkmuumlduumlr lsquoAraplar ancak din ve iman tesiri ile tabiatlarında
değişiklik husule geldikten hellip sonra kendi kendilerinin hakimi olmuşlardırrsquo
(I 387) Onların Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa ulaşması buumltuumln Arap
asabiyetlerini tek bir asabiyet haline getirmeyi başaran İslam sayesinde
muumlmkuumln olmuştur
Peki neden boumlyle olmuştur Neden Araplar bir dini ilkenin yardımı olmadan
Muumllkrsquoe ve hazari Umranrsquoa geccedilememişlerdir Mukaddime barbar toplumların
karşılaştırmalı bir incelemesi olmadığından Arslanrsquoın (2014 168) bu
noktada tespit ettiği muğlaklığın22
Arap barbarlığı ile Akdeniz-Avrupa
barbarlığında egemen olan tanrı anlayışları arasındaki belli başlı
farklılıkların kavranmasıyla aşılabileceğini duumlşuumlnuumlyoruz Boumlyle bir kavrayış
bize buumltuumln bedevi toplumların dinsel anlamda aynı evrim ccedilizgisini
izlemediklerini de goumlsterecektir Burada sadece Semitik tanrıların genellikle
tribal karakterli oumlrneğin Antik Yunan tanrılarının ise cosmogonic karakterli
olduğunu yanıtın buumlyuumlk oumllccediluumlde badiye koşullarında gizli olduğunu
belirtmekle yetinelim23
Goumlruumlleceği gibi Mukaddimersquode merkezi devlet oumlrguumltlenmesinin (muumllk)
ortaya ccedilıkışı siyasal olanla sosyal olanın iccedil iccedileliği hatta oumlzdeşliği temelinde
gerekccedilelendirilmektedir Bu oumlrguumltlenmeyi karakterize eden kahır ve şiddet
pratikleri ise asabiyetin en saf formuyla damgalanan bedevi toplumun
bağrında gelişmektedir
Muumllk Devlet
Arapccedila lsquod-w-lrsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen devlet soumlzcuumlğuuml lsquotedavuumll eden doumlnuumlp
dolaşan şeyrsquo anlamına gelir Bu youmlnuumlyle oumlzellikle talih şans mutluluk
kavramlarını ifade etmek uumlzere kullanılması yaygındır Nitekim dilimizde
kullanımı devam eden lsquobaşına devlet kuşu konmakrsquo deyimindeki devlet kuşu
da lsquotalih kuşursquo anlamındadır Keza Kanunirsquonin meşhur beyitinde geccedilen
devlet soumlzcuumlğuuml saltanat değil lsquomutlulukrsquo anlamına gelmektedir24
22 lsquoBaşka bedevi topluluklar da aşağı yukarı aynı veya benzeri noktalardan hareket edip belli bir evrimi
gerccedilekleştirip soumlzuuml edilen şeylere vardıkları halde Araplar iccedilin neden boumlyle bir durumun soumlz konusu
olmadığı anlaşılamamaktadırrsquo (Arslan 2014 168) 23 Ayrıntılar iccedilin bkz Smith (1894) oumlzellikle lsquoLecture II The Nature of the Religious Community and
the Relation of the Gods to their Worshippersrsquo başlıklı boumlluumlm 24 Kanunirsquonin mutlulukla doğruluk arasında sofice bir bağ kurar goumlruumlnen meşhur beyitinin anlamı aşağıdaki gibi aktarılmalıdır
Halk iccedilinde muteber bir nesne yok devlet gibi
[Halk iccedilinde mutluluk gibi muteber bir şey yok] Olmaya devlet cihanda bir nefes sıhhat gibi
[(Oysa) Duumlnyada bir nefeslik doğruluk gibi mutluluk olmaz]
Beyitte geccedilen devlet lsquomutlulukrsquo sıhhat ise lsquodoğrulukrsquo anlamındadır Bkz Berkes (2013 45)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
98
Devlet soumlzcuumlğuumlnuumln Osmanlı aydınları arasında 17 yuumlzyıldan itibaren
Muumllkrsquouumln karşılığı olarak kullanılmaya başlandığı goumlruumlluumlr Oumlrneğin İbn
Haldunrsquoun terminolojisine bağlı goumlruumlnen Kacirctip Ccedilelebi (1609-1657) devleti
lsquomuumllkrsquo karşılığı olarak kullanır (Hassan 1982 257) Mukaddimersquode hem
devlet hem de muumllk soumlzcuumlkleri kullanılmıştır Bu kullanımların eş anlamlı mı
olduğu yoksa ikisinden birinin bağlam itibarıyla mı tercih edildiği konusu
araştırılmaya değerdir Bununla birlikte İbn Haldunrsquoun luumlgatinde lsquodevletrsquo
soumlzcuumlğuumlnuumln hem iş başındaki hanedanı (dynasty) hem de -modern anlamda-
devleti (state) karşıladığı anlaşılmaktadır (Ibn Khaldun 2012 852) Bazı
yerlerde ise devleti huumlkuumlmdar ve uyrukları arasındaki karşılıklı ilişkilerin
toplamından oluşan bir buumltuumlnsellik olarak goumlrduumlğuuml sezilmektedir lsquoUyruk
huumlkuumlmdara huumlkuumlmdar uyruğa nispet edilirhellip Bunlara izafetle husule gelen
sıfat Meleke adını taşır ki muumllk ve devlet manasınadırrsquo (I 475) Devleti
nitelerken huumlkuumlmdarı ve halkı (uyruk) birbirini buumltuumlnler biccedilimde karşılıklı
olarak konumlandırması anlamlıdır
Arapccedila lsquom-l-krsquo fiil koumlkuumlnden tuumlretilen muumllk soumlzcuumlğuuml ise lsquomalik olunan sahip
olunan şeyrsquo anlamına gelmekle birlikte gerek Mukaddimersquonin yazıldığı
doumlnemde gerekse sonraki ccedilağlarda lsquoegemenlik alanırsquo saltanatı da kapsayan
lsquoegemen siyasi guumlccedilrsquo ve lsquodevletrsquo anlamlarında kullanılmıştır Mahkeme
salonlarında goumlrmeye alışkın olduğumuz lsquoadalet muumllkuumln temelidirrsquo soumlzuuml ile
sıkccedila duyduğumuz lsquomuumllki amirrsquo terimindeki lsquomuumllkrsquo soumlzcuumlğuuml devlet
anlamındadır
Burada da -asabiyet kavramında olduğu gibi- duumlşuumlnuumlruumln kendi doumlneminde
nerdeyse tek merkezi siyasal oumlrguumltlenme biccedilimi olan mutlak monarşiler
uumlzerindeki goumlzlemlerden hareketle MuumllkDevlet kavramını geliştirmiş
olması kavramın koumlkenine hapsedilmesi yanılgısına goumltuumlrmemelidir İbn
Haldunrsquoun Muumllkrsquouuml -aşağıda değineceğimiz gibi- bilhassa siyasal iktidarın
doğası bakımından guumlnuumlmuumlzuumln temsili demokrasileri uumlzerinden de
doğrulanabilen bir dizi yasallık iccedilermektedir Muumllkrsquouumln kısıtlı yorumu bu
yasallıkların yadsınması anlamına gelir Dahası demokrasi siyasal katılım
anayasa hukuk devleti gibi modern kavramların Muumllk etrafında yoğunlaşan
siyasal muumlcadelenin doğasını perdelemesi sonucunu doğurur
Şeflikten devlet-muumllk oumlrguumltlenmesine geccediliş asabiyet uumlzerinden gerccedilekleşir
lsquoUumlstuumln gelerek devlet kurmak asabiyetin amaccedil ve sonudurrsquo (I 353) İbn
Haldunrsquoun hazari toplumun lsquoevrenselrsquo oumlrguumltlenme biccedilimi olarak tespit ettiği
Muumllk mutlak monarşiyi de kapsayan egemen siyasal guumlcuuml ifade eder
Duumlşuumlnuumlruumln yaşadığı doumlnemde Muumllkrsquouuml temsil eden sultanlık veya
huumlkuumlmdarlık bedevi toplumdaki şeflikten oumlte bir şeydir lsquokahır ve galebersquo
ccedilalmaya huumlkuumlm altına almaya dayanır Muumllk ile birlikte siyasal iktidar
barbarlıktaki kan şeflerinin duumlzenleyici rollerinin yerini alır (Engels 1971
235 Morgan 1994 63) Son tahlilde akrabalık (kinship) ve onunla aynı
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
99
koumlkten gelen nezakete (kindness) dayalı siyasetin yerini var olan akrabalığı
yadsıma eğilimindeki siyasetin almasıyla Muumllk tesis edilmiş olur Şeflik bir
akrabalık duumlzeninin siyasal accedilıdan farklılaşmaya uğraması ise huumlkuumlmdarlık
da bir siyasal duumlzenin akrabalık accedilısından farklılaşmaya uğramasıdır
(Sahlins 2010 132) Akrabalık duumlzenine dayalı siyasetle siyasal duumlzene
dayalı akrabalık arasındaki diyalektik karşıtlık son derece accedilıktır
İbn Haldunrsquoa goumlre lsquodevletin kuruluşu şehir ve kasabaların kuruluşundan
oumlnce oluprsquo şehir ve kasabalar ancak devletin ikinci evresinde kurulmuş
olmalıdır (II 223) Demek ki devlet ilk kuruluşunda bedevi bir
karakterdedir keza kentler de aynı durumdadır lsquoKentin kentleşmesirsquo
(temedduumln) Muumllk oumlrguumltlenmesiyle birlikte gerccedilekleşecektir (Hassan 1982
253) Buna goumlre barbarlıkta nuumlve halinde bulunan uygarlıkta ise her daim
var olan bir yapıdır Muumllk
Gelinen ekonomik uumlretim duumlzeyi (zenginlik ve genişlik) şefliğe dayalı
demokratik-eşitlikccedili youmlnetimle ccedilelişir Devlet oumlncesi doumlnemde lsquoşeyhlerin ve
buumlyuumlklerin muumldahalesiylersquo son verilebilen barbarlar arası ccedilekişmelerin
yerini ancak bir huumlkuumlmdarın kahır ve galebesiyle ccediloumlzuumllebilecek ccedilekişmeler
alır Ccediluumlnkuuml lsquoşehirlerle kasabaların ahalisi birbirine duumlşmandırrsquo (I 321)
Devlet boumlylece yuumlkselirken asabiyet duumlşuumlşe geccediler yerine yeni bir asabiyet
gelir
Asabiyetin duumlşuumlşuuml aynı zamanda Mukaddimersquonin yazıldığı doumlnem ve
oumlncesinde Arap-İslam duumlnyasındaki ccediloumlkuumlşuumln hikayesini de sağlar lsquoBarbar
istilasırsquo formunda zuhur ettiği durumlarda bedevi-hazari etkileşiminin Muumllk
oumlrguumltlenmesi iccedilin genccedilleştirici bir rol oynadığı duumlşuumlnuumllmuumlştuumlr Oumlrneğin
Engels (1971 217) Romarsquonın maruz kaldığı Cermen istilalarını boumlyle goumlruumlr
lsquoCermenlerin Roma duumlnyasına dirimsel guumlccedil ve canlandırıcı tohum olarak
aşıladıkları şey barbarlıktan ibaretti Gerccedilekte can ccedilekişen uygarlık yuumlzuumlnden
acı duyan bir duumlnyayı genccedilleştirmeye sadece barbarlar yeteneklidirrsquo
Kuşkusuz aynı şeyi goumlccedilebe Tuumlrkmen toplulukların İslam duumlnyası uumlzerindeki
etkileri iccedilin duumlşuumlnmek de muumlmkuumlnduumlr
İbn Haldunrsquoa atfedilen lsquoDoumlnemler Kuramırsquo ya da lsquoTavırlar Teorisirsquonde
(etvacircrrsquoud-devlet) oumlngoumlruumllen şey ccediloğu kez sanıldığı gibi Muumllkrsquouumln-devletin
veya Umranrsquoın yıkılışı değildir Duumlşuumlnuumlruumln ortaya koyduğu yasallık kurucu
asabiyeti temsil eden hanedanın belirli evrelerden geccedilerek nihayet
yıkılmasıyla Muumllkrsquouumln el değiştirmesidir devlet kuşunun bir başka asabiyetin
başına konmasıdır Yoksa Muumllk (devlet) bir kez ortaya ccedilıkmakla zaten kalıcı
hale gelmiştir Mukaddimersquode hazarilikten bedeviliğe devletten şefliğe
doğru bir geri gidiş oumlngoumlruumllmez Mukaddime Arslanrsquoın (2014 105)
asabiyetin ccediloumlzuumlluumlp ortadan kalkması ile zorunlu olarak Muumllkrsquouumlndevletin ve
onun uumlzerinde yuumlkselen şehir uygarlığının da ortadan kalkacağı şeklindeki
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
100
yorumunu doğrulamaz Aşağıda goumlreceğimiz gibi ortadan kalkan devlet
değil yozlaşmış siyasal iktidardır
İbn Haldun Mukaddimersquode (I 444-447) Muumllk ve huumlkuumlmdarlık iccedilin
geccedilirilmesi zorunlu olan başlıca goumlruumlnuumlmlerini aşağıda oumlzetlediğimiz beş
evre (tavır) tespit eder Zafer istibdat ferağ muumlsacirclemet ve israf - tebzicircr Bu
evreleri sırasıyla doğuş yuumlkseliş refah gerileme ve yıkılma olarak
adlandırmak da yanlış sayılmaz
Zafer (doğuş) Bu evre devletin ilk kuruluş ve oumlrguumltlenme evresine ya da
Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyet tarafından ele geccedilirildiği evreye karşılık gelir Her
iki durumda da zafer evresinin ayırt edici oumlzelliği huumlkuumlmdarın goumlsterişten
uzak sade yaşamıdır Huumlkuumlmdar kandaş toplum geleneklerinin etkisinden
henuumlz kurtulamamış olduğundan kendisinde bedevi toplumdaki başkanın
bazı oumlzellikleri goumlruumlluumlr Ganimetler kurucu asabiyeti temsil eden gaziler
arasında eşit biccedilimde uumlleştirilir huumlkuumlmdar da kendi ihtiyacına yetecek
kadarını alır Kurucu gazilerin himmetine muhtaccedil bir durumda olduğundan
onlardan habersiz bir işe girişmez lsquoHalka yakındır onun katına girmek
kolaydırrsquo (II 87) hizmetinde bulunan vezir kacirctip gibi goumlrevlilerin gazilere
nispetle saygınlıkları duumlşuumlktuumlr
İbn Haldunrsquoun Hz Muhammed ve Doumlrt Halife doumlnemindeki İslam devletinin
siyasal goumlruumlnuumlmuumlne ilişkin anlatımları betimlediği Zafer evresiyle
koşutluklar goumlsterir Bu koşutluk oumlzellikle lsquohalifeliğin huumlkuumlmdarlık şeklini
almasırsquo (I 510-528) bağlamında accedilıkccedila goumlruumllmektedir Hatta denebilir ki
tavırdan tavıra geccediliş duumlşuumlncesi İslam duumlnyasının siyasal tarihinden
esinlenilmiş gibidir
İstibdat (yuumlkseliş) Geccedilmişin bedevi şeflerini andıran bir huumlkuumlmdar figuumlruuml
fetihler veveya vergilerle artan zenginlik ve genişliğin gerekleri ile karşıtlık
oluşturur Bu evrede huumlkuumlmdar kudret ve ululuğu kendi zatında toplama
gazileri ccedilevresinden uzaklaştırma eğilimine girer lsquoAsabiyetlerin kudretini
kırmaya youmlnelirhellip ganimet ve vergilerden onlara el ccedilektirirrsquo (II 69 97)
Onlarla arasına -varlıkları kendi varlığına bağlı goumlruumlnen- kapıkullarını
yerleştirip onlara ihsanlarda bulunur Bu yolla kurucu asabiyet karşısında
adeta kendi asabiyetini yaratır lsquoBunlardan yeni bir asabiyet devleti koruyan
bir kuvvet teşkil eder fakat bu kuvvet huumlkuumlmdara karabet [yakınlık] ve
kardeşlik bağları ile bağlanmamış olduğu iccedilin sağlam bir asabiyet değildirrsquo
(II 98) Bu gelişmeyi Osmanlı tarihinden hareketle lsquosavaşccedilı gazilerden
yeniccedilerilere geccedilişrsquo olarak değerlendirebiliriz lsquoBunlar hellip onun [huumlkuumlmdar]
mensup olduğu kavmi devlet idaresinden ve nimetlerinden uzaklaştırmak
hususunda canlarını vermek isterler (I 461)
Huumlkuumlmdarın kurucu asabiyeti temsil edenlere karşı başlattığı bu girişim bir
taraftan lsquodevşirmersquo pratiğinin siyasal arka planı uumlzerinde yeniden duumlşuumlnmeye
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
101
davet ederken diğer taraftan uygar toplumda siyasal muumlcadelenin devlet
aygıtı ve onun cisimleştiği lsquosarayrsquo ccedilevresinde yoğunlaşmasının ekonomik
kaynaklara erişimin kontroluuml ile olan ilişkisini accedilığa vurur
Weberrsquoin lsquopatrimonyal buumlrokrasirsquo olarak adlandırdığı buumlrokratizasyon suumlreci
bu evrede başlar Zafer evresindeki goumlrevsel ayrımlar zamanla youmlnetsel
makam ve mevkilere doumlnuumlşuumlr Buraları işgal eden youmlneticilerin saygınlığı
artarken kurucu asabiyeti temsil edenler lsquotebaarsquo olurlar hakir goumlruumlluumlrler
Muumllk-devlet oumlrguumltlenmesini goumlruumlnuumlr kılan başlıca gelişmeler bu evrede
ortaya ccedilıkar Sonuccedilta lsquo[Huumlkuumlmdar] imkan dahilinde halktan uzak kalmak
isterhellip kılık ve karakteri değişirrsquo (II 87)
Ferağ (refah) Artık Muumllk tuumlmuumlyle huumlkuumlmdar ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin
elinde toplanmıştır İktidar kahır ve şiddet siyaseti ile pekiştirilirken
huumlkuumlmdar ve ccedilevresi servet biriktirmeye youmlnelir İmar ve inşaat faaliyetleri
artar Huumlkuumlmdar ihsan ve terbiyesinde yetişenlerin sayısını artırmaya girişir
Kendisine tabi olan kavimlerin ileri gelenlerine karşı bir nevi lsquoihsan
politikasırsquo geliştirerek sadakatlerini guumlvenceye almaya ccedilalışır Kurucu
asabiyet ccediloumlzuumlluumlrken buumlrokrasi yuumlkselir idari işlerdeki uzmanlaşma ve
ccedileşitlenmeye bağlı olarak dağıtılan unvan ve ruumltbelerin sayısı da artar lsquoBu
ccedilağ onların ululuklar iccedilinde yaşadıkları ve kendilerinden sonra gelenlere
yolu accedilık olarak goumlsterdikleri bir ccedilağdırrsquo (I 446)
Muumlsacirclemet (gerileme) Rahatlık ve suumlkucircnet doumlnemidir Olay ve olgular
oumlnceki evrelerde izlenen kahır ve şiddet siyasetinin doğruluğunu
kanıtladığından huumlkuumlmdar seleflerinin (kendinden oumlncekilerin) izinden
gitmeyi uygun bulur Onun ve ccedilevresindeki youmlnetici elitin harcamaları
hayatı idame ettirmek iccedilin zorunlu olmayan saygınlık ve goumlsteriş nesnelerine
youmlnelir
İsraf - tebzicircr (yıkılma) Bu evrenin adı kendi kendini accedilıklar Luumlks ve israf
sayılan harcamalarda artış ahlak dışı yaşam tarzında yaygınlaşma goumlzlenir
lsquoNimetlere ve lezzetlere dalma kalp ve nefislerde her ccedileşit koumltuumlluumlk zayıflık
ve fuumltur yarattığı iccedilin ahlak ve kanaatleri bozulurrsquo (I 429) Bu evre devlet
kesesinden coumlmertlik yapılan atamalarda liyakat yerine sadakat ve
yakınlığın norm haline geldiği ehil olmayan kişilere uumlstesinden
gelemeyecekleri goumlrevlerin verildiği ordu teşkilatının ihmale uğrayıp
bozulduğu bir evredir Devlet youmlnetiminde huumlkuumlmdarın asabiyetinden kimse
kalmamıştır lsquoKendi kavimlerinden olan devletin buumlyuumlk yardımcılarını hellip iş
ve goumlrevlerden uzaklaştırırlarrsquo (I 447) Muumllkrsquouumln yeni bir asabiyetin
muumldahalesiyle el değiştirmesi an meselesidir lsquoDevlet tedavisi kabil olmayan
bir hastalığa tutulurrsquo (I 447)
Zevk ve nimetlere dalmanın sonucu olarak devleti youmlnetenlerin ve kamu
ccedilalışanlarının giderleri artar Bunu mali krizle sonuccedillanan uumlcret ve vergi
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
102
artışları izler lsquoŞehirlerin pazarlarında satılan her nesneye kıymet ve
fiyatlarına goumlre vergiler ve baccedillar tayin etmeye ve oumldetmeye başlarrsquo (II
103) Nimet ve refah arttıkccedila israf da artar Bu durum sadece kamu sektoumlruuml
ile sınırlı kalmaz lsquoTebaa da geniş hayata alışır ccediluumlnkuuml halk huumlkuumlmdarın
dinindendir huumlkuumlmdarların adet ve israfları onlara tesir ederrsquo (II 103) Bu
tesirin en belirgin oumlrneği ise inşaat faaliyetleridir lsquoBuumlyuumlk binalar konaklar
ve saraylar yapmak hususunda huumlkuumlmdarı ve o devletin buumlyuumlk adamlarını
kendilerine oumlrnek edinirlerrsquo (I 356)
İbn Haldun her devletin geccedilmesini doğal goumlrduumlğuuml bu beş evrenin ayrıntılı
bir tasvirini yaparak Muumllkrsquouumln el değiştirmesinin başlıca nedenlerini ortaya
koyar
Youmlneten ve youmlnetilenler arasında gittikccedile accedilılan mesafe
Ordunun kurucu asabiyete yabancılaşması
Huumlkuumlmdar ve ccedilevresinin luumlks ve israfa doumlnuumlk harcamaları
Buumltuumln bunlar Muumllkrsquouuml ve onun uumlzerinde yuumlkseldiği asabiyeti zayıflatarak
daha guumlccedilluuml bir asabiyetin galebesine yol verir Ccediloğunlukla duumlşuumlnuumllenin
aksine Muumllkrsquouuml devralan yeni asabiyetin bir lsquobedevi istilasırsquo ile kendini
goumlstermesi zorunlu değildir Hazari toplumun kendi iccedilindeki siyasal
muumlcadeleler boumlyle bir değişimle sonuccedillanabileceği gibi davet edilen veya
fırsatı değerlendiren bir bedevi asabiyeti de bu muumlcadeleye muumldahil olabilir
Mukaddimersquode aktarılan olaylardan da anlaşılacağı gibi Kuzey Afrikarsquonın
siyasal tarihi bunun oumlrnekleriyle doludur
Yukarıdaki lsquoyoumlnetilenlerrsquo soumlzcuumlğuuml ile daha ccedilok kurucu asabiyeti temsil eden
toplum kesim(ler)ini kastettiğimizi belirtelim Huumlkuumlmdarın gerccedilekten
huumlkuumlmdar olabilmesi siyasal anlamda kendisini etkileme guumlcuuml bulunan -
kendisinin de iccedilinden ccedilıktığı- bu kesimi tebaaya doumlnuumlştuumlrmeyi başarmasıyla
muumlmkuumlnduumlr Tebaa ise aynı anlamda kullanılan lsquoraiyyetrsquo teriminin
ccedilağrıştırdığı gibi ilkesel olarak huumlkuumlmdar tarafından korunup goumlzetilmesi
gereken toplum kesimlerini ifade eder lsquo[Onları] korumakla huumlkuumlmdarlığın
gerccedilek manası tahakkuk ederrsquo (I 476) Tartışılması bu yazının konusu
olmamakla birlikte tebaa ile huumlkuumlmdar arasındaki ilişki modern anlamda bir
youmlneten-youmlnetilen ilişkisi olmadığından bu ikisi arasında mesafeden ccedilok
lsquomesafesizlikrsquo olarak niteleyebileceğimiz bir durum soumlz konusudur
Mukaddimersquode asabiyet kabile olgusundan bağımsız olarak insanların
topluluklar halinde (iccediltima) yaşayışı bağlamında ele alınmış mekacircn olarak
badiyeye toplum olarak bedevilere indirgenmemiştir Dolayısıyla 16
yuumlzyıldan itibaren ateşli silahlardaki gelişmelerin badiyeden kentlere
sızmalar uumlzerindeki caydırıcı etkisi (Braudel 1989 111) ya da lsquokavimler
muhaceretirsquo olarak adlandırılan kitlesel bedevi goumlccedillerinin artık goumlruumlnmez
oluşu (Berkes 2013 107) İbn Haldunrsquoun oumlngoumlruumllerinin geccedilerliğini yitirdiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
103
anlamına gelmez Bu iki gelişmenin oyunun kurallarını değiştirdiği
doğrudur ancak İbn Haldunrsquoun ulaştığı yasallıklar değişmemiştir O
devletlerin her hacircluumlkacircrda bedevi akınlarıyla yıkılacağı şeklinde bir yasallık
ortaya koymaz birbirini izleyen beş evreden geccedilmenin Muumllkrsquouuml elinde
tutanlar iccedilin lsquodoğalrsquo bir durum olduğunu savunur
Mukaddimersquonin hızlı okuyucuları asabiyetin koumlklerini hemen badiyede
arama alışkanlığı edinmişlerse de onun belirtilerinin de sadece badiyede
aranması gerektiği şeklinde kesin bir yargı bulunmaz Aksine asabiyetin her
yer ve zamanda aynı şekilde goumlzlenemeyeceği vurgulanır lsquoAsabiyet ise tuumlrluuml
ccedilağ ve tuumlrluuml kavimlerde başka başkadırrsquo (I 374) Kesin olan devleti kuran
asabiyetin bu beş evre boyunca gittikccedile zayıflayacağı ve nihayet siyasal
oyunun dışına itileceğidir
Son aşamada kurucu asabiyet tuumlmuumlyle ccediloumlzuumllmuumlş olacağından yerini daha
guumlccedilluuml bir asabiyete bırakması doğal bir sonuccediltur İbn Haldun bu sonucun
lsquosiyasalrsquo anlamını yadsımaz Nitekim bu konudaki toplumsal eğilimlerin de
iktidarda kalış suumlresinde etkili olabileceğini kabul eder lsquoDevletin bundan
sonra da uzun muumlddet devam etmesi muumlmkuumlnduumlrhellip uzun yıllar iccedilinde halk
devletin huumlkuumlm ve idaresine alışmış hanedana itaat bir adet ve inan halini
almışhellip olduğu iccedilin ahali o devletin başında bulunana teslim olmaktan ve
itaat etmekten başka bir şey duumlşuumlnmezrsquo (II 101)
Dikkat edilirse İbn Haldunrsquoun her bir evreyi betimlemesinde ortak olan youmln
bir evreden diğerine geccedilişi daima huumlkuumlmdarın davranışlarındaki değişimle
ilişkilendirmesidir lsquoO devleti idare edenlerin huyları o devrelerin hallerine
goumlre değişirrsquo (I 444) Devletin niteliğindeki değişimden ccedilok huumlkuumlmdarın
davranışlarındaki değişimlere dikkat ccedilekilmektedir Bu da Muumllkrsquouumln aslında
yıkılmadığı eski asabiyetin temsilcisi olan hanedandan yeni asabiyeti temsil
eden hanedana geccediltiği şeklindeki goumlruumlşuumlmuumlzuuml doğrular
Evrelerle ilgili betimlemelerin iccedileriğine bakıldığında asabiyet zayıflarken
guumlccedillenen şeyin sadece lsquohuumlkuumlmdarlıkrsquo olmadığı accedilıkccedila goumlruumlluumlr Devlet aygıtı
oumlzellikle idari ve buumlrokratik oumlrguumltlenmesi itibarıyla her bir evrede daha da
guumlccedillenmekte huumlkuumlmdarın şahsından ayrı hatta onu youmlneten etkisizleştiren
ardılını belirleyen bir entity haline gelmektedir Başlangıccedilta huumlkuumlmdarın
koumlleleri varken nihayette koumllelerin huumlkuumlmdarı vardır İbn Haldunrsquoun
sonuncu evrede hanedanla birlikte bu yapının da yıkılışını oumlngoumlrmesi iccedilin bir
neden yoktur Aksine devlette suumlrekliliğin farkında olduğunu goumlsterir
lsquoDevlet Tanrının muumlsaadesiyle bir kavimden diğer bir kavmin idaresine
geccedilerrsquo (I 374) O zaman değişen nedir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
104
Siyasal Yozlaşma
Goumlruumllduumlğuuml gibi Muumllkrsquouumln geccedilirdiği beş evre siyasal iktidarın el
değiştirmesine ilişkin yasallığı aşağıdaki gelişmeler uumlzerinden
doğrulamaktadır
Başlangıccedilta guumlccedilluuml olan asabiyet gittikccedile zayıflamaktadır
Buumlrokratik-merkezi devlet oumlrguumltlenmesi gittikccedile guumlccedillenmektedir
Huumlkuumlmdarlık ve devlet birbirinden ayrı varlıklar haline gelmektedir
Kahır ve şiddete dayalı siyaset teknikleri gelişmektedir
Sonuncusu uumlzerine odaklanmak beş evre boyunca siyasal olanın nasıl
evrildiğini anlamaya yardımcı olabilir En başa doumlnecek olursak
huumlkuumlmdar(lar)ın ve yakın ccedilevresinin davranışları lsquozenginlik ve genişlikrsquo
durumunu ifade eden uumlretim duumlzeyine ve servet yoğunlaşmasına bağlı olarak
değişir bu huumlkuumlmdarın kendi seccedilimi değildir Ganimet ve servetin merkezde
toplanıp dağıtılması suumlrecinde huumlkuumlmdar ve adamlarının roluuml -şefliklerde
olduğu gibi- eşitlikccedili bir yeniden dağıtımla sınırlı iken ekonomik
yoğunlaşmanın derecesine bağlı olarak dağıtılan şeyin siyasal iktidarı tahkim
etmek iccedilin uygun bir araccedil olabileceği keşfedilir Bunu keşfeden bir şef artık
huumlkuumlmdar olmaya yazgılıdır
Kaynaklara erişimin merkezi kontroluuml dağıtılan şeylerin mahiyetini
değiştirir Kurucu gaziler iccedilin lsquohakrsquo olan şey kapıkulları iccedilin lsquoihsanrsquo
demektir Artık şefliğin heterarşik yapısından huumlkuumlmdarlığın hiyerarşik
yapısına geccediliş suumlreci başlamıştır Bu suumlreccedil Muumllkrsquouumln kahır ve şiddete dayalı
oumlrguumltlenmesini koşullandırır İbn Haldunrsquoun lsquoaklicirc siyasetrsquo olarak tanımladığı
sistem yuumlruumlrluumlğe girer lsquoKahır ve şiddetle devlet idaresini huumlkuumlmdarın elinde
sağlamak ve halkın menfaat ve maslahatlarını ancak ona tabi kılmak
suretiyle yapılan kanunlara goumlre elde etmek sistemirsquo (II 119)
Tanımlama aslında yeterince accedilıktır Kişisel tercihlerin halkın ccedilıkarı olarak
takdim edip yasalaştırılmasına dayalı bir siyaset yukarıdaki beş evre boyunca
peyderpey tahkim edilir Bunun iccedilin oumlncelikle bedevi siyasetin eşitlik ve
adalete dayalı yapısı terk edilip şeref ve ululuğu tek bir şahısta (huumlkuumlmdar)
toplamaya doumlnuumlk iktidar teknikleri uygulanır Siyaset buna goumlre yeniden
tanımlanır lsquoSiyaset huumlkuumlm ve idarenin bir şahısta toplanmasını icap
ettirmektedirrsquo (I 423) Huumlkuumlmdarı iktidara taşıyan gaziler ve beyler birer
birer tasfiye edilir hakir duruma duumlşuumlruumlluumlr
Tasfiye suumlreci bazı hallerde yargı dışı youmlntemlerin devreye sokulmasını
gerektirebilir lsquoToumlhmet [succedillama] ile cezalara ccedilarptırmakrsquo şeriata aykırı olsa
bile siyaset accedilısından uygundur lsquoSiyasette ise herhangi bir kişide ve onun
halinde o succedil ve cinayeti işlemekle ittiham edilebilecek şuumlpheler sezildiği
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
105
takdirde umumun maslahat ve menfaati iccedilin zorla succedil ve cinayeti itiraf
ettirmek uumlzere hacirckime cezaya ccedilarptırmak salahiyeti verilirrsquo (I 641)
Kadı ve mahkemelerin durumu bu suumlreccedilte huumlkuumlmdarı en ccedilok
endişelendiren konuların başında gelir Şeriat maddi gerccedilekliğin araştırılıp
succedilun kanıtlanmasını istediğinden kadı bunun dışında ceza vermeye
yanaşmayabilecektir Boumlyle durumlarda en iyisi kadıyı toumlhmetle huumlkuumlm
vermekten kurtarmaktır Bunun iccedilin şuumlpheye dayalı cezalandırmaları icra
etmek uumlzere guumlvenlik buumlrokrasisi iccedilerisinde oumlzel yetkili birimler oluşturulur
lsquoHacirckimin sabit olmayan succedilu cezalandırmaya yanaşmaması halinde bu iş
mahkemelerden alınarak sultanın komutanlarından ya da azatlılarından
birine verilirrsquo (I 641)
Kahır ve şiddete dayalı uygulamalarla kolektif aksiyon duygusu
zayıflatılınca topluluklar kitleye vaktiyle kurucu asabiyeti oluşturan
kesimler sıradan tebaaya doumlnuumlşuumlr Hazari toplumun uumlyeleri gerek kendi
aralarındaki duumlşmanlıkların gerekse nefislerini guumlven iccedilinde sayma
eğiliminin etkisiyle istikrar ve guumlvenlik pahasına lsquokahır ve istibdat altındarsquo
yaşamayı kabul ederler zulme ses ccedilıkarmazlar Birbirlerinin zulmuumlnden
emin olabilmek iccedilin bir tek zalimin idaresi altında yaşamaya razı olurlar ve
lsquoşehri koruyanların ccediloluk-ccedilocukları derecesine iner[ler]rsquo (II 303) Kahır ve
istibdat altında yaşamakla insanlık karakter ve tabiatını kaybeden hazari
toplum zenginlik ve genişliğin etkisiyle nimetlere ve lezzetlere dalar
ahlaken sukut eder Bedeviliğin o yuumlksek ahlaki değerlerinden ve mert
karakterinden eser kalmaz
Asabiyet sanıldığı gibi yerleşik duumlzene geccedilişle birlikte kendiliğinden
ccediloumlzuumllen bir bilinccedil durumunu ifade etmez Asabiyeti azaltan veya zayıflatan
şey sadece lsquozenginlik ve genişlikrsquo değil aynı zamanda kahır ve şiddet
pratikleri ile somutlaşan baskı ve zuluumlmduumlr lsquoZuluumlm ve şiddetle kırılmış olan
kalpler uumlşenerek ağır davranmaya mahkum oldukları iccedilin onlar kendilerini
muumldafaa ve nefislerini korumak kuvvet ve tabiatını kaybederlerhellip Zalim
huumlkuumlmetin idaresi ve zulmuuml uzun suumlrer ise hellip asabiyet bozulurrsquo (I 316 476)
Ccediloumlzuumllen asabiyetin goumlstergesi bireylerin kolektif aksiyon anlamında nadiren
bir araya gelmesi idarenin haksız fiil ve işlemlerine karşı ccedilıkanların
sayısının azalmasıdır Bu sonuca ulaşmak iccedilin zuluumlm suumlrekli hale
getirilmeli yaygın şekilde ve gittikccedile ccedileşitlenen youmlntemlerle uygulanmalıdır
Boumlylece hissedilmesi ve kavranması guumlccedilleşecektir İbn Haldun uyarır lsquoSen
zulmuuml sadece mal ve muumllkleri sebepsiz olarak karşılığında bir şey vermeden
veya bedelini oumldemeden halkın elinden almaktan ibaret sanmarsquo (II 80) ve
bazı oumlrnekler sıralar lsquoHaksız olarak vergi toplayanlar zalimlerdir ahalinin
malına tecavuumlz eden haklarını ellerinden ccedilekip alan ve insanların herhangi
bir hak ve hukukunu tanımayan ve oumldemeyenler zalimlerdirhelliprsquo (II 80)
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
106
Asabiyetin diyalektik doğası bu noktada daha iyi anlaşılır Asabiyet
olmaksızın Muumllkrsquouumln baştan tesisi veya ele geccedilirilmesi duumlşuumlnuumllemez lsquoDevlet
kurmak iccedilin gereken kuvvet ve uumlstuumlnluumlk ancak asabiyet ve onun
oumlzelliklerinden olan şiddet kuvvet ve yırtıcı hayvanlardaki saldırganlığa
benzeyen saldırganlığı adet edinmekle elde edilirrsquo (I 436) Muumllk iccedilin
zorunlu olan asabiyet Muumllkrsquouuml bir kez ele geccediliren huumlkuumlmdarın ilk yok etmek
isteyeceği nesne olur beraberlik buraya kadardır Bedevi toplumun eşitlikccedili-
kandaş yapısı ile başkanın otoritesi arasındaki karşıtlık huumlkuumlmdarlığa
geccedilişle aşılır İlk kuruluş evresinde zorunlu olan asabiyetin varlığı kahır ve
şiddete dayalı siyaset ve zuluumlm pratikleri iccedilin bir engel teşkil eder
Siyasal iktidarı şiddetle kuran asabiyetin devletin uğradığı beş evrenin her
birinde gittikccedile zayıflayarak nihayet son kertede daha guumlccedilluuml bir asabiyete yol
vermesi iktidarın zaferden yozlaşmaya doğru olan yolculuğunun -kendini
doumlnguumlsel biccedilimde tekrar eden- bir lsquodoğal yasarsquo olduğunu ima eder Her bir
doumlnguumlnuumln ve iccedilerdiği evrelerin ne kadar suumlrede tamamlandığı buumlyuumlk oumllccediluumlde
kurucu asabiyet uumlzerinde zayıflatıcı etkide bulunan ekonomik buumlyuumlmenin
(zenginlik ve genişlik) hızına ve iktidarın tek elde toplanmasıyla sonuccedillanan
siyasal muumlcadelenin yoğunluğuna bağlıdır Duumlşuumlnuumlruumln Mağriprsquoteki
hanedanların başa geccediliş ve yıkılış suumlrecinin genel olarak 100-120 yıllık
doumlnguumllerde tamamlandığı şeklindeki goumlzlemi bir yasallığın ifadesi olmaktan
ccedilok tarihsel bir gerccedilekliğin aktarımıdır İbn Haldun ise bizi lsquotarihin iccedilinde
saklanan manarsquoya (hadiselerin vuku ve cereyanının sebep ve tertibi)
odaklanmaya davet eder (I 5) Bu accedilıdan bakıldığında doumlnguumlnuumln her zaman
aynı suumlrede tamamlanmayacağı anlaşılır Oumlrnek kabilinden zikredilen
suumlreler İbn Haldunrsquodan oumlnce ve ondan sonra da uzun suumlre yaygınlığını
koruyan iktidarın tahta geccediliş veya taccedil giyme yoluyla belirlendiği siyasal
duumlzenler iccedilin daha bağlayıcı goumlruumlnmektedir
İbn Haldunrsquoun devlet iccedilin geccedilirilmesi doğal olan evreler belirlemiş olması
onun devletlerin yaşamında kesin ve doumlnguumlsel bir yazgı goumlrduumlğuuml anlamına
da gelmez Bu evrelerin yukarıda oumlzetlenen iccedileriğinin goumlsterdiği gibi
Mukaddimersquonin ilgili faslında (I 444-447) İbn Haldun lsquodevletrsquo lsquohuumlkuumlmdarrsquo
ve lsquoiktidarrsquo kavramları iccedilin tek bir kavramı devleti seferber etmiştir Oysa ki
geccedilirilen evreler boyunca bu kavramlar ayrışmakta aynı adı taşısalar bile
kendi oumlzguumln kimlikleriyle belirgin hale gelmektedirler Bu ayrışmanın
kendisinin goumlruumlnuumlr kıldığı sonuccedil ise uygar toplumlarda siyasal muumlcadelenin
kendini tekrar eden lsquodoumlnguumlsel bir suumlreklilikrsquo goumlsterdiğidir
lsquoHepsi bir aradarsquo (All-in-One) formunda kullanımı duumlşuumlnuumlruumln kendisi iccedilin
sorun teşkil etmeyen devlet kavramı buguumln bizler iccedilin lsquoduumlşuumlnselrsquo bir kısıt
(constraint) yaratmış goumlruumlnmektedir Asabiyet ve Muumllk kavramları
muumlnasebetiyle belirttiğimiz gibi bu kısıtın kendisine kavramsal (conceptual)
bir değer yuumlklenemez Ccediluumlnkuuml tarihin aşamalar halinde ilerlediğini soumlylemek
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
107
zorunlu olarak gelişmelerin de oumlnceden kararlaştırıldığını veya oumlngoumlruumllebilir
olduğunu soumlylemek değildir Mukaddime boumlyle bir kesinlik ve yazgısallık
iccedilermez Aksi takdirde olayların ardında yatan nedenleri anlama ccedilabası
yersiz olurdu ki bu da Umran ilminin kuruluş amacı ile ccedilelişir
Toplumsal değişimi youmlneten belirli zorunlu yasaların bulunduğunu tespit
etmesi Mağripli duumlşuumlnuumlruuml tarihsel suumlreccedillerin lsquoduumlzenlirsquo bir oumlruumlntuumlyuuml izlediği
sonucuna goumltuumlrmuumlştuumlr Oumlrneğin insanlar iccedilin toplum halinde yaşama toplum
iccedilin egemenlik egemenlik iccedilin asabiyet zorunludur Keza egemenliğin
mutlak monarşiye doumlnuumlştuumlğuuml anın lsquoşehir umranırsquonın zirveye eriştiği ana denk
duumlşmesi de boumlyledir (Arslan 2014 64) Kuşkusuz bu duumlzenlilik ve
zorunluluk doğadaki kadar mutlak değildir İbn Haldunrsquoun aksi goumlruumlşte
olduğunu duumlşuumlnmek iccedilin de bir neden yoktur
Mukaddime yukarıda değinilen kısıttan bağımsız olarak okunduğunda ise
asabiyet uumlzerinden kurulan veya el değiştiren Muumllkrsquouumln -duruma goumlre-
huumlkuumlmdar huumlkuumlmet iktidar ve buumlrokrasi kavramlarından birini bazı
durumlarda da bunların buumltuumlnuumlnuuml ima eder biccedilimde kullanıldığı
goumlruumllebilecektir Bu kavramların temsil ettiği yapıların toplamından oluşan
lsquobuumltuumlnsellikrsquo siyasal muumlcadelenin hedef nesnesidir ki varlığını -devlet
soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilağrıştırdığı gibi- elden ele geccedilmesine borccedilludur İşte
Mukaddimersquonin lsquokısıtlanmışrsquo okunuşunda genellikle lsquodevletin yıkılışırsquo hatta
lsquohazari umranın ccediloumlkuumlşuumlrsquo olarak algılanan şey aslında tam da bu ikisinin
Muumllk ve Umranrsquoın devamı iccedilin yaşamsal oumlnemdeki bir devir-daim suumlrecinin
kendisidir Asıl ccediloumlkuumlş ve yıkılış bu suumlrecin durması elden ele geccedilişin
kesintiye uğramasıdır Bu durumda yozlaşmış bir iktidara karşı guumlccedilluuml
asabiyetlerin varlığının modern demokrasilerdeki oumlzguumlr seccedilimlerle nerdeyse
aynı etkiye sahip olduğu sonucu ortaya ccedilıkar
Oumlzetlemek gerekirse İbn Haldunrsquoun betimlediği bu evrelerden devletlerin
kuruluş yuumlkseliş ve yıkılışına ilişkin yasallıkları accedilıklayan bir lsquoTavırlar
Teorisirsquo uumlretilemez uumlretilse bile İbn Haldunrsquoa mal edilemez Hanedanın ve
youmlnetici elitin tavırlarındaki değişime goumlnderme yapan bir lsquoSiyasal
Yozlaşma Teorisirsquo ya da lsquoİktidarın Yozlaşması Kanunursquo bizce daha akılcı bir
seccedilenek gibi durmaktadır25
Nitekim boumlyle bir yasallık kahır ve şiddete
dayalı siyasetin son kertede varıp dayanacağı noktayı işaret etmesi
bakımından Mukaddimersquodeki bedevi-hazari dikotomisi ile tutarlıdır
Bedevilik fıtratı hazarilik ise fıtrata yabancılaşmayı temsil eder (I 309-310)
25 Burada İngiliz duumlşuumlnuumlr John Dalberg-Actonrsquoun (1834-1902) o ccedilok bilinen soumlzuuml hatırlanacaktır lsquoİktidar yozlaşır mutlak iktidar mutlak yozlaşırrsquo Actonrsquoa atıfla boumlyle bir kanundan soumlz edilebilirse de yozlaşma
suumlrecinin ekonomik ve toplumsal boyutlarını evreler halinde betimleme başarısı İbn Haldunrsquoa aittir
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
108
İbn Haldunrsquoun israf-tebzicircr evresinde devlette teşhis ettiği lsquotedavisi kabil
olmayanrsquo (onulmaz) hastalık buguumln literatuumlrde lsquoyozlaşmarsquo (corruption
tefessuumlh) olarak adlandırılmaktadır Guumlnluumlk dilde genellikle yolsuzluk
ruumlşvet gibi ccedilağrışımlar yapsa da geniş anlamda siyasal yozlaşma siyasal
karar alma mekanizmasında rol alan aktoumlrlerin (seccedilmenler politikacılar
buumlrokratlar ccedilıkar ve baskı grupları) oumlzel ccedilıkar sağlama gayesiyle toplumda
mevcut hukuki dini ahlaki ve kuumlltuumlrel normları ihlal edici davranış ve
eylemlerde bulunmalarını ifade etmektedir (Aktan 2001 52) Siyasal
yozlaşma siyasal oumlrguumltlenmenin (body politic) bir hastalığıdır ki hem pek
ccedilok birey iccedilin uygunsuz davranışları teşvik eder hem de bu davranışlara
tanık olanların faillerden hesap sorma cesaretini kırar (Hindess 2012 19)
Nitekim İbn Haldun da yozlaşmayı salt hanedanın ve youmlnetici elitlerin
yakalandığı kamusal bir hastalık olarak goumlrmez Onlar bu hastalığı geniş
kitlelere bulaştırırlar yozlaşma pandemik hale gelir
Siyasal yozlaşmayı accedilıklayabilmek iccedilin en iyi yollardan biri onun karşıtının
(lsquoyozlaşmamışrsquo biccediliminin) ne olduğunu sormak olabilir Yozlaşmamış
(uncorrupted) siyaset kişisel ya da oumlzel ccedilıkarların meşru olmayan bir şekilde
kamusal ccedilıkarları ezip geccedilmemesini ima eder (Mulgan 2012 26) Bu accedilıdan
bakıldığında Mukaddimersquode (II 119) tanımlandığı şekliyle kurucu asabiyet
tarafından dengelenmeyen lsquoakli siyasetrsquoin daha baştan yozlaşmaya yazgılı
olduğu anlaşılır İbn Haldunrsquodan buguumlne siyasal tarih bağlamında kaydedilen
olaylar da nerdeyse bu yazgıyı doğrulamaktan başka bir şey yapmamışlardır
Maişet - Siyaset İlişkisi
Guumlccedilluuml bir asabiyetle başlayan iktidarın yine guumlccedilluuml bir asabiyetle sonlanması
suumlrecinde tayin edici unsur maişet ve siyaset arasındaki ilişkinin karmaşıklık
derecesidir Bu ilişkinin basitten karmaşığa doğru evrilmesi bedevi toplum
yapısı ve bu yapının siyasal karşılığı olan şefliklerin tasfiyesini muumlmkuumln
kılar Geccedilim kaynakları uumlzerindeki kontrol yoğunlaştıkccedila siyasette bedevi
değerlerin yerine peyderpey kahır ve şiddete dayalı iktidar teknikleri ikame
edilir İbn Haldun varlık suumlrduumlrme ccedilabalarının belirli bir duumlzeyine karşılık
gelen yaşam ve geccedilim biccedilimlerinin siyasal ve sosyal oumlrguumltlenmeyi nasıl
koşullandırdığını geliştirdiği doumlrtluuml kavram seti uumlzerinden goumlstermiştir Bu
goumlsterimi -koşullandırma suumlrecinin dinamik yapısını yansıtmadığının
farkında olarak- aşağıdaki tablo yardımıyla oumlzetlemek muumlmkuumlnduumlr
lsquoMaişetin siyaseti koşullandırmasırsquo olarak oumlzetleyebileceğimiz bu goumlsterimin
oumlzellikle siyasal antropoloji accedilısından ifşa ettiği bir gerccedilek daha vardır
Siyasallığın başlangıcı merkezi devlet oumlrguumltlenmesinden ccedilok daha oumlnceye
insanın varlık suumlrduumlrme ccedilabasının başladığı noktaya dayanır Varlık
suumlrduumlrme ccedilabasını oumlrguumltleme ihtiyacı insanların cemiyetler halinde yaşama
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
109
eğilimini koşullandırır lsquoKişilerin bir araya toplanarak cemiyetler halinde
yaşamaları geccedilinme hususlarında birbiriyle yardımlaşmak ve nefislerini
korumak iccedilindirrsquo (I 302) Oumlyleyse daha en başta lsquosiyasalrsquo olan bu
oumlrguumltlenme suumlrecinin kendisidir Suumlrecin başarısı yakınlığın işlevi olan
kolektif aksiyonla (asabiyet) birlikte bir şeyin daha bulunmasına bağlıdır
Yakınlık ve akrabalıkla (kinship) ortak koumlkten gelen ve el ele giden
lsquonezaketrsquo (kindness) Kahır ve şiddete dayalı siyaset bu nezaketi yok ederek
huumlkuumlmdar ve youmlnetici elitin varlık suumlrduumlrme ccedilabasına doumlnuumlşuumlr
Tablo 1 Mukaddimersquode Maişet ndash Siyaset İlişkisi
Umran durumu Yaşam biccedilimi Geccedilim biccedilimi Youmlnetim biccedilimi Siyasal ilkeler
Bedevi Umran
Badiye
Goumlccedilebelik
Kırsal yaşam
Sadelik kanaat
Geccedilimlik uumlretim
HTUumlT
Yaygın tarım
Yaygın hayvancılık
Heterarşik
Adem-i merkezi
Şeflik riyaset
Devlet oumlncesi
Oumlzguumlrluumlk
Eşitlik
Kardeşlik
Coumlmertlik
Hazari Umran
Kentler
Yerleşik medeni
Zenginlik genişlik
Zevk sefa
Artık uumlruumln
Ticaret sanatlar
Yoğun tarım
Yoğun hayvancılık
Hiyerarşik
Merkezi
Huumlkuumlmdarlık
MuumllkDevlet
Tagalluumlp
Kahır
Şiddet
Luumltuf ihsan
Uumlretici guumlccediller Tavırlar
Sonuccedil Yerine
Maddi koşulların ve ekonominin belirleyici oumlzelliği (1) riyaseti
huumlkuumlmdarlığa taşıyan asabiyet (2) ve ilk iki oumlğenin işlevsel uyumu ile
kurulan MuumllkDevlet (3) olgusunu bağımsız ve laik bir incelemeye tabi tutan
İbn Haldun bu yolla oumlzguumln bir siyasal kuram oluşturmuştur Buumlyuumlk oumllccediluumlde
kuzeybatı Afrika (Mağrip) ile sınırlı goumlruumlnen goumlzlemlerden hareketle
lsquoevrenselrsquo denebilecek bir tanınırlığa sahip olması ise geliştirdiği youmlntemin
guumlcuumlnden ileri gelmektedir Bu youmlntemin bizce en buumlyuumlk başarısı
siyasallığın devlet oumlncesi bedevi toplumlar ve devletli-hazari toplumlar
boyunca goumlsterdiği evrimi nesnel biccedilimde ortaya koymuş olmasıdır
Mukaddime bir taraftan heterarşik siyasal oumlrguumltlenmelerin eşitlik ve adalete
dayalı doğası ile uygar siyasetin kahır ve şiddet iccedileren doğası arasındaki
karşıtlığı asabiyet ve Muumllk kavramları uumlzerinden goumlsterirken diğer taraftan
bizleri merkezi siyasal yapıları ayakta tutmanın goumlrece yuumlksek ekonomik ve
sosyal maliyeti uumlzerinde duumlşuumlnmeye ccedilağırır Muumllkrsquouumln tek elde toplandığı
durumlarda siyasal iktidarın yozlaştırıcı ve nihayet kendi kendini yok edici
A s
a b
i y
e t
Y
o z
l a ş
m a
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
110
etkisi modern toplumlara oumlzguuml olmayıp youmlnetilenlerle arasındaki mesafeyi
accedilan her siyasal figuumlr bu sonuca yazgılıdır
Umran asabiyet bedevi-hazari dikotomisi ve Muumllk ile sınırlı bir kavram
setinden hareketle bilhassa siyasetin doğasına ilişkin tanıtladığı oumlnemli
yasallıkların guumlnuumlmuumlzde de doğrulanmaya devam ediyor olması
Mukaddimersquonin yeniden okunması iccedilin oumlnemli bir nedendir Duumlşuumlnuumlruumln
demokrasi siyasal katılım anayasa hukuk devleti gibi modern siyasal
kavram ve deneyimlerin ccedilok uzağında olduğu hatırlanmalıdır Hal boumlyle
iken zihni bu kavram ve deneyimlerle malul bulunan guumlnuumlmuumlz yazar ve
duumlşuumlnuumlrlerinin ccediloğu goumlruumlşuumlnuumln daha muumlrekkebi bile kurumadan olay ve
olgular tarafından tekzip edilmesi veya eskitilmesi bizleri kadim
kavramların uumlstuumln youmlnleri uumlzerinde duumlşuumlnmeye sevk edebilir Mukaddime
buna ilişkin ipuccedillarıyla doludur -ki bu da ikinci bir okuma nedeni sayılır
İbn Haldunrsquoun uygar-devletli toplumun iccedilsel zayıflıklarını bedevi toplumun
lsquouumlstuumlnrsquo goumlrduumlğuuml bazı oumlzelliklerine goumlnderme yaparak ortaya koyması
guumlnuumlmuumlzde de oumlrneklerine rastlanan bir tuumlr entelektuumlel eğilimle ilgili
goumlruumlnmektedir İccedilinde yaşadığımız sosyal-siyasal duumlzenin dayandığı
ilkelerin suumlrekli bir tartışma ve gerilim konusu olduğu doumlnemlerde primitive
insanın yardımına başvurmak tercihlerimizin lsquoilkelrsquo değerlerin hakemliğinde
yargılanmasını ummak duumlşuumlnsel accedilıdan uygun bir seccedilenek olabilmektedir
Yaklaşık 600 yıl sonra bizim Mukaddimersquoye geri doumlnuumlşuumlmuumlzuumln diğer bir
nedeni de bu olsa gerektir
KAYNAKCcedilA
Aktan CC (2001) Siyasal Ahlak ve Siyasal Yozlaşma CC Aktan (Ed)
Yolsuzlukla Muumlcadele Stratejileri iccedilinde (51-69) Ankara Hak-İş
Albayrak A (2000) Bir Medeniyet Kuramcısı Olarak İbn Haldun Uludağ
Uumlniversitesi İlahiyat Fakuumlltesi Dergisi 9(9) 589 - 602
Aristoteles (1987) Poetika İ Tunalı (Ccedilev) İstanbul Remzi Kitabevi
Arslan A (2014) İbni Haldun (2 Baskı) İstanbul Bilgi Uumlniversitesi
Berkes N (2013) Tuumlrkiye İktisat Tarihi İstanbul YKY
Bogaard A (2005) Garden Agriculture and the Nature of Early Farming in
Europe and the Near East World Archaeology 37(2) 177-196 doi
10108000438240500094572
Braudel F (1989) Akdeniz ve Akdeniz Duumlnyası 1 Cilt MA Kılıccedilbay
(Ccedilev) İstanbul Eren
Childe GV (1995) Tarihte Neler Oldu M Tunccedilay A Şenel (Ccedilev)
İstanbul Alan
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
111
Earle T (2013) Şefler Nasıl İktidara Geldiler B Guumlrel D Demiroumlz (Ccedilev)
İstanbul Versus
Engels F (1971) Ailenin Oumlzel Muumllkiyetin ve Devletin Koumlkeni K Somer
(Ccedilev) Ankara Sol
Flannery KV (1995) Prehistoric Social Evolution In C Ember M Ember
(Eds) Research Frontiers in Anthropology (1-26) Englewood Cliffs
(NJ) Prentice-Hall
Gasset JO (2011) Bir Sistem Olarak Tarih N G Işık (Ccedilev) İstanbul
Tuumlrkiye İş Bankası
Gilman A (1981) The Development of Social Stratification in Bronze Age
Europe Current Anthropology 22(1) 1-23
Grinin L (2011) Complex Chiefdom Precursor of the State or its
Analogue Social Evolution amp History 10(1) 234-273
Hassan Uuml (1982) İbn Haldun- Metodu ve Siyaset Teorisi Ankara AUuml
SBF
Hindess B (2012) How should we think about corruption In M Barcham
B Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (1-24)
Canberra ANU E Press
Ibn Khaldun (2012) The Muqaddimah An Introduction to History F
Rosenthal (Trans) Erişim Tarihi (01052015)
httpsasadullahalifileswordpresscom201210ibn_khaldun-
al_muqaddimahpdf
İbn Haldun (1989) Mukaddime ZK Ugan (Ccedilev) İstanbul MEB
Kalpakian J (2008) Ibn Khaldunrsquos Influence on Current International
Relations Theory The Journal of North African Studies 13(3) 363-
376
Katsiaficas G (1997) Ibn Khaldun A Dialectical Philosopher for the New
Millennium In C Sumner S Yohannes (Eds) Perspectives in African
Philosophy Addis Ababa Eros Effect Erişim Tarihi 01052015
wwweroseffectcomarticlesKhaldunPDF
Locke J (2004) Huumlkuumlmet Uumlzerine İkinci İnceleme F Bakırcı (Ccedilev)
Ankara Babil
Marx K (1979) Ekonomi Politiğin Eleştirisine Katkı (4 Baskı) S Belli
(Ccedilev) Ankara Sol
Mericcedil C (1977) Umrandan Uygarlığa İstanbul Oumltuumlken
Mericcedil C (1992) Bu Uumllke İstanbul İletişim
Morgan LH (1994) Eski Toplum-I Uuml Oskay (Ccedilev) İstanbul Payel
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55
M ALTUN
Ccedilankırı Karatekin Uumlniversitesi SBE Dergisi 6(2) 071-112
112
Mulgan R (2012) Aristotle on Legality and Corruption In M Barcham B
Hindess P Larmour (Eds) Corruption Expanding the Focus (25-36)
Canberra ANU E Press
Muumlslim (1977) Sahih-i Muumlslim Tercemesi ve Şerhi A Davudoğlu (Ccedilev)
İstanbul Soumlnmez
Oumlzcan ES (2011) İslacircmiyet Oumlncesi (Cacirchiliye Devri) Arap Kuumlltuumlruumlnde
Rivacircyet ya da Tarih Bilinci Tarih Okulu (11) 33-51
Sahlins M (2010) Taş Devri Ekonomisi T Doğan Ş Oumlzguumln (Ccedilev)
İstanbul bgst
Smith WR (1894) Lectures on the Religion of the Semites London Adam
amp Charles Black
Smith WR (1903) Kinship and Marriage in Early Arabia London Adam
amp Charles Black
Şenel A (1982) İlkel Topluluktan Uygar Topluma Geccediliş Aşamasında
Ekonomik Toplumsal Duumlşuumlnsel Yapıların Etkileşimi Ankara AUuml SBF
TDV (1991 1994) İslam Ansiklopedisi Cilt 3 9 10 Erişim Tarihi
01052015 httpwwwislamansiklopedisiinfo
Yazır MH (1979) Hak Dini Kurrsquoan Dili Cilt 2 İstanbul Eser
Yıldız M (2010) İbn Haldunrsquoun Tarihselci Devlet Kuramı Felsefe ve
Sosyal Bilimler Dergisi (10) 25-55