NAUČNA OSVJETLJENJA – KARST ISTOČNE HERCEGOVINE I DUBROVAČKOG PRIOBALJA

REKAPITULIRANA OSNOVNA PITANJANOVIJA IZDANJA / PRIKAZI - “KARST ISTOČNE HERCEGOVINE I DUBROVAČKOG PRIOBALJA”, PETAR MILANOVIĆ Knjiga Petra Milanovića (“Karst Istočne Hercegovine i dubrovačkog priobalja”), nema sumnje, dugo je nastajala...- Tokom dvadeset godina rada na projektu Hidrosistema Trebišnjica - zapisao je autor - imao sam priliku da se upoznam sa geološkim i hidrogeološkim karakteristikama Istočne Hercegovine i dubrovačkog priobalja i da učestvujem u brojnim istraživanjima na ovom području. Poseban stručni izazov je predstavljala priroda karsta. Brojni problemi pa i promašaji pri realizaciji sličnih projekta u svetu upozoravali su na složenost i riskantnost projekta Hidrosistema Trebišnjica u području koje je poznato kao svetski najizrazitiji i najpoznatiji primer fenomena karsta. To su potvrđivala i upozorenja stranih pa i nekih domaćih eksperata da se akumulacij Bileća nikad neće napuniti. Zahvaljujući znanju, upornosti i hrabrosti tima projektanata, investitora i konsultanata, među kojima moram da pomenem imena prof. Lukovića i prof. Mikuleca, uspešno je započeta realizacija ovo projekta i izgrađeni njegovi ključni objekti. Milanović u predgovoru svoje knjige podsjeća na ekskluzivnost projekta Hidrosistem Trebišnjica koja je bila sadržana u samoj “ideji da se u surovom  i negostoljubivom  karstu  ostvari  ravnoteža  između potrebe za razvojem”, ali i u namjeri da se očuvaju prirodne specifičnosti ovog regiona.- Za ostvarenje te ideje - podsjeća dr Milanović - bile su neophodne decenije sistematskih istraživanja. Čitavo područje Istočne Hercegovine i dubrovačkog priobalja su istraživani i analizirani kao jedinstvena hidrogeološka i hidrološka celina. Rezultati ovih istraživanja su već ugrađeni u brojne projekte ali predstavljaju i veliko bogatstvo na kome treba da se bazira dalji razvoj ovog jedinstvenog regiona. Ova knjiga, bar jednim dijelom, nastala je i zbog činjenice da rezultati svih tih istraživanja nisu dostupni svima koji su zainteresovani za problematiku karsta. Otud, autor posebno podvlači da je knjiga “napisana sa ciljem da se prikažu generalne karakteristike karsta ovog regiona i daju osnovni podaci o problemima koje je nametnula priroda karsta u toku izgradnje brojnih objekata, pre svega brana, akumulacija i tunela”.Osim toga, Mlanovićev rad, indirektno, aktuelizuje projekat HET u njegovoj cjelini ali i aktuelno stanje... - Jedan od ciljava Hidrosistema Trebišnjica je da se smanji podzemno oticanje i da se voda što duže zadrži na površini. Veliki deo vode sada teče prema moru i dolini Neretve kroz tunele i vodonepropusne kanale (objekti prve faze HET-a). Brojni ponori i ponorske zone su plombirani ili na drugi način izolovani pa je sprečena direktna infiltracija i prihranjivanje karstnih izdani. Najizrazitiji primeri su Doljašnica, Pasmica, Crnulja, Provalija. Cirkulacija u sistemima ovih ponora sada zavisi samo od padavina na njihovom neposrednom slivu (između ponora i mesta isticanja).Očigledno je, zaključuje Milanović,  da su odnosi površinskih i podzemnih voda nakon izgradnje prve faze sistema HET znatno izmenjeni. Izgradnjom prve faze ovog sistema oko 4 milijarde metara kubnih vode otiče godišnje do mora direktno kroz

hidrotehničke tunele. Za tu količinu osiromašene su karstne izdani nizvodno od objekata prve faze.- Na bazi sadašnjih saznanja veoma je teško predvideti kakve će biti dugoročne posledice ove promene po same karstne izdani, misleći pre svega na intenzitet razvoja procesa karstifikacije i opstanak endemskih vrsta. Postavlja se i pitanje ogromnih količina suspendovanog i vučenog materijala koji poplavne vode unose u podzemlje kroz brojne ponore, da bi na nizvodnim izvorima isticala relativno bistra ili potpuno bistra voda - piše Milanović.Promjene u podzemlju Hercegovine, i iz perspektive laika, mogu da budu značajne, jer, izgradnjom sistema “transport suspendovanog materijala u karstno podzemlje” višestruko je izmijenjen. Tu promjenu Milanović smatra značajnom. Pošto ni u prirodnom stanju ova pojava nije dovoljno analizirana, teško će biti praćenje posljedica novonastalog stanja, iako je pitanje uticaja izgradnje HET-a na nizvodna vrela postavljeno na samom početku realizacije ovog projekta.- Zbog toga je 1960. godine - podsjeća Milanović -  pet godina pre nego što su prvi objekti izgrađeni, urađen katastar izvora i uspostavljen sistem osmatranja. Ovim katastrom su obuhvaćena skoro sva veća vrela od Konavala do Deranskog blata, ukupno 120 vrela (P. Ramljak 1978). Interesantno, tim osmatranjima utvrđeno je da HET nije ugrozio minimalne vode, što znači da izgradnja sistema nije dovela do presušivanja izvora. Samo vrelo Doljani kod Metkovića izgleda da ima nešto manju izdašnost.S druge strane, postoje indikacije “da je u pojedinim slučajevima uticaj hidrosistema na minimalne proticaje pozitivan zbog gubitaka iz akumulacija i hidrotehničkih tunela pod pritiskom”. Milanović iznosi i pretpostavku da  gubici iz kompenzacionog bazena "Gorica" i tunela za HE Dubrovnik pozitivno utiču na male vode Robinzona i Zavrelja, a gubici iz kompenzacionog bazena "Hutovo" i tunela za PHE Čapljinu na minimalne izdašnosti izvorskih zona u dolini Neretve i po obodu Svitave.Milanović je podsjetio i na povremeno vrelo Lušac u Trebinju koje je, nakon izgradnje kompenzacionog bazena "Gorica", postalo stalno vrelo. Podsjećajući da nema negativnih uticaja ni u Malostonskom zalivu, Milanović se bavio i uzvodnim problemima i pitanjima, među kojima je i ono - hoće li, pri visokim kotama akumulacije, doći do prelijevanja vode prema slivu Bregave, čiji su izvori oko 200 m niži od vrela Trebišnjice, odnosno hoće li se voda gubiti iz akumulacije, i kakve će se posljedice javljati u okolini? Za današnju situaciju u sistemu posebno je interesantno Peto poglavlje knjige u kome su obrađeni uticaji i posljedice izgradnje hidrotehničkih objekata na hidrogeološke, hidrološke i druge prirodne karakteristike.Na jednom mjestu, rekli bismo, rekapitulirani su osnovni problemi (osiromašenje karstnih izdani, uticaj na nizvodna vrela, posljedice potapanja vrela Trebišnjice, prognoza posljedica prevođenja voda iz slivova Bune i Bunice u sliv Trebišnjice, povećanje minimalnog proticaja Bregave kroz Stolac, posljedice po opstanak endemskih vrsta, indukovana seizmičnost, eolska erozija...) Posljednje poglavlje u knjizi odnosi se na hemizam i kvalitet voda. Autor je sagledao ono što je do sada urađeno u domenu kvaliteta voda, prezentirao je rezultate novijih istraživanja, osvrnuo se na autopurifikacione sposobnosti karstnih podzemnih tokova, evidentirao potencijalne zagađivače, opisao uticaje na nizvodna vrela, i skrenuo pažnju na zone sanitarne zaštite...

N. MARIĆ 

INDUKOVANA SEIZMIČNOST- Prilikom punjenja akumulacije "Bileća" - saopštava Milanović - registrovana je indukovana seizmičnost kao posledica naglog punjenja karstnog podzemlja u krugu od približno 75 km. Posebno intenzivna seizmička aktivnost je registrovana u radijusu od 20 km od akumulacije. Indukovana seizmičnost je bila posebno intenzivna u toku prvog ciklusa punjenja i pražnjenja akumulacije "Bileća". Stanovnici okolnih sela uzvodno od brane osetili su veliki broj slabih potresa koji su izazvali manja oštećenja objekata. Tokom prvih 6 godina funkcionisanja akumulacije registrovano je preko 8.000 potresa. Najveći broj potresa je registrovan u periodu maksimalnog nivoa akumulacije. Magnituda najjačeg registrovanog potresa bila je M = 4,5.Autor, takođe, informiše da je “analizom velikog broja registrovanih potresa utvrđeno je da se tokom punjenja akumulacije energija oslobađa kroz veliki broj slabijih potresa (tremora), a da se najaktivnije područje nalazi blizu brane (P. Stojić 1980).Indukovana seizmičnosti, kaže se u knjizi, tumači se kao posljedica naglog punjenja karstne izdani i eksplozija "vazdušnih jastuka" sabijenih u sifonskim dijelovima karstnih kanala. Slične pojave, prema Milanoviću, dešavaju se i pri naglom punjenju akumulacije. Posljedice ove vrste seizmičke aktivnosti su uglavnom lokalne ali mogu da prouzrokuju manju štetu.