kapitał społeczny ujęcia teoretyczne praktyka badawcza · 2012-09-29 · kapitaŁ spoŁeczny –...

Studia Regionalne i LokalneNr 3(45)/2011

ISSN 1509–4995

Jarosław Działek*

kapItał społeczny – ujęcIa teoretyczne I praktyka Badawcza

Jakkolwiekkoncepcjakapitałuspołecznegoodponad20 latzdobywacorazszersząpopular-ność,zarównowśródbadaczy,jakidecydentów,todopieronabieracechdojrzałości.Artykułpre-zentujeklasyczneikrytyczneujęciakapitałuspołecznego,któreumożliwiająwskazanienajważ-niejszychjegowymiarówinajbardziejodpowiedniegomodelubadańempirycznych.Oprócztegoautorcharakteryzujeobszarybadawcze,wktórychprzedmiotowepojęcieznalazłozastosowanie,służącdowyjaśnianiainnychzjawiskspołecznych,politycznychigospodarczych,atakżezależ-nościpomiędzynimi.

Słowa kluczowe:kapitałspołeczny,pomiarkapitałuspołecznego,oddziaływaniekapitałuspołecz-nego.

Wekonomiiklasycznejzagłówneczynnikiprodukcjiuznawanopracę,zie-mięikapitał.Wtympodstawowymznaczeniukapitałrozumianojakodobrafi-nansowe lubmaterialne, którymimożna dysponować, prowadząc działalnośćprzynoszącądochód.Produktywnośćjednostekizbiorowościniezależyjednakwyłącznieodwielkościdostępnegofizycznegobądźfinansowegokapitału.Naefektywnośćjegowykorzystaniawpływająkwalifikacje,kompetencjeczystanzdrowia.Takieprzekonanieległoupodstawpojęciakapitałuludzkiego(Becker1975).Dalszebadaniawskazywałyjednak,żeczęściwzrostugospodarczegona-dalniemożnawyjaśnić,coskłaniałododalszychposzukiwań.Powstałwów-czasnurtbadańnadzjawiskamiekonomicznymi,wktórymzwracanobaczniej-sząuwagęnaczynnikispołeczne,kulturowe,polityczneipsychologiczne(Grosse2002;Harrison,Huntington2003).Doprowadziłotodostworzeniakoncepcjika-pitałuspołecznego,któradośćszybkozdobyłapopularnośćiuznanienietylkowśrodowiskunaukowym,lecztakżepolitycznym(por.polskiedokumentystra-tegiczne,np.Bochniarz2008;Boni2009).JamesSamuelColeman,którypodobniejakinnipionierzydociekańnadka-

pitałemspołecznympostulowałodejścieodideinawskrośracjonalnegohomo oeconomicus,krytykowałklasycznąekonomię.Zwróciłuwagę,żetraktowałaona„społeczeństwojakozbiórodrębnychjednostek,zktórychkażdadążyniezależ-niedoosiągnięciaswoichcelów”(Coleman1990,s.300).Amerykańskipolito-

* InstytutGeografii iGospodarkiPrzestrzennej,Uniwersytet Jagielloński,ul.Gronostajo-wa7,30-387Kraków;e-mail:[email protected].

KAPITAŁSPOŁECZNY–UJęCIATEORETYCZNEIPRAKTYKABADAWCZA 101

logiekonomistaFrancisFukuyamaprzyznał,żenieuwzględnianieczynnikówkulturowychispołecznychstanowio„ubóstwiewspółczesnegodyskursuekono-micznego”(Fukuyama1995,s.101).Nowepojęciespotkałosięzentuzjastycz-nymprzyjęciem,gdyżuznanojezaważneuzupełnieniewcześniejszychteoriiekonomicznych.Niniejszyartykułstanowipróbęprezentacjiaktualnegostanubadań,atakże

uporządkowaniapojęćizależnościzwiązanychzkoncepcjąkapitałuspołeczne-go.Autoromawiaklasyczneinajbardziejwpływoweujęciaprzedmiotowegoza-gadnienia.Przedstawia również szereggłosówkrytycznych,któreumożliwiłydoprecyzowanieideikapitałuspołecznegoipowstanieszerzejaprobowanejde-finicjiuwzględniającejróżnejegowymiary.Ponadtozwracauwagęnakwestieoperacjonalizacjiipomiarupojęcia.Nakoniecnapodstawiewynikówdotychcza-sowychbadańprzedstawiamechanizmyoddziaływaniakapitałuspołecznegonainnezjawiskaspołeczne,gospodarczeipolityczne.Tejproblematycepoświęco-norelatywniemałouwagiwpolskiejliteraturzeprzedmiotu(Kwiatkowski2005;Kaźmierczak,Rymsza2007;Szczepański,Bierwiaczonek,Nawrocki2008).Niedoczekałasięonajeszczesystematycznegoprzegląduipodsumowania.

Źródła koncepcji i ujęcia klasyczne

Pierwszekoncepcjekapitałuspołecznegodotyczyłyindywidualnychzasobówekonomicznychiludzkich,atakżemożliwościichlepszegowykorzystaniadziękisieciompowiązańspołecznych.Zwróconouwagę,żenawetnajlepiejwykształco-nejednostkidysponującezasobamifinansowymimogąniewieleosiągnąć,jeżelipozostająwodosobnieniu,nienawiązująkontaktówzosobami,zktórymimo-głybydzielićsięwiedząlubprzeprowadzaćtransakcjefinansowe.Postawionohi-potezę,żesiecipowiązańinormyspołeczneregulującekontaktymiędzyludzkiemogąwpływaćnainnesferyżycia.ImpulsemdorozwojutejteoriistałysiębadaniaMarkaS.Granovettera(1974),

którywyróżniłdwarodzajepowiązańspołecznych:mocnewięzi(strong links)silnienacechowaneemocjonalnie(np.kontaktyrodzinne,przyjacielskieczysą-siedzkie)oraz luźnewięzi(weak links)–bardziejsporadyczneibeznamiętne.Wedługprzywołanegoautora,więzidrugiegotypudecydująoskutecznymposzu-kiwaniupracy.Dziękinimjednostkamożemiećdostępdoinformacjiniedostęp-nychwzamkniętychsieciachpowiązańomocnymcharakterze.DopodobnychwnioskówdoszedłRonaldS.Burt(1992),któryzwróciłuwagę

naograniczeniawystępującewdomkniętychsieciachspołecznych(network con-straints).Wskazałzatonakluczoweznaczeniedziurstrukturalnych(structural holes),czyliluźnychpowiązań,którełącząróżnegrupyspołeczne,umożliwia-jącprzepływinformacjimiędzynimi.NagrunciepolskimtęhipotezętestowaliKazimierzM.SłomczyńskiiIrinaTomescu-Dubrow(2005),którzypotwierdzi-li,żenieformalnesieciwięziprzyjacielskichsprzyjająawansowispołecznemu.Przemieszczaniesięwgóręstrukturyspołecznejskuteczniejułatwiałykontaktyzdużągrupąprzyjaciółnieznającychsiędobrzenawzajem.

JAROSŁAWDZIAŁEK102

ZaklasyczneujęciaomawianejkoncepcjinależyuznaćpracePierre’aBourdieu(1980; 1986),Colemana (1988; 1990) iRobertaPutnama (Putnam,Leonardi,Nanetti1995;Putnam2008).Wieleuwag,równieżkrytycznych,sformułowalisocjologowieAlejandroPortes(1998,2000)iMichaelWoolcock(1998).Pojęcietointeresowałotakżeprzedstawicieliinnychdyscyplin,np.geografów(Mohan,Mohan2002;Rutten,Westlund,Boekema2010).Odsamegopoczątkujakofundamentomawianejkoncepcjitraktowanoprze-

konanie,żepowiązaniaspołecznestanowiądobro,którymożeprzynosićjednost-komlubgrupompewnekorzyści.WedługBourdieu(1986,s.248–249),„kapitałspołecznytozbiórrzeczywistychlubpotencjalnychzasobów,którezwiązanesązposiadaniemtrwałejsiecimniejlubbardziejzinstytucjonalizowanychzwiąz-ków,znajomościiwzajemnegouznania–innymisłowy,zprzynależnościądogrupy–któreumożliwiająkażdemuzeswoichczłonkówwsparciedziękiposia-danemuprzezcałązbiorowośćkapitałowi”.Kapitał społecznywodróżnieniuod ludzkiegonie stanowizasobu jednost-

ki,alewystępujewpowiązaniachpomiędzy jednostkami.Oznacza to,żepeł-nifunkcjępośredniczącą(Portes1998)–umożliwiadostępdoinnychzasobów,któreposiadająpozostaliuczestnicysieci.Bourdieuuznałkapitałspołecznyzainstrument,dziękiktóremuwyższeklasyzawłaszczajązasobyfinansoweibloku-jądostępdowiedzy.Inwestująoneświadomiewkapitałspołeczny,np.poprzezorganizacjęzamkniętychprzyjęć,członkostwowklubachczystrategiematry-monialne,by skuteczniejużywaćzgromadzonychpieniędzy,wiedzy iwładzy(Requier-Desjardins 2003). Przywołany autor zwrócił ponadto uwagę nawy-mienialnośćkapitałówróżnegotypu.Kapitałspołecznymożnaprzekształcićnp.wkapitałekonomicznydziękiłatwiejszemudostępowidokredytówczychronio-nychrynkówlubwkapitałludzkidziękipełniejszemudostępowidoźródełinfor-macjiiwiedzyekspertów.Coleman (1988) analizował znaczenie kapitału społecznego dla osiągnięć

szkolnych,zwracającuwagęnamocnewięzirodzinneispołecznościoweuczniów,którewedługniegozmniejszająprawdopodobieństwoporzucenianauki.Oprócztegosformułował(1990)koncepcjędomknięcia(closure),wedługktórej–ina-czejniżuGranovettera–silnepowiązaniawewnątrzdanejgrupymająpodnosićpoziomzaufaniamiędzyposzczególnymiosobami,wzmacniaćnormywewnątrz-grupoweizwiększaćefektywnośćjejczłonków(Rymsza2007).PonadtoColeman(1990)zwróciłuwagęnafunkcjonalnyaspektkapitałuspo-

łecznego,któryalboułatwiawspólnedziałania,alboprzyczyniasiędoobniże-niaichkosztów.Imintensywniejszepowiązaniaiwiększezaufanie,tymwyższeprawdopodobieństwopojawieniasięoddolnychinicjatyworazniższekosztyichrealizacji.Wedługniego,kapitałspołecznyjestdobrempublicznym.Inwestycjew niego rzadko mają charakter celowy i wyrachowany, jak to zasugerowałBourdieu.Stanowionraczejubocznyefektinnychdziałań.Ludziezazwyczajnieuświadamiająsobiejegopojawieniasięiznikania–zyskujągoitracąniezależ-nieodswojejwoli(Ostrom2000).


Colemanwprowadziłdodyskusjinadrozważanąproblematykąwątekzaufa-niajakoważnegoelementu,któryzwiększawartośćzasobówkapitałuspołeczne-gorozumianegojakosiecipowiązańspołecznych.Kiedyprzypadkowekontaktystająsiębardziejregularne,awzajemnezobowiązaniasąwnichrespektowane,międzyuczestnikamiinterakcjirodzisięosobistezaufanie(personalized trust).Wstabilnymsystemiespołecznymzaufaniepotwierdzasięwkolejnychinterak-cjach–wtensposóbrozszerzasięononawszystkie,takżepotencjalnekontakty.Takirodzajzaufaniaokreślasięmianemuogólnionego(generalized trust)bądźspołecznego(social trust).NormatywneujęciekapitałuspołecznegorozwinąłFukuyama(1999).Mianem

promieniazaufania(radius of trust)określiłkrągosób,wśródktórychobowiązu-jąnormyufności,wzajemnościiwspółpracy.Wedługniego,nowoczesnespołe-czeństwomożnapostrzegaćjakowielenakładającychsiępromienizaufania.Imwwiększymstopniusiępokrywająiimmająrozleglejszyzasięg,tymwywierająwiększywpływnarozwójspołecznyigospodarczy.NakolektywnywymiarkapitałuspołecznegopołożyłnaciskPutnamwżywo

dyskutowanych pracachDemokracja w działaniu (Putnam, Leonardi,Nanetti1995,oryg.wyd.1993)iSamotna gra w kręgle(2008,oryg.wyd.2000).Badającwłoskieregiony,zwróciłuwagęnapozytywnyzwiązeksprawnościinstytucjo-nalnejzrozwojemgospodarczym.Uznał,żewynikatozwpływutrzeciegoczyn-nika,którymmiałbyćwłaśniekapitałspołeczny.Jegozdaniem,„odnosisię[on]dotakichcechorganizacjispołeczeństwajakzaufanie,normyipowiązania,któ-remogązwiększyćsprawnośćspołeczeństwa,ułatwiającskoordynowanedziała-nia”(Putnam,Leonardi,Nanetti1995,s.258).Wartozauważyć,żewpierwszejzprzywołanychpracPutnamczęściejposłu-

giwałsię terminemobywatelskości(civicness),aniekapitałuspołecznego.Zabardziejobywatelskieregionyuznałte,wktórychwystępowałowiększezaanga-żowaniespołeczneipolityczne(m.in.udziałwstowarzyszeniach,czytelnictwogazetczyfrekwencjawyborcza).Częśćzaproponowanychwskaźnikówspotkałasiępóźniejzkrytyką(Portes1998).Putnamzazasadniczyskładnikkapitałuspołecznegouznałrównieżnormyza-

ufaniaiuogólnionejwzajemności.Zwróciłuwagęnakomplementarnycharakterkontaktówizaufania,którerazemzapewniająoptymalnewykorzystaniezasobów.Ichwzajemnerelacjeprzyjmująpostaćdodatniegosprzężeniazwrotnego,któremożeprowadzićdostopniowegonarastaniazasobówkapitałuspołecznego.Klasycznekoncepcjekapitałuspołecznegoukształtowałyzrąbdefinicji,wktó-

rejwyznaczonodwawymiaryrozważanegopojęcia(VanDeth2003).Popierw-sze,wyróżniono jego aspekt strukturalny (powiązania, sieci) oraz normatyw-ny,nazywanyrównieżkulturowym,poznawczymbądźkognitywnym(zaufanieiinnenormyspołeczne).Podrugie,wskazano,żezarównopowiązaniaspołecz-ne,jakizaufaniemożnaanalizować,uwzględniającichzasięg,atymsamymcha-rakter.Mogąoneobejmowaćjedyniebliskieosobyalbodotyczyćbardziejprze-lotnychznajomości(tab.1.).


Tab. 1. Dwa wymiary analizy teoretycznej kapitału społecznego

Aspekt kapitału społecznego

Charakter i zasięg kapitału społecznegoAutor koncepcji

wspólnotowy zrzeszeniowy

Strukturalny mocne więzi luźne więzi Granovetter 1974

ograniczenia sieci dziury strukturalne Burt 1992

zakorzenienie autonomia Woolcock 1998

kapitał społeczny wiążący

kapitał społeczny pomo-stowy

Putnam, Leonardi, Nanetti 1995; Putnam 2008; Gittel, Vidal 1998

Normatywny krótki promień zaufania długi promień zaufania Fukuyama 1999

zaufanie osobiste zaufanie społeczne (uogólnione)

różni autorzy

Źródło: opracowanie własne.

Możnamówićodwóchpodstawowychtypachkapitałuspołecznego:obejmu-jącymsilnepowiązaniaiwysokiezaufanieosobiste,atakżeobejmującymluźnepowiązaniaiwysokiezaufanieuogólnione.Określasięjeodpowiedniojakoka-pitałspołecznywiążący(bonding)ipomostowy(bridging).Obaterminystworzy-liRossJ.GittelliAvisVidal(1998),którzywykorzystalidorobekPutnama.Jesttopropozycjatypówidealnych,więctrzebamówićraczejokontinuumpowiązań–odtakich,któresąmocnowiążące,potakie,któremającharakterpomostowy.Niekiedy,zwłaszczawnaukachpolitycznych,wprowadzasięrównieżtrzecityp,którydotyczyrelacjimiędzywarstwamispołecznymiwhierarchicznychstruktu-rachwładzy,wtymzesferąinstytucji.Tenrodzajkapitałuspołecznegookreślasięjakołączący–linking social capital(Woolcock2001).

Krytyka koncepcji

Koncepcjakapitałuspołecznegospotykasięzkrytyką,któradotyczyprzedewszystkimniejasnejdefinicjikluczowegopojęcia(Fulkerson,Thompson2008).JużColeman (1990) stwierdził, że jednymokreśleniem objęto zbiór zjawisk,któreodnosząsiędoróżnychrodzajówpowiązańspołecznych.Wielomaznichzajmowali klasycy socjologii jużodXIXw.–EmilDurkheim,KarolMarks,Maks Weber, Ferdinand Tönnies, Alexis de Tocqueville czy Georg Simmel(Kwiatkowski2005).Nowepodejścieprzyczyniłosięjednakdoichzgrupowaniaireinterpretacjijakoczynnika,któryułatwiadostępdopewnychzasobówsieci,czylinowegorodzajukapitałujednostekigrup.Przedmiotemkrytycznychuwagstałsięponadtofakt,żedodefinicjikapita-

łuspołecznegowłączanozjawiskastanowiącejegodeterminanty,aczęściejjegokonsekwencje(Portes1998).Odpoczątkukapitałspołecznydefiniowanowspo-sóbfunkcjonalistyczny,wskazującnamożliwośćrozwiązaniadziękiniemupro-blemówspołecznych(VanDeth2003).Zajmowanosięnietylkoistotązjawiska,lecztakżejegoznaczeniemorazkorzyściamidlajednostek,grupispołeczności.


Problememokazałosięniezrozumieniepośredniczącejfunkcjikapitałuspołecz-nego–identyfikowanoznimzasoby,któremożnadziękiniemupozyskać.Definicyjneuwikłanieistotykapitałuspołecznegoijegopotencjalnychskut-

kówsprowokowałokolejnąfalędezawuującychuwag.Zauważonomianowicie,żepostrzegasięgojakocośex definitione„dobrego”,ajegozasobyzalecasiębezwahaniamaksymalizować(Mohan,Mohan2002).Społecznościzwyższy-mizasobamikapitałuspołecznegouznajesiętymsamymzaskazanenasukces,bezpieczniejszeilepiejzarządzane.Ichotoczeniejestzawszeczystszeizadbane,aczłonkowiezamożniejsiizadowolenizżycia.TakiepodejściełatwodostrzecwpracachPutnama,dlaktórego„kapitałspołecznystajesięwięcdobremkorzyst-niewpływającymniemalnawszystko:kapitałludzki,produktywność,sukcesgo-spodarczy,demokratycznyrządczysamądemokrację,atakżenaludzkiezdro-wieiszczęścieorazgeneralnienawszystkieaspektyludzkiegożycia”(Rymsza2007,s.37).Wskazanojednakprzykładyniekorzystnychskutkówniektórychtypówkapi-

tałuspołecznego.Takiezjawiskoniepoprawnieokreślonomianemnegatywnegokapitałuspołecznego(Kaźmierczak2007).Jegoilustracjąstałysięorganizacjetypumafijnego,mocnebowiemwięzigrupoweizaufanieosobistemiędzyczłon-kamiganguwydatnieprzyczyniająsiędoichsukcesu.Ograniczaniezasobówka-pitałuspołecznegodozamkniętejsiecipowiązańdotyczyćmożeróżnychgrupce-chującychsiędużąspójnością.Portes(1998)przedstawiłnastępującenegatywnekonsekwencjewystępowaniakapitałuspołecznego:− ograniczanieosobomspozagrupydostępudozasobów,np.wkorporacjachza-wodowych;

− żądaniaudziałuwzyskachzdziałalności,np.prośbyozatrudnianiebliskichiznajomych;

− wzmożonakontrolaspołeczna,któraograniczaautonomięjednostekizmuszaniezależneosobydoprzyjęcianormgrupylubjejopuszczenia;

− indywidualny sukcesmoże być postrzegany jako zagrożenie dla spójnościgrupy.Wniewielkichizwartychspołecznościachmożedochodzićdoograniczania

jednostek,którenierealizująprzyjętychwzorówzachowań.Utrudnianiasięimwyjściepozaspołeczność,gdziemogłybyuzyskaćnowe,nieznanewgrupiein-formacje.Coważne,ryzykoodrzuceniaobcychjeststosunkowewysokie.Grupatraktujeosoby,któredoniejnienależą,niejakoźródłanowejwiedzy,alejakoza-grożeniedlawłasnejspoistości.Podczasdyskusjidotyczącejoddziaływaniakapitałuspołecznegozwrócono

ponadtouwagę,żeniewszystkierodzajezrzeszeńpozytywnieoddziałująnapo-ziomie ogólnospołecznym. Niekorzystny wpływ niektórych grup przedstawiłMancurOlson (1982),któryzauważył,żewieleorganizacjidziała jakogrupyinteresuzwiększającewłasnewpływykosztemwspólnegodobra.Dążąonedowprowadzeniakorzystnegodlasiebieustawodawstwa,akosztyjegorealizacjiponosicałe społeczeństwo.Olsondo takichgrupzaliczyłzwiązkizawodowe,korporacjezawodoweigrupylobbingowe.


Jak mierzyć kapitał społeczny?

Wklasycznychujęciachkapitałuspołecznegoanalizowanodwapoziomy–jednostekizbiorowości.Wskalimikrokładziononacisknazasoby,któreczło-wiekmoże zmobilizowaćdzięki sieciomosobistychpowiązań.W skalimezo(społecznościlokalnych)imakro(regionów,państw)kapitałspołeczny–umiej-scowiony równieżwsieciachpowiązań– rozumiano raczej jakozasobycałejwspólnoty,zktórychjakocałośćmożeczerpaćkorzyści(Halpern2005).Kapitałspołecznywjegopodstawowymznaczeniutraktowanojakocechęjed-

nosteklubdokładniejjakocechęrelacjimiędzynimi.Jednakchoćwystępujeonwpowiązaniachmiędzyludźmi, towłaśniejednostkimogązniegokorzystać.Przejścienapoziomzagregowanyrodzipytanie,czykapitałspołecznystanowidobroindywidualne,czyraczejpubliczne.Takaalternatywastajesięniepotrzeb-na,jeślirozumiesięgojakozjawiskowywołującewyłączniepozytywneskut-ki.Przyjęciedefinicjikapitałuspołecznegojakozaangażowaniajednostekwsie-cipowiązańpowoduje,żenapoziomiezbiorowościmożnarozróżniaćgrupylubobszarycechującesięwiększymlubmniejszymudziałemwsieci.Dopierowte-dymożnarozważaćkonsekwencjemniejszejlubwiększejaktywnościjednosteknadanymobszarze(wdanejzbiorowości).Umożliwiatoodpowiedźnapytanie,czywpłynęłaonakorzystnienainneaspektyżyciaspołeczno-ekonomicznego.Istotęomówionegoprzejścia,szczególnieważnegowbadaniachgeograficz-

nych,zaprezentowałwłoskisocjologCarloTrigilia(2001,s.430):„Kapitałspo-łecznymożnarozumiećjakozbiórpowiązańspołecznych,którepodmiotindy-widualny (np. przedsiębiorca bądź pracownik) lub zbiorowy (publiczny bądźprywatny)możewykorzystaćwkażdej chwili.Dziękidostępnościowegoka-pitałupowiązańzasobykognitywne,takiejakinformacje, izasobynormatyw-ne,takiejakzaufanie,umożliwiająaktoromosiąganiecelów,którychwprzeciw-nymrazieniedałobysięzrealizowaćlubzostałybyosiągniętewiększymkosztem.Przechodzączpoziomuindywidualnegodozagregowanego,możnapowiedzieć,żedanyobszarjestmniejlubbardziejzasobnywkapitałspołecznywzależnościodstopniazaangażowaniawspomnianychpojedynczychizbiorowychpodmio-tówztegoobszaruwsiecipowiązańomniejszymlubwiększymzasięgu”.Przejściezjednegopoziomuanalizynadruginiebyłojednaktakoczywiste,

jakmogłobysięwydawać.Uznanojezajednąznajwiększychsłabościkoncepcji(Portes1998,2000).Właśnienatympoziomieanalizywystąpiłowielenieścisło-ściorazbłędówwkonceptualizacjiioperacjonalizacji.Miałotozwiązekztrud-nościami,najakienatrafilibadacze,którzystaralisięopracowaćtrafne,rzetelneiłatwodostępnewskaźnikiwielkościkapitałuspołecznego.Niezwykleczęstobadaczerozumowaliwnastępującysposób.Regiony,wktó-

rychwystępujądużezasobykapitałuspołecznego,powinnybyćwedług teoriibezpieczniejsze,aichgospodarkipowinnybyćbardziejrozwinięte.Jakowskaź-nikikapitałuspołecznegodobieranoprzestępczośćirozwójgospodarczy.Jeślipierwszywskaźnikmiałniskiewartości,adrugiwysokie,uznawano,żezaso-bykapitałuspołecznegorównieżsąznaczne.Oznaczałoto,że„sukcesmiastire-


gionówdawałsięwłaściwieutożsamićzposiadaniemzasobówkapitałuspołecz-nego, a doosiągnięcia tegoż sukcesuniezbędny jest tenżekapitał społeczny”(Zarycki2000,s.46).Portes(1998,s.20–21)opowiedziałsięzanastępującąprocedurą:„Popierw-

sze,oddzielićdefinicjępojęcia,wteoriiiwempirii,odjegooczekiwanychskut-ków.Podrugie,ustanowićkontrolękierunkowościtak,byistnieniekapitałuspo-łecznegobyłoznanewcześniejniżrezultaty,jakiemaonprzynosić.Potrzecie,skontrolowaćobecnośćinnychczynników,któremogąwyjaśniaćzarazemistnie-niekapitałuspołecznegoijegooczekiwanychskutków.Poczwarte,poznaćhisto-riękapitałuspołecznegodanejspołecznościwsposóbsystematyczny”.Zgodniezpowyższymnajbardziejogólnadefinicjakapitałuspołecznego,ro-

zumianegojakokapitałspołecznysamwsobie,odnosiłabysiędosiecipowiązańspołecznychróżnegorodzaju,łączącychjednostkilubgrupyztychsamych(po-wiązaniawiążące)lubróżnychśrodowisk(powiązaniapomostowe),którymto-warzysząnormyzaufaniaiwzajemności.

Ryc. 1. Model badania kapitału społecznego, jego determinant i potencjalnego pozytyw-nego lub negatywnego oddziaływania

Źródło: opracowanie własne.

Znalazłaonaodzwierciedleniewpropozycjachanalitycznegouporządkowa-niaróżnychmiar,którewcześniejuznawanozadobreprzybliżeniekapitałuspo-łecznego.DeepaNarayaniMichaelF.Cassidy(2001)podzielilijenawskaźniki,któreopisujądeterminantykapitałuspołecznego(np.poczucieprzynależności,solidarności),wskaźnikiodnoszącesiędoróżnychwymiarówsamegokapitałuspołecznego(powiązaniainormy),atakżezmienneokreślającespołeczne,po-lityczneiekonomicznekonsekwencjejegoobecności(ryc.1.).NależyodrzucićzaproponowaneprzezPutnamamiary,np.wysokośćfrekwencjiwyborczejczyczytelnictwogazet.Nieopisująonebezpośredniozaangażowania ludziwsie-cipowiązańspołecznych,ajedyniezjawiska,któreteoriaprzedstawiajakojednezjegomożliwychskutków(Portes1998).


JanW.VanDeth (2003)przeanalizował strategiebadawczeprzyjmowanewdociekaniachempirycznych.Wedługniego,wybórpodejściazależyodpo-ziomuanalizy – indywidualnego (w skalimikro) lubkolektywnego (w ska-limezolubmakro).Wpływatonawybórmetodbadawczych,źródełdanychiwskaźników.PonadtoVanDethdostrzegł,żewiększośćbadaczyzgadzasię,iżnależyuwzględniaćobaaspektykapitałuspołecznego–strukturalnyinor-matywny.Autorzybadańempirycznychnajczęściejrozumielipowiązaniaspołecznejako

udziałwdziałalnościstowarzyszeniowej(Westlund,Adam2010),costanowiłowpływpracPutnama,któryzwracałszczególnąuwagęnatenrodzajaktywności.Zwykletłumaczysiętakiwybórfaktem,żematobyćnajbardziejwartościowyrodzajpowiązańspołecznych.Takieuzasadnienieskażonejestjednakopisanymiwcześniejbłędamidefinicyjnymi.Cowięcej,nadecyzjęozastosowaniutakiegowłaśniepodejściaewidentniewpływadostępnośćdanych.Zazwyczajnajłatwiejuzyskaćinformacjenatematliczbyzarejestrowanychstowarzyszeń.Trudniejzaśokreślićpoziomczłonkostwawtychorganizacjach.Jeszczewięcejkłopotówna-stręczaocenarzeczywistejaktywnościosóbzaangażowanychwichdziałalność.VanDethstwierdził,żewykorzystaniejednegowskaźnikawpostacidziałalno-ścistowarzyszeniowejprowadzidozubożeniaobrazurzeczywistościipominię-ciawieluistotnychinterakcjispołecznych–rodzinnych,sąsiedzkich,przyjaciel-skichczyzawodowych.Aspektnormatywnykapitałuspołecznegowwiększościprzypadkówutożsa-

miasięznormamizaufania,zwłaszczaspołecznego.Innewartości,np.normywzajemności,solidarności lub tolerancji, rzadkowystępująwanalizachempi-rycznych.Wpraktycebadawczejnapoziomiemikronajchętniejwykorzystujesięankie-

tyopracowanenapotrzebykonkretnegoprojektu.Przykładamimogąbyćbadaniaaustralijskichrodzin(Stone2001)iholenderskichprzedsiębiorców(Schutjens,Völker2010).WPolscenajbardziejrozbudowanyaparatbadawczyzastosowa-liCezaryTrutkowskiiSławomirMandes(2005),analizującfunkcjonowaniede-mokracjinapoziomielokalnym.Na wyższym poziomie stosuje się zwykle zagregowane wartości zaczer-

pnięte z cyklicznych sondaży społecznych, np. z European Value Study (EVS) i World Values Survey (WVS), a w Polsce z Diagnozy Społecz- nej iPolskiegoGeneralnegoSondażuSpołecznego.Wykorzystywanebadaniaprzeprowadzasięzwyklenadużychpróbach,więcmożnapozyskaćznichdanedotycząceposzczególnychpaństwlubregionówiporównaćjezesobą.Drugimźródłeminformacjisąoficjalnestatystyki,któredostarczająnajczęściejinforma-cjioliczbierejestrowanychorganizacjipozarządowych.Jakowskaźnikazaufanianajczęściejużywasięzmiennejopisującejpoziom

zaufaniaspołecznego,którastanowiodpowiedźnapytanie„Ogólnierzeczbio-rąc,czyuważaPan(i),żemożnaufaćwiększościludzi,czyteżsądziPan(i),żewpostępowaniuzludźmiostrożnościnigdyzawiele?”(Westlund,Adam2010).Zdecydowanierzadziejwykorzystujesięopinienatematzaufaniadoposzcze-


gólnychgruplubinstytucji.Wankietachprzeprowadzanychprzezsamychba-daczywskalilokalnejnapoziomiejednostekzwykletraktujesiętękwestiębar-dziejszczegółowo(np.Stone2001;Iyer,Kitson,Toh2005;Westerniin.2005).Popularność przytoczonego powyżej pytaniawynika z faktu, że zadawano jewtakisamsposóbwwieluróżnychkrajach,coumożliwiamiędzynarodowepo-równania.Oczywiścieosobnonależałobyrozważyć,czywkontekściespołecz-nymróżnychpaństw jestonopodobnie rozumiane.Trudnościwdiagnozowa-niupoziomuzaufanianaprzykładziePolskiomówiłZbigniewZagała (2008).Wskazał, że sposób zadawania pytania zmienia odsetek osób, którymmożnaprzypisaćwysokipoziomzaufaniaspołecznego.

Na co wpływa kapitał społeczny?

Specyfikakapitałuspołecznego,którawynikazjegopierwotnejfunkcjonali-stycznejdefinicji,powoduje,żeempirycznebadaniastosunkoworzadkodoty-cząjegosamego.Zwyklerozpatrujesięgowkontekściejegooddziaływanianainnezjawiskaspołeczno-gospodarcze.Przezponadćwierćwiekurozwojukon-cepcjipowstałokilkaobszarówbadawczych,którychkształtwwiększościzde-terminowałyklasyczneprace „ojcówzałożycieli”poszczególnychnurtówdo-ciekań.DorobekColemanazainspirowałautorówopracowań,wktórychbadanowpływyrozwojukapitałuspołecznegonaludzkiivice versa.ZkoleirecepcjapracPutnamadoprowadziładowzrostuzainteresowaniakapitałemspołecznymwkontekściesprawności instytucjonalnejwładz i rozwojugospodarczego.NaprzykładwEuropieŚrodkowo-Wschodniejpowstałobszarbadawczy,wktórymwiążesiękapitałspołecznyzdemokratyzacjąiprzejściemdogospodarkirynko-wej.Względnienowymnurtembadańjestempirycznaanalizazwiązkówmiędzyzasobamikapitałuspołecznegoapoziomemzdrowiamieszkańców.WzorowanenabadaniachColemanaanalizywpływuzasobówkapitałuspo-

łecznegonaosiągnięciaedukacyjne(najważniejszeprace:Furstenberg,Hugues1995;Teachman, Paasch,Carver 1997; Portes 2000), przyczyniły się jedyniedowzrostuwątpliwości,czymjestwłaściwiekapitałspołeczny,czystosowanewskaźnikidobrzegoodzwierciedlają(Durlauf2002)iczynieprzeceniasięjegoznaczeniawprocesieedukacyjnym(Portes2000).NaprzykładPorteswskazałsłabe,aleistotnestatystycznerelacjepomiędzykapitałemspołecznymaocenamiszkolnymiuczniów.Jednakpouwzględnieniuinnychkontrolnychwskaźnikówjegooddziaływanieokazałosięnikłe.WbadaniachinspirowanychpracamiPutnamawiązanokapitałspołecznyzpro-

cesamidemokratyzacjiijakościąrządzenia.Jegorozważaniastanowiłykontynu-acjęuwagdeTocqueville’aodziewiętnastowiecznychStanachZjednoczonychAmeryki,którywywodziłżywotnośćamerykańskiejdemokracjizzaangażowa-niamieszkańcówwdziałalnośćstowarzyszeniową.Zrzeszaniesięobywateliorazzwiązanaztymwymianapoglądówpowinnyprzyczyniaćsiędozmianyustro-juwreżimachniedemokratycznych.Niedziwiązatempróbykontrolitejformyaktywnościobywateliwustrojachtotalitarnych.Wpaństwachdemokratycznych


stowarzyszeniastanowićpowinnynarzędziekontroliwładzlokalnychiregional-nych,atakżestymulowaćpartycypacjępolitycznąobywateli.PamelaPaxton(2002)zauważyła,jakmałojestpróbempirycznegosprawdze-

niawskazanychpowyżejrelacjiwstosunkudobardzolicznychpropozycjiteore-tycznych.Stworzonyprzezniąwskaźnikpoziomudemokracjiskorelowanybyłpozytywniezaktywnościąstowarzyszeniowąocharakterzepomostowymizza-ufaniem społecznym, natomiast negatywnie z członkostwemworganizacjachocharakterzebardziejwiążącym,doktórychzaliczyłazwiązkizawodowe,klubysportoweiorganizacjereligijne.Kwestiąotwartąpozostajezdaniemprzywołanejbadaczkiwspółzależnośćkapitałuspołecznegoipoziomudemokracji.TenobszarbadawczyintensywnieeksploatowanowkrajachEuropyŚrodkowo-

-Wschodniej,nacowpłynęłyzmianyspołeczneipolitycznewregioniewcią-guostatnich20lat.Wieluautorówprzyjęłozałożenie,żekapitałspołecznyjestniezbędnydobudowysprawnegoporządkudemokratycznego(Kunioka,Woller1999;Letki2003).JakzauważyłJanHerbst:„Niepytano,czykapitałspołecznystymulujerozwój,aninawetjakikapitałspołecznyjestkorzystnyzpunktuwi-dzeniaprocesówrozwojowych,alezastanawianosię,jakwogólebudowaćkapi-tałspołeczny”(2008,s.21).OgraniczonezasobykapitałuspołecznegowewspółczesnejPolscewiązano

zdziedzictwemkomunizmu.Jużwlatach70.StefanNowakzwróciłuwagęnabrakzaangażowaniaPolakówwaktywnośćstowarzyszeniową (Nowak1979).Stwierdzonaprzezniego„próżniaśredniegoszczebla”wynikałazzawłaszcze-niatejsferyprzezwładze,którekontrolowałyorganizacjespołeczne.Po1989r.owejpróżniniedałosięłatwowypełnić(Kubiak,Miszalska2004).WokresiePRL-unarastałkonfliktpomiędzy rządzonymia rządzącymi,wefekciewieluPolakówwycofałosięzesferypublicznejdoświatarodzinyiprzyjaciół(Zarycki2004),czylisiecisilnychwięziizaufaniaosobistego.Doszłodoerozjizaufaniaspołecznegoizniszczeniaciągłościwieluprzedwojennychsiecipowiązańior-ganizacji(Bartkowski2003;Chloupkova,Svendsen,Svendsen2003).Wtymsa-mymokresiepowstałyzatonieformalnepowiązania,któreokreślasięmianem„szarychsieci”(Paldam,Svendsen2000)lub„brudnychwspólnot”(Wedel2003).Wobecstałychniedomagańgospodarkipomagałyonewzaspokajaniupilnychpo-trzeb. Mimopewnych rozbieżności opiniiwiększośćbadaczy jest zgodna, żepo-

między kapitałem społecznym a sferą gospodarczą występują zależności.Wskazująnatozarównorozważaniateoretyczne,jakiczęśćanalizempirycznych(Serageldin,Grootaert2000).Napozytywnywpływkapitałuspołecznegostruk-turalnegozwróconojużuwagęwewspomnianychkoncepcjach„siłyluźnychwię-zi”Granovettera(1974)oraz„dziurstrukturalnych”Burta(1992).Stanowiąoneźródłonowejwiedzyiumożliwiajądostępdonowychzasobów.Pośredniczącafunkcjakapitałuspołecznegostanowikluczdowyjaśnieniajegowpływunaroz-wójgospodarczy.Woolcock(1998)zwróciłuwagę,żekażdadziałalnośćgospodarczajestosadzo-

nawpowiązaniachspołecznych,azatemwymianaekonomicznazawszeoznacza


wymianęspołeczną.Przywołałwcześniejszebadaniasocjologiczne,którewyka-zały,żeubogiespołeczności,żebypoprawićswojąsytuację,musząstworzyćwię-zispołecznewychodzącepozapodstawowegrupy.Wykroczeniepozapierwotnewięziwewnętrzne,kontaktzeświatemzewnętrznym,jestwarunkiemmoderniza-cji.JakzauważyłPortes(1998),ścisłewięzimogąograniczaćjednostkibardziejkreatywneorazprzyczyniaćsiędounikaniakontaktówzobcymi.Abyzniwelo-waćkosztyzakorzenienia,zbiórwięzispołecznychmusząuzupełniaćwięziauto-nomiczne,czylikontaktyczłonkówwspólnotyzjednostkamispozaspołeczności.Równowagamiędzyzakorzenionymiaautonomicznymipowiązaniamispo-

łecznymi (kapitałem społecznym wiążącym i pomostowym) może przynieśćzbiorowości sukces, umożliwiając kolektywnedziałania orazosiąganie celówrozwojowych.Autonomicznepowiązaniauzupełniająkorzyściwynikającezza-korzenionychorazłagodząichnegatywnekonsekwencjespołeczne,acozatymidzie–gospodarcze(tab.2.).NatejpodstawieWoolcocksformułowałwniosek,że„mogąistniećróżnetypykapitałuspołecznego,ichzasobyzaśpowinnybyćoptymalizowane,aniemaksymalizowane”(1998,s.158).Trzebamiećprzytymświadomość zróżnicowania formkapitału społecznegooraz faktu, że ich naj-właściwszakombinacjazależyodkontekstuspołecznego(Serageldin,Grootaert2000).

Tab. 2. Konsekwencje społeczne różnych kombinacji powiązań zakorzenionych (wiążą-cych) i autonomicznych (pomostowych)

Zakorzenienie (= kapitał społeczny wiążący)

słabe silne

Autonomia (= kapitał społeczny pomostowy)

słaba amoralny indywidualizm amoralny familiaryzm

silna anomia możliwości społeczne

Źródło: Woolcock 1998, s. 172.

Ekonomiczneznaczeniestrukturalnegoelementukapitałuspołecznegowyni-kazatemzfaktu,żepozwalaonuczestnikomsiecinaużywaniezasobówzgro-madzonychprzezinnychjejczłonków.Jednostkaniemusikorzystaćwyłączniezwłasnegodorobkuaninabywaćzasobównarynku.Możewykorzystywaćza-sobykrewnych,przyjaciół,sąsiadów,znajomychczyczłonkówtegosamegosto-warzyszenia.Ponieważwspółczesnagospodarkaopierasięnawiedzy,doniosłąrolęodgrywająprzepływinformacjiwsieciachpowiązań(Trigilia2001)izaufa-niemiędzyichuczestnikami(Lin2001).Dużąwagęmajązasięgicharaktertychpowiązań,wśródktórychwyróżniono

wiążąceipomostowe.Obatypywydająsięistotnedlarozwoju,alemogąmiećrównieżnegatywnekonsekwencje.Mocnepowiązaniawiążącesłużąjednostce,jednakoparciesięwyłącznienanichmożepowodowaćpewneograniczenia,np.braknowychzasobówpieniężnych lub informacyjnych.Powiązaniapomosto-we, choć są luźniejsze i bardziej ulotne, dostarczają zasobów,którychbraku-jewzamkniętychgrupach.Dodatkowymizaletamigęstejsiecisłabychpowią-


zańsąłatwiejszakoordynacjaniektórychprzedsięwzięćikolektywnedziałanie(Serageldin,Grootaert2000).Równieistotnarolęjakstrukturalnyelementkapitałuspołecznegoodgrywaele-

mentnormatywny.Zaufaniewpływanarozwójekonomicznyzdwóchpowodów.Popierwsze,redukujekosztytransakcyjne.Podrugie,ułatwiaprzepływinforma-cjiwistniejącychsieciachpowiązań(Serageldin,Grootaert2000;Beugelsdijk,vanSchaik2005).Zaufanieobniżawydatkinatransakcje,eliminująckosztykon-trolipartneraijejprzebiegu.Wyższypoziomufnościmożezachęcaćdopodejmo-waniabardziejskomplikowanychiśmiałychprzedsięwzięć,gdyżnietowarzyszyimryzykozwiązanezewspółpracąznieprzewidywalnympartnerem.Zaufanieułatwiaprzepływinformacji,poprawiająckomunikacjęiwspółpra-

cę zarównopomiędzy ludźmi, jak i przedsiębiorstwami.Spełniaważną funk-cjęzwłaszczawprzypadkuluźnychpowiązań,któremogąwywoływaćnieuf-nośćmiędzystronamitransakcji(Beugelsdijk,vanSchaik2005).PiotrSztompka(2005)stwierdził,żezaufaniemobilizujeludzidodziałania,uwalniająckreatyw-ną, swobodną, innowacyjną i przedsiębiorczą aktywność. Ponadto wzmacniazarównowięzijednostkizewspólnotą(powiązaniaspołecznewiążące),sprzy-jającwzajemnejpomocyorazgotowościdopoświęcania sięna rzecz innych,jakrównieżtolerancjęiakceptacjęobcych(powiązaniaspołecznepomostowe).Ekonomiczneznaczenienormatywnegoelementukapitałuspołecznegowynikazatemz jego ścisłegozwiązkuzaspektemstrukturalnym,czylipowiązaniamispołecznymi.Napodstawieprzegląduwynikówbadańempirycznychwtymzakresie,któ-

ryopracowaliHansWestlundiFraneAdam(2010),możnasformułowaćwnio-sek,żekapitał społecznywywierapozytywnywpływnaekonomicznysukcesprzedsiębiorstw.Rezultatyanalizwskalimakro(państwiregionów)sąbardziejzróżnicowaneimniejjednoznaczne.Wprawdzieczęściejudawałosiępotwier-dzićdodatniwpływwiększejaktywnościstowarzyszeniowejiwyższegopozio-muzaufanianarozwójgospodarczy,alenierzadkouzyskiwanowynikizgołaod-mienne.BadaniaJarosławaDziałka(2011)niewykazaływpolskichregionachistotniestatystycznego,negatywnegobądźpozytywnego,wpływuróżnychrodza-jówkapitałuspołecznegonarozwójgospodarczy,którywostatnichlatachopie-rałsięwciążprzedewszystkimnakapitalefinansowymi ludzkim.Dopodob-nychwnioskówdotyczącychuwarunkowańspołeczno-gospodarczychwPolscedoszedłrównieżKrzysztofJanc(2009).Wtensposóbpotwierdziłysięprzypusz-czeniaJanuszaCzapińskiego(2007),któryzasugerował,żekapitałspołecznypo-mostowywpolskichrealiachspołeczno-gospodarczychwykażeswojąprzydat-nośćdopierowprzyszłości.Ostatniezprezentowanychpólbadawczychobejmujezwiązkipomiędzygę-

stościąpowiązańspołecznychipoziomemzaufaniaastanemzdrowialudności.Rozwijasięonooddrugiejpołowylat90.,kiedyIchiroKawachiiwspółpracow-nicy(1997)podjęlipróbęuzupełnieniamodeluzależnościpomiędzynierówno-ściamiwdochodachaśmiertelnościądanymiobrazującymiwielkośćzasobówkapitałuspołecznego.Wykazalim.in.ujemnązależnośćpomiędzyaktywnością


stowarzyszeniowąapoziomemśmiertelnościorazdodatniąmiędzybrakiemza-ufaniaapoziomemśmiertelności.Stanowiłotosilnybodziecdodalszychbadań(Kawachi,Subramanian,Kim2008),atakżepobudziłodyskusjęnadmechani-Subramanian,Kim2008),atakżepobudziłodyskusjęnadmechani-2008),atakżepobudziłodyskusjęnadmechani-zmami,którełączątedwazjawiska.Dziękitemupowiązanokapitałspołecznyzinnymipojęciami,m.in.integracjąispójnościąspołeczną,atakżewsparciemspołecznym.Wedługjednejzzaproponowanychhipotezstanzdrowia,zwłasz-cza psychicznego,wpływa na uczestnictwow sieciach powiązań. Samotnośćzwiększastresiryzykodepresji,aposiadaniesieciwsparciaspołecznegopowin-nopoprawiaćogólnesamopoczucieitymsamymograniczaćryzykopogorsze-niastanuzdrowia(Siegrist2000).Pozatymzaufaniepowinnowzmacniaćwięziizwiększaćprawdopodobieństwootrzymaniawsparciaspołecznegowpotrzebie.Wprzypadkukwestiizdrowotnychkapitałspołecznyrównieżnależytraktowaćjakopotencjał,którymożezostaćzrealizowanywodpowiednimmomencie.Coważne,wliteraturzeprzedmiotuzwróconouwagę,żeniewolnomylićpowiązańizaufania,czylikapitałuspołecznego,zewsparciemspołecznym,czylirealnymzachowaniem(Mihaylova2004).Przedmiotemdyskusjistałsięsposóbpomiarutegozjawiska:napoziomiein-

dywidualnym(przypomocyindywidualnychodpowiedzizklasycznychbadańsondażowychczyautorskichankiet) lubkolektywnym(zwykorzystaniemza-gregowanychodpowiedzizbadańsondażowychidanychepidemiologicznych).Staranosięokreślićrealneznaczeniekapitałuspołecznego.Badaniawykazałysłabszązależnośćpomiędzykapitałemspołecznymaobiektywnymimiernika-mizdrowotnościludności(np.zapadalnośćnachoroby,śmiertelność)niżmię-dzykapitałemludzkimasubiektywnymiodczuciamimieszkańców(self-rated he-alth)utożsamianymizezdrowiempsychicznym–mental health(Hyyppä2010).

Wnioski

Przedstawionywniniejszymartykulestanbadańnadkapitałemspołecznymwskazuje,żekoncepcjatawprawdziewciążznajdujesięnapoczątkowymeta-pierozwoju,tonabieradojrzałości.Zchaosudefinicyjnegowyłaniasięwspólnaperspektywabadawcza,którapoleganauchwyceniukapitałuspołecznegosame-gowsobie,bezdefiniowaniagozapomocą jegofunkcji (potencjalnychskut-ków),adopierowdalszejkolejnościnaanaliziejegowpływu.Wkonceptualizacjipołożononacisknaokreślenieróżnychjegoaspektów(strukturalnegoinorma-tywnego)orazzasięguwstrukturzespołecznej(wiążącylubpomostowy).Takiepodejścienieprzesądzazgórypozytywnegoanitymbardziejnegatywnegood-działywaniakapitału społecznegona inne sfery życia społecznego.W rozwa-żaniachteoretycznychdasięjednakwskazaćhipotetycznepowiązaniamiędzywielkościązasobówróżnychrodzajówkapitałuspołecznegolubjegokombinacjiazjawiskami,naktóremożeonwpływać.Omawiającuwzględnioneobszarybadawcze,wskazanomechanizmyłączą-

cezasobykapitałuspołecznegozjegopotencjalnymskutkami.Wsferzeedukacjiizdrowiapozytywneefektywiązanoraczejzdużymizasobamikapitałuspołecz-


negowiążącego (powiązań rodzinnych i sąsiedzkich, a także zaufania osobi-stego).Oddziaływanietoopisywanozapomocąinnychpokrewnychpojęć,np.kontrolispołecznejczywsparciaspołecznego,któreokreślajązachowanialudz-kiezapośredniczoneprzeztenrodzajkapitałuspołecznego.Wsferzegospodar-kipozytywnywpływanalizowanegozjawiskanarozwójgospodarczywynikaćmiał raczejzwiększychzasobówkapitałuspołecznegopomostowego(powią-zańwramachaktywnościstowarzyszeniowejorazzaufaniaspołecznego),któryumożliwiadostępdonowychzasobów.Wielezewskazanychzależnościbyłojużprzedmiotemlicznychanalizempirycznych.Wciążjednakniemazgodycodore-alnegowpływukapitałuspołecznegowkażdejzprzedstawionychwcześniejsferżycia,gdyżznaczącąrolęodgrywakontekstspołeczny.Operacyjneujęciekapitałuwynikazprzedstawionychustaleńdefinicyjnych.

Niezbędne jestzatemuwzględnieniewskaźnikówobrazujących różneaspektyirodzajekapitałuspołecznego(całegospektrumpowiązańinormspołecznych)orazunikaniemiar,któreopisująjegodeterminantylubkonsekwencje,anieistotępojęcia.Wybórpoziomuanalizy–mikrolubmakro–wznacznejmierzedetermi-nujepodejściebadawcze,wykorzystywanemetodyorazźródładanych.Wydajesię,żenajbardziejwartościowewynikipowinnoprzynieśćpołączenieobustra-tegiibadawczych.Zależnościpotwierdzonenapoziomiekolektywnymprzypo-mocydanychzagregowanychpowinnyzostaćpogłębionewindywidualnychba-daniachjakościowych,któreumożliwiająweryfikacjęmechanizmówwiążącychróżneaspektyirodzajekapitałuspołecznegozposzczególnymisferamiżycia.Koncepcjakapitałuspołecznegostanowiwyzwaniedlaspecjalistówzzakre-

surozwojuregionalnegoilokalnego.Zjednejstronyprosty,intuicyjnycharakterkoncepcji,którywiążezasobykapitałuzróżnymiaspektamiżyciaspołecznego,politycznegoigospodarczego,możewydawaćsięatrakcyjny.Jednakzdrugiejstronyodnośnakoncepcjasprawiawieletrudności,kiedypróbujesięempirycznieuchwycićrealniewystępującezależności.Każetowątpićwjejznacznąprzydat-nośćwstrategicznychdokumentachrozwojowych.Zastrzeżeniabudzirównieżmożliwośćbudowaniazasobówkapitałuspołecznego,któremiałybyprzynosićwprzyszłościpozytywneefektyrozwojowe.Dlategoteżkoncepcjatapozosta-je,równieżnagrunciepolskim,ważnymprzedmiotemrozważańteoretycznychibadańempirycznychwewszystkichprzedstawionychobszarachbadawczych.Pogłębionaanalizapowinnapozwolićodpowiedziećnapytania,jakiejestrealneznaczeniekapitałuspołecznegodlarozwojuspołeczno-gospodarczegoregionówiczywpolitykachrozwojowychprzyznajemusięwłaściwemiejsce.

Literatura

Bartkowski J., 2003,Tradycja i polityka. Wpływ tradycji kulturowych polskich regio-nów na współczesne zachowania społeczne i polityczne,Warszawa:WydawnictwoAkademickieżak.

BeckerG.S., 1975,Human capital: A theoretical and empirical analysis with special reference to education,NewYork:ColumbiaUniversityPress.


BeugelsdijkS., vanSchaikT., 2005, „Social capital andgrowth inEuropean regions:Anempiricaltest”,European Journal of Political Economy,t.21,nr2,s.301–324.

BochniarzP.,2008,Raport o kapitale intelektualnym Polski,Warszawa:ZespółDoradcówStrategicznychPrezesaRadyMinistrów.

BoniM.(red.),2009,Polska 2030. Wyzwania rozwojowe,Warszawa:ZespółDoradcówStrategicznychPrezesaRadyMinistrów.

Bourdieu P., 1980, „Le capital social: notes provisoires”, Actes de la Recherche en Sciences Sociales,t.31,s.2–3.

BourdieuP.,1986,„Theformsofcapital”,w:J.G.Richardson(red.),Handbook of theory and research for the sociology of education,NewYork:GreenwoodPress,s.241–258.

BurtR.S.,1992,Structural holes: The social structure of competition,Cambridge,MA:HarvardUniversityPress.

ChloupkovaJ.,SvendsenG.L.H.,SvendsenG.T.,2003,„Buildinganddestroyingsocialcapital:ThecaseofcooperativemovementsinDenmarkandPoland”,Agriculture and Human Values,t.20,nr3,s.241–252.

ColemanJ.S.,1988,„Socialcapitalinthecreationofhumancapital”,American Journal of Sociology,t.94,suplement,s.95–120.

ColemanJ.S.,1990,Foundations of social theory,Cambridge,MA:HarvardUniversityPress.

CzapińskiJ.,2007,„Kapitałspołeczny”,w:J.Czapiński,T.Panek(red.),Diagnoza spo-łeczna 2007. Warunki i jakość życia Polaków. Raport,Warszawa:Vizja Press&IT,s.263–273.

DurlaufS.N.,2002,„Ontheempiricsofsocialcapital”,The Economic Journal, t.112,s.459–479.

DziałekJ.,2011(wdruku),Kapitał społeczny jako czynnik rozwoju gospodarczego w skali regionalnej i lokalnej w Polsce,Kraków:WydawnictwoUniwersytetuJagiellońskiego.

FukuyamaF.,1995,„Socialcapitalandglobaleconomy”,Foreign Affairs, t.74,nr5,s.89–103.

Fukuyama F., 1999, Social capital and civil society, referat wygłoszony na „IMFConference on Second Generation Reforms”, 8–9 listopada 1999 r., Washington,DC [dostęp 1.08.2011: http://www.imf.org/external/pubs/ft/seminar/1999/reforms/ fukuyama.htm].

FulkersonG.M.,ThompsonG.H.,2008,„Theevolutionofacontestedconcept:Ameta--analysisofsocialcapitaldefinitionsandtrends(1988–2006)”,Sociological Inquiry,t.78,nr4,s.536–557.

FurstenbergF.F.,HuguesM.E.,1995,„Socialcapitalandsuccessfuldevelopmentamongat-riskyouth”,Journal of Marriage and Family,t.57,nr3,s.580–592.

GittellR.J.,VidalA.,1998,Community organizing: Building social capital as a develop-ment strategy,ThousandOaks,CA:Sage.

GranovetterM.S.,1974,Getting a job: A study of contacts and careers,Cambridge,MA:HarvardUniversityPress.

Grootaert C., 1998, „Social capital: The missing link?”, Social Capital Initiative Working Paper, nr 3 [dostęp 1.08.2011: http://siteresources.worldbank.org/INTSOCIALCAPITAL/Resources/Social-Capital-Initiative-Working-Paper-Series/SCI-WPS-03.pdf].

GrosseT.G., 2002, „Przegląd koncepcji teoretycznych rozwoju regionalnego”, Studia Regionalne i Lokalne,nr1(8),s.25–48.


HalpernD.,2005,Social capital,Cambridge–Malden,MA:Polity.HarrisonL.E.,HuntingtonS.P.(red.),2003,Kultura ma znaczenie. Jak wartości wpływa-

ją na rozwój społeczeństw,tłum.S.Dymczyk,Poznań:ZyskiS-ka.HaynesP.,2009,„Beforegoinganyfurtherwithsocialcapital:Eightkeycriticismstoad-

dress”,INGENIOWorkingPaperSeries,nr2[dostęp1.08.2011:http://digital.csic.es/bitstream/10261/14203/1/Before_Going_Any_Further_With_Social_Capital__Eight_Key_Criticisms_to_Address%5B1%5D.pdf].

Herbst J., 2008, „Kraina nieufności: kapitał społeczny, rozwój gospodarczy i spraw-nośćinstytucjipublicznychwpolskiejliteraturzeakademickiej”,w:P.Swianiewicz,J.Herbst,M.Lackowska,A.Mielczarek(red.),Szafarze darów europejskich. Kapitał społeczny a realizacja polityki regionalnej w polskich województwach,Warszawa:WydawnictwoNaukoweScholar,s.20–53.

HyyppäM.T.,2010,Healthy ties: Social capital, population health and survival,NewYork:Springer.

IyerS.,KitsonM.,TohB.,2005,„Socialcapital,economicgrowthandregionaldevelop-ment”,Regional Studies,t.39,nr8,s.1015–1040.

JancK.,2009,Zróżnicowanie przestrzenne kapitału ludzkiego i społecznego w Polsce,Wrocław:InstytutGeografiiiRozwojuRegionalnegoUniwersytetuWrocławskiego.

KawachiI.,KennedyB.P.,LochnerK.,Prothrow-StithD.,1997,„Socialcapital,incomeinequality,andmortality”,American Journal of Public Health, t.87,nr9,s.1491–1498.

KawachiI.,SubramanianS.V.,KimD.(red.),2008,Social capital and health, NewYork:Springer.

KaźmierczakT.,2007,„Kapitałspołecznyarozwójspołeczno-ekonomiczny–przeglądpodejść”,w:T.Kaźmierczak,M.Rymsza(red.),Kapitał społeczny. Ekonomia społecz-na,Warszawa:FundacjaInstytutSprawPublicznych,s.41–64.

Kaźmierczak T., Rymsza M. (red.), 2007, Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna,Warszawa:FundacjaInstytutSprawPublicznych.

KubiakA.,MiszalskaA.,2004,„Czynowapróżniaspołeczna,czyliostaniewięzispo-łecznychwIIIRzeczypospolitej”,Kultura i Społeczeństwo,t.48,nr2,s.9–43.

KuniokaT.,WollerG.M.,1999,„In(a)democracywetrust:Socialandeconomicdeter-minantsof support fordemocraticprocedures inCentral andEasternEurope”,The Journal of Socio-Economics,t.28,nr5,s.577–596.

KwiatkowskiM.,2005,„Kapitałspołeczny”,w:Z.Bokszański(red.),Encyklopedia so-cjologii. Suplement,Warszawa:OficynaNaukowa,s.105–111.

LetkiN.,2003,„ExplainingpoliticalparticipationinEast-CentralEurope:Socialcapital,democracyandthecommunistpast”,Nuffield College Politics Working Paper,nr2[dostęp 2.08.2011: http://siteresources.worldbank.org/EXTECAREGTOPSOCDEV/Resources/Letki_political_participation.pdf].

LinN.,2001,„Buildinganetworktheoryofsocialcapital”,w:N.Lin,K.Cook,R.S.Burt(red.),Social capital: Theory and research,NewYork:AldinedeGruyter,s.3–29.

MihaylovaD., 2004, Social capital in Central and Eastern Europe. A critical asses-sment and literature review,Budapest:CenterforPolicyStudies,CentralEuropeanUniversity.

MohanG.,Mohan J., 2002, „Placing social capital”,Progress in Human Geography,t.26,nr2,s.191–210.


NarayanD.,CassidyM.F.,2001,„Adimensionalapproachtomeasuringsocialcapital:Developmentandvalidationofasocialcapitalinventory”,Current Sociology,t.49,nr2,s.59–102.

Nowak S., 1979, „System wartości społeczeństwa polskiego”, Studia Socjologiczne,nr4(75),s.155–172.

OlsonM.,1982,The rise and decline of nations: Economic growth, stagflation, and so-cial rigidities,NewHaven:YaleUniversityPress.

OstromE., 2000, „Social capital:A fad or a fundamental concept?”,w: P.Dasgupta,I. Serageldin (red.), Social capital: A multifaceted perspective, Washington, DC:WorldBank,s.172–214.

PaldamM.,SvendsenG.T.,2000,„MissingsocialcapitalandthetransitioninEasternEurope”,University of Aarhus, Aarhus School of Business, Department of Economics Working Papers,nr5[dostęp2.08.2011:http://www.hha.dk/nat/wper/00–5_gts.pdf].

Paxton P., 2002, „Social capital and democracy: An interdependent relationship”,American Sociological Review,t.67,nr2,s.254–277.

PortesA.,1998,„Socialcapital.Itsoriginsandapplicationsinmodernsociology”,Annual Review of Sociology,t.24,s.1–24.

PortesA.,2000,„Thetwomeaningsofsocialcapital”,Sociological Forum,t.15,nr1,s.1–12.

PutnamR.D., 2008,Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych,tłum.P.Sadura,S.Szymański,Warszawa:WydawnictwaAkademickieiProfesjonalne.

PutnamR.D.,LeonardiR.,NanettiR.Y.,1995,Demokracja w działaniu. Tradycje oby-watelskie we współczesnych Włoszech,tłum.J.Szacki,Kraków:WydawnictwoZnak;Warszawa:Fundacjaim.StefanaBatorego.

Requier-DesjardinsD.,2003,„Lecapitalsocialdanslathéorieéconomique:Actifoubienpublic?Lepointsurquelquescontributionsrécentes”,w:J.Ballet,R.Guillon(red.),Regards croisés sur le capital social,Paris:L’Harmattan,s.15–39.

RuttenR.,WestlundH.,BoekemaF.,2010,„Thespatialdimensionof social capital”,European Planning Studies,t.18,nr6,s.863–871.

RymszaA., 2007, „Klasyczne koncepcje kapitału społecznego”, w: T. Kaźmierczak,M. Rymsza (red.), Kapitał społeczny. Ekonomia społeczna, Warszawa: FundacjaInstytutSprawPublicznych,s.23–40.

SchutjensV.,VölkerB.,2010,„Spaceandsocialcapital:Thedegreeoflocalityinentre-preneurs’contactsanditsconsequencesforfirmsuccess”,European Planning Studies,t.18,nr6,s.941–963.

Serageldin I., Grootaert C., 2000, „Defining social capital: An integrating view”,w: P. Dasgupta, I. Serageldin (red.), Social capital: A multifaceted perspective,Washington,DC:WorldBank,s.40–58.

SiegristJ.,2000,„Place,socialexchangeandhealth:Proposedsociologicalframework”, Social Science and Medicine,t.51,nr9,s.1283–1293.

SłomczyńskiK.M.,Tomescu-DubrowI.,2005,„Friendshippatternsandupwardmobility:Atestofsocialcapitalhypothesis”,Polish Sociological Review,nr3(151),s.221–235.

StoneW.,2001,Measuring social capital. Towards a theoretically informed measurement framework for researching social capital in family and community life,Melbourne:AustralianInstituteofFamilyStudies.


SzczepańskiM.S.,BierwiaczonekK.,NawrockiT.(red.),2008,Kapitały ludzkie i spo-łeczne a konkurencyjność regionów,Katowice:WydawnictwoUniwersytetuŚląskiego.

SztompkaP.,2005,„Zaufanie,nieufnośćidwaparadoksydemokracji”,w:P.Sztompka,M.Kucia(red.),Socjologia. Lektury,Kraków:Znak,s.397–408.

TeachmanJ.,PaaschK.,CarverK.,1997,„Socialcapitalandthegenerationofhumancapital”,Social Forces,t.75,nr4,s.1–17.

TrigiliaC.,2001,„Socialcapitaland localdevelopment”,European Journal of Social Theory,t.4,nr4,s.427–442.

Trutkowski C., Mandes S., 2005, Kapitał społeczny w małych miastach, Warszawa:WydawnictwoNaukoweScholar.

VanDethJ.W.,2003,„Measuringsocialcapital:Orthodoxiesandcontinuingcontrover-sies”,International Journal of Social Research Methodology,t.6,nr1,s.79–92.

WedelJ.R.,2003,„Dirtytogetherness:Institutionalnomads,networks,andthestate-pri-vate interface inCentral andEasternEuropeand the formerSovietUnion”,Polish Sociological Review,nr2(142),s.139–159.

WesternJ.,StimsonR.,BaumS.,vanGellecumY.,2005,„Measuringcommunitystrengthandsocialcapital”,Regional Studies,t.39,nr8,s.1095–1109.

WestlundH.,AdamF.,2010,„Socialcapitalandeconomicperformance:Ameta-analysisof65studies”,European Planning Studies,t.18,nr6,s.893–919.

WoolcockM., 1998, „Social capital andeconomicdevelopment:Towarda theoreticalsynthesisandpolicyframework”,Theory and Society,t.27,nr2,s.151–208.

WoolcockM.,2001,„Theplaceofsocialcapitalinunderstandingsocialandeconomicoutcomes”, Canadian Journal of Policy Research,t.2,nr1,s.11–17.

ZagałaZ.,2008,„Kapitałspołeczny:jednakategoriapojęciowa–wielekontrowersji”,w:M.S.Szczepański,K.Bierwiaczonek,T.Nawrocki(red.),Kapitały ludzkie i społecz-ne a konkurencyjność regionów,Katowice:WydawnictwoUniwersytetu Śląskiego,s.29–44.

ZaryckiT.,2000,„Omożliwychinterpretacjachstrukturypolskiejprzestrzenipolitycz-nej”,Studia Regionalne i Lokalne,nr2(2),s.35–52.

ZaryckiT.,2004,„Kapitałspołecznya trzypolskiedrogidonowoczesności”,Kultura i Społeczeństwo,t.48,nr2,s.45–65.

socIal capItal – theoretIcal and empIrIcal approaches

Formorethan20years,socialcapitalhasbeengainingpopularitybothamongresearchersandpolicymakers.However,thistheoryhasjustreacheditsmaturity.Thepaperpresentsclassicalandcriticalapproachestotheconcept.Mainaspectsandtypesofsocialcapitalaredistinguished,followedbyadescriptionofthemostrelevantmodelforempiricalresearch.Finally,themostimportantresearchfieldsarediscussed,includingmechanismsexplainingtheinfluenceofsocialcapitalonothersocial,politicalandeconomicalphenomena.

Key words:socialcapital,measurementofsocialcapital,impactofsocialcapital.

kapitał społeczny ujęcia teoretyczne praktyka badawcza · 2012-09-29 · kapitaŁ spoŁeczny –...

Documents